Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Bu məqaləni lazımdır. |
Şeyx Səfi (tam adı: Şeyx Səfiəddin əl-İshaq əl-Musəvi əl-Ərdəbili; 1252, اردبیل – 12 sentyabr 1334, اردبیل) — sufi alimi, Səfəviyyə təriqəti və Səfəvilər sülaləsinin banisi, Ərdəbil (Səfəvi) hakimliyinin qurucusu və Şah İsmayıl Xətainin ulu babası.
| Şeyx Səfi | |
|---|---|
| fars. صفیالدین اردبیلی | |
 | |
Səfəvi hakimliyinin I şeyxi | |
| 1300 – 1334 | |
| Sonrakı | Şeyx Sədrəddin Ərdəbili |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 1252 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 12 sentyabr 1334 |
| Vəfat yeri | |
| Dəfn yeri | |
| Milliyyəti | azərbaycanlı |
| Vətəndaşlığı | Hülakülər |
| Fəaliyyəti | ilahiyyatçı, şair |
| Uşağı | |
| Dini | Əşərilər, sufilik |
| Elmi fəaliyyəti | |
| Elm sahəsi | sufilik |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
Şeyx Səfi 1252-ci ildə Ərdəbilin Kəlxuran kəndində anadan olmuşdur. Bəzi mənbələrdə kürd mənşəli, bəzilərində seyid, digərlərində isə türk mənşəli olduğu qeyd edilmişdir (bax: #Etnik mənsubiyyəti). Atasını uşaq yaşlarından itirən Səfi ibtidai təhsilini onun dini davamçılarından almışdır. O, dini elmlərin əsaslarına yiyələnir, fars, ərəb, gilan, talış və monqol dillərini öyrənir.
İyirmi yaşında təhsilini artırmaq üçün Şiraza gedən Səfi burada məşhur ilahiyyatçı alimlərdən Rüknəddin Beyzəvi, Əmir Abdullah və başqalarından dərs alır. Müəllimi Əmir Abdullahın məsləhəti ilə iyirmi beş yaşında məşhur Gilan şeyxi Hacı əd-Din Zahidin (hicri-615–700) müridi olur. Şeyx Səfi əd-Din 25 il tələbə kimi onun yanında qalır. Hacı əd-Din Zahidin qızı ilə evlənən Səfi Şeyxin vəfatından (1294) sonra onun yerində Səfəviyyə təriqətinin rəhbəri olur. 35 il irşad və təlimatlarla məşğul olur və bir çox tələbə yetişdirir. Şeyx Səfinin ömrünün daha faydalı və təsirli dövrü məhz həmin illər olmuşdur. Onun şöhrəti az zamanda bütün Şərq dünyasına, Şərqi Anadoluya, Suriyaya, Hindistana yayıldı. Şərqdə ürfan və din sahəsində yeganə şəxsiyyət kimi tanınan Şeyx Səfi bütün məzhəb və təriqətlərə mürşid və ustad ola bilmişdir.
Ərdəbilin Darül-irşadı (Hidayət evi) geniş bir əraziyə mənəvi ocaq olmuş və bu ocağın başında Şeyx Səfi durmuşdu. Şeyx tam bacarığı ilə təqiyyə prinsipinə əməl edərək elə bir dünyagörüşə malik idi ki, ayrı-ayrı İslam məzhəbləri və təriqətləri də onun mənəvi xəzinəsindən qidalana bilirdi. Səfəviyyə təriqəti özünəməxsus bir təşkilatın vasitəsilə təbliğ olunur və uzaq yerlərdə olan nümayəndələrə çatdırılırdı. Bu təşkilatın başında "pir", yaxud "mürşid" dururdu. Əsas iş mürşid (müəllim) ilə müridlər (tələbələr) arasında vasitəçi rolu oynayan xəlifənin üzərinə düşürdü. Xəlifə hər tayfanın sufilərinə başçı olmaqla bərabər, həm də rəhbərlə birbaşa əlaqədə olurdu. Xəlifələr və sufilər tabeçilikdə olan camaatla rəhbər arasında elə möhkəm əlaqə yaratmışdılar ki, bu əlaqə gündən-günə genişlənməkdə və möhkəmlənməkdə idi.
 | Dövr mənbələrinin Şeyx Səfiəddin İshaq haqqında yazdıqları: Şeyx Səfiəddin həm dini, həm də siyasi cəhətdən möhkəm biri idi. O, öz təsir dairəsini, demək olar ki, bütün Ərdəbilə və civarına tam yaymışdı. Və artıq o Ərdəbilin irsi feodalı kimi görünür və çıxış edirdi. Onun çoxlu müridləri vardı. Onlar şeyxə böyük dayaqidilər. Bu sayədə o həm dini, həm də dünyəvi başcı sayılırdı. Ölümündən sonra onun xələfləri ardıcıllıqla yerini aldı. |  |
Əksər hallarda siyasətə qarışmayan bu sistem Şeyx Cüneydə kimi davam etmişdi. Amma Darül-irşad Şeyx Cüneyddən başlayaraq siyasi məsələlərlə də maraqlanmağa başladı. Uzun müddət təşkilata rəhbər olan Ərdəbil piri bu təşkilatdan nəinki təriqəti və ideoloji məsələlər üçün istifadə etdi, həm də oranı böyük bir hərbi və siyasi təşkilata da çevirdi. Siyasətlə təriqət birləşərək Səfəviyyə ideologiyasını formalaşdırdı. Bununla Şeyx Səfinin formalaşdırdığı şiizm-sufizm ideologiyası mahiyyəti etibarı ilə siyasət və hakimiyyətdən uzaq qala bilməzdi və istər-istəməz Darül-irşada rəhbərlik edən pir siyasi hərəkatlara da qoşulmalı idi. Şeyxdən sonra bir-birinin ardınca Sədrəddin, , Şeyx Cüneyd, Şeyx Heydər və nəhayət Şah İsmayıl Ərdəbil Darül-irşadına rəhbərlik etmişlər.
Şeyx Səfi əd-Din 1334-cü ildə Ərdəbil şəhərində dünyasını dəyişir və burada da dəfn olunur. Onun məzarının üzərində türbə qurulur, ətrafında məscidlər, karvansaraylar, mədrəsələr, yaşayış evləri salınır. Burada böyük bir mədəni mərkəz yaranır. Şah İsmayıl da daxil olmaqla səfəvi şeyxlərindən bir çoxu burada dəfn olunur. Həmin mərkəzin tikinti və bərpa işləri fasiləsiz olaraq davam edir. Nəhayət, XVI əsrdə I Şah Təhmasibin hakimiyyəti dövründə (1524–1576-cı illər) həmin məqbərə öz indiki şəklini alır. Səfəviyyə təriqətinin rəhbəri qismində Şeyx Səfi əd-Dinin ilk varisləri Sədrəddin Musa (1334–1392/3) və Şeyx Xacə Əli (1392/3 −1429) olmuşdur. Səfi əd-Dinin nəticəsi İbrahimdən (1429–1447) başlayaraq Ərdəbil şeyxləri real, dünyəvi hakimiyyəti də ələ keçirirlər. Şeyx İbrahim Ərdəbil hakimi olur, sonradan Şah İsmayıl (1486–1524) əvvəlcə Azərbaycanda, sonra həm də İranda yeni Səfəvilər dövlətinin və bu dövlətin taxt-tacında Səfəvilər sülaləsinin əsasını qoyur.
Etnik mənsubiyyəti
Bu məqaləni lazımdır. |
Şeyx Səfiəddinin atası Əminuddin Cəbrəil Xacə Kəmaluddin Ərəbşahıdır. Sufi dairələrində onu yeddinci şiə imamı Musa Kazımın (miladi 754–800) 21-ci nəslindən hesab edirdilər. Şeyxin beşinci ulu babası Firuzşah Qızılbaş o nəsildən, sülalədən Ərdəbilə gələn və burada məskunlaşan ilk şəxs hesab olunur. Mənbələr Firuzşahın oğlunun Əvəz, Əvəzin oğlunun Məhəmməd, Məhəmmədin oğlunun Səlahəddin, Səlahədinin oğlunun Əminəddin, Əminəddinin oğlunun isə Səfiəddin olduğunu qeyd edirlər. Lakin əksər tədqiqatçılar bunu yalnız təsəvvüf ənənəsi ilə bağlayırlar.
Şeyx Səfiəddin Ərdəbili etnik mənşəyi məsələsi indiyədək tarixçilər arasında mübahisə mövzusu olmuşdur. Bu məsələni aydınlaşdırmağın mürəkkəbliyi onunla ələqədardır ki, Səfəvilərin uzaq əcdadları barədə məlumatları özündə əks etdirən yeganə mənbə Təvəkkül ibn İsmayıl ibn Bəzzazın "Səfvət əs – səfa" ("Saflığın saflığı") adlı agioqrafik əsəridir. Səfəvi tarixçilər Şeyx Səfiəddinni yeddinci şiə imamı Musa Kazimın 21-ci nəslindən hesab edirdilər. Lakin Əhməd Kəsrəvi "Səfvət əs – səfa" əsərinin müqatisəli tədqiqi ilə məşğul olmuş və belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, Səfəvilərin əcdadları heç də seyidlər (Məhəmməd peyğəmbərin) nəslindən olanlar deyillər və onların nəsil şəcərəsini sonralar Səfəvi tarixşünasları uydurmuş və İbn Bəzzazın əsərinin mətninə daxil etmişlər.Əhməd Kəsrəvi Şeyx Səfinin ərəblərlə əlaqəsinin olmadığını sübut etdikdən sonra onu ərəb də hesab etmir və Türkmən mənşəli olduğunu söyləyir. Digər İran müəllifləri onun Səfəvilərin Türkmən mənşəli olduğu barədəki ehtimalını şəksiz həqiqət kimi qələmə verir və bununla da bütün Səfəvilər sülaləsini iranlılaşdırmağa səy göstərirlər. Bəzi Avropa müəllifləri də bu fikiri müdafiə edirlər. Türk müəllifi Zəki Vəlidi Toqan da Səfəvilərin mənşəyinə həsr olunmuş məqaləsində onların türk mənşəli olduğunu əsaslandırmağa cəhd göstərir, "kürd əsilli şeyxin" nəsilinin sonradan "tamamilə türkləşdiyini" yazır. Bundan əlavə V.V.Bartoldun sülalənin türk mənşəli olması barədə söylədiyi fikir də mövcuddur. Alim bu sülalənin eponimi və banisi Şeyx Səfiəddin və onun nəslindən bəhs edərkən göstərirdi ki, "bu Ərdəbil şeyxləri, şübhəsiz, fars deyil, türk mənşəlidirlər." İ.P.Petruşevski də eyni fikri söyləmişdir: "İlk Səfəvi şeyxləri Ərdəbildə yaşamışlar, onların doğma dili Azərbaycan dili olmuşdur." Hanna Sohrweide görə "Səfvət əs-Səfa" əsərində hamı Səfiyə türk kimi müraciət edir: "Ey piri-türk"(ey türk müqəddəsi), "türk gənci", "türk oğlu" və bu səbəbdən də onun türk olduğu şübhə doğurmur. M. Abbaslı Şeyx Səfiəddinin türk mənşəli olması haqda zəngin material toplamışdır, onun fikrincə Şeyx Səfi əd-Din Ərdəbili mənşəcə Azərbaycan türklərindən olan adlı-sanlı alim, şair, Səfəviyyə təriqətinin banisidir.
Yaradıcılığı
Şeyx Səfiəddinin yaradıcılığı sırf sufi-mistik xarakteri daşıyır. Onun əsərləri Azərbaycan təsəvvüf ədəbiyyatının mühüm mərhələlərindən birini təşkil edir. O,da bir çox sufi şairləri kimi öz şerlərində əbədi sevgiliyə qovuşmağı arzulayırdı.
Ey rövnəqi – bahar! Gülmüşən, nəsən?
Ey ixtiyarı əldən alan, mülmüsən, nəsən?
Dövri yüzündə səbzeyi-xəttin görən deyir:
Reyhan, bənövşə, susəni-sünbülmüsən, nəsən?
Xoş cəngcü gəlir gözümə qaşu kipriyin,
Ey gözləri hərami-qəraqumüsən, nəsən?
Ey könlümün xərabəsi, ahulər oylağı,
Divanələr yatağı məgər çölmüsən, nəsən?
Əfğanu-ahdür gecə-gündüz işin Səfi,
Qumrimüsən bu bağidə, bülbülmüsən, nəsən?
Sufizm və o cümlədən, qızılbaş yozumlu sufilik Azərbaycanın siyasi və mədəni həyatında əhəmiyyətli rol oynamış və bir çox müsəlman ölkələrində dini-fəlsəfi fikrin inkişafına təkan vermişdir. Sufizm ideologiyasını mənimsəmədən orta əsrlərin müsəlman dünyasında baş vermiş əksər siyasi hadisələrin mahiyyətini, habelə həmin dövrdəki mədəni həyatı, o cümlədən, ədəbiyyatı anlamaq çətindir. Buna görə də böyük şeyx Səfinin həyat və fəaliyyətinə keçməzdən öncə sufi-müsəlman mistisizmi haqda bir neçə söz söyləmək məqsədəuyğun olardı. Mistika, yaxud mistisizm dedikdə adətən insanın ekstaz vəziyyətində Allahla birbaşa, bilavasitə, şəxsi və məhrəm münasibətə girməsi (və hətta qovuşması) anlaşılır:
Qılınc baği dutubdur gözlərim, saqi, kədu gəltur,
Vurubdur təpəməcən xüm qanından bir səbu gəltur.
Lalə dodaqlar sinəmdə açılmış,
Gözüm qanını olmaz bağlamaq camı dolu gəltur.
Ağaclar sarmaşıb qəddindən ayrı zar ağlarlar,
Sızıldarlar pərirulər kimi təkrar ağlarlar.Göyərçin yolladım, yazdım sənə səndən şikayətlər,
Qolunda ol qanadlardır başı bağlı kitabətlər.Unudma aşiqi, namehriban olma, mənim canım,
İşıqsız sərvə oxşarlar vəfasız sərvqamətlər.Səni tanrı, necə səndən şikayət etməyim axır,
Hanı ol nazlı baxmaqlar, hanı gizlin işarətlər.Hanı zalim, hanı gözüm, hanı kafir, hanı canım?
Sevişməklər, barışmaqlar, təpişməklər, qucuşmaqlar!
Bu və ya başqa şəkildə mistisizmlə bağlı olan dini-fəlsəfi cərəyanlar bəşəriyyətin yaratdığı bütün məlum dinlərdə (buddizm, iudaizm, hinduizm, xristianlıq) müşahidə edilir. İslam dinində yaranmış mistik hərəkat sufizm adını almışdır. Bu termini sufilərin kobud yun parçadan geyindikləri libasla-sufla ("yun" deməkdir) bağlayır, yaxud onun saf kəlməsindən yarandığını göstərirlər.
Olan həqq yadı birlə qayğısız divanə, kəs neylər,
Qılınc əlində mə’ni çağıran ər, dadrəs neylər.
Sınıq könlüm nəva dutmazsa, əskim fövcü kəsilməz,
Böylə ağır qaralı karvan sövti-cərəs neylər.
Çəkən köksün şikafından mənim bidərd könlümni,
Bu qanlı bəhr qarşısında zəngi var, səs neylər.
Dəniz mudrar olmaz it su içmağından, ey arif,
Həqiqət anlıyan arı könüllərdə həvəs neylər.
Sufizmin artıq bir çox əsrlər boyunca bütün müsəlman dünyasında yayılmasına baxmayaraq, mütəxəssislər hələ də bu mürəkkəb və çoxcəhətli təlimin birmənalı izahını verə bilməmişlər. Görünür, elə buna görə də onlar məqsədi insanın Allahla birbaşa ünsiyyətə girməsinin nəzəri əsaslarını və tətbiqi vasitələrini işləyib-hazırlamaq olan bütün müsəlman təlimlərini bu ad altında araşdırmağa daha çox üstünlük verirlər. Sufilər öz məqsədlərini haqqı dərk etmək adlandırırlar. Haqqa yetişmək sufinin dünyəvi niyyətlərdən əl götürüb, ekstaz (Allah sevgisi ilə məst olmaq) vəziyyətində ilahi ilə məhrəm münasibətə girməsidir. Buna görə də Allahla ünsiyyətə girmə ehtimalına inanan və bunun üçün mümkün olan hər şeyi edənlərə sufi deyilir. Sufi terminologiyasında "Sufi-haqq-a aşiq olan, bu Eşq və Sədaqətlə Ona və Kamilliyə can atanlardır." Eşq və Sədaqətlə haqqa uzanan yolu sufilər təriqət, yaxud yol adlandırırlar.
Can qılanda cism tərkin məhrəmi-canan olur.
Quş yuvasından azanda həmdəmi – şeytan olur.Həbibim nazdan Leylini ancaq pasiban eylər,
Mənim könlüm quşu Məcnun başında aşiyan eylər.Tutur könlümdən atəş lalələnmiş
Başımdan dud qalxar halələnmiş,
Keyik kimi çürümüş kükrən naz,
Baxış durna kimi donbalələnmiş.
Tökülmüş zülfi yağı tək qucağə,
İçib hinduləri bengalələnmiş.Eşq zəncirimi uzdü, yol açın,
Uy uşaqlar! Ululu gəldi, qaçın!Məni xar eyliyən gözlərdə, ya rəb, xarü zar olsun,
Deməm kim məndən artıq, mən kimi gözlərdə xar olsun.Qoydu üz könlümə qəm ləşkəri hamun-hamun,
Qara baydağlı ələmlər ucu gülgun-gülgun,
Çağırırdım qatı avaz ilə: – Leyli, Leyli!
Dağ səs verdi cavabında ki: – Məcnun, Məcnun.
Gözlərimdən yana od tutladı duzəx-duzəx,
Cigərimdən yana qan qaynadı Ceyhun-Ceyhun,
Sərvlər var idi bu bağidə mövzun-mövzun.
İstinadlar
Bu məqalədəki istinadlar müvafiq ilə göstərilməlidir. |
- Deutsche Nationalbibliothek Record #118850555 // Ümumi tənzimləmə nəzarəti (GND) (alm.). 2012—2016.
- Richard Tapper, Frontier nomads of Iran: a political and social history of the Shahsevan 2021-04-30 at the Wayback Machine, Cambridge University Press, 1997, ISBN , p. 39.
- Savory, 1997. səh. 8
- Muḥammad Kamāl, Mulla Sadra's Transcendent Philosophy, Ashgate Publishing Inc, 2006, ISBN , p. 24. 2022-02-10 at the Wayback Machine
- The Modern Middle East: A History" by Professor James L. Gelvin,Oxford University Press, 2005,page 326 : "...Shah Isma'il (resigned 1501-1520) Descendant of the Kurdish Mystic Safi Ad Din..."
- Maisel, Sebastian. The Kurds: An Encyclopedia of Life, Culture, and Society (ingilis). ABC-CLIO. 2018-06-21. ISBN . 2021-04-29 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-02-10.
- Husayn ibn Abdāl Zāhidī, 17th cent. Silsilat al-nasab-i Safavīyah, nasabnāmah-'i pādishāhān bā uzmat-i Safavī, ta'līf-i Shaykh Husayn pisar-i Shaykh Abdāl Pīrzādah Zāhidī dar 'ahd-i Shāh-i Sulaymnān-i Safavī. Berlīn, Chāpkhānah-'i Īrānshahr, 1924. 116 pages.
- H.R.Roemer’in Die Safawiden: ein orientalischer Bundesgenosse des Abendlandes in Türkenkampf
- Şeyh Safi ve Tebareş bkz Kesrevi
- Zeki V. Togan, "Sur L’origine des Safavides", Mélanges Massignon, III, 1957, p. 356
- В.В.Бартольд. Сочинения, т. II, ч, I, M., 1963, стр.748
- И.П. Петрушевский. Государства Азербайджана в XV в.. стр. 205
- . 2010-12-27 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-06-29.
- Sohrweide, Hanna, "Der Sieg der Safaviden in Persien und scine Rückwirkungen auf die Schiiten Anatoliens im 16. Jahrhundert", Der Islam, 41 (1965), 95–221.
- Azərbaycan tarixi (yeddi cilddə), Bakı, 2007, III cild
- Azərbaycan Ədəbiyyatı tarixi, Bakı, 1999, III cild
- "Sufi təriqətləri - Səfəviyyə". Milli.az (az.). 2018-01-27. 2023-08-15 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-08-15.
Ədəbiyyat
- , , , Bakı, "", 2019, 704 s.
- M.İsmayılova, "Şeyx Səfiəddin Ərdəbilinin "Səfvətüs-səfa" əsəri haqqında bir neçə söz", AMEA-nın xəbərləri (ədəb., dil və inc. ser.), 1990, N°4, s.80–85
- Hüseyn Məhəmmədzadə Sədiq, "Şeyx Səfiəddin Ərdəbilinin şeirləri, sözləri, öyüdləri və mənqibələri", Tehran, 2001
- Q.Qubadov, "Qaynaqlar Şeyx Səfı poeziyası haqqında", AMEA-nın xəbərləri (hum. elm. ser.), 2004, jNs4, s.35
- Şeyx Səfi təzkirəsi ("Səfvətüs-səfa"nın XVI əsr türk tərcüməsi). Nəşrə hazırlayan: M. Nağısoylu, S. Cabbarlı, R. Şeyxzamanlı. Kitabın redaktoru, izahların və lüğətin müəllifi: Möhsün Nağısoylu. Bakı: Nurlan, 2006, 932 səhifə (Təkrar nəşri: 2010).
- Yaqub Babayev, "XIII-XIV əsrlər anadilli lirik şeirimizin inkişaf yolu", Bakı: Elm və təhsil, 2009.
- Xəlil Yusifli, "Şeyx Səfiəddin Ərdəbili, yoxsa Səfiqulu Xan Səfi", "Elm" qəzeti, 15 aprel 2009-cu il.
- , "Qələm olsun əli ol katibi-bədtəhririn..", "Elm", 22 iyun, 15 iyul 2009-cu il.
- Yaqub Babayev, Gecikmiş yazıya cavab, Elm.- 2010.- 29 aprel.- S.10.
- Səadət Şıxıyeva, "Elmi araşdırmalarda plagiat, ənənəviliyin və yeniliyin sərhədləri", Ədalət.-2011.-5 oktyabr.- S.7.
Xarici keçidlər
- "ŞEYX SƏFİ TƏZKİRƏSİ" KİTABI NƏŞR EDİLMİŞDİR
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun meqalenin muzakire sehifesine diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Seyx Sefi tam adi Seyx Sefieddin el Ishaq el Musevi el Erdebili 1252 اردبیل 12 sentyabr 1334 اردبیل sufi alimi Sefeviyye teriqeti ve Sefeviler sulalesinin banisi Erdebil Sefevi hakimliyinin qurucusu ve Sah Ismayil Xetainin ulu babasi Seyx Sefifars صفی الدین اردبیلی Sefevi hakimliyinin I seyxi1300 1334SonrakiSeyx Sedreddin ErdebiliSexsi melumatlarDogum tarixi 1252Dogum yeri اردبیل Erdebil sehristani Erdebil ostani IranVefat tarixi 12 sentyabr 1334 1334 09 12 Vefat yeri اردبیل Erdebil sehristani Erdebil ostani IranDefn yeri Seyx Sefi kompleksiMilliyyeti azerbaycanliVetendasligi HulakulerFealiyyeti ilahiyyatci sairUsagi Seyx Sedreddin ErdebiliDini Eseriler sufilikElmi fealiyyetiElm sahesi sufilik Vikianbarda elaqeli mediafayllarHeyatiSeyx Sefi 1252 ci ilde Erdebilin Kelxuran kendinde anadan olmusdur Bezi menbelerde kurd menseli bezilerinde seyid digerlerinde ise turk menseli oldugu qeyd edilmisdir bax Etnik mensubiyyeti Atasini usaq yaslarindan itiren Sefi ibtidai tehsilini onun dini davamcilarindan almisdir O dini elmlerin esaslarina yiyelenir fars ereb gilan talis ve monqol dillerini oyrenir Iyirmi yasinda tehsilini artirmaq ucun Siraza geden Sefi burada meshur ilahiyyatci alimlerden Rukneddin Beyzevi Emir Abdullah ve basqalarindan ders alir Muellimi Emir Abdullahin mesleheti ile iyirmi bes yasinda meshur Gilan seyxi Haci ed Din Zahidin hicri 615 700 muridi olur Seyx Sefi ed Din 25 il telebe kimi onun yaninda qalir Haci ed Din Zahidin qizi ile evlenen Sefi Seyxin vefatindan 1294 sonra onun yerinde Sefeviyye teriqetinin rehberi olur 35 il irsad ve telimatlarla mesgul olur ve bir cox telebe yetisdirir Seyx Sefinin omrunun daha faydali ve tesirli dovru mehz hemin iller olmusdur Onun sohreti az zamanda butun Serq dunyasina Serqi Anadoluya Suriyaya Hindistana yayildi Serqde urfan ve din sahesinde yegane sexsiyyet kimi taninan Seyx Sefi butun mezheb ve teriqetlere mursid ve ustad ola bilmisdir Erdebilin Darul irsadi Hidayet evi genis bir eraziye menevi ocaq olmus ve bu ocagin basinda Seyx Sefi durmusdu Seyx tam bacarigi ile teqiyye prinsipine emel ederek ele bir dunyagoruse malik idi ki ayri ayri Islam mezhebleri ve teriqetleri de onun menevi xezinesinden qidalana bilirdi Sefeviyye teriqeti ozunemexsus bir teskilatin vasitesile teblig olunur ve uzaq yerlerde olan numayendelere catdirilirdi Bu teskilatin basinda pir yaxud mursid dururdu Esas is mursid muellim ile muridler telebeler arasinda vasiteci rolu oynayan xelifenin uzerine dusurdu Xelife her tayfanin sufilerine basci olmaqla beraber hem de rehberle birbasa elaqede olurdu Xelifeler ve sufiler tabecilikde olan camaatla rehber arasinda ele mohkem elaqe yaratmisdilar ki bu elaqe gunden gune genislenmekde ve mohkemlenmekde idi Dovr menbelerinin Seyx Sefieddin Ishaq haqqinda yazdiqlari Seyx Sefieddin hem dini hem de siyasi cehetden mohkem biri idi O oz tesir dairesini demek olar ki butun Erdebile ve civarina tam yaymisdi Ve artiq o Erdebilin irsi feodali kimi gorunur ve cixis edirdi Onun coxlu muridleri vardi Onlar seyxe boyuk dayaqidiler Bu sayede o hem dini hem de dunyevi basci sayilirdi Olumunden sonra onun xelefleri ardicilliqla yerini aldi Ekser hallarda siyasete qarismayan bu sistem Seyx Cuneyde kimi davam etmisdi Amma Darul irsad Seyx Cuneydden baslayaraq siyasi meselelerle de maraqlanmaga basladi Uzun muddet teskilata rehber olan Erdebil piri bu teskilatdan neinki teriqeti ve ideoloji meseleler ucun istifade etdi hem de orani boyuk bir herbi ve siyasi teskilata da cevirdi Siyasetle teriqet birleserek Sefeviyye ideologiyasini formalasdirdi Bununla Seyx Sefinin formalasdirdigi siizm sufizm ideologiyasi mahiyyeti etibari ile siyaset ve hakimiyyetden uzaq qala bilmezdi ve ister istemez Darul irsada rehberlik eden pir siyasi herekatlara da qosulmali idi Seyxden sonra bir birinin ardinca Sedreddin Seyx Cuneyd Seyx Heyder ve nehayet Sah Ismayil Erdebil Darul irsadina rehberlik etmisler Seyx Sefi ed Din 1334 cu ilde Erdebil seherinde dunyasini deyisir ve burada da defn olunur Onun mezarinin uzerinde turbe qurulur etrafinda mescidler karvansaraylar medreseler yasayis evleri salinir Burada boyuk bir medeni merkez yaranir Sah Ismayil da daxil olmaqla sefevi seyxlerinden bir coxu burada defn olunur Hemin merkezin tikinti ve berpa isleri fasilesiz olaraq davam edir Nehayet XVI esrde I Sah Tehmasibin hakimiyyeti dovrunde 1524 1576 ci iller hemin meqbere oz indiki seklini alir Sefeviyye teriqetinin rehberi qisminde Seyx Sefi ed Dinin ilk varisleri Sedreddin Musa 1334 1392 3 ve Seyx Xace Eli 1392 3 1429 olmusdur Sefi ed Dinin neticesi Ibrahimden 1429 1447 baslayaraq Erdebil seyxleri real dunyevi hakimiyyeti de ele kecirirler Seyx Ibrahim Erdebil hakimi olur sonradan Sah Ismayil 1486 1524 evvelce Azerbaycanda sonra hem de Iranda yeni Sefeviler dovletinin ve bu dovletin taxt tacinda Sefeviler sulalesinin esasini qoyur Etnik mensubiyyetiBu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Seyx Sefieddinin atasi Eminuddin Cebreil Xace Kemaluddin Erebsahidir Sufi dairelerinde onu yeddinci sie imami Musa Kazimin miladi 754 800 21 ci neslinden hesab edirdiler Seyxin besinci ulu babasi Firuzsah Qizilbas o nesilden sulaleden Erdebile gelen ve burada meskunlasan ilk sexs hesab olunur Menbeler Firuzsahin oglunun Evez Evezin oglunun Mehemmed Mehemmedin oglunun Selaheddin Selahedinin oglunun Emineddin Emineddinin oglunun ise Sefieddin oldugunu qeyd edirler Lakin ekser tedqiqatcilar bunu yalniz tesevvuf enenesi ile baglayirlar Seyx Sefieddin Erdebili etnik menseyi meselesi indiyedek tarixciler arasinda mubahise movzusu olmusdur Bu meseleni aydinlasdirmagin murekkebliyi onunla eleqedardir ki Sefevilerin uzaq ecdadlari barede melumatlari ozunde eks etdiren yegane menbe Tevekkul ibn Ismayil ibn Bezzazin Sefvet es sefa Safligin safligi adli agioqrafik eseridir Sefevi tarixciler Seyx Sefieddinni yeddinci sie imami Musa Kazimin 21 ci neslinden hesab edirdiler Lakin Ehmed Kesrevi Sefvet es sefa eserinin muqatiseli tedqiqi ile mesgul olmus ve bele bir neticeye gelmisdir ki Sefevilerin ecdadlari hec de seyidler Mehemmed peygemberin neslinden olanlar deyiller ve onlarin nesil seceresini sonralar Sefevi tarixsunaslari uydurmus ve Ibn Bezzazin eserinin metnine daxil etmisler Ehmed Kesrevi Seyx Sefinin ereblerle elaqesinin olmadigini subut etdikden sonra onu ereb de hesab etmir ve Turkmen menseli oldugunu soyleyir Diger Iran muellifleri onun Sefevilerin Turkmen menseli oldugu baredeki ehtimalini seksiz heqiqet kimi qeleme verir ve bununla da butun Sefeviler sulalesini iranlilasdirmaga sey gosterirler Bezi Avropa muellifleri de bu fikiri mudafie edirler Turk muellifi Zeki Velidi Toqan da Sefevilerin menseyine hesr olunmus meqalesinde onlarin turk menseli oldugunu esaslandirmaga cehd gosterir kurd esilli seyxin nesilinin sonradan tamamile turklesdiyini yazir Bundan elave V V Bartoldun sulalenin turk menseli olmasi barede soylediyi fikir de movcuddur Alim bu sulalenin eponimi ve banisi Seyx Sefieddin ve onun neslinden behs ederken gosterirdi ki bu Erdebil seyxleri subhesiz fars deyil turk menselidirler I P Petrusevski de eyni fikri soylemisdir Ilk Sefevi seyxleri Erdebilde yasamislar onlarin dogma dili Azerbaycan dili olmusdur Hanna Sohrweide gore Sefvet es Sefa eserinde hami Sefiye turk kimi muraciet edir Ey piri turk ey turk muqeddesi turk genci turk oglu ve bu sebebden de onun turk oldugu subhe dogurmur M Abbasli Seyx Sefieddinin turk menseli olmasi haqda zengin material toplamisdir onun fikrince Seyx Sefi ed Din Erdebili mensece Azerbaycan turklerinden olan adli sanli alim sair Sefeviyye teriqetinin banisidir YaradiciligiSeyx Sefieddinin yaradiciligi sirf sufi mistik xarakteri dasiyir Onun eserleri Azerbaycan tesevvuf edebiyyatinin muhum merhelelerinden birini teskil edir O da bir cox sufi sairleri kimi oz serlerinde ebedi sevgiliye qovusmagi arzulayirdi Ey rovneqi bahar Gulmusen nesen Ey ixtiyari elden alan mulmusen nesen Dovri yuzunde sebzeyi xettin goren deyir Reyhan benovse suseni sunbulmusen nesen Xos cengcu gelir gozume qasu kipriyin Ey gozleri herami qeraqumusen nesen Ey konlumun xerabesi ahuler oylagi Divaneler yatagi meger colmusen nesen Efganu ahdur gece gunduz isin Sefi Qumrimusen bu bagide bulbulmusen nesen Sufizm ve o cumleden qizilbas yozumlu sufilik Azerbaycanin siyasi ve medeni heyatinda ehemiyyetli rol oynamis ve bir cox muselman olkelerinde dini felsefi fikrin inkisafina tekan vermisdir Sufizm ideologiyasini menimsemeden orta esrlerin muselman dunyasinda bas vermis ekser siyasi hadiselerin mahiyyetini habele hemin dovrdeki medeni heyati o cumleden edebiyyati anlamaq cetindir Buna gore de boyuk seyx Sefinin heyat ve fealiyyetine kecmezden once sufi muselman mistisizmi haqda bir nece soz soylemek meqsedeuygun olardi Mistika yaxud mistisizm dedikde adeten insanin ekstaz veziyyetinde Allahla birbasa bilavasite sexsi ve mehrem munasibete girmesi ve hetta qovusmasi anlasilir Qilinc bagi dutubdur gozlerim saqi kedu geltur Vurubdur tepemecen xum qanindan bir sebu geltur Lale dodaqlar sinemde acilmis Gozum qanini olmaz baglamaq cami dolu geltur Agaclar sarmasib qeddinden ayri zar aglarlar Sizildarlar periruler kimi tekrar aglarlar Goyercin yolladim yazdim sene senden sikayetler Qolunda ol qanadlardir basi bagli kitabetler Unudma asiqi namehriban olma menim canim Isiqsiz serve oxsarlar vefasiz servqametler Seni tanri nece senden sikayet etmeyim axir Hani ol nazli baxmaqlar hani gizlin isaretler Hani zalim hani gozum hani kafir hani canim Sevismekler barismaqlar tepismekler qucusmaqlar Bu ve ya basqa sekilde mistisizmle bagli olan dini felsefi cereyanlar beseriyyetin yaratdigi butun melum dinlerde buddizm iudaizm hinduizm xristianliq musahide edilir Islam dininde yaranmis mistik herekat sufizm adini almisdir Bu termini sufilerin kobud yun parcadan geyindikleri libasla sufla yun demekdir baglayir yaxud onun saf kelmesinden yarandigini gosterirler Olan heqq yadi birle qaygisiz divane kes neyler Qilinc elinde me ni cagiran er dadres neyler Siniq konlum neva dutmazsa eskim fovcu kesilmez Boyle agir qarali karvan sovti ceres neyler Ceken koksun sikafindan menim biderd konlumni Bu qanli behr qarsisinda zengi var ses neyler Deniz mudrar olmaz it su icmagindan ey arif Heqiqet anliyan ari konullerde heves neyler Sufizmin artiq bir cox esrler boyunca butun muselman dunyasinda yayilmasina baxmayaraq mutexessisler hele de bu murekkeb ve coxcehetli telimin birmenali izahini vere bilmemisler Gorunur ele buna gore de onlar meqsedi insanin Allahla birbasa unsiyyete girmesinin nezeri esaslarini ve tetbiqi vasitelerini isleyib hazirlamaq olan butun muselman telimlerini bu ad altinda arasdirmaga daha cox ustunluk verirler Sufiler oz meqsedlerini haqqi derk etmek adlandirirlar Haqqa yetismek sufinin dunyevi niyyetlerden el goturub ekstaz Allah sevgisi ile mest olmaq veziyyetinde ilahi ile mehrem munasibete girmesidir Buna gore de Allahla unsiyyete girme ehtimalina inanan ve bunun ucun mumkun olan her seyi edenlere sufi deyilir Sufi terminologiyasinda Sufi haqq a asiq olan bu Esq ve Sedaqetle Ona ve Kamilliye can atanlardir Esq ve Sedaqetle haqqa uzanan yolu sufiler teriqet yaxud yol adlandirirlar Can qilanda cism terkin mehremi canan olur Qus yuvasindan azanda hemdemi seytan olur Hebibim nazdan Leylini ancaq pasiban eyler Menim konlum qusu Mecnun basinda asiyan eyler Tutur konlumden ates lalelenmis Basimdan dud qalxar halelenmis Keyik kimi curumus kukren naz Baxis durna kimi donbalelenmis Tokulmus zulfi yagi tek qucage Icib hinduleri bengalelenmis Esq zencirimi uzdu yol acin Uy usaqlar Ululu geldi qacin Meni xar eyliyen gozlerde ya reb xaru zar olsun Demem kim menden artiq men kimi gozlerde xar olsun Qoydu uz konlume qem leskeri hamun hamun Qara baydagli elemler ucu gulgun gulgun Cagirirdim qati avaz ile Leyli Leyli Dag ses verdi cavabinda ki Mecnun Mecnun Gozlerimden yana od tutladi duzex duzex Cigerimden yana qan qaynadi Ceyhun Ceyhun Servler var idi bu bagide movzun movzun IstinadlarBu meqaledeki istinadlar muvafiq istinad sablonlari ile gosterilmelidir Deutsche Nationalbibliothek Record 118850555 Umumi tenzimleme nezareti GND alm 2012 2016 Richard Tapper Frontier nomads of Iran a political and social history of the Shahsevan2021 04 30 at the Wayback Machine Cambridge University Press 1997 ISBN 9780521583367 p 39 Savory 1997 seh 8 Muḥammad Kamal Mulla Sadra s Transcendent Philosophy Ashgate Publishing Inc 2006 ISBN 0754652718 p 24 2022 02 10 at the Wayback Machine The Modern Middle East A History by Professor James L Gelvin Oxford University Press 2005 page 326 Shah Isma il resigned 1501 1520 Descendant of the Kurdish Mystic Safi Ad Din Maisel Sebastian The Kurds An Encyclopedia of Life Culture and Society ingilis ABC CLIO 2018 06 21 ISBN 978 1 4408 4257 3 2021 04 29 tarixinde Istifade tarixi 2022 02 10 Husayn ibn Abdal Zahidi 17th cent Silsilat al nasab i Safaviyah nasabnamah i padishahan ba uzmat i Safavi ta lif i Shaykh Husayn pisar i Shaykh Abdal Pirzadah Zahidi dar ahd i Shah i Sulaymnan i Safavi Berlin Chapkhanah i iranshahr 1924 116 pages H R Roemer in Die Safawiden ein orientalischer Bundesgenosse des Abendlandes in Turkenkampf Seyh Safi ve Tebares bkz Kesrevi Zeki V Togan Sur L origine des Safavides Melanges Massignon III 1957 p 356 V V Bartold Sochineniya t II ch I M 1963 str 748 I P Petrushevskij Gosudarstva Azerbajdzhana v XV v str 205 2010 12 27 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2010 06 29 Sohrweide Hanna Der Sieg der Safaviden in Persien und scine Ruckwirkungen auf die Schiiten Anatoliens im 16 Jahrhundert Der Islam 41 1965 95 221 Azerbaycan tarixi yeddi cildde Baki 2007 III cild Azerbaycan Edebiyyati tarixi Baki 1999 III cild Sufi teriqetleri Sefeviyye Milli az az 2018 01 27 2023 08 15 tarixinde Istifade tarixi 2023 08 15 Edebiyyat Baki 2019 704 s ISBN 978 9952 37 139 4 M Ismayilova Seyx Sefieddin Erdebilinin Sefvetus sefa eseri haqqinda bir nece soz AMEA nin xeberleri edeb dil ve inc ser 1990 N 4 s 80 85 Huseyn Mehemmedzade Sediq Seyx Sefieddin Erdebilinin seirleri sozleri oyudleri ve menqibeleri Tehran 2001 Q Qubadov Qaynaqlar Seyx Sefi poeziyasi haqqinda AMEA nin xeberleri hum elm ser 2004 jNs4 s 35 Seyx Sefi tezkiresi Sefvetus sefa nin XVI esr turk tercumesi Nesre hazirlayan M Nagisoylu S Cabbarli R Seyxzamanli Kitabin redaktoru izahlarin ve lugetin muellifi Mohsun Nagisoylu Baki Nurlan 2006 932 sehife Tekrar nesri 2010 Yaqub Babayev XIII XIV esrler anadilli lirik seirimizin inkisaf yolu Baki Elm ve tehsil 2009 Xelil Yusifli Seyx Sefieddin Erdebili yoxsa Sefiqulu Xan Sefi Elm qezeti 15 aprel 2009 cu il Qelem olsun eli ol katibi bedtehririn Elm 22 iyun 15 iyul 2009 cu il Yaqub Babayev Gecikmis yaziya cavab Elm 2010 29 aprel S 10 Seadet Sixiyeva Elmi arasdirmalarda plagiat eneneviliyin ve yeniliyin serhedleri Edalet 2011 5 oktyabr S 7 Xarici kecidler SEYX SEFI TEZKIRESI KITABI NESR EDILMISDIR