Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Sədrəddin Sultan İbrahim əl- Əmini (?-?) — tarixçi.
Həyatı
Fəaliyyəti
I Şah İsmayılın yürüşlərinin tarixi olan "Fütuhatişahi" ("Şahın qələbələri") adlanan əsərin müəllifidir. Bu əsərin tam nüsxəsi Tacikistan Respublikası Elmlər Akademiyasının Şərq Əlyazmaları fondunda saxlanılır3. Tacik şərqşünası A. M. Mirzoyev tərəfindən ("Şahənşahnamə"4 adlı tarixi əsərin müəllifini müəyyən etmək xidməti də ona məxsusdur) aşkar edilmiş və siyahıya alınmışdır. Sonuncu əsərin müəllifliyini B. A. Dorn səhvən Herat şairi Kamaləddin Binainin adına çıxırdı. A. M. Mirzoyev "Şahənşahnamə"nin və "Fütuhati-Şahi"nin mətnlərini tutuşduraraq sübut etdi ki, hər iki əsər bir müəllifin – Sədrəddin Sultan İbrahim əl- Əmininin qələminin məhsuludur, həm də "Şahənşahnamə" "Fütuhati-Şahi"nin ikinci cildidir5. A. M. Mirzoyevin nəticələrini təsdiq edən bir sıra cəhətləri göstərək. Səfəvi tarixşünasları öz əsərlərinin mətnlərində məlumatlarından faydalandıqları əsas mənbələrin adlarını çəkirlər. Dövrün bir sıra mənbələrində "FütuhatiŞahi" və yaxud "Fütuhati-Əmini"nin adları çəkilir. Xondəmir "Həbib əssiyər", Qazi Əhməd Qumi "Xülasət ət – təvarix", İsgəndər bəy Münşi "Tarix-i aləm aray-i Abbasi" əsərlərində bu əsəri özlərinin ilk mənbələrisırasında göstərirlər. Məsələn, Şeyx Heydərin Şirvanşah Fərrux Yasarla döyüşündən və onun ölümündən (1488) danışarkən Xondəmir göstərir ki, o bunları, müəllifinin adını çəkməsə də, "Fütuhati-Şahi" əsərindən əxz etmişdir6. İsgəndər bəy Münşinin bu salnaməsində İbrahim Əmininin "Fütuhati-Şahi" əsəri "Fütuhati- Əmini"7 formasında göstərilir. Qazi Əhməd Qumi isə özünün "Xülasət ət-təvarix"ində dövrün başlıca mənbələrini göstərərkən, başlıca olaraq Əmir Sultan İbrahim Əmini Hərəvənin8əsərinin adını çəkir. "Fütuhati-Şahi" və onun müəllifi İbrahim Əmini haqqında elmi ədəbiyyatda ilk məlumatı hind alimi Qulam Sərvər özünün I Şah İsmayıl haqqındakı kitabında vermişdir9. Onun İranda və digər ölkələrin kitabxanalarında əsərin əlyazmasını tapmaq üçün apardığı inadlı axtarışları nəticəsiz qalmışdır. Buna görə də o, əsərin itmiş olması qərarına gəlmişdi. Fəqət Qulam Sərvərin kitabında İbrahim Əmini barəsində Xondəmirin "Həbib əs-siyər" əsərindən götürdüyü tərcümeyi – hal səciyyəli məlumatları vardı. A. M. Mirzoyev "Fütuhati-Şahi"nin Düşənbə nüsxəsindən etdiyi çıxarışlarla bu məlumatları bir qədər də zənginləşdirmişdir. Mənşə etibarilə Sədrəddin Sultan əl – Əmini Xorasanın təhsilli və kübar torpaq sahibləri ailəsinə mənsub olmuşdur. O, gəncliyində Teymuri şahzadəsi Sultan Müzəffər Hüseyn Mirzənin yanında qulluq edərkən mənsəb qazanmağa başlamışdır. Hicri 910 (1504–1505)-cu ildə onun atası – Herat hakimi Sultan Hüseyn Mirzə onu özünün şəxsi sədri (sədarət – i xassə) vəzifəsinə irəli çəkmişdi. O öz hamisinin ölümündən (hicri 911 (1506) sonra da hicri 913 (1507)-cü ildə Herat və Xorasan Məhəmməd xan Şeybani tərəfindən tutulanadək bu vəzifəni yerinə yetirmişdi. Teymuri sarayının digər əyanları və xadimləri sırasında İbrahim Əmini də Şeybanilər tərəfindən təqiblərə məruz qalmışdı. O, həbs olunmuş, torpaqları və əmlakı isə müsadirə edilmişdi. Həbsdən buraxıldıqdan sonra hicri 916 (1510–1511)-cı ilədək İbrahim Əmini "yalqız və guşənişin qalmağı seçdi". Qızılbaş qoşunları Şeybaniləri Xorasandan sıxışdırıb çıxaranda və Heratı döyüşlə geri alanda Əmini ehtiramla qəbul olunmuş, gen-bol hədiyyələrə, I Şah İsmayılın mərhəmətinə layiq görülmüş, öz mülklərini və əmlakını geri almışdı."İbrahim Əmini hicri 927 (1521)-ci ilədək Heratda yaşadı. Xorasanda özbək basqınları təhlükəsi və şiə-sünni düşmənçiliyinin güclənməsi üzündən sakitlik pozulduğu zaman bir çox elm və mədəniyyət xadimləri, o cümlədən də İbrahim Əmini Heratı tərk etməyə və Səfəvilər dövlətinin paytaxtına köçməyə məcbur oldu. Burada o, saray tarixşünası təyin olundu və I Şah İsmayıl ona "Şahın qələbələri" tarixini yazmağı tapşırdı10. "Fütuhat-i şahi"nin Duşənbə əlyazması (A. M. Mirzoyevin yazdığına görə) iki cilddən (dəftərdən) ibarətdir və ümumi həcmi 265 vərəqdir. Əmini birinci cildi "Fəth" (qələbə) adını daşıyan beş fəslə bölmüşdür. Birinci fəsildə dünyanın və insanın yaranmasından, islam dininin banisi Məhəmməd Peyğəmbərin mənşəyindən bəhs edilir. İkinci fəsil Peyğəmbərin həyat və fəaliyyətinin müfəssəl şərhini verir. Üçüncü fəsil xəlifə Əliyə və şiələrin imamlarına həsr edilmişdir. Dördüncü fəsildə şəcərəsi iyirmi altıncı nəsildə imam Musa əl- Kazıma gedib çıxan "ədalətin pənahgahı" – Şah İsmayılın əcdadından söhbət açılır. Beşinci fəsildə İsmayılın uşaqlıq dövründən (onun həyatının birinci on iki ilində baş vermiş hadisələrdən) danışılır. "Fütuhati Şahi"nin birinci cildi Şah İsmayılın yürüşləri ilə bilavasitə bağlı deyildir və o başqa məqsədə - Səfəvilərin yeddinci şiə imamı, onun vasitəsilə isə Məhəmməd Peyğəmbərin özü ilə qohumluq iddialarını əsaslandırmağa xidmət edir. Buna görə də müəllif öz əsərinin bu cildini "Fütuhati Şahi"nin sonrakı cildlərinə münasibətdə "müqəddimə"adlandırır. Əsərin ikinci cildi (dəftəri) birincidə olduğu kimi böyük fəsillərə bölünmür. Ayrı-ayrı, qarşılıqlı əlaqəsi olan başlıqlar altında Şah İsmayılın Übeydulla xanın və Teymur Sultanın hicri 919 (1513–1514)-cu ildə Herata basqını ilə əlaqədar Xorasana təkrar yürüşünə qədər bütün hərbi əməliyyatlar haqqında danışılır. Beləliklə, ikinci cild də həmçinin, təxminən on iki ili əhatə edir11. Əmininin dili olduqca ibarəli, üslubu mübaliğəli və az məzmunludur. Hekayəyə Qurandan xeyli miqdarda iqtibaslar, hədislər, həmçinin şeir parçaları daxil edilmişdir. A. M. Mirzoyevin göstərdiyi kimi, əgər xüsusi variantlar nəzərə alınmazsa, ""Fütuhat-i Şahi"nin və"Şahənşahnamə"nin ikinci cildinin mətnləri oxşardır. Mətnlərin eyniliyi buna şəhadət verir ki, "Şahənşahnamə" müstəqil əsər deyildir və "FütuhatiŞahi" nin ikinci cildinin (ikinci dəftərinin) nüsxəsidir. A. M. Mirzoyev "Şahənşahnamə" ni "Fütuhati- Şahi"nin ikinci cildinin yeni redaksiyası hesab edir12. Biz "Şahənşahnamə" adı ilə məlum olan ikinci cildin Sankt-Peterburq nüsxəsindən istifadə etdik. Qeyd etmək lazımdır ki, bu nüsxədən tarixşünaslıqda əməli surətdə istifadə edilməmişdi13. Sankt-Peterburq əlyazması 235 vərəqdə, iri və aydın nəstəliq xətti ilə yazılmışdır. Bu nüsxədə döyüş, şahın ova çıxması, oyunlar və s. səhnələri təsvir edən səkkiz gözəl miniatür də vardır. İbrahim Əmininin əsəri müasirlərinə yaxşı məlum idi və feodal tarixşünasları tərəfindən I Şah İsmayılın hərbi yürüşlər tarixinə dair əsas mənbə hesab edilirdi. Xronoloji nöqsanlara baxmayaraq, hadisələr, o cümlədən İsmayılın Şirvanda Fərrux Yasara qarşı hərbi əməliyyatları, onun Ağqoyunlu Əlvəndlə, həmçinin də İranın feodal hakimləri ilə döyüşləri zəngin faktiki materiallar əsasında şərh edilmişdir. Müəllif bu hadisələrin şahidi olmasa da, onların təsvir üsulu bu yürüşlərin şahidi və iştirakçılarının, Şah İsmayılın yaxın silahdaşlarının – qızılbaş sərkərdələrinin söylədiklərinə əsaslandığı üçün böyük maraq doğurur. Bütün bu dövr ərzində Əmininin yaşadığı Xorasanla bağlı hadisələr isə ətraflı, canlı, təfsilatı ilə işıqlandırılmışdır. Təbiidir ki, Əminidən obyektivlik, bitərəflilik gözləmək olmazdı. Çünki müəllif İsmayılın yürüşlərinin, istilalarının rəsmi tarixini sinfi mövqedən yazmışdır. Onun vəzifəsi bundan ibarət idi ki, öz hökmdarının əməllərini şöhrətləndirsin. Buna görə də Əmini bu yürüşlərin mədhiyyəçisi, şiəliyin və Səfəvilərin tərəfdarı kimi çıxış edir. Xalqın vəziyyəti Əminini qətiyyən maraqlandırmırdı. O, siyasi əhəmiyyəti olan hadisələr haqqında danışır, onların tarixinə, qarşılıqlı səbəb və əlaqəsinə isə məhəl qoymurdu. Əsərdə Cənubi Qafqazın və İranın siyasi tarixinə dair çoxlu maraqlı məlumat vardır (sosial-iqtisadi səciyyəli məlumatlar isə yox dərəcəsindədir).
Əsərləri
- "Fütuhati-Şahi"
- "Şahənşahnamə"
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Sedreddin Sultan Ibrahim el Emini tarixci HeyatiFealiyyetiI Sah Ismayilin yuruslerinin tarixi olan Futuhatisahi Sahin qelebeleri adlanan eserin muellifidir Bu eserin tam nusxesi Tacikistan Respublikasi Elmler Akademiyasinin Serq Elyazmalari fondunda saxlanilir3 Tacik serqsunasi A M Mirzoyev terefinden Sahensahname 4 adli tarixi eserin muellifini mueyyen etmek xidmeti de ona mexsusdur askar edilmis ve siyahiya alinmisdir Sonuncu eserin muellifliyini B A Dorn sehven Herat sairi Kamaleddin Binainin adina cixirdi A M Mirzoyev Sahensahname nin ve Futuhati Sahi nin metnlerini tutusduraraq subut etdi ki her iki eser bir muellifin Sedreddin Sultan Ibrahim el Emininin qeleminin mehsuludur hem de Sahensahname Futuhati Sahi nin ikinci cildidir5 A M Mirzoyevin neticelerini tesdiq eden bir sira cehetleri gosterek Sefevi tarixsunaslari oz eserlerinin metnlerinde melumatlarindan faydalandiqlari esas menbelerin adlarini cekirler Dovrun bir sira menbelerinde FutuhatiSahi ve yaxud Futuhati Emini nin adlari cekilir Xondemir Hebib essiyer Qazi Ehmed Qumi Xulaset et tevarix Isgender bey Munsi Tarix i alem aray i Abbasi eserlerinde bu eseri ozlerinin ilk menbelerisirasinda gosterirler Meselen Seyx Heyderin Sirvansah Ferrux Yasarla doyusunden ve onun olumunden 1488 danisarken Xondemir gosterir ki o bunlari muellifinin adini cekmese de Futuhati Sahi eserinden exz etmisdir6 Isgender bey Munsinin bu salnamesinde Ibrahim Emininin Futuhati Sahi eseri Futuhati Emini 7 formasinda gosterilir Qazi Ehmed Qumi ise ozunun Xulaset et tevarix inde dovrun baslica menbelerini gostererken baslica olaraq Emir Sultan Ibrahim Emini Herevenin8eserinin adini cekir Futuhati Sahi ve onun muellifi Ibrahim Emini haqqinda elmi edebiyyatda ilk melumati hind alimi Qulam Server ozunun I Sah Ismayil haqqindaki kitabinda vermisdir9 Onun Iranda ve diger olkelerin kitabxanalarinda eserin elyazmasini tapmaq ucun apardigi inadli axtarislari neticesiz qalmisdir Buna gore de o eserin itmis olmasi qerarina gelmisdi Feqet Qulam Serverin kitabinda Ibrahim Emini baresinde Xondemirin Hebib es siyer eserinden goturduyu tercumeyi hal seciyyeli melumatlari vardi A M Mirzoyev Futuhati Sahi nin Dusenbe nusxesinden etdiyi cixarislarla bu melumatlari bir qeder de zenginlesdirmisdir Mense etibarile Sedreddin Sultan el Emini Xorasanin tehsilli ve kubar torpaq sahibleri ailesine mensub olmusdur O gencliyinde Teymuri sahzadesi Sultan Muzeffer Huseyn Mirzenin yaninda qulluq ederken menseb qazanmaga baslamisdir Hicri 910 1504 1505 cu ilde onun atasi Herat hakimi Sultan Huseyn Mirze onu ozunun sexsi sedri sedaret i xasse vezifesine ireli cekmisdi O oz hamisinin olumunden hicri 911 1506 sonra da hicri 913 1507 cu ilde Herat ve Xorasan Mehemmed xan Seybani terefinden tutulanadek bu vezifeni yerine yetirmisdi Teymuri sarayinin diger eyanlari ve xadimleri sirasinda Ibrahim Emini de Seybaniler terefinden teqiblere meruz qalmisdi O hebs olunmus torpaqlari ve emlaki ise musadire edilmisdi Hebsden buraxildiqdan sonra hicri 916 1510 1511 ci iledek Ibrahim Emini yalqiz ve gusenisin qalmagi secdi Qizilbas qosunlari Seybanileri Xorasandan sixisdirib cixaranda ve Herati doyusle geri alanda Emini ehtiramla qebul olunmus gen bol hediyyelere I Sah Ismayilin merhemetine layiq gorulmus oz mulklerini ve emlakini geri almisdi Ibrahim Emini hicri 927 1521 ci iledek Heratda yasadi Xorasanda ozbek basqinlari tehlukesi ve sie sunni dusmenciliyinin guclenmesi uzunden sakitlik pozuldugu zaman bir cox elm ve medeniyyet xadimleri o cumleden de Ibrahim Emini Herati terk etmeye ve Sefeviler dovletinin paytaxtina kocmeye mecbur oldu Burada o saray tarixsunasi teyin olundu ve I Sah Ismayil ona Sahin qelebeleri tarixini yazmagi tapsirdi10 Futuhat i sahi nin Dusenbe elyazmasi A M Mirzoyevin yazdigina gore iki cildden defterden ibaretdir ve umumi hecmi 265 vereqdir Emini birinci cildi Feth qelebe adini dasiyan bes fesle bolmusdur Birinci fesilde dunyanin ve insanin yaranmasindan islam dininin banisi Mehemmed Peygemberin menseyinden behs edilir Ikinci fesil Peygemberin heyat ve fealiyyetinin mufessel serhini verir Ucuncu fesil xelife Eliye ve sielerin imamlarina hesr edilmisdir Dorduncu fesilde seceresi iyirmi altinci nesilde imam Musa el Kazima gedib cixan edaletin penahgahi Sah Ismayilin ecdadindan sohbet acilir Besinci fesilde Ismayilin usaqliq dovrunden onun heyatinin birinci on iki ilinde bas vermis hadiselerden danisilir Futuhati Sahi nin birinci cildi Sah Ismayilin yurusleri ile bilavasite bagli deyildir ve o basqa meqsede Sefevilerin yeddinci sie imami onun vasitesile ise Mehemmed Peygemberin ozu ile qohumluq iddialarini esaslandirmaga xidmet edir Buna gore de muellif oz eserinin bu cildini Futuhati Sahi nin sonraki cildlerine munasibetde muqeddime adlandirir Eserin ikinci cildi defteri birincide oldugu kimi boyuk fesillere bolunmur Ayri ayri qarsiliqli elaqesi olan basliqlar altinda Sah Ismayilin Ubeydulla xanin ve Teymur Sultanin hicri 919 1513 1514 cu ilde Herata basqini ile elaqedar Xorasana tekrar yurusune qeder butun herbi emeliyyatlar haqqinda danisilir Belelikle ikinci cild de hemcinin texminen on iki ili ehate edir11 Emininin dili olduqca ibareli uslubu mubaligeli ve az mezmunludur Hekayeye Qurandan xeyli miqdarda iqtibaslar hedisler hemcinin seir parcalari daxil edilmisdir A M Mirzoyevin gosterdiyi kimi eger xususi variantlar nezere alinmazsa Futuhat i Sahi nin ve Sahensahname nin ikinci cildinin metnleri oxsardir Metnlerin eyniliyi buna sehadet verir ki Sahensahname musteqil eser deyildir ve FutuhatiSahi nin ikinci cildinin ikinci defterinin nusxesidir A M Mirzoyev Sahensahname ni Futuhati Sahi nin ikinci cildinin yeni redaksiyasi hesab edir12 Biz Sahensahname adi ile melum olan ikinci cildin Sankt Peterburq nusxesinden istifade etdik Qeyd etmek lazimdir ki bu nusxeden tarixsunasliqda emeli suretde istifade edilmemisdi13 Sankt Peterburq elyazmasi 235 vereqde iri ve aydin nesteliq xetti ile yazilmisdir Bu nusxede doyus sahin ova cixmasi oyunlar ve s sehneleri tesvir eden sekkiz gozel miniatur de vardir Ibrahim Emininin eseri muasirlerine yaxsi melum idi ve feodal tarixsunaslari terefinden I Sah Ismayilin herbi yurusler tarixine dair esas menbe hesab edilirdi Xronoloji noqsanlara baxmayaraq hadiseler o cumleden Ismayilin Sirvanda Ferrux Yasara qarsi herbi emeliyyatlari onun Agqoyunlu Elvendle hemcinin de Iranin feodal hakimleri ile doyusleri zengin faktiki materiallar esasinda serh edilmisdir Muellif bu hadiselerin sahidi olmasa da onlarin tesvir usulu bu yuruslerin sahidi ve istirakcilarinin Sah Ismayilin yaxin silahdaslarinin qizilbas serkerdelerinin soylediklerine esaslandigi ucun boyuk maraq dogurur Butun bu dovr erzinde Emininin yasadigi Xorasanla bagli hadiseler ise etrafli canli tefsilati ile isiqlandirilmisdir Tebiidir ki Eminiden obyektivlik bitereflilik gozlemek olmazdi Cunki muellif Ismayilin yuruslerinin istilalarinin resmi tarixini sinfi movqeden yazmisdir Onun vezifesi bundan ibaret idi ki oz hokmdarinin emellerini sohretlendirsin Buna gore de Emini bu yuruslerin medhiyyecisi sieliyin ve Sefevilerin terefdari kimi cixis edir Xalqin veziyyeti Eminini qetiyyen maraqlandirmirdi O siyasi ehemiyyeti olan hadiseler haqqinda danisir onlarin tarixine qarsiliqli sebeb ve elaqesine ise mehel qoymurdu Eserde Cenubi Qafqazin ve Iranin siyasi tarixine dair coxlu maraqli melumat vardir sosial iqtisadi seciyyeli melumatlar ise yox derecesindedir Eserleri Futuhati Sahi Sahensahname Hemcinin bax