Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Gülüstan qalası – Azərbaycanın Şamaxı rayonu ərazisində yerləşən IX–XII əsrlərə aid qala. Qaladan əldə edilmiş arxeoloji tapıntıların ən qədimi IX yüzilə aid olsa da, Gülüstan qalası XII yüzildə – XIII yüzilin başlanğıcında köklü şəkildə yenidən qurulmuş və möhkəmləndirilmişdir.
| Gülüstan qalası | |
|---|---|
 Gülüstan qalasının qalıqları | |
 | |
| Ölkə |  Azərbaycan |
| Şəhər |  Şamaxı |
| Yerləşir | Böyük Xınıslı kəndinin yaxınlığı |
| Aidiyyatı | Şirvanşahlar dövləti Şamaxı xanlığı |
| Tikilmə tarixi | VIII-XV əsrlər |
| Üslubu | Şirvan-Abşeron memarlıq məktəbi |
| Material | əhəng daşı |
| İstinad nöm. | 319 |
| Kateqoriya | Qala |
| Əhəmiyyəti | Ölkə əhəmiyyətli |
| | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Tarixçəsi
El əfsanələrindən birində bu qalanın Şamaxı hakiminin öz qızı üçün tikdirdiyi yaylaq imarətinin yerində yarandığı söylənilir. Adətən çox səfalı, gül-çiçəkli yerləri gülüstan adlandırırlar. Yəqin ki, qala tikilməmişdən öncə yaylaq yeri olan dağ Gülüstan adını daşıyırmış və sonra da bu ad onun üstündə tikilən qalaya keçmişdir. Şamaxılı şair Xaqani Şirvaninin "Şamaxı Gülüstanın ətəyindədir" və Arif Ərdəbilinin "Şamaxı Gülüstanında bir qala var" deyimləri də bu fikri təsdiqləyir.
Gülüstan qalasında tikinti mədəniyyətinin yüksəkliyi onun böyük dövlət əhəmiyyəti ilə bağlı olmuşdur. Müdafiə tikilisində yarı və yaxşı yonulmuş daşlar işlədilməklə yanaşı, başqa daş plastikası örnəklərinin olması qalanın sahiblərinin yüksək mövqeyini bildirməliydi. Arif Ərdəbili Gülüstan qalasını öyərkən onu da bildirir ki, "gözəllikdə onun tayı yoxdur. Divarın yüksək yerlərində daşdan heykəllər düzəldilmişdir." Söz yox ki, bu qalanın tikintisində Şirvanşahların ən bəlli saray memarları, bənna və daşyonanları çalışmışlar.
Gülüstan qalası adi müdafiə tikilisi deyildi. Şirvanşahlar sülaləsinin uzun müddət yaylıq yeri – yay iqamətgahı, dövlət əhəmiyyətli güclü qalası kimi ikili yüksək status daşıması onun bitkin quruluşunda və yüksək səviyyəli memarlığında öz əksini tapmışdır. Səlcuqlar dövründə gərgin tarixi hadisələrlə bağlı bu qalanın möhkəmləndirilməsinə böyük diqqət ayırmışlar. Tarixçi və şairlərin əsərlərindən bilinir ki, XI əsrin sonları ilə XII əsrin başlarında hakimiyyət sürmüş Şirvanşah II Mənuçöhrün bacısı Şahbanu Xatun "Gülüstan qalasını yenidən tikdirmiş", Şirvanşah I Axsitan isə XII yüzilin sonlarında onu yenidən möhkəmləndirmişdir.
Qalanın dayanıqlığı və ağır mühasirələrə dözümü o çağın əsərlərində də öyülmüşdür. Dahi Azərbaycan şairi Xaqani Şirvaninin aşağıdakı misralarından da Şamaxının müdafiəsində Gülüstan qalasının oynadığı böyük rol hiss olunur:
Bizim Gülüstan qalamız Büqbeys dağına bənzəyir
Kəbə Büqbeysin ətəyində olduğu kimi,
Şamaxı da Gülüstanın ətəyindədir.
Dəfələrlə Şirvanşahların son sığınacağı olan bu əfsanəvi qala orta əsrlərdə Şirvan uğrunda gedən saysız tarixi savaşların bir növ foks nöqtəsi olmuşdur. Onun divar və bürcləri müxtəlif çağlarda xəzər, ərəb, səlcuq, monqol, səfəvi, osmanlı yürüşlərinin gücünü görüb hiss etmişdir. Taleyi Azərbaycanın Mənuçöhr, Axsitan, Xəlilullah, Şah İsmayıl, Şah Təhmasib kimi görkəmli şəxsiyyətləri ilə bağlı olduğundan Gülüstan qalasının tarixi dəyəri çox böyükdür. Tarixçilərin bildirdiklərinə görə, Gülüstan qalasına son böyük zərbəni XVI əsrin ortalarında I Şah Təhmasib vurmuşdur. Səfəvi-Osmanlı savaşlarının məngənəsində A. Cenkinsonun təbirincə "dünyanın ən qədim qalalarından sayılan" Gülüstan qalası dağıdılmışdır.
Mövqeyi
Gülüstan qalası Şamaxı şəhərinə çox yaxın (3 km) olub, keçmişdə onun panoramını zənginləşdirmişdir. Şamaxı yüzillərcə həm fiziki olaraq, həm də təhlükəsizlik anlamında bu dağ qalasına söykənmişdir. Gülüstan qalası Şamaxının başı üzərində qaldırdığı qalxana bənzəmişdir.
Qala şimal-qərbdən cənub-şərqə doğru genişlənən və enişlənən dağın belində tikilmiş və onun mürəkkəb konfiqurasiyasına uyğun biçim almışdır. Qalanın şimal-qərb qurtaracağında içqalası yerləşir. Dağın çay yatağına yönələn yanı sıldırım qayalıqdır. Qalan yerlərdə də dağ belini qayalar və sərt enişli yamaclar dövrələyir. Yalnız dağın şəhərə baxan cənub yamacı nisbətən az enişlidir. Qalaya qalxan dolama tək cığır bu yamacdadır. Beləliklə Gülüstan qalası üçün seçilən dağ təbii müdafiə üstünlükləri ilə yanaşı, şəhərlə əlaqə baxımından da çox əlverişlidir.
Memarlıq xüsusiyyətləri
Şiddətli dağııntıya uğradığından Gülüstan qalasının bütöv qapalı quruluşundan dövrümüzə dağ relyefində pərən-pərən düşmüş, tək-tək bürc və divar bölümləri qalmışdır. Ən monumental bürclər qalaya qalxan cığırın başında, dağılıb aradan getmiş giriş darvazasının yanlarındadır. Onlardan qərbdə isə daha bir yarımdairəvi bürcün qalıqları yüksəlir. Planda düzbucaqlı biçimdə olan bu bürc dağın qərb yamacındadır.
Dağın dərəyə baxan alt terrasında da divar uçuqları var. Bütün bu divar və bürc qalıqları vaxtilə dağ belinə qurşaq kimi dolanan möhkəm qala divarları içərisində olmuşdur. Yaxın keçmişdə isə Gülüstan qalasının daha çox tikintisi gözə dəyir və onun memarlığı haqqında daha dolğun təsəvvür yaradırdı.
Ötən yüzildə səyyah Hacı Çələbinin təsvirinə görə Şamaxı Gülüstan qalasında "saray və köşklər tikilmiş və onlar çox möhtəşəm divarlar və möhtəşəm bürclərlə üzlənmişdir. Şahın yonulmuş daşdan tikilən birinci sarayı şərq tərəfdə, qalanın qırağında dayanır. Olduqca gözəl sarayın önündə keçilməz dərələri, mağaraları, sıldırımları və qayaları olan dərin uçurumlar var...Birinci saraydan yuxarıda yaşayış evlərinin uçuqlarını görürük ki, çox möhkəm ikiqat divarla dövrələnmişdir. Bundan bir az da yuxarıda kiçik təpədə, yaxşı yonulan daşdan tikilmiş və artıq uçuq olan, eləcə də divar və bürclərlə dövrələnib möhkəmləndirilən köşk görünür. Otaqlar altında hamısı tağbəndlə örtülü yüzlərlə zirzəmi izləri indi də görünməkdədir. İşqaladan qərbdə geniş və dərin hovuz tikilib ki, onun da yaxınlığında gəzint yeri var. Müxtəlif tikililər qalanın daxilini üç yerə bölür: alt, orta, üst (içqala)..." Bu dolğun təsviri qala ərazisində aparılmış arxeoloji qazıntılar da təsdiq edib.
Qala içində olan tikinti qalıqlarından ən dəyərlisi indi içqalanın cənub-şərq bucağında olan saray kompleksidir. Bu kompleksdən indi ancaq alt qatının çılpaq divarları və arxeoloqların yer altından qazıb çıxardıqları otaqlardan, dəhlizlərdən ibarətdir böyük bir xarabalıq qalmışdır. Alimlərin müşahidəsinə görə saray kompleksini dövrələyən içqalanın yeddi bürcü varmış və saray iki mərtəbəli imiş.
Qala divarları və bürclər kimi saray otaqlar da yarı yonulmuş daşlardan tikilmişdir. Ancaq saray kompleksinin üst qatında yaxşı yonulmuş üzlük daşları işlədilmişdir. Otaqların örtükləri qalmasa da, onların əvvəllər Şirvan-Abşeron memarlığı üçün səciyyəvi olan daş günbəz və tağlarla (Şirvanşahlar sarayında olduğu kimi) örtüldüyü güman edilir.
Gülüstan qalasının maraqlı tikililərindən biri yeraltı yoldur. Araşdırmaçıların fikrincə bu yeraltı yol gizli ehtiyat yoludur. Mühasirə zamanı isə əsas su kəməri kəsiləndə qala qoruqçuları onun pilləli yuneli ilə dərəyə enib Zoğalavay çayından su gətirə bilərdilər. Qalanın su kəməri onun qərbində ucalan Meysəri dağından saxsı tünglərlə çəkilmişdir. XIV yüzildə şair Arif Ərdəbilinin "qalaya saxsı tünglərlə su aparılmışdır" məlumatını arxeoloji qazıntılar da sübut etmişdir. Bundan başqa qalanın şərq terrasında böyük su tutarı – hovuz quraşdırılmışdır.
İstinadlar
- C. Qiyasi – Nizami dövrünün memarlıq abidələri, Bakı, İşıq nəşriyyatı, 1991, səh 153
- C. Qiyasi – Nizami dövrünün memarlıq abidələri, Bakı, İşıq nəşriyyatı, 1991, səh 155
- C. Qiyasi – Nizami dövrünün memarlıq abidələri, Bakı, İşıq nəşriyyatı, 1991, səh 154
Mənbə
- Cəfər Qiyasi – Nizami dövrü memarlıq abidələri, Bakı, İşıq nəşriyyatı, 1991
Xarici keçidlər
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu adin diger istifade formalari ucun bax Gulustan qalasi Gulustan qalasi Azerbaycanin Samaxi rayonu erazisinde yerlesen IX XII esrlere aid qala Qaladan elde edilmis arxeoloji tapintilarin en qedimi IX yuzile aid olsa da Gulustan qalasi XII yuzilde XIII yuzilin baslangicinda koklu sekilde yeniden qurulmus ve mohkemlendirilmisdir Gulustan qalasiGulustan qalasinin qaliqlari40 39 35 sm e 48 36 58 s u Olke AzerbaycanSeher SamaxiYerlesir Boyuk Xinisli kendinin yaxinligiAidiyyati Sirvansahlar dovleti Samaxi xanligiTikilme tarixi VIII XV esrlerUslubu Sirvan Abseron memarliq mektebiMaterial eheng dasiAzerbaycandaki tarixi abidelerin milli qeydiyyatiIstinad nom 319KateqoriyaQalaEhemiyyetiOlke ehemiyyetliGulustan qalasi Vikianbarda elaqeli mediafayllarKornelis de Bruynun eserinde Gulustan qalasinin qaliqlariTarixcesiEl efsanelerinden birinde bu qalanin Samaxi hakiminin oz qizi ucun tikdirdiyi yaylaq imaretinin yerinde yarandigi soylenilir Adeten cox sefali gul cicekli yerleri gulustan adlandirirlar Yeqin ki qala tikilmemisden once yaylaq yeri olan dag Gulustan adini dasiyirmis ve sonra da bu ad onun ustunde tikilen qalaya kecmisdir Samaxili sair Xaqani Sirvaninin Samaxi Gulustanin eteyindedir ve Arif Erdebilinin Samaxi Gulustaninda bir qala var deyimleri de bu fikri tesdiqleyir Gulustan qalasinda tikinti medeniyyetinin yuksekliyi onun boyuk dovlet ehemiyyeti ile bagli olmusdur Mudafie tikilisinde yari ve yaxsi yonulmus daslar isledilmekle yanasi basqa das plastikasi orneklerinin olmasi qalanin sahiblerinin yuksek movqeyini bildirmeliydi Arif Erdebili Gulustan qalasini oyerken onu da bildirir ki gozellikde onun tayi yoxdur Divarin yuksek yerlerinde dasdan heykeller duzeldilmisdir Soz yox ki bu qalanin tikintisinde Sirvansahlarin en belli saray memarlari benna ve dasyonanlari calismislar Gulustan qalasi adi mudafie tikilisi deyildi Sirvansahlar sulalesinin uzun muddet yayliq yeri yay iqametgahi dovlet ehemiyyetli guclu qalasi kimi ikili yuksek status dasimasi onun bitkin qurulusunda ve yuksek seviyyeli memarliginda oz eksini tapmisdir Selcuqlar dovrunde gergin tarixi hadiselerle bagli bu qalanin mohkemlendirilmesine boyuk diqqet ayirmislar Tarixci ve sairlerin eserlerinden bilinir ki XI esrin sonlari ile XII esrin baslarinda hakimiyyet surmus Sirvansah II Menucohrun bacisi Sahbanu Xatun Gulustan qalasini yeniden tikdirmis Sirvansah I Axsitan ise XII yuzilin sonlarinda onu yeniden mohkemlendirmisdir Qalanin dayaniqligi ve agir muhasirelere dozumu o cagin eserlerinde de oyulmusdur Dahi Azerbaycan sairi Xaqani Sirvaninin asagidaki misralarindan da Samaxinin mudafiesinde Gulustan qalasinin oynadigi boyuk rol hiss olunur Bizim Gulustan qalamiz Buqbeys dagina benzeyir Kebe Buqbeysin eteyinde oldugu kimi Samaxi da Gulustanin eteyindedir Defelerle Sirvansahlarin son siginacagi olan bu efsanevi qala orta esrlerde Sirvan ugrunda geden saysiz tarixi savaslarin bir nov foks noqtesi olmusdur Onun divar ve burcleri muxtelif caglarda xezer ereb selcuq monqol sefevi osmanli yuruslerinin gucunu gorub hiss etmisdir Taleyi Azerbaycanin Menucohr Axsitan Xelilullah Sah Ismayil Sah Tehmasib kimi gorkemli sexsiyyetleri ile bagli oldugundan Gulustan qalasinin tarixi deyeri cox boyukdur Tarixcilerin bildirdiklerine gore Gulustan qalasina son boyuk zerbeni XVI esrin ortalarinda I Sah Tehmasib vurmusdur Sefevi Osmanli savaslarinin mengenesinde A Cenkinsonun tebirince dunyanin en qedim qalalarindan sayilan Gulustan qalasi dagidilmisdir MovqeyiGulustan qalasi Samaxi seherine cox yaxin 3 km olub kecmisde onun panoramini zenginlesdirmisdir Samaxi yuzillerce hem fiziki olaraq hem de tehlukesizlik anlaminda bu dag qalasina soykenmisdir Gulustan qalasi Samaxinin basi uzerinde qaldirdigi qalxana benzemisdir Qala simal qerbden cenub serqe dogru genislenen ve enislenen dagin belinde tikilmis ve onun murekkeb konfiqurasiyasina uygun bicim almisdir Qalanin simal qerb qurtaracaginda icqalasi yerlesir Dagin cay yatagina yonelen yani sildirim qayaliqdir Qalan yerlerde de dag belini qayalar ve sert enisli yamaclar dovreleyir Yalniz dagin sehere baxan cenub yamaci nisbeten az enislidir Qalaya qalxan dolama tek cigir bu yamacdadir Belelikle Gulustan qalasi ucun secilen dag tebii mudafie ustunlukleri ile yanasi seherle elaqe baximindan da cox elverislidir Memarliq xususiyyetleriGulustan qalasinin XVII esrde cekilmis resmi Siddetli dagiintiya ugradigindan Gulustan qalasinin butov qapali qurulusundan dovrumuze dag relyefinde peren peren dusmus tek tek burc ve divar bolumleri qalmisdir En monumental burcler qalaya qalxan cigirin basinda dagilib aradan getmis giris darvazasinin yanlarindadir Onlardan qerbde ise daha bir yarimdairevi burcun qaliqlari yukselir Planda duzbucaqli bicimde olan bu burc dagin qerb yamacindadir Dagin dereye baxan alt terrasinda da divar ucuqlari var Butun bu divar ve burc qaliqlari vaxtile dag beline qursaq kimi dolanan mohkem qala divarlari icerisinde olmusdur Yaxin kecmisde ise Gulustan qalasinin daha cox tikintisi goze deyir ve onun memarligi haqqinda daha dolgun tesevvur yaradirdi Oten yuzilde seyyah Haci Celebinin tesvirine gore Samaxi Gulustan qalasinda saray ve koskler tikilmis ve onlar cox mohtesem divarlar ve mohtesem burclerle uzlenmisdir Sahin yonulmus dasdan tikilen birinci sarayi serq terefde qalanin qiraginda dayanir Olduqca gozel sarayin onunde kecilmez dereleri magaralari sildirimlari ve qayalari olan derin ucurumlar var Birinci saraydan yuxarida yasayis evlerinin ucuqlarini goruruk ki cox mohkem ikiqat divarla dovrelenmisdir Bundan bir az da yuxarida kicik tepede yaxsi yonulan dasdan tikilmis ve artiq ucuq olan elece de divar ve burclerle dovrelenib mohkemlendirilen kosk gorunur Otaqlar altinda hamisi tagbendle ortulu yuzlerle zirzemi izleri indi de gorunmekdedir Isqaladan qerbde genis ve derin hovuz tikilib ki onun da yaxinliginda gezint yeri var Muxtelif tikililer qalanin daxilini uc yere bolur alt orta ust icqala Bu dolgun tesviri qala erazisinde aparilmis arxeoloji qazintilar da tesdiq edib Qala icinde olan tikinti qaliqlarindan en deyerlisi indi icqalanin cenub serq bucaginda olan saray kompleksidir Bu kompleksden indi ancaq alt qatinin cilpaq divarlari ve arxeoloqlarin yer altindan qazib cixardiqlari otaqlardan dehlizlerden ibaretdir boyuk bir xarabaliq qalmisdir Alimlerin musahidesine gore saray kompleksini dovreleyen icqalanin yeddi burcu varmis ve saray iki mertebeli imis Qala divarlari ve burcler kimi saray otaqlar da yari yonulmus daslardan tikilmisdir Ancaq saray kompleksinin ust qatinda yaxsi yonulmus uzluk daslari isledilmisdir Otaqlarin ortukleri qalmasa da onlarin evveller Sirvan Abseron memarligi ucun seciyyevi olan das gunbez ve taglarla Sirvansahlar sarayinda oldugu kimi ortulduyu guman edilir Gulustan qalasinin maraqli tikililerinden biri yeralti yoldur Arasdirmacilarin fikrince bu yeralti yol gizli ehtiyat yoludur Muhasire zamani ise esas su kemeri kesilende qala qoruqculari onun pilleli yuneli ile dereye enib Zogalavay cayindan su getire bilerdiler Qalanin su kemeri onun qerbinde ucalan Meyseri dagindan saxsi tunglerle cekilmisdir XIV yuzilde sair Arif Erdebilinin qalaya saxsi tunglerle su aparilmisdir melumatini arxeoloji qazintilar da subut etmisdir Bundan basqa qalanin serq terrasinda boyuk su tutari hovuz qurasdirilmisdir IstinadlarC Qiyasi Nizami dovrunun memarliq abideleri Baki Isiq nesriyyati 1991 seh 153 C Qiyasi Nizami dovrunun memarliq abideleri Baki Isiq nesriyyati 1991 seh 155 C Qiyasi Nizami dovrunun memarliq abideleri Baki Isiq nesriyyati 1991 seh 154MenbeCefer Qiyasi Nizami dovru memarliq abideleri Baki Isiq nesriyyati 1991Xarici kecidlerHemcinin bax