Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalə böyük ölçüdə və ya tamamilə tək mənbəyə əsaslanır. (mart 2024) |
Vəzir (ərəb. وزير, wazīr sözündən) — müsəlman Şərqinin dövlət və ölkələrində nazirvə ya ən yüksək rütbəli məmur titulu
Səfəvilərdə vəzirlik
İlk Səfəvi şahının dövründə vəkil və əmir əl-üməra dövlət idarəçiliyi işlərində vəzirdən önəmli idi. Qüdrətli şiə ruhanilərinin işlərinə vəzirin qarışmasına yol verməyən sədrin olması da vəzirin hüquq və vəzifələrini məhdudlaşdırırdı.
Səfəvi hökmdarının ilk vəziri uzun müddət Ağqoyunlu hökmdarlarına vəzirlik etmiş Şəmsəddin Zəkəriyyə Keçəçi Təbrizi olmuşdu. O, hicri 906 (1500)-cı ildə, İsmayıl Şirvanşahlara qalib gəlib Mahmudabadda qışladığı vaxt ona qoşulmuş və vəzarət-divani əla vəzifəsinə təyin edilmişdi. İsmayıl onun mühüm rolunu qeyd edərək ona "Azərbaycanın açarı" adını vermişdi. İki il sonra – hicri 909 (1503–1504)cu ildə Əmir Zəkəriyyə ilə birlikdə Ağqoyunlunun divanında qulluq etmiş Qəvaməddin Mahmud xan (yaxud Mahmudcan) Deyləmi Qəzvini vəzir təyin olunmuşdu. Çaldıran vuruşmasına qədər əlimizdə vəzir vəzifəsinə təyinatlar barədə məlumat yoxdur. Şah Hüseyn İsfahani vəkil olduğu dövrdə bu vəzifəyə ilə birgə Qazi Cahan Qəzvini təyin olunmuşdu.
Biz artıq I Şah İsmayılın sonuncu dəfə təyin etdiyi vəzirin onun ölümündən dərhal sonra edam olunduğu barədə danışmışıq. "Yüksək divan" üzərində nəzarət Qazi Cahan Qəzviniyə etibar edilmiş, sonra isə hicri 931 (1524-1525)-ci ildə vəkil və əmir əl-üməra Div sultan Rumlutərəfindən vəzifəsindən kənar edilmiş, qalaya salınmışdılar. Onun yerinə Mir Cəfər Savəci təyin olundu. Div Sultanın vəziri , Çuxa sultan Təkəlinin vəziri Xacə Arux (ehtimal ki, Oruc) Savəci kimi ona da hər gün irili-xırdalı bütün işlər barədə Div Sultana, Köpək Sultana və Çuxa Sultana məlumat çatdırmaq əmr edilmişdi34. Güman etmək olar ki, bu, Div Sultanın ustaclı əyanları ilə münasibətləri açıq şəkildə pozulana qədər, 1525-ci ilin bir neçə ayı ərzində dövləti idarə etmiş əmirlər üçlüyünə öz tövsiyələrini hazırlamaq məqsədilə təsis edilmiş üçvəzirin şurası idi. Ağa Mollanın sonrakı fəaliyyəti barədə bizim məlumatımız yoxdur. Lakin əlimizdə məlumatlar vardır ki, Mir Cəfər Savəci və Xacə Arux (yaxud Oruc) bərabər hüquqla birlikdə hicri 938 (1531–1532)-ci ilədək vəzir vəzifəsini tutumuşlar. Həmin ildə Hüseyn xan Şamlı vəkil vəzifəsini zorla ələ keçirmiş, ilk növbədə hər iki vəziri həbs etmiş, 2onların topladıqları çoxlu əmlak və pulları əllərindən almışdı. Çünki 10 ilə yaxın İraqın, Azərbaycanın, Farsın və Xorasanın bütün əmlak və pul işləri bu iki şəxsin əlindən gəlib keçmişdi". Mir Cəfər Savəci edam edildi, Xacə Arux isə işgəncələr nəticəsində öldü35. Hüseyn xanın məmurlarından biri – Əhməd bəy Nur Kamal İsfahani divan-i əla vəziri oldu.
Hicri 940 (1533–1534)-cı ildə Hüseyn xan Şamlının edam edilməsi ilə əlaqədar olaraq Əhməd bəy Nur Kamal vəzifəsindən kənar edildi. Onun əmlakı müsadirə olundu, özünə isə vergi yığanlar (mühəssilan) əzab verdilər. O, Əlincək (Əlincəqala) qalasına salındı, lakin sonra azad edildi. Onun yerində isə Xacə Sədəddin İnayətulla Xuzani əyləşdi38. Xuzani bu vəzifəni bir müddət hicri 942 (1535–1536)-cı ildə yenidən vəzifəsini yerinə yetirməyə başlamış Qazi Cahan Qəzvini ilə birgə tutdu. Lakin Qazi Cahan isə Sədəddin ilə bir yerdə işləyə bilmədi. Sədəddin daim Qazi Cahanı ləkələməyə və rüsvay etməyə cəhd göstərirdi.
Sədəddin hicri 942 /1535)-ci ildə edam edildi. Bundan sonra Qazi Cahan vəzifədə tək qaldı və hicri 957 (1550–1551)-ci ilədək öz vəzifəsini icra etdi. O, ixtiyar yaşında, hicri 960 (1552–1553)-cı ildə Qəzvində vəfat etdi. Bizə elə gəlir ki, vəzir vəzifəsində Qazi Cahanın xələfi Məsum bəy Səfəvi olmuşdur. Onun barəsində ilk dəfə "Əhsən ət-təvarix"də hicri 953 (1546–1547)-cü ildə Ərdəbil mütəvəllisi kimi məlumat verilir. O, həmin ildə adlı-sanlı əmirlər sırasında şahın qiyamçı qardaşı Əlqas Mirzə ilə danışıqlar aparmaq üçün Şirvana göndərilmişdi41. Məsum bəy hicri 958 (1551–1552)-ci ildə qızılbaş dəstəsinin Ərcişə yürüşünə komandanlıq etmişdi. Şahın əyanı, "vəkalət-i şah-i din-pənah"vəzifəsini tutan Məsum bəyin adı ilk dəfə hicri 967 (1559–1560)43-cü ildə, yəni Qazi Cahan vəzir vəzifəsindən kənar olunduqdan 10 il sonra çəkilir. Bu müddətdə digərşəxslərin vəzir (yaxud vəkil) vəzifəsini tutmuş olduğunu bilmirik.
Məsum bəy lələ kimi şahın sevimli oğlu Heydər mirzəyə təhkim olunmuşdu. İskəndər bəy Münşi göstərir ki, Məsum bəy Səfəvi "divan əmiri olub ali vəzarət vəzifəsinə yüksəldilmişdi" və şahdan daim rəğbət görürdü45. "Tarix-i aləm aray-i Abbasi"də əvvəlcə qorçibaşı Sevindik bəy Əfşarın vəziri, "bir müddət keçdikdən sonra isə divan vəziri olmuş" bir şəxsin – Mirzə bəy Əbhərinin adı çəkilir46. Ehtimal etmək olar ki, elə Mirzə bəy də Qazi Cahanın bilavasitə xələfi olmuş, vəzir vəzifəsini davam etmişdi. Şərəf xan Bidlisi göstərir ki, Məsum bəy Səfəvi hicri 976 (1568–1569)-cı ildə vəzir vəzifəsindən imtina etmiş və bu vəzifə Əmir Seyid Şərif Saniyə verilmişdi47. Iskəndər bəy Münşi xəbər verir ki, Məsum bəy Səfəvinin istefasından sonra "bir neçə il ərzində vəzarət müstəqil vəzirdən məhrum olmuşdu".
Hicri 981 (1573–1574)-ci ildə şah 2vəzarət-i divan-i əla" vəzifəsini Xacə Cəmaləddin Əli Təbrizi ilə birgə Seyid Həsən Fərəhaniyə vermişdi. Onlardan hər birinə 500 Təbriz tüməni məbləğində məvacib (mərsum) müəyyən edilmişdi. Budaq Qəzvini əlavə olaraq bildirir ki, "Xorasan, Gilan, İraq, Fars və Kirman Seyid Həsənin, "Azərbaycan Şirvan və Şəki Cəmaləddin səlahiyyətinə Əlinin tabeliyinə verilmişdi. Lakin bir ildən sonra şah onları işdən kənar etdi".
"Vəzarət-i divan-i əla"ya sonrakı ildə təyinat II Şah İsmayılın dövründə hicri 984 (1576)-cü ildə mustoufilik edən Mirzə Şükrulla İsfahaninin simasında olmuşdur51. Lakin şah ondan narazı idi və tezliklə onu işdən kənar edib, Mirzə Salman Cabiri İsfahanini vəzir təyin etdi. Şah "onun ləyaqət və mənsəb dərəcəsini zirvəyə qədər ucaltdı və tapşırdı ki, o, yüksək əmirlərdən heç birisinin qarşısında baş əyməsin"52. Yeni şahın – Məhəmməd Xudabəndənin dövründə Mirzə Salman "Yüksək divanın" vəziri vəzifəsini tutmaqda davam etdi. Ona hətta "Etimad əddövlə" ("Dövlətin etimadı") fəxri adı verildi53. Yuxarıda deyildiyi kimi, o, hicri 991 (1583)-ci ildə qızılbaş əyanlarının sui-qəsdi nəticəsində öldürüldü.
I Şah Abbasa qədər vəzir vəzifəsi sırf mülki vəzifə olmuşdur. O, divanın gəlirinə, habelə bütün əyalətlərdən xəzinəyə daxil olan məbləğlərə və digər "büyutat"a nəzarət edirdi.
Abbasilərdə vəzarət
İslam aləmində, Abbasilərə gələnə qədər, idari sistem içində rəsmən "vəzir" ünvanı ilə çağrılan bir vəzifəli şəxs olmadığı məlumdur. Hicrətin 132-ci (M. 750) ilində Abbasi Dövləti yaranıb, dövlət və təşkilatlarında tərəqqi görünəndə, xəlifənin işlərini üstünə götürən və ona yardım edən müəssisədə də irəliləyiş hiss edildi. Bu səbəbdən, Abbasilərin ilk xəlifəsi, Əbul-Abbas Abdullah Əs-Səffah (132–136 / 750–754) zamanında, Həmədanlı Əbu Sələmə Hafs ibn Süleyman əl-Hallal (öl.132 / 750) ilk dəfə bu ünvanla vəzifəyə təyin edildi. Bundan sonra bütün Müsəlman dövlətlərdə həmin kəlmə işlədilməyə başlandı.
Həqiqətən də mənbələrdəki məlumatlara görə, Abbasilərin ilk dövrlərində vəzirlər, dövlət idarəsi baxımından böyük səlahiyyətlərə malik idilər. Necəki Harun ər-Reşid (170–193 / 786–809) xəlifə olanda Yəhya ibn Xalid əl-Bərməkiyi çağırıb özünə vəzir təyin etdiyini, dilədiyini vəzifəyə götürə biləcəyini, istədiyini vəzifədən azad edə biləcəyini, bu baxımdan, hər mövzuda tam bir səlahiyyətə sahib olduğunu söyləmişdi.
Bu gün səlcuq dövləti haqqında məlumat yazmaq verilib sizə amma bu sayt yalan yazıb dövlətin bütün işlərini idarə edən orqandır. O, bugünkü nazirliklərə bənzəyən divanlardan təşəkkül olunardı. Hər divanın başında "Sahibi-Divan" ünvanını daşıyan və bugünkü dildə desək bir nazir olardı. Nazirlərin hamısı bir araya gəldiyi zaman böyük divanı (Nazirlər Kabineti) təşkil edirdilər. Elə həmin böyük divanın sədri də bugünkü təbirlə baş nazirdir (vəzir). Demək olar kı, vəzir eyni zamanda nazirlər kabinetinin sədrliyini də yerinə yetirir.
Böyük Səlcuqların bir davamı olan Anadolu Səlcuqlarında da vəzir, vəzifə və səlahiyyət baxımından onlar kimi idi. Ancaq Başqa əyalətlər olmadığı üçün başqa vəzir də yox idi. Anadolu Səlcuqlarında vəzir, Sultandan sonra ən böyük və məsul dövlət adamı idi. Əskəri və texniki işlər bir tərəfə qoyularsa digər bütün idari işlərə o, məsul idi.
Osmanlılarda vəzarət
Osmanlılarda vəzirlik, daha əvvəlki İslam və Türk dövlətlərində olduğu kimi, tək olduğu zaman vəzir, çox olduqları zaman isə vəziri-əzəm (baş nazir), hökmdarın mütləq vəkili idi. Bu müəssisənin Səlcuqlardan Osmanlılara keçməsi çox təbiidir. Bu müəssisə ilk dəfə Orxan Qazi (1324–1362) zamanında yaradılan divan təşkilatının başına vəzir olaraq bir şəxsin təyin edilməsi ilə başlar.
Padşahın fərmanı ilə vəzifəyə başlayan vəziri-əzəm (baş nazir), vəzifə və səlahiyyət baxımından, padşahdan sonra dövlətin ən böyük idarəçisi idi. Çox səlahiyyətləri olduğu kimi, yükü də çox ağırdı. Osmanlı vəziri-əzəmı (daha sonra sədri-əzəm), dövlət, din, hüquq, təhsil, təlim-tərbiyə, ictimai həyat, iqtisadi həyat, hərbi və s. kimi bütün işlərə məsul olan bir kimsədir. O, padşahın mütləq vəkili olaraq dövlət səviyyəsində ikinci yeri tuturdu.
Sultan Süleyman Qanuninin vəziri (1539–1541), vəziri-əzəmlərin əxlaq və ədəblərindən bəhs edərkən onların istər hökmdar, istərsə də xalqa qarşı necə davranmalarının lazım gəldiyini belə izah edir:
"Vəziri-əzəmdə artıq dərəcədə dünya həvəsi olmamalıdır. İşləri öz mənafəyi üçün deyil, Allah Rızası üçün görməlidir. Hər işində Allahın razılığına riayət etməlidir. Çünki bu məqamdan daha yüksək bir məqam yoxdur ki, vəziri-əzəm ona çatmaq üçün çalışsın. Padşaha hər şeyi doğru olaraq söyləməlidir. Güvəndiyi kəslərlə görüşüb vəzifə üçün kimlərin daha liyaqətli olduğunu araşdırmalıdır. Rüşvət ilə heç kimi vəzifəyə gətirməməlidir. Xalqa qarşı çox yaxşı davranmalıdır. Xəstəlik və kasıblıqdan sıxıntı içində olanları axtarmalı və onlara yardım etməlidir. Din və dünya işləri nə qədər bəsit olursa-olsun vəziri-əzəmlər onları, padşaha deməlidirlər. Heç bir şeyi kiçik görüb də qırağa qoymamalıdırlar. İstər sədri-əzəmlər və istərsə də digər vəzirlər, gündə beş vaxt namazı öz evlərində camaatla qılmalıdırlar".
Geniş səlahiyyətləri olan Osmanlı sədri-əzəmlərinin məsuliyyəti də o nisbətdə böyük idi. Məlum olduğu kimi onun məsul olduğu sahələrdə tək başına hökm və qərar verməsi, və bütün dövlət işlərini görməsi ağla sığmazdır. Bu baxımdan bir çox yardımçı işçi işlətmək və onlardan istifadə etmək məcburiyyəti yaranmışdı. Dövlət işlərini divanda görürdü. Divan sübh namazından sonra hökmdar (Fateh Sultam Məmmədə qədər) və ya vəziri-əzəmın başqanlığında toplanırdı.
Avşarlar dövlətində vəzarət
Qacarlarda vəzarət
Qacarların baş vəzirləri
- (1779 – 14 aprel 1801)
- (1801 – 1819)
- (Sadr İsfahani) (1819 – 1823)
- (1823 – 1825) (1-ci dəfə)
- Allahyar xan Dəvəli-Qacar (1825 – 1828)
- (1828 – 1834) (2-ci dəfə)
- (1834 – 1835)
- Haci Mirzə Ağası Bayat (1835 – 1848)
- Mirzə Tağı xan Əmir Kəbir (1848 – noyabr 1851)
- Mirzə Ağa xan Nuri (Noyabr 1851 – 1858)
- Mirzə Hüseyn xan Müşirəddövlə, Sipəhsalar (12 dekabr 1871 – sentyabr 1873)
- Mirzə Yusif xan Aştiyani (September 1873 – 1880) (1st time)
- Kamran mirzə Qovanlı-Qacar (1 iyul 1880 – 1885)
- Mirzə Yusif xan Aştiyani (1885 – 1887) (ikinci dəfə)
- Mirzə Ələsgər xan Əminüssultan (1887 – noyabr 1896)
- Boş (November 1896 – February 1897)
- Əli xan Əminəddövlə (Fevral 1897 – iyun 1898)
- Mirzə Ələsgər xan Əminüssultan (iyun 1898 – 24 yanvar 1904) (ikinci dəfə)
- Əbdülməcid mirzə Qovanlı-Qacar, Eynəddövlə (24 yanvar 1904 – 5 avgust 1906)
- Mirzə Nəsrulla xan, Müşirəddövla (1906 – 18 fevral 1907)
- (Fevral 1907 – aprel 1907)
- Həsən xan Mustoufi əl-Məmalik (15 iyul 1910 – 19 iyul 1911, 1 iyul 1914 – 1 fevral 1915, 18 Avgust 1915 – 25 dekabr 1915, 7 iyul 1917 – 19 dekabr 1917, 30 yanvar 1923 – 15 iyun 1923)
- Mirzə Həsən xan Vüsuqəddövlə
- Mirzə Cavad xan Sədəddövlə
- Məhəmmədəli xan Əlaüssəltənə
- Əbdülhüseyn mirzə Fərmanfərma
- Əbdülməcid mirzə Qovanlı-Qacar
- Səməd xan Mümtazəssəltənə
- Həsən Pirniya
- Rza xan Sipəh
İstinadlar
-
![image]()
Kisholm, Hyu, redaktorWazir // Britannika Ensiklopediyası. 28 (XI). Cambridge University Press. 1911. səh. 435. - Визирь // Толковый словарь русского языка.
Mənbə
- Məktəblinin tarix lüğəti. Bakı. 2011. səh. 354.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqale boyuk olcude ve ya tamamile tek menbeye esaslanir Movzu ile bagli muzakirelere qosula ve fikirlerinizi bildire bilersiniz Meqaleye etibarli menbeler elave ederek tekmillesdire bilersiniz mart 2024 Vezir ereb وزير wazir sozunden muselman Serqinin dovlet ve olkelerinde nazirve ya en yuksek rutbeli memur tituluOsmanli Imperiyasinin Boyuk Vezirinin mohuruSefevilerde vezirlikEsas meqale Sefeviler Ilk Sefevi sahinin dovrunde vekil ve emir el umera dovlet idareciliyi islerinde vezirden onemli idi Qudretli sie ruhanilerinin islerine vezirin qarismasina yol vermeyen sedrin olmasi da vezirin huquq ve vezifelerini mehdudlasdirirdi Sefevi hokmdarinin ilk veziri uzun muddet Agqoyunlu hokmdarlarina vezirlik etmis Semseddin Zekeriyye Kececi Tebrizi olmusdu O hicri 906 1500 ci ilde Ismayil Sirvansahlara qalib gelib Mahmudabadda qisladigi vaxt ona qosulmus ve vezaret divani ela vezifesine teyin edilmisdi Ismayil onun muhum rolunu qeyd ederek ona Azerbaycanin acari adini vermisdi Iki il sonra hicri 909 1503 1504 cu ilde Emir Zekeriyye ile birlikde Agqoyunlunun divaninda qulluq etmis Qevameddin Mahmud xan yaxud Mahmudcan Deylemi Qezvini vezir teyin olunmusdu Caldiran vurusmasina qeder elimizde vezir vezifesine teyinatlar barede melumat yoxdur Sah Huseyn Isfahani vekil oldugu dovrde bu vezifeye ile birge Qazi Cahan Qezvini teyin olunmusdu Biz artiq I Sah Ismayilin sonuncu defe teyin etdiyi vezirin onun olumunden derhal sonra edam olundugu barede danismisiq Yuksek divan uzerinde nezaret Qazi Cahan Qezviniye etibar edilmis sonra ise hicri 931 1524 1525 ci ilde vekil ve emir el umera Div sultan Rumluterefinden vezifesinden kenar edilmis qalaya salinmisdilar Onun yerine Mir Cefer Saveci teyin olundu Div Sultanin veziri Cuxa sultan Tekelinin veziri Xace Arux ehtimal ki Oruc Saveci kimi ona da her gun irili xirdali butun isler barede Div Sultana Kopek Sultana ve Cuxa Sultana melumat catdirmaq emr edilmisdi34 Guman etmek olar ki bu Div Sultanin ustacli eyanlari ile munasibetleri aciq sekilde pozulana qeder 1525 ci ilin bir nece ayi erzinde dovleti idare etmis emirler ucluyune oz tovsiyelerini hazirlamaq meqsedile tesis edilmis ucvezirin surasi idi Aga Mollanin sonraki fealiyyeti barede bizim melumatimiz yoxdur Lakin elimizde melumatlar vardir ki Mir Cefer Saveci ve Xace Arux yaxud Oruc beraber huquqla birlikde hicri 938 1531 1532 ci iledek vezir vezifesini tutumuslar Hemin ilde Huseyn xan Samli vekil vezifesini zorla ele kecirmis ilk novbede her iki veziri hebs etmis 2onlarin topladiqlari coxlu emlak ve pullari ellerinden almisdi Cunki 10 ile yaxin Iraqin Azerbaycanin Farsin ve Xorasanin butun emlak ve pul isleri bu iki sexsin elinden gelib kecmisdi Mir Cefer Saveci edam edildi Xace Arux ise isgenceler neticesinde oldu35 Huseyn xanin memurlarindan biri Ehmed bey Nur Kamal Isfahani divan i ela veziri oldu Hicri 940 1533 1534 ci ilde Huseyn xan Samlinin edam edilmesi ile elaqedar olaraq Ehmed bey Nur Kamal vezifesinden kenar edildi Onun emlaki musadire olundu ozune ise vergi yiganlar muhessilan ezab verdiler O Elincek Elinceqala qalasina salindi lakin sonra azad edildi Onun yerinde ise Xace Sededdin Inayetulla Xuzani eylesdi38 Xuzani bu vezifeni bir muddet hicri 942 1535 1536 ci ilde yeniden vezifesini yerine yetirmeye baslamis Qazi Cahan Qezvini ile birge tutdu Lakin Qazi Cahan ise Sededdin ile bir yerde isleye bilmedi Sededdin daim Qazi Cahani lekelemeye ve rusvay etmeye cehd gosterirdi Sededdin hicri 942 1535 ci ilde edam edildi Bundan sonra Qazi Cahan vezifede tek qaldi ve hicri 957 1550 1551 ci iledek oz vezifesini icra etdi O ixtiyar yasinda hicri 960 1552 1553 ci ilde Qezvinde vefat etdi Bize ele gelir ki vezir vezifesinde Qazi Cahanin xelefi Mesum bey Sefevi olmusdur Onun baresinde ilk defe Ehsen et tevarix de hicri 953 1546 1547 cu ilde Erdebil mutevellisi kimi melumat verilir O hemin ilde adli sanli emirler sirasinda sahin qiyamci qardasi Elqas Mirze ile danisiqlar aparmaq ucun Sirvana gonderilmisdi41 Mesum bey hicri 958 1551 1552 ci ilde qizilbas destesinin Ercise yurusune komandanliq etmisdi Sahin eyani vekalet i sah i din penah vezifesini tutan Mesum beyin adi ilk defe hicri 967 1559 1560 43 cu ilde yeni Qazi Cahan vezir vezifesinden kenar olunduqdan 10 il sonra cekilir Bu muddetde digersexslerin vezir yaxud vekil vezifesini tutmus oldugunu bilmirik Mesum bey lele kimi sahin sevimli oglu Heyder mirzeye tehkim olunmusdu Iskender bey Munsi gosterir ki Mesum bey Sefevi divan emiri olub ali vezaret vezifesine yukseldilmisdi ve sahdan daim regbet gorurdu45 Tarix i alem aray i Abbasi de evvelce qorcibasi Sevindik bey Efsarin veziri bir muddet kecdikden sonra ise divan veziri olmus bir sexsin Mirze bey Ebherinin adi cekilir46 Ehtimal etmek olar ki ele Mirze bey de Qazi Cahanin bilavasite xelefi olmus vezir vezifesini davam etmisdi Seref xan Bidlisi gosterir ki Mesum bey Sefevi hicri 976 1568 1569 ci ilde vezir vezifesinden imtina etmis ve bu vezife Emir Seyid Serif Saniye verilmisdi47 Iskender bey Munsi xeber verir ki Mesum bey Sefevinin istefasindan sonra bir nece il erzinde vezaret musteqil vezirden mehrum olmusdu Hicri 981 1573 1574 ci ilde sah 2vezaret i divan i ela vezifesini Xace Cemaleddin Eli Tebrizi ile birge Seyid Hesen Ferehaniye vermisdi Onlardan her birine 500 Tebriz tumeni mebleginde mevacib mersum mueyyen edilmisdi Budaq Qezvini elave olaraq bildirir ki Xorasan Gilan Iraq Fars ve Kirman Seyid Hesenin Azerbaycan Sirvan ve Seki Cemaleddin selahiyyetine Elinin tabeliyine verilmisdi Lakin bir ilden sonra sah onlari isden kenar etdi Vezaret i divan i ela ya sonraki ilde teyinat II Sah Ismayilin dovrunde hicri 984 1576 cu ilde mustoufilik eden Mirze Sukrulla Isfahaninin simasinda olmusdur51 Lakin sah ondan narazi idi ve tezlikle onu isden kenar edib Mirze Salman Cabiri Isfahanini vezir teyin etdi Sah onun leyaqet ve menseb derecesini zirveye qeder ucaltdi ve tapsirdi ki o yuksek emirlerden hec birisinin qarsisinda bas eymesin 52 Yeni sahin Mehemmed Xudabendenin dovrunde Mirze Salman Yuksek divanin veziri vezifesini tutmaqda davam etdi Ona hetta Etimad eddovle Dovletin etimadi fexri adi verildi53 Yuxarida deyildiyi kimi o hicri 991 1583 ci ilde qizilbas eyanlarinin sui qesdi neticesinde olduruldu I Sah Abbasa qeder vezir vezifesi sirf mulki vezife olmusdur O divanin gelirine habele butun eyaletlerden xezineye daxil olan mebleglere ve diger buyutat a nezaret edirdi Abbasilerde vezaretEsas meqale Abbasiler Islam aleminde Abbasilere gelene qeder idari sistem icinde resmen vezir unvani ile cagrilan bir vezifeli sexs olmadigi melumdur Hicretin 132 ci M 750 ilinde Abbasi Dovleti yaranib dovlet ve teskilatlarinda tereqqi gorunende xelifenin islerini ustune goturen ve ona yardim eden muessisede de irelileyis hiss edildi Bu sebebden Abbasilerin ilk xelifesi Ebul Abbas Abdullah Es Seffah 132 136 750 754 zamaninda Hemedanli Ebu Seleme Hafs ibn Suleyman el Hallal ol 132 750 ilk defe bu unvanla vezifeye teyin edildi Bundan sonra butun Muselman dovletlerde hemin kelme isledilmeye baslandi Heqiqeten de menbelerdeki melumatlara gore Abbasilerin ilk dovrlerinde vezirler dovlet idaresi baximindan boyuk selahiyyetlere malik idiler Neceki Harun er Resid 170 193 786 809 xelife olanda Yehya ibn Xalid el Bermekiyi cagirib ozune vezir teyin etdiyini dilediyini vezifeye goture bileceyini istediyini vezifeden azad ede bileceyini bu baximdan her movzuda tam bir selahiyyete sahib oldugunu soylemisdi Bu gun selcuq dovleti haqqinda melumat yazmaq verilib size amma bu sayt yalan yazib dovletin butun islerini idare eden orqandir O bugunku nazirliklere benzeyen divanlardan tesekkul olunardi Her divanin basinda Sahibi Divan unvanini dasiyan ve bugunku dilde desek bir nazir olardi Nazirlerin hamisi bir araya geldiyi zaman boyuk divani Nazirler Kabineti teskil edirdiler Ele hemin boyuk divanin sedri de bugunku tebirle bas nazirdir vezir Demek olar ki vezir eyni zamanda nazirler kabinetinin sedrliyini de yerine yetirir Boyuk Selcuqlarin bir davami olan Anadolu Selcuqlarinda da vezir vezife ve selahiyyet baximindan onlar kimi idi Ancaq Basqa eyaletler olmadigi ucun basqa vezir de yox idi Anadolu Selcuqlarinda vezir Sultandan sonra en boyuk ve mesul dovlet adami idi Eskeri ve texniki isler bir terefe qoyularsa diger butun idari islere o mesul idi Osmanlilarda vezaretEsas meqale Osmanli dovleti Esas meqale SedrezemOsmanli dovletinde vezir nisani Osmanlilarda vezirlik daha evvelki Islam ve Turk dovletlerinde oldugu kimi tek oldugu zaman vezir cox olduqlari zaman ise veziri ezem bas nazir hokmdarin mutleq vekili idi Bu muessisenin Selcuqlardan Osmanlilara kecmesi cox tebiidir Bu muessise ilk defe Orxan Qazi 1324 1362 zamaninda yaradilan divan teskilatinin basina vezir olaraq bir sexsin teyin edilmesi ile baslar Padsahin fermani ile vezifeye baslayan veziri ezem bas nazir vezife ve selahiyyet baximindan padsahdan sonra dovletin en boyuk idarecisi idi Cox selahiyyetleri oldugu kimi yuku de cox agirdi Osmanli veziri ezemi daha sonra sedri ezem dovlet din huquq tehsil telim terbiye ictimai heyat iqtisadi heyat herbi ve s kimi butun islere mesul olan bir kimsedir O padsahin mutleq vekili olaraq dovlet seviyyesinde ikinci yeri tuturdu Sultan Suleyman Qanuninin veziri 1539 1541 veziri ezemlerin exlaq ve edeblerinden behs ederken onlarin ister hokmdar isterse de xalqa qarsi nece davranmalarinin lazim geldiyini bele izah edir Veziri ezemde artiq derecede dunya hevesi olmamalidir Isleri oz menafeyi ucun deyil Allah Rizasi ucun gormelidir Her isinde Allahin raziligina riayet etmelidir Cunki bu meqamdan daha yuksek bir meqam yoxdur ki veziri ezem ona catmaq ucun calissin Padsaha her seyi dogru olaraq soylemelidir Guvendiyi keslerle gorusub vezife ucun kimlerin daha liyaqetli oldugunu arasdirmalidir Rusvet ile hec kimi vezifeye getirmemelidir Xalqa qarsi cox yaxsi davranmalidir Xestelik ve kasibliqdan sixinti icinde olanlari axtarmali ve onlara yardim etmelidir Din ve dunya isleri ne qeder besit olursa olsun veziri ezemler onlari padsaha demelidirler Hec bir seyi kicik gorub de qiraga qoymamalidirlar Ister sedri ezemler ve isterse de diger vezirler gunde bes vaxt namazi oz evlerinde camaatla qilmalidirlar Genis selahiyyetleri olan Osmanli sedri ezemlerinin mesuliyyeti de o nisbetde boyuk idi Melum oldugu kimi onun mesul oldugu sahelerde tek basina hokm ve qerar vermesi ve butun dovlet islerini gormesi agla sigmazdir Bu baximdan bir cox yardimci isci isletmek ve onlardan istifade etmek mecburiyyeti yaranmisdi Dovlet islerini divanda gorurdu Divan subh namazindan sonra hokmdar Fateh Sultam Memmede qeder ve ya veziri ezemin basqanliginda toplanirdi Avsarlar dovletinde vezaretEsas meqale Nadir sah Qirxli AvsarNadir sah Qirxli Avsarin veziriQacarlarda vezaretEsas meqale Qacarlar dovletiQacarlarin bas vezirleri 1779 14 aprel 1801 1801 1819 Sadr Isfahani 1819 1823 1823 1825 1 ci defe Allahyar xan Develi Qacar 1825 1828 1828 1834 2 ci defe 1834 1835 Haci Mirze Agasi Bayat 1835 1848 Mirze Tagi xan Emir Kebir 1848 noyabr 1851 Mirze Aga xan Nuri Noyabr 1851 1858 Mirze Huseyn xan Musireddovle Sipehsalar 12 dekabr 1871 sentyabr 1873 Mirze Yusif xan Astiyani September 1873 1880 1st time Kamran mirze Qovanli Qacar 1 iyul 1880 1885 Mirze Yusif xan Astiyani 1885 1887 ikinci defe Mirze Elesger xan Eminussultan 1887 noyabr 1896 Bos November 1896 February 1897 Eli xan Emineddovle Fevral 1897 iyun 1898 Mirze Elesger xan Eminussultan iyun 1898 24 yanvar 1904 ikinci defe Ebdulmecid mirze Qovanli Qacar Eyneddovle 24 yanvar 1904 5 avgust 1906 Mirze Nesrulla xan Musireddovla 1906 18 fevral 1907 Fevral 1907 aprel 1907 Hesen xan Mustoufi el Memalik 15 iyul 1910 19 iyul 1911 1 iyul 1914 1 fevral 1915 18 Avgust 1915 25 dekabr 1915 7 iyul 1917 19 dekabr 1917 30 yanvar 1923 15 iyun 1923 Mirze Hesen xan Vusuqeddovle Mirze Cavad xan Sededdovle Mehemmedeli xan Elausseltene Ebdulhuseyn mirze Fermanferma Ebdulmecid mirze Qovanli Qacar Semed xan Mumtazesseltene Hesen Pirniya Rza xan SipehIstinadlar Kisholm Hyu redaktorWazir Britannika Ensiklopediyasi 28 XI Cambridge University Press 1911 seh 435 Vizir Tolkovyj slovar russkogo yazyka MenbeMekteblinin tarix lugeti Baki 2011 seh 354