Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
 | Bu məqalə Herat bəylərbəyliyi haqqındadır. Digər mənalar üçün Herat (dəqiqləşdirmə) səhifəsinə baxın. |
Herat bəylərbəyliyi — Səfəvilər dövlətinə bağlı bölgələrdən biri.
 |  | |||||||||
Səfəvilər dövlətinin bayrağı və gerbi | ||||||||||
| Əyalət | |||
| Herat bəylərbəyliyi | |||
|---|---|---|---|
| |||
| | |||
| Ən böyük şəhər | Məşhəd Herat Mərv | ||
| Rəsmi dilləri | Azərbaycan dili, fars dili | ||
| Bəylərbəyi | |||
| • 1515-1521 | Təhmasib mirzə (ilk) | ||
| • 1641-1716 | Abbasqulu xan Şamlı (son) | ||
Tarixi
I Şah İsmayıl Səfəvinin hakimiyyəti dövründə Herat üzərində Şeybanilər sülaləsilə münasibətlər pisləşdi və buda nəticədə 1510- cu ildə döyüşlə nəticələndi və Herat fəth edildi.Xarici siyasətdə digər məsələ Osmanlı türkləri ilə münasibətlərin kəskinləşməsində özünü büruzə verdi.Belə ki, bu iki türk səltənətlərinin qarşı-qaşıya durmasını tədqiqatçılar müxtəlif cür izah edirlər lakin son tədqiqatlar göstərir ki bu heç də xarici tarixçilərin iddia etdikləri şiə-sünni qarşıdurması deyil, bunun əsas səbəbi bu regionda iqtisad-siyasi maraqların toqquşmasıdır.
1510-cu il dekabrın 1-də Mahmudi kəndi (Mərv yaxınlığı)ərazisində özbəklərlə döyüş oldu və Şah İsmayıl qələbə çalaraq, hətta Şeybani xanı döyüşdə öldürür. Beləliklə Şah İsmayıl Xorasan, Mərv, Bəlx və Herat şəhərlərini ələ keçirir. Amu-Dəryadan tutmuş Fərata qədər ərazilər səfəvilərin hakimiyyəti altına keçdi.
Herat Səfəvilər dövlətinin ikinci mühüm mərkəzinə çevrilir. Şah İsmayıl ın böyük оğlu Təhmasib mirzə Herat mərkəz оlmaqla Оrta Asiyaya vali təyin edilir. Şah İsmayıl 1510-cu ilin qışını yaza qədər Heratda keçirir. Bu vaxt о, elm və mədəniyyət xadimləri ilə maraqlanır, оnları ətrafına tоplayıb məclislər düzəltdirir, оnların bir qisminə Xоrasan, Bəlx, Mərv, Herat şəhərlərində yüksək vəzifələr verir, bir qismini isə Təbrizə göndərtdirir.
1510-cu ildən sonra Xorasan bəylərbəyliyi yarandı. Sonra iki yerə bölündü. Paytaxtı Məşhəd olan Xorasan bəylərbəyliyi və mərkəzi Herat olan Herat bəylərbəyliyi.
Təhmasib mirzənin lələsi Əmir xan Mosullu-Türkman Heratın hakimi oldu. Ondan sonra Abdı bəy Şamlı bəylərbəyi vəzifəsinə təyin edildi.
1521-ci ildən sonra Şamlı elinin nümayəndələri Herat əyalətinə başçılıq etdilər.
Məhəmməd Möhsün yazır ki, Şah Süleyman 7 il hərəmxanada qalıb, bircə dəfə də olsun oranı tərk etməmişdi.Şah Süleymanın dövründə Səfəvi dövlətinin “təsərrüfat və siyasi tənəzzülünün ilk əlamətləri görünməyə başlayır.Özbək xanlarının Xorasana hücumları bərpa olunur, hollandlar isə İran körfəzində Gişm adasını ələ küçirirlər”.
Bəylərbəyilik I Şah Abbasın dövründə
1587-ci ildə I Şah Abbas Səfəvi taxtına keçən zaman dövlət daxili və xarici hadisələrlə bağlı gərgin dövrünü yaşayırdı. Qərbdə Osmanlılar, şərqdə Özbəklər və daxildə Qızılbaş əmirləri arasındakı mübarizə Səfəvi dövlətini çətin vəziyyətə salmışdı. I Şah Abbasın hakimiyyətə keçməsindən az sonra Şeybani hökmdarı II Abdulla xan uzun müddətdən bəri mühasirədə saxlanılan Herat şəhərini ələ keçirdi və Xorasanın ən böyük şəhərləri olan Məşhədə doğru yürüşə başladı. II Abdulla xanın Heratı ələ keçirərək Məşhədə doğru yürüş etdiyini xəbər alan gənc Səfəvi hökmdarı ona mane olmaq üçün 1588-ci ilim aprelində Xorasana doğru yürüşə başladı. Bununla da I Şah Abbas dövründə Səfəvilərlə Özbəklər arasında mübarizə başladı .
C.Aydoğmuşoğlu yazır ki, I Şah Abbas özbəklərin Heratı mühasirəyə aldığını xəbər alaraq yerli hakim Əliqulu xan Şamlının özbəklərin hücumu qarşısında uzun müddət dayana bilməyəcəyini düşünərək narahat olmağa başladı. Buna görə, naibüs-səltənə Mürşüdqulu xan Ustaclıya yürüşə başlamağı söyləsə də, o, öz yerinə mövqeyinin getdikcə güclənməsindən çəkindiyi Əliqulu xanı naibüs-səltənə təyin edəcəyindən qorxduğu üçün bilərəkdən yürüşə başlamağı ləngitdi. I Şah Abbasın yardıma gedə bilməməsinin səbəbi bu dövrdə gerçək hakimiyyətin Mürşidqulu xanın nəzarətində olması və ona sadiq qüvvətli ordunun olmamasıdır. Beləliklə, Əliqulu xanın Heratdan göndərdiyi yardım tələbləri yerinə yetirilmədiyi üçün vəziyyət xeyli ağırlaşdı. 1588-ci il martın 17-də doqquz aylıq mühasirədən sonra yardımdan ümidini kəsən Herat əhalisi xəstəlik, aclıq və susuzluqdan özbəklərə təslim oldu .
İsgəndər bəy Münşinin verdiyi məlumata görə, Əbdülmömin xanın rəhbərliyi altında özbəklər Heratı aldıqdan sonra Əliqulu xanı və Şamlı əsgərlərini öldürüb şəhəri talan edərək qadınları və uşaqları əsir apardılar . Oruc bəy Bayat Heratın müdafiəsi zamanı 6 min Səfəvi əsgərinin canlarını sevə-sevə fəda etdiyini yazır ;. İsgəndər bəy Münşi yazır ki, "özbəklər Şamlı tayfasının qız-qadınını əsir götürüb Mavərənnəhrə göndərdilər. Onlar xəzinələri ələ keçirməkdən ötrü əzəmətli Şamlı xatunlarına işgəncə verib, bu işdən bir dəqiqə də olsun əl çəkmədilər. Xeyli işgəncədən və çoxlu mal əldə etdikdən sonra onları lüt-üryan etdilər. Bu bəladan çox az adam nicat tapa bildi" . Şərəf xan Bidlisi Heratda özbəklərin həyata keçirdiyi qətliamla bağlı yazırdı: "Özbəklər türklərdən, taciklərdən, kölələrdən, xaricilərdən, yerlilərdən, gənclərdən və yaşlılardan heç kimi sağ buraxmadılar" . Bu qətliamdan dörd gün sonra şəhərə daxil olan Özbək hökmdarı Abdulla xan əsgərlərin qətliam və talandan əl çəkməsini tələb edərək şəhər əhalisindən və qızılbaşlardan heç kimə zərər verilməməsini əmr etmiş, Heratın idarəsini Mir Qulbaba Kukəltaşa tapşıraraq Məşhədə doğru hərəkət etdi . C.Aydoğmuşoğlu yazır ki, Abdulla xan Moğol hökmdarı Əkbər şahın xanlığın ərazisinə yürüşü ilə bağlı şayiənin yayılması, I Şah Abbasın Xorasana doğru yürüşə başladığını xəbər alaraq Məşhədə hücumdan əl çəkərək Sərəxsə hücum etmiş, lakin onu ala bilməyəcəyinə əmin olduğu üçün Buxaraya geri çəkilmişdir . İsgəndər bəy Münşi II Abdulla xanın Məşhədə hücumdan imtina etməsi ilə bağlı yazır: "Heratın fəthindən sonra Abdulla xan atının yürüş cilovunu müqəddəs Məşhədə tərəf yönəltdi. Mürşidqulu xanın qardaşı plan Məşhəd hakimi İbrahim xan hüsni-tədbirlə özbəklərin şərini bu il o şərif məscidin sakinlərindən uzaqlaşdırmaq məqsədilə xanın vəkillərinin üzünə ülfət və tanışlıq qapılarını açdı, xana töhfə və hədiyyələr yollayaraq belə ərz etdi: "Özbək ləşkəri uzun müddətdir ki, vətənlərindən uzaq düşmüş və Herat qalasının fəthində çox əziyyət çəkmişdir. Onlar əgər müqəddəs Məşhədin mühasirəsinə başlayarlarsa, bilsinlər ki, bu vilayət adamlarının qaladarlıq istedadları böyükdür... Bizim padşahımız artıq irsi səltənət və şahlıq taxtındadır və o, bütün qızılbaş qoşunları ilə paytaxtdan çıxıb Xorasana gəlməkdədir... Məsləhət belədir ki, onlar bu il buradan çıxıb öz səltənət paytaxtlarına getsinlər və bizə möhlət versinlər və gələn il əgər bizim padşahımız Xorasanda olarsa, onlar öz dövlətlərinin məsləhətinə uyğun hərəkət etsinlər. Buna görə də ali qoşununuzun buraya yürüşə ehtiyacı yoxdur. Qoy özbək əmirlərindən kimi istəsələr göndərsinlər və biz məmləkəti onlara verib öz yolumuzla gedək". Bu sözlər Abdulla xanın beyninə batdı. Çünki hümayun ordunun buraya yürüş xəbəri də gəlib ona çatmışdı. O, məsləhətləşmələrdən sonra qayıtmağı məsləhət bilərək, müqəddəs Məşhədin mühasirəsindən əl çəkdi, göndərilən peşkəşlərlə kifayətlənib qayıdış təbilini çaldı, Sərəxsə yollandı .
1588-ci il aprelin 9-da Səfəvi hökmdarı I Şah Abbas Mürşidqulu xanın Xorasan hadisələri ilə bağlı lazımi hazırlığından sonra Xorasan yürüşünə başladı. Mazandaran hakiminin üsyanı ilə bağlı bir müddət Tehranda dayanan I Şah Abbas Firuzkuh yolu ilə Damğana gəldi [18,192]. Səfəvi hökmdarı Damğanda olan zaman Osmanlılarla sülh şərtlərinə razılıq verdi. Çünki o, iki cəbhədə müharibə aparmağın çətin olacağını bilirdi. Lakin Mürşidqulu xan sülhə tərəfdar olmasına baxmayaraq, Osmanlı elçisi Çaşnigirbaşı Vəli Ağanı Qəzvində bir müddət saxladığı üçün sülh bağlamaq mümkün olmadı. Mürşidqulu xanın bu hərəkəti Səfəvi dövlətinin daha çox ərazi itirməsinə səbəb oldu. 1588-ci il avqustun 3-də I Şah Abbas Damğandan Məşhədə doğru irəliləyərkən Bistam adlı yerdə vəkili Mürşidqulu xanı öldürtdü .
I Şah Abbas Məşhədə çatan zaman II Abdulla xan şəhəri tərk etmişdi. Səfəvi hökmdarı İmam Rza türbəsini ziyarət etdikdən sonra Heratda özbəklərin vəziyyətini öyrənmək üçün noyabr ayına kimi Məşhəddə qaldı. O, Ümmət xanı Məşhəd valisi təyin edərək Herata doğru hərəkət etdi. Lakin Bend-i Ferimana yetişən zaman Fərhad paşanın Gəncəni ələ keçirdiyini və Cığaloğlu Sinan paşanın rəhbərliyi altında Osmanlı ordusunun Həmədan və Nihavəndə doğru irəlilədiyini xəbər aldı. Özbək ordusunun sayca çox olması, ərzaq çatışmamazlığı 1589-cu ilin martında I Şah Abbasın Heratın mühasirəsini dayandıraraq Qəzvinə dönməsinə səbəb oldu .
C.Aydoğmuşoğlu İsgəndər bəy Münşinin verdiyi məlumata əsaslanaraq yazır ki, h. 998-ci (m. 1589/1590) ildə özbəklər Xorasana yenidən yürüş etdilər. Səfəvi şahının Osmanlılarla müharibə aparması, Məşhəddəki Səfəvi əmirləri arasındakı çəkişmələr, qızılbaşların döyüşdəki uğursuzluğu özbəklərin hücumu üçün əlverişli imkan yaratdı. II Abdulla xanın oğlu Əbdülmömin xan, Din Məhəmməd Sultan və Herat hakimi Mir Qulbab Kukəltaş bütün Xorasanı ələ keçirmək üçün yürüşə başladılar. Onlar öncə Nişapuru mühasirəyə aldılar. Lakin mühasirə altında olan Nişapur hakimi Mahmud xan Sufi oğlu əsir düşən özbəklərlə onların şəhər xaricindəki mötəbər qohumlarına bir qədər peşkəş yollayıb, onlara bildirdi ki, Nişapur müqəddəs Məşhədin tabeliyindədir. Siz əgər müqəddəs yeri hərb yolu ilə tuta bilsəniz, biz bu vilayəti müharibəsiz sizə verərik. Əbdülmömin xan bu xəbəri eşidərək Nişapurun mühasirəsindən əl çəkərək Məşhədə hərəkət etdi .. 1589-cu il aprelin 18-də Məşhədi mühasirəyə alan özbəklərə müqavimət göstərən Ümmət xan Ustaclı yaranmış vəziyyətlə bağlı I Şah Abbasa məlumat verdi. I Şah Abbas sentyabrın 2-də Qəzvindən Məşhədə doğru hərəkət etsə də, Tehranda xəstələndiyi üçün bir müddət Reydə dayanmalı oldu. Bu müddət ərzində Ümmət xan Məşhədi cəsarətlə müdafiə etdi. Lakin 1589-cu il sentyabrın 30-da beş aylıq mühasirə zamanı ərzağın çatışmaması, köməyin gəlməməsindən ümidsiz qalan şəhər müdafiəçiləri təslim oldular. Özbəklər şəhər qalasındakı türkləri qılıncdan keçirdilər. Vali Ümmət xan və yaxın ətrafı müqəddəs İmam Rza türbəsinə sığındı. Lakin Əbdülmömin xan və Yetim Sultan kimi tanınan Din Məhəmməd Sultan türbədəki hər kəsi - seyidləri, din xadimlərini və xalqı bayıra çıxardaraq qılıncdan keçirdi. Mənbələr 2-3 min nəfərin öldürüldüyünü qeyd edir. Hətta Əbdülmömin xanın əsgərləri, uşaqları öldürməkdən belə çəkinmədilər. Türbədəki qiymətli əşyalar tamamilə qarət olundu. Özbəklər Məşhədi üç gün ərzində qarət etdilər. Qızılbaşların arvad-uşaqları Mavərənnəhrə əsir aparıldı. Əbdülmömin xan Məşhədi qarət etdikdən sonra Sərəxs üzərinə yürüş etdi. Lakin şəhərin ciddi müqavimət göstərdiyini görərək Bəlxə doğru hərəkət etdi .
Bəylərbəyilik Şah Sultan Hüseynin dövründə
Heratda isə digər əfqan tayfası Abdalilər güclənməyə başladılar və tezliklə üsyan qaldırdılar. Bunların rəhbəri Abdulla xan və Əsədulla xan Heratdan Səfəvi qoşunlarını çıxarır. Səfəvi şahı Şah Sultan Hüseyn üsyan etrmiş Abdalilərə qarşı 1719-cu ildə qoşun göndərdi, lakin bu qoşunlar məğlubiyyətə düçar oldu. Daha sonra bu iki əfqan tayfası yəni, Gilzay və Abdali tayfaları birləşdilər və 1720-ci ildə Səfəvi dövləti ərazilərinə yürüş etdilər. Lakin bu yürüş bacarıqlı Lütfəli xan tərəfindən dəf edidi. Lakin bu əfqanların yenidən yürüş etməyəcəklərindən sığorta etmək demək deyildi. Belə də oldu, Gilzayların birləşmiş qüvvələri Mahmudun rəhbərliyi ilə 1721-ci ildə Kirmana soxuldu.
1722-ci ildə Herat bəylərbəyliyi ləğv edildi.
İnzibati bölgüsü
Herat bəylərbəyliyində XVII -ci əsrdə İbn Valiyə görə 10 bölük vardı. Bölüklər suvarma kanalları boyu yerləşən kənd qruplarına deyilirdi. İbn Vali aşağıdakı bölükləri sadalayır(mötərizələrdə bölükdəki kəndlərin sayı göstərilir):
- 1.Qədari(20 yaxın)
- 2.İncil (30 çox)
- 3. Əlincan(kəndlərin ən çox sayı)
- 4.Sənayan(12)
- 5.Turaniyyan-u-Tuniyan(9)
- 6. Sabka
- 7.Quruvan-u-başdan
- 8. Parvan-u Havadaştak
- 9.Kamrak
- 10. Advan-u Tizan[5]
Mahalları
Nahiyələri
Hakimləri
- I Əmir xan Mosullu-Türkman
- Abdı bəy Şamlı (?-1524), Herat hakimi
- Durmuş xan Şamlı (?-1525), Herat hakimi
- I Zeynal xan Şamlı (?-1527), Herat hakimi
- Hüseyn xan Şamlı (?-1534), Herat hakimi
- Ağzivər sultan Şamlı, (?-1534)-Herat hakimi
- Xəlifə sultan Şamlı, (?-1635), Herat hakimi
- Sultan Hüseyn xan Şamlı, (1524-1618)-Heratın hakimi
- I Əliqulu xan Şamlı, (?-1581)-Sultan Hüseyn xanın oğlu, Durmuş xanın nəvəsi, II Şah İsmayıl Səfəvinin zamanında Heratın hakimi, Abbas mirzənin (I Şah Abbas Səfəvinin) lələsi, I Təhmasib Səfəvinin qızı ilə evlənmişdi.
- Həsən xan Şamlı, (?-1641), Hüseyn xanın oğlu, 1618-ci ildə Herat hakimi, şair
- Abbasqulu xan Şamlı-Həsən xanın oğlu, Heratın hakimi
- Səfiqulu bəy Şamlu
- Məhəmməd xan (1708/1709-?)
Mənbə
- , Azərbaycan Səfəvilər dövləti, B., 1993;
- Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.3, B., 1999;
- Petruşevskiy İ.P., Oçerki po istorii feodalğnıx otnoşeniy v Azerbaydcane i Armenii v XVI – naçale XIX vv., L., 1949;
- Ənvər Çingizoğlu, Şamlı eli, Bakı, "Şuşa", 2011.
- N.N Tumanoviç. Qerat v XVI-XVIII vekax. Moskva "Nauka" Qlavnaya redaksiya vostoçnoy literaturı 1989. səh. 44
İstinadlar
- Aydoğmuşoğlu C. I Şah Abbas ve zamanı. Yayınlanmamış doktora tezi. Ankara, 2011. səh. 162
- Aydoğmuşoğlu C. I Şah Abbas ve zamanı. Yayınlanmamış doktora tezi. Ankara, 2011. səh. 163
- İsgəndər bəy Münşi. Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi. Fars dilindən çevirəni t.e.d. Ş.Fərzəliyev. Bakı, 2010. səh. 733
- Книга Орудж-бека Байата Дон-Жуана Персидского. Пер. с английского, введение и комментарии д.и.н. Оутая Эфендиева, к.и.н. Акифа Фарзалиева. Баку, 1988.səh.133.
- Aydoğmuşoğlu C. I Şah Abbas ve zamanı. Yayınlanmamış doktora tezi. Ankara, 2011. səh. 164
- Шараф хан Бидлиси. Щарафнаме. т. 2. Пер., предисл., примеч., прил. Е.И. Василевой, M., 1976, səh. 289
- İsgəndər bəy Münşi. Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi. Fars dilindən çevirəni t.e.d. Ş.Fərzəliyev. Bakı, 2010. səh. 734
- Aydoğmuşoğlu C. I Şah Abbas ve zamanı. Yayınlanmamış doktora tezi. Ankara, 2011. səh. 164-165
- İsgəndər bəy Münşi. Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi. Fars dilindən çevirəni t.e.d. Ş.Fərzəliyev. Bakı, 2010. səh. 734-735.
- Aydoğmuşoğlu C. I Şah Abbas ve zamanı. Yayınlanmamış doktora tezi. Ankara, 2011. səh. 166-167
- Kırzıoğlu F. Osmanlıların Kafkas ellerini fethi (1450-1590). Ankara, 1992, səh. 376
- Aydoğmuşoğlu C. I Şah Abbas ve zamanı. Yayınlanmamış doktora tezi. Ankara, 2011. səh. 168
- Aydoğmuşoğlu C. I Şah Abbas ve zamanı. Yayınlanmamış doktora tezi. Ankara, 2011. səh. 169
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqale Herat beylerbeyliyi haqqindadir Diger menalar ucun Herat deqiqlesdirme sehifesine baxin Herat beylerbeyliyi Sefeviler dovletine bagli bolgelerden biri Sefeviler dovletinin bayragi ve gerbiEyaletHerat beylerbeyliyiBayraq En boyuk seher Meshed Herat MervResmi dilleri Azerbaycan dili fars diliBeylerbeyi 1515 1521 Tehmasib mirze ilk 1641 1716 Abbasqulu xan Samli son TarixiI Sah Ismayil Sefevinin hakimiyyeti dovrunde Herat uzerinde Seybaniler sulalesile munasibetler pislesdi ve buda neticede 1510 cu ilde doyusle neticelendi ve Herat feth edildi Xarici siyasetde diger mesele Osmanli turkleri ile munasibetlerin keskinlesmesinde ozunu buruze verdi Bele ki bu iki turk seltenetlerinin qarsi qasiya durmasini tedqiqatcilar muxtelif cur izah edirler lakin son tedqiqatlar gosterir ki bu hec de xarici tarixcilerin iddia etdikleri sie sunni qarsidurmasi deyil bunun esas sebebi bu regionda iqtisad siyasi maraqlarin toqqusmasidir 1510 cu il dekabrin 1 de Mahmudi kendi Merv yaxinligi erazisinde ozbeklerle doyus oldu ve Sah Ismayil qelebe calaraq hetta Seybani xani doyusde oldurur Belelikle Sah Ismayil Xorasan Merv Belx ve Herat seherlerini ele kecirir Amu Deryadan tutmus Ferata qeder eraziler sefevilerin hakimiyyeti altina kecdi Herat Sefeviler dovletinin ikinci muhum merkezine cevrilir Sah Ismayil in boyuk oglu Tehmasib mirze Herat merkez olmaqla Orta Asiyaya vali teyin edilir Sah Ismayil 1510 cu ilin qisini yaza qeder Heratda kecirir Bu vaxt o elm ve medeniyyet xadimleri ile maraqlanir onlari etrafina toplayib meclisler duzeltdirir onlarin bir qismine Xorasan Belx Merv Herat seherlerinde yuksek vezifeler verir bir qismini ise Tebrize gondertdirir 1510 cu ilden sonra Xorasan beylerbeyliyi yarandi Sonra iki yere bolundu Paytaxti Meshed olan Xorasan beylerbeyliyi ve merkezi Herat olan Herat beylerbeyliyi Tehmasib mirzenin lelesi Emir xan Mosullu Turkman Heratin hakimi oldu Ondan sonra Abdi bey Samli beylerbeyi vezifesine teyin edildi 1521 ci ilden sonra Samli elinin numayendeleri Herat eyaletine basciliq etdiler Mehemmed Mohsun yazir ki Sah Suleyman 7 il heremxanada qalib birce defe de olsun orani terk etmemisdi Sah Suleymanin dovrunde Sefevi dovletinin teserrufat ve siyasi tenezzulunun ilk elametleri gorunmeye baslayir Ozbek xanlarinin Xorasana hucumlari berpa olunur hollandlar ise Iran korfezinde Gism adasini ele kucirirler Beylerbeyilik I Sah Abbasin dovrunde 1587 ci ilde I Sah Abbas Sefevi taxtina kecen zaman dovlet daxili ve xarici hadiselerle bagli gergin dovrunu yasayirdi Qerbde Osmanlilar serqde Ozbekler ve daxilde Qizilbas emirleri arasindaki mubarize Sefevi dovletini cetin veziyyete salmisdi I Sah Abbasin hakimiyyete kecmesinden az sonra Seybani hokmdari II Abdulla xan uzun muddetden beri muhasirede saxlanilan Herat seherini ele kecirdi ve Xorasanin en boyuk seherleri olan Meshede dogru yuruse basladi II Abdulla xanin Herati ele kecirerek Meshede dogru yurus etdiyini xeber alan genc Sefevi hokmdari ona mane olmaq ucun 1588 ci ilim aprelinde Xorasana dogru yuruse basladi Bununla da I Sah Abbas dovrunde Sefevilerle Ozbekler arasinda mubarize basladi C Aydogmusoglu yazir ki I Sah Abbas ozbeklerin Herati muhasireye aldigini xeber alaraq yerli hakim Eliqulu xan Samlinin ozbeklerin hucumu qarsisinda uzun muddet dayana bilmeyeceyini dusunerek narahat olmaga basladi Buna gore naibus seltene Mursudqulu xan Ustacliya yuruse baslamagi soylese de o oz yerine movqeyinin getdikce guclenmesinden cekindiyi Eliqulu xani naibus seltene teyin edeceyinden qorxdugu ucun bilerekden yuruse baslamagi lengitdi I Sah Abbasin yardima gede bilmemesinin sebebi bu dovrde gercek hakimiyyetin Mursidqulu xanin nezaretinde olmasi ve ona sadiq quvvetli ordunun olmamasidir Belelikle Eliqulu xanin Heratdan gonderdiyi yardim telebleri yerine yetirilmediyi ucun veziyyet xeyli agirlasdi 1588 ci il martin 17 de doqquz ayliq muhasireden sonra yardimdan umidini kesen Herat ehalisi xestelik acliq ve susuzluqdan ozbeklere teslim oldu Isgender bey Munsinin verdiyi melumata gore Ebdulmomin xanin rehberliyi altinda ozbekler Herati aldiqdan sonra Eliqulu xani ve Samli esgerlerini oldurub seheri talan ederek qadinlari ve usaqlari esir apardilar Oruc bey Bayat Heratin mudafiesi zamani 6 min Sefevi esgerinin canlarini seve seve feda etdiyini yazir Isgender bey Munsi yazir ki ozbekler Samli tayfasinin qiz qadinini esir goturub Maverennehre gonderdiler Onlar xezineleri ele kecirmekden otru ezemetli Samli xatunlarina isgence verib bu isden bir deqiqe de olsun el cekmediler Xeyli isgenceden ve coxlu mal elde etdikden sonra onlari lut uryan etdiler Bu beladan cox az adam nicat tapa bildi Seref xan Bidlisi Heratda ozbeklerin heyata kecirdiyi qetliamla bagli yazirdi Ozbekler turklerden taciklerden kolelerden xaricilerden yerlilerden genclerden ve yaslilardan hec kimi sag buraxmadilar Bu qetliamdan dord gun sonra sehere daxil olan Ozbek hokmdari Abdulla xan esgerlerin qetliam ve talandan el cekmesini teleb ederek seher ehalisinden ve qizilbaslardan hec kime zerer verilmemesini emr etmis Heratin idaresini Mir Qulbaba Kukeltasa tapsiraraq Meshede dogru hereket etdi C Aydogmusoglu yazir ki Abdulla xan Mogol hokmdari Ekber sahin xanligin erazisine yurusu ile bagli sayienin yayilmasi I Sah Abbasin Xorasana dogru yuruse basladigini xeber alaraq Meshede hucumdan el cekerek Serexse hucum etmis lakin onu ala bilmeyeceyine emin oldugu ucun Buxaraya geri cekilmisdir Isgender bey Munsi II Abdulla xanin Meshede hucumdan imtina etmesi ile bagli yazir Heratin fethinden sonra Abdulla xan atinin yurus cilovunu muqeddes Meshede teref yoneltdi Mursidqulu xanin qardasi plan Meshed hakimi Ibrahim xan husni tedbirle ozbeklerin serini bu il o serif mescidin sakinlerinden uzaqlasdirmaq meqsedile xanin vekillerinin uzune ulfet ve tanisliq qapilarini acdi xana tohfe ve hediyyeler yollayaraq bele erz etdi Ozbek leskeri uzun muddetdir ki vetenlerinden uzaq dusmus ve Herat qalasinin fethinde cox eziyyet cekmisdir Onlar eger muqeddes Meshedin muhasiresine baslayarlarsa bilsinler ki bu vilayet adamlarinin qaladarliq istedadlari boyukdur Bizim padsahimiz artiq irsi seltenet ve sahliq taxtindadir ve o butun qizilbas qosunlari ile paytaxtdan cixib Xorasana gelmekdedir Meslehet beledir ki onlar bu il buradan cixib oz seltenet paytaxtlarina getsinler ve bize mohlet versinler ve gelen il eger bizim padsahimiz Xorasanda olarsa onlar oz dovletlerinin meslehetine uygun hereket etsinler Buna gore de ali qosununuzun buraya yuruse ehtiyaci yoxdur Qoy ozbek emirlerinden kimi isteseler gondersinler ve biz memleketi onlara verib oz yolumuzla gedek Bu sozler Abdulla xanin beynine batdi Cunki humayun ordunun buraya yurus xeberi de gelib ona catmisdi O meslehetlesmelerden sonra qayitmagi meslehet bilerek muqeddes Meshedin muhasiresinden el cekdi gonderilen peskeslerle kifayetlenib qayidis tebilini caldi Serexse yollandi 1588 ci il aprelin 9 da Sefevi hokmdari I Sah Abbas Mursidqulu xanin Xorasan hadiseleri ile bagli lazimi hazirligindan sonra Xorasan yurusune basladi Mazandaran hakiminin usyani ile bagli bir muddet Tehranda dayanan I Sah Abbas Firuzkuh yolu ile Damgana geldi 18 192 Sefevi hokmdari Damganda olan zaman Osmanlilarla sulh sertlerine raziliq verdi Cunki o iki cebhede muharibe aparmagin cetin olacagini bilirdi Lakin Mursidqulu xan sulhe terefdar olmasina baxmayaraq Osmanli elcisi Casnigirbasi Veli Agani Qezvinde bir muddet saxladigi ucun sulh baglamaq mumkun olmadi Mursidqulu xanin bu hereketi Sefevi dovletinin daha cox erazi itirmesine sebeb oldu 1588 ci il avqustun 3 de I Sah Abbas Damgandan Meshede dogru irelileyerken Bistam adli yerde vekili Mursidqulu xani oldurtdu I Sah Abbas Meshede catan zaman II Abdulla xan seheri terk etmisdi Sefevi hokmdari Imam Rza turbesini ziyaret etdikden sonra Heratda ozbeklerin veziyyetini oyrenmek ucun noyabr ayina kimi Meshedde qaldi O Ummet xani Meshed valisi teyin ederek Herata dogru hereket etdi Lakin Bend i Ferimana yetisen zaman Ferhad pasanin Genceni ele kecirdiyini ve Cigaloglu Sinan pasanin rehberliyi altinda Osmanli ordusunun Hemedan ve Nihavende dogru irelilediyini xeber aldi Ozbek ordusunun sayca cox olmasi erzaq catismamazligi 1589 cu ilin martinda I Sah Abbasin Heratin muhasiresini dayandiraraq Qezvine donmesine sebeb oldu C Aydogmusoglu Isgender bey Munsinin verdiyi melumata esaslanaraq yazir ki h 998 ci m 1589 1590 ilde ozbekler Xorasana yeniden yurus etdiler Sefevi sahinin Osmanlilarla muharibe aparmasi Mesheddeki Sefevi emirleri arasindaki cekismeler qizilbaslarin doyusdeki ugursuzlugu ozbeklerin hucumu ucun elverisli imkan yaratdi II Abdulla xanin oglu Ebdulmomin xan Din Mehemmed Sultan ve Herat hakimi Mir Qulbab Kukeltas butun Xorasani ele kecirmek ucun yuruse basladilar Onlar once Nisapuru muhasireye aldilar Lakin muhasire altinda olan Nisapur hakimi Mahmud xan Sufi oglu esir dusen ozbeklerle onlarin seher xaricindeki moteber qohumlarina bir qeder peskes yollayib onlara bildirdi ki Nisapur muqeddes Meshedin tabeliyindedir Siz eger muqeddes yeri herb yolu ile tuta bilseniz biz bu vilayeti muharibesiz size vererik Ebdulmomin xan bu xeberi esiderek Nisapurun muhasiresinden el cekerek Meshede hereket etdi 1589 cu il aprelin 18 de Meshedi muhasireye alan ozbeklere muqavimet gosteren Ummet xan Ustacli yaranmis veziyyetle bagli I Sah Abbasa melumat verdi I Sah Abbas sentyabrin 2 de Qezvinden Meshede dogru hereket etse de Tehranda xestelendiyi ucun bir muddet Reyde dayanmali oldu Bu muddet erzinde Ummet xan Meshedi cesaretle mudafie etdi Lakin 1589 cu il sentyabrin 30 da bes ayliq muhasire zamani erzagin catismamasi komeyin gelmemesinden umidsiz qalan seher mudafiecileri teslim oldular Ozbekler seher qalasindaki turkleri qilincdan kecirdiler Vali Ummet xan ve yaxin etrafi muqeddes Imam Rza turbesine sigindi Lakin Ebdulmomin xan ve Yetim Sultan kimi taninan Din Mehemmed Sultan turbedeki her kesi seyidleri din xadimlerini ve xalqi bayira cixardaraq qilincdan kecirdi Menbeler 2 3 min neferin oldurulduyunu qeyd edir Hetta Ebdulmomin xanin esgerleri usaqlari oldurmekden bele cekinme diler Turbedeki qiymetli esyalar tamamile qaret olundu Ozbekler Meshedi uc gun erzinde qaret etdiler Qizilbaslarin arvad usaqlari Maverennehre esir aparildi Ebdulmomin xan Meshedi qaret etdikden sonra Serexs uzerine yurus etdi Lakin seherin ciddi muqavimet gosterdiyini gorerek Belxe dogru hereket etdi Beylerbeyilik Sah Sultan Huseynin dovrunde Heratda ise diger efqan tayfasi Abdaliler guclenmeye basladilar ve tezlikle usyan qaldirdilar Bunlarin rehberi Abdulla xan ve Esedulla xan Heratdan Sefevi qosunlarini cixarir Sefevi sahi Sah Sultan Huseyn usyan etrmis Abdalilere qarsi 1719 cu ilde qosun gonderdi lakin bu qosunlar meglubiyyete ducar oldu Daha sonra bu iki efqan tayfasi yeni Gilzay ve Abdali tayfalari birlesdiler ve 1720 ci ilde Sefevi dovleti erazilerine yurus etdiler Lakin bu yurus bacariqli Lutfeli xan terefinden def edidi Lakin bu efqanlarin yeniden yurus etmeyeceklerinden sigorta etmek demek deyildi Bele de oldu Gilzaylarin birlesmis quvveleri Mahmudun rehberliyi ile 1721 ci ilde Kirmana soxuldu 1722 ci ilde Herat beylerbeyliyi legv edildi Inzibati bolgusuHerat beylerbeyliyinde XVII ci esrde Ibn Valiye gore 10 boluk vardi Bolukler suvarma kanallari boyu yerlesen kend qruplarina deyilirdi Ibn Vali asagidaki bolukleri sadalayir moterizelerde bolukdeki kendlerin sayi gosterilir 1 Qedari 20 yaxin 2 Incil 30 cox 3 Elincan kendlerin en cox sayi 4 Senayan 12 5 Turaniyyan u Tuniyan 9 6 Sabka 7 Quruvan u basdan 8 Parvan u Havadastak 9 Kamrak 10 Advan u Tizan 5 MahallariNahiyeleriHakimleriI Emir xan Mosullu Turkman Abdi bey Samli 1524 Herat hakimi Durmus xan Samli 1525 Herat hakimi I Zeynal xan Samli 1527 Herat hakimi Huseyn xan Samli 1534 Herat hakimi Agziver sultan Samli 1534 Herat hakimi Xelife sultan Samli 1635 Herat hakimi Sultan Huseyn xan Samli 1524 1618 Heratin hakimi I Eliqulu xan Samli 1581 Sultan Huseyn xanin oglu Durmus xanin nevesi II Sah Ismayil Sefevinin zamaninda Heratin hakimi Abbas mirzenin I Sah Abbas Sefevinin lelesi I Tehmasib Sefevinin qizi ile evlenmisdi Hesen xan Samli 1641 Huseyn xanin oglu 1618 ci ilde Herat hakimi sair Abbasqulu xan Samli Hesen xanin oglu Heratin hakimi Sefiqulu bey Samlu Mehemmed xan 1708 1709 Menbe Azerbaycan Sefeviler dovleti B 1993 Azerbaycan tarixi 7 cildde c 3 B 1999 Petrusevskiy I P Ocerki po istorii feodalgnix otnoseniy v Azerbaydcane i Armenii v XVI nacale XIX vv L 1949 Enver Cingizoglu Samli eli Baki Susa 2011 N N Tumanovic Qerat v XVI XVIII vekax Moskva Nauka Qlavnaya redaksiya vostocnoy literaturi 1989 seh 44IstinadlarAydogmusoglu C I Sah Abbas ve zamani Yayinlanmamis doktora tezi Ankara 2011 seh 162 Aydogmusoglu C I Sah Abbas ve zamani Yayinlanmamis doktora tezi Ankara 2011 seh 163 Isgender bey Munsi Dunyani bezeyen Abbasin tarixi Fars dilinden cevireni t e d S Ferzeliyev Baki 2010 seh 733 Kniga Orudzh beka Bajata Don Zhuana Persidskogo Per s anglijskogo vvedenie i kommentarii d i n Outaya Efendieva k i n Akifa Farzalieva Baku 1988 seh 133 Aydogmusoglu C I Sah Abbas ve zamani Yayinlanmamis doktora tezi Ankara 2011 seh 164 Sharaf han Bidlisi Sharafname t 2 Per predisl primech pril E I Vasilevoj M 1976 seh 289 Isgender bey Munsi Dunyani bezeyen Abbasin tarixi Fars dilinden cevireni t e d S Ferzeliyev Baki 2010 seh 734 Aydogmusoglu C I Sah Abbas ve zamani Yayinlanmamis doktora tezi Ankara 2011 seh 164 165 Isgender bey Munsi Dunyani bezeyen Abbasin tarixi Fars dilinden cevireni t e d S Ferzeliyev Baki 2010 seh 734 735 Aydogmusoglu C I Sah Abbas ve zamani Yayinlanmamis doktora tezi Ankara 2011 seh 166 167 Kirzioglu F Osmanlilarin Kafkas ellerini fethi 1450 1590 Ankara 1992 seh 376 Aydogmusoglu C I Sah Abbas ve zamani Yayinlanmamis doktora tezi Ankara 2011 seh 168 Aydogmusoglu C I Sah Abbas ve zamani Yayinlanmamis doktora tezi Ankara 2011 seh 169Xarici kecidler