Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Yerin tarixi dedikdə Yer planetinin yarandığı andan müasir dövrə qədər keçdiyi mərhələlər (eon, era, dövr, epoxa) və bu mərhələrədə müşahidə olunan əsas dəyişikliklər nəzərdə tutulur. Tarix boyu Yer planeti və onun üzərindəki həyat vahid bir orqanizm kimi inkişaf edib. Yerin həm daxilində, həm də səthində baş vermiş bütün proses və hadisələr həmişə bir- birilə sıx əlaqədə olmuşdur.
"Geoloji zaman" anlayışını ilk dəfə kim tərəfindən işlədildiyini demək çətindir. Amma süxurların əmələ gəlməsi barədə " tez" və "gec" anlayışlarını ilk dəfə olaraq, danimarkalı alim işlətmişdir. Steno 1669-cu ildə dərc olunmuş "Prodramus" adlı geloji-tarixi əsərində belə bir prinsip formlaşdırmışdır: "Üstdə yatan lay altda yatan laydan gec əmələ gəmişdir". Ümumiyyətlə, Steno tərəfindən aşkar olunmuş qanunauyğunluq sonradan dörd əsas prinsipi adını almışdır.
Yer planeti təxminən 4,6 mlyar il bundan əvvəl əmələ gəlmişdir. O vaxt o, nə daxili quruluşuna, nə də xarici görünüşünə görə müasir Yerə oxşamırdı. Onun daxili hələ hazırda olduğu kimi, dairəvi laylara, qatlara — geosferlərə bölünməmişdir; Yer kürəsinin səthi isə hələ bizim indi gördüyümüz dağlı, dərəli, çaylı, dənizli relyefə malik deyildi. O, ümumdünya cazibə qüvvəsinin təsirilə müxtəlif ölçülü və tərkibli kosmik cisimlərdən toplanaraq (akkresiya), böyük bir kürə şəklinə düşmüşdür.
Planetimiz formalaşdığı andan onda həm geoloji, həm də bioloji dəyişikliklər mütəmadi baş verirdi. Orqanizimlər durmadan inkişaf edir, yeni formalar meydana gəlir və ya kütləvi qırılmalarla əvəzlənirək planetin forması daima dəyişilirdi. Tektonik proseslər materik və okeanların formalaşmasında əsas rol oynayır, canlıar üçün isə sığınacaq məkanı formalaşdırırdı.
Geoxronoloji cədvəl
XIX əsrin birinci rübündə üzvü aləmin müvəffəqiyyətlə öyrənilməsi geologiya elminin yüksək inkişaf üçün zəmin yaratdı. Məhz o zaman Yerin tarixi era, düvr, epoxa və əsrlərə bölündü. Bunların toplusu- geoloji zamanı əks etdirən geoxronoloji şkala tərtib olundu. Canlı aləmin və yerin qabığının inkişaf mərhələləri geoxronoloji şkalanın əsasını təşkil edir. Geoxronoloji şkalanın vahidlərini eon, era, dövr, epoxa və əsrlər təşkil edir. Onlar geoloji xəritələr üzərində müxtəlif rəngdə göstərilir. İlk dəfə bunu alman şairi və təbiətşünası İohann Volfqanq Göte təklif etmişdir. Bu təklif 1881-ci ildə Boloniyada keçirilən II sessiyasında qəbul edilmişdir. Yerin inkişaf tarixinin ilk mərəhələsi kriptozoy (yunanca kriptos — gizli, zoye — həyat), yəni gizli həyat zamanı adlandırılmışdır. Mineral skeletli orqanızmlərin meydana gəlməsilə bərabər, Yerin inkişaf tarixinin fanerozoy (aydın həyat zamanı) başlanır. Kriptozoyda iki iri bölmə — arxezoy, yaxud arxey (ən qədim həyat zamanı) və proterozoy (sadə həyat zamanı) ayrılır. Fanerozoy üç eraya bölünür: paleozoy (qədim həyat erası), mezozoy (orta həyat erası), kaynazoy (yeni həyat erası).
Dövürlərin adlandırılmasında heç bir prinsip olmayıb. Onlardan bəziləri həmin dövrdə daha çox toplanmış süxurların adı ilə (daş kömür, təbaşir), digərləri ilk dəfə öyrənildiyi və daha çox yayıldığı ərazinin adı (Perm, Yura), yaxud həmin ərazidə yaşamış qədim xalqların adı ilə (ordaoviklər və silurlar Uelsin qədim əhalisinin adıdır) və s. adlandırılmışdır. Kaynazoy erasının paleogen və neogen dövrlərinin adları (yunanca paleos — qədim, neos — yeni, genos — yaranma) həmin dövrlərdə yaranmış canlı aləmin indikinə yaxın olmasına işarə olaraq qoyulmuşdur. Nəhayət, ilk insanın əmələ gəldiyi və bizim də indi yaşadığımız antropogen dövrünün adı insanın (yunanca antropos — insan) adından götürülmüşdür
Geoxronoloji tədqiqatlar geologiya elminin bütün sahələrinin əsası, təməlidir. Bu tədqiqatlar aparılmadan, yəni süxurların yaşını təyin etmədən nə geoloji xəritələr tərtib olunar, nə də planetimizin geoloji inkişaf tarixi öyrənilə bilərdi.
Mütləq yaş
Geoloji vaxtın ölçülməsi, onun mütləq zaman vahidlərlə ifadə olunması XX əsrin əvvəllərində radioaktivlik, yəni bəzi kimyəvi elementlərin parçalanması prosesi, kəşf olunduqdan sonra (1896) mümkün olmuşdur. İlk geoloji vaxt şkalası 1938-ci ildə dərc olunmuşdur
Mütləq yaş metodları üçün müxtəlif elemetlər cütlüyündən istifadə olunur. Məsələn, 40K və 40Ar (kalium- arqon metodu), 238U və 206 (uran — qurğuşun metodu), 14C və 12C (radiokarbon metodu) və s. Radioaktiv izotopun yarımparçalanma dövrü az olduqca süxurun yaşı daha yüksək dəqiqliklə təyin edilir. Ona görə də ən dəqiq mütləq yaş radiokarbon metodu ilə alınır, belə ki,14C izotopunun yarımparçalanma dövrü 5768 ildir. Bu metodla 60.000 ilə qədər olan mütləq yaş təyin edilir.
Kalium- arqon (yarımparçalanma dövrü 1,32 106) və uran-qurğuşun (yarımparçalanma dövrü 4,51 106) metodları vasitəsilə daha qədim süxurların və ya geoloji proseslərin yaşı təyin edilir. Bu üsüllardan əlavə həm də trek metoduda mövcuddur
Paleontologiya
Paleontologiya adı üç yunan sözündən əmələ gəlmişdir: "paleos" — qədim, "ontos" — mövcud olan varlıq, "logos" — söz, elm. Paleontologiya elminin banisi dahi fransız alim Jorj Küvye olmuşdur. O, Normandiyada dəniz sahillərində canlı molyuskaları tədqiq etmiş, sonra sahil yanı çıxışlarda topladığı qazıntı qalıqlarını onlarla müqayisə etmişdir. Küvye Parisdə Kral Nəbatat Bağının nəzdində olan Təbiət Tarixi Muzeyində çalışmış, orada məşhur Monmartr təpələyidə işlənən gips yatağından toplanmış onurğalı heyvan sümüklərinin kolleksiyasını tədqiq etmişdir. Küvye biologiya elminin əsas qanunlarından biri — orqanların uzlaşması(müqayisəsi) qanunun kəşf etmişdir: " Hər bir varlq özünün istənilən hissəsinin qərığından tanına bilər".
Palentologiya elminin bir qolu — qədim bitki qalıqlarını öyrənən elm paleobotanika elmidir. Sopr və tozcuq qalıqlarını palinologiya(yunaca "paline" — narın toz) elmi öyrənir. Bəzən milyon illər bundan əvvəl ölmüş orqanızimin heç bir qalığı qalmasa da, süxur içərisində onun həyat fəliyyətinin izləri qalır. Alimlər bu izləri tədqiq edərək, orqanizmin quruluşu, ətraf mühitlə əlaqəsi barədə məlumat əldə edə bilirlər. Palentologiyanın bu bölməsi (yunanca "ixnos" -iz) adlanır. Orqanizm qalqlarınında xüsusi toplanma qaydaları var. Canlı orqanizmin biosferdən litosferə keçməsi, yəni təbii basdırılma zamanı xüsusi proseslər gedir. Bu prosesləri ayrıca bir elm — tafonomiya (yunanca "tafos" — qəbir) elmi öyrənir. Onun əsasını rus palentoloqu və yazşçısı İ. A. Yefremov qoymuşdur.
XX əsrin I rübündən başlayaraq, qırılmış orqanızmlərin həyat tərzi və həyat şəraiti öyrənilməyə başlanıldı. Elmin bu sahəsi paleoekologiya (yunanca " oykos" -ev, yaşayış məskəni) adlanır.
Günəş sisteminin yaranması
Günəş sisteminin mənşəyi, tərkibi, quruluşu haqqında ilk elmi fərziyyələr bizim eramızından əvvəl yaranmağa başlamışdır. Günəş sisteminin quruluşu haqqında ilk fərziyyəni eramızın II əsrində yaşamış Ptolomey irəli sürmüşdür. Özünün "Astronomiyanın böyük riyazi quruluşu" əsərində o bütün planetlərin yerin ətrafında dairə üzrə hərəkət etdiyini göstərmişdir və beləliklə də geosentruk nəzəriyyənın əsasını qoymuşdur. Bundan sonra 1543-cü ildə polşalı alim Nikolay Kopernik "Göy cisimlərinin fırlanması əsərində" ilk dəfə olaraq heliosentrik nəzəriyyəni irəli sürmüşdür. Bu nəzəriyyəyə görə yer də daxil olmaqla, bütün planetlər günəş ətrafında hərəkət edirlər. Bu nəzəriyyəni ilk müdafiə edənlərdən biri də italyan alimi olmuşdur (1548–1600). Heliosentrik nəzəriyyə öz təsdiqini Qalileo Qalileyin (1564–1642) teleskopunun tətbiqi ilə tapdı alman alimi İohann Kepler planetlərin hərəkətinin dəqiq sxemini tərtib etdi. İsaak Nyuton (1643–1720) isə ümumdünya cazibə qüvvəsini kəsf etməklə, planetlərin günəş ətrafında hərəkətinin mexanizmini açmışdır.
Məhz bu dövrlərdə Günəş sisteminə daxil olan planetlərin və Günəşin yaranması haqqında çoxlu kosmoqonik fərziyyələr yaranmağa başladı. Bu fərziyyələri məzmununa görə II qrupa bölmək olar: I fərziyyənin tərəfdarlarının fikrinə görə günəş və günəş sisteminə daxil olan planetlər təqribən 4,5 – 5 milyard il bundan əvvəl qızmar kosmik qaz və toz dumanlığından əmələ gəlmişdir. Bu fikrin tərəfdarlarının şırasına qızmar dumanlıq nəzəriyyəsinin banisi olan İmmanuel Kant və isti kosmik dumanlıqlar nəzəriyyəsinin davamçısı olan Pyer Simon Laplas aiddir.
Bu fərziyyəyə görə qızmış kosmik qaz və toz dumanlığı tərkibində ümumdünya cazibə qüvvəsinin təsiri ilə baş verən xaotik hərəkət nəticəsində maddi hissələrin ifrat həddə qədər cəmləşməsi baş vermişdir. Bu hərəkətin mərkəzində daha böyük çəki və kütləyə malik olan günəş, onun ətrafında isə qızmar atmosferdəki maddələrdən yaranan planetlər və digər səma cisimlərini təşkil edən maddələrin sıxlıqlarının artırması və yaranan qarşılıqlı mərkəzə qaçma və mərkəzdən qaçma təcillərinin təsiri ilə onlalr günəş ətrafında öz müasir mövqeylərini almışlar. II kosmoqonik fərziyyənin tərəfdarlarının fikrinə görə günəş sisteminə daxil olan planetlər günəşdən xeyli sonra təqribən 6–7 (5–6) milyard il bundan əvvəl günəş yaxınlığındakı soyuq kosmik qaz və toz dumanlığında baş verən nizamlı ləng, hərəkət nəticəsində günəş sisteminə daxil olan planetlər, o, cümlədən də Yer kürəsi əmələ gəlmişdir.
Yerin geoloji dövrdən əvvəlki tarixi
Yerin inkişafının geoloji dövürdən əvvəlki mərhələ deyilən ilk mərhələsində soyuyan planetin səthində nazik bazalt qabığı əmələ gəlmişdir. Onu ay qabığı adlandırdılar. Planetin relyefini vulkanik proseslər yaratmışdır. Yerdə eni 60 km olan vulkanik qalxmalar, partlayışlar, partlayış qıfları, lava axınları geniş vüsət almışdır. Yerüzərində hələ platformalar və geosinkilinallar olmamışdır. Bazalt qabığın səthində temperatur 100 °C-dən yüksək idi, su ancaq buxar halında havada vardı. Fiziki aşınma intensiv gedirdi, aşınma materialları yalnız külək vasitəsilə kiçik məsafələrə aparılırdı.
İlk materik qabığının yeri məlum deyildi. Yer təbəqələrinin əmələ gəlməsini öyrəndikdə biz gördük ki, mantiyanın differensiasiyası hər yerdə eynilə getməmişdir. Yerin bir tərəfində ağır metallar enmiş və Böyük okean meydana gəlmişdir, əks tərəfdə isə silikat süxurlar qalxmış və materiki əmələ gətirmişdir. Bazalt qabıq artıq geoloji dövrdə materik qabığına və okean qabığına differensiasiya olunmağa başlamışdır.
Yerin geoloji tarixi
Yerin səthi soyuyaraq temperatur 100 °C-dən aşağı düşdükdən və su maye fazaya keçdikdən sonra planetin geoloji tarixi başlamışdır. Okeanların əmələgəlməsilə rütubət dövranı olmuş, materiklərdə axar sular meydana gəlmiş və relyef əmələ gətirən proseslərin ən mürəkkəblərindən biri- denudasiya inkişaf etmişdir. Atmosfer, hidrosfer və litosferin qarşılıqlı təsirləri elə xarakter almışdır ki, materiklərin Yer qabığının inkişafı mərhələyə keçmişdir.
Vulkanik proseslərlə yaranmış çökəkliklərdə çökmə süxurlar toplanmışdır. Çökmə süxur qabığı qalınlaşdıqca bazalt qabığı aşağıya basılmış və çökmə qat yüksək temperatur hakim olan dərinliyə çatmışdır. Həm yüksək temperaturun, həm də yuxarı qalxan qazlı və duru məhlulların təsiri ilə yumşaq maddələr metomorfizləşib kristallik kütləyə, əsasən qranit və qranit-qneys tipli kütləyə çevrilmişdir. Qranitlərin genezisi məsələsi mübahisəlidir: bəziləri onları intruziv süxur, başqaları isə hesab edir. Qaranit təbəqə yalnız materiklərdə mövcuddur. Okeanların dibində qranit yoxdur (və ya müəyyən olunmamışdır). Bu, onun əmələgəlməsində ekzogen, deməli, həm də biogen proseslərin iştirak etməsinə sübutdur.
Çökmə süxurların aşınması və əmələgəlməsi bir çox hallarda canlıların fəaliyyəti ilə müəyyən olunur. Atmosferdə və hidrosferdə sərbəst oksigenin olması oksidləşmə proseslərini təmin edir. Bakteriyalar oksidləşdirmə-reduksiya proseslərini həyata keçirir. Orqanizimlər Yer qabığında geniş yayılmış bir çox elementin (C,O,N,Ca,K,Si,P,S,Fe,Cu,Na və s.) miqrasiya və akkumuliyasında fəal iştirak edir.
Katarxey və Arxey
Katarxey ilk geloji eon hesab olunur. Katarxey digər eonlardan fərqli olaraq eralara bölünmür və rəsmi olaraq bu eona aid süxurlar məlum deyil. 3,5 – 4 mlrd. il əvvəli əhatə edir. Bu mərhələdə qranit və bazalt qatlarından ibarət olan ilk materik tipli yer qabığı əmələ gəlmişdir. Geoloqların yekdil fikirlərinə görə Yer planeti 4 milyard il əvvəl yetərincə geoloji baxımdan sakit idi, həm quru həm də, okean əraziləri. Arxey erasında quru və dənizlərin paylanması indikindən fərqli idi. Ümumiyyətlə, Yerin üzərinə səpələnmiş çox da böyük adacıqları, çətin ki, quru adlandırmaq olardı. "Nə quru, nə dəniz" — alimlər Arxeyin yer landşaftını belə xarakter edirlər. Nəhəng qabarma və çəkilmələr daim yüz kilometrlərlə məsafədə dənizin dibini açırdı və həmçinin yerin üzərindəki çox da hündür olmayan təpələr dayaz su ilə örtülürdü. Arxeydə bakteriyalar planetin yeganə sahibi idilər. Onların həyat fəaliyyətlərinin izlərinə (stromatolitlər) hər yerdə rast gəlinir.
İlkin Atmosfer
Yer qabığı formalaşan vaxtda atmosfer də inkişaf etməyə başladı. Protoplanet buludundan hidrogen və helium olduğundan, ilk atmosferi onlar təşkil edirdi. İlkin atmosfer Yerdən törınməmişdir, Yer onu ancaq saxlayırdı. Mantiya qızmağa, daxilində ərimə prosesi getməyə və qazsızlaşmaya başlayan zaman Yer öz atmosferini yaratdı. Onun tərkibində vulkanların püskürməsindən daxil olan karbon qazı əsas yer tuturdu. Hidrogen və helium yüngül olduqlarından yayılmışdı. Atmosferdə sərbəst oksigen yox idi. Ultrabənövşəyi şüaların təsiri altında CO2 və H2O parçalanır, O2 molekulları dərhal mineralların oksidləşməsinə sərf olunurdu. Mantiyanın qazsızlaşması nəticəsində Yer səthində su buxarı əmələ gəldi. Yer sıx atmosfer örtüyü və Günəşin mülayim qızdırması şəraitində su buxarı kondensasiya olaraq Yer qabığının məsamələrini doydurdu. Tədricən okeanlar və qurunun səthində su əmələ gəldi.
Arxey erası vaxtı Yer tamamilə müasir planetdən fərqlənirdi. Atmosferin yarıdan çoxunu karbon qazı təşkil edirdi, qalan hissəni isə hidrogen-sulfid, azot, ammonyak, sulfit qazı, su buxarı və müxtəlif turşulardan ibarət idi. Onda Cünəşin işıqlılığı bizim günlərə nisbətən 18 % aşağı idi. Yerin üstü və atmosfer daha çox qızırdı. Bununda səbəbi parnik effektində idi: çox yüksək dərəcədə karbon qazı toplandığından yer səthindən istilik kosmik məkana keçə bilmirdi. Atmosferin alt laylarında temperatur + 50 °C-dən çox idi. Yerdə, subtropik və tropik enliklərdə isə 20°-25 °C-yə yaxın idi.
| Qaz | Həyat meydana gələnə qədər | Həyat meydana gəldikdən sonra |
|---|---|---|
| Karbon qazı (CO2) | Yüksək faizdə | 0,3 % |
| Azot (N2) | Məlum deyil | 99 % |
| Oksigen (O2) | Yoxdur | 1 ppm (1•10−6) |
| Metan (CH4) | Yoxdur | 100 ppm |
| Hidrogen (H2) | Az miqdarda | 1 ppm |
Ayın meydana gəlməsi
Baxmayaraq ki, Ay Yerə ən yaxın fəza cisimidir, ancaq onun yaranması barədə hələdə yekdil bir fikir yoxdur. Müasir dövürdə daha çox 5 əsas nəzəriyyə Ayın meydana gəlməsini izah etmək istəyir. Hər bir nəzəriyyənində müsbət və mənfi cəhətləri var.
1) Nəhəng toqquşma nəzəriyyəsi — Ən populyar nəzəriyyələrdən biri olub, Ayın toqquşma nəticəsində meydana gəlməsini göstərir. 4,4 milyard il bundan öncə yeni formalaşmaqda olan Yer onun orbitində Laqranj nöqtəsində meydana gəlmiş başqa bir göy cisimi ilə toqquşur. Qeyri-rəsmi olaraq Teiya planeti adalandırılan bu göy cisimi Yer planeti ilə eyni orbitdə hərəkət etmiş və tədricən ölçüsü böyüyən bu göy cisiminin Yerlə toqquşması qaçılmaz olub. Toqquşma nəticəsində Yerdən ayrılan böyük kütlə sonda Yerin peykinə çevrilmiş. Hipotezin üstünlüklərindən biri Yer-Ay sistemindəki yüksək İmpuls momentini, Ay orbitinin meyilliyini izah edə bilməsidir. Bundan başqa Ay qabığının tərkibcə, Yerin mantiyasına yaxın olması, Ayın nüvəsinin çox kiçik olması da, hipotezin doğruluğunu sübüt edən amillərdəndir. Hipotezin çatışmayan cəhətlərindən biridə odur ki, o Ayda yüngül elemetlərin izotoplarının olmamasını izah edə bilmir. Hansı ki, toqquşma zamanı səthdə bunlar yetərincə toplanmalı idilər.
2) Birgə meydana gəlmə nəzəriyyəsi — Birlikdə formalaşma fərziyyəsinə görə isə Yer və Ay Günəş sistemi formalaşarkən molekulyar buluddan eyni vaxtda və yerdə formalaşmışdır. Buna baxmayaraq aparılan tədqiqatlar nəticəsində Ayda metal maddələrinin həddən artıq az olması səbəbindən Yer və Ayın birlikdə formalaşması fərziyyəsinin doğru olması ehtimalı azdır. Bu fərziyyələrin əsas çatışmazlığı Yer və Aydakı çox yüksək impuls momentini asanlıqla izah edə bilməmələridir.
3) Materiyanın bölünməsi nəzəriyyəsi — Bölünmə fərziyyəsinə görə Ay mərkəzəqaçma təcili nəticəsində Yer qabığından qoparaq ayrılmışdır. Belə olduğu halda Yerin başlanğıc sürətinin çox böyük göstəriciyə sahib olması lazımdır. Əgər bölünmə fərziyyəsi düzgün olarsa, Yerin ekvator müstəvisi ekliptikin müstəvisinə uyğun olmalı idi, ancaq bu belə deyil.
4) Planetin cəzb etməsi nəzəriyyəsi — Ayın Yerin cazibə qüvvəsi tərəfindən sonradan tutulması fərziyyəsinə görə Ay fərqli yerdə meydana gəlmişdir və Yerin yaxınlığından keçərkən onun cazibə qüvvəsi tərəfindən tutulmuşdur. Buna baxmayaraq aparılan tədqiqatlar nəticəsində bu fərziyyənin doğru olması üçün tələb olunan şərtlərin ödənmədiyi məlum olmuşdur.
5) Maddələrin buxarlanması nəzəriyyəsi — Son tədqiqatlar nəticəsində Ayın formalaşmasında daha çox Yerdən qopan hissələrin iştirak etməsi aşkarlanmışdır. Meteoritlərin tədqiq olunması nəticəsində məlum olmuşdur ki, daxili Günəş sisteminin digər kosmik cismlərindən olan Mars və Yerdən fərqli Oksigen və Volfram izotop tərkibləri vardır. Buna baxmayaraq Yer və Ayın izotop tərkibləri təqribən eynidir. Mübahisəli olmasına baxmayaraq, baş vermiş böyük toqquşmadan sonra Yer və Ay arasındakı buxarlanmış şəkildə olan materialların qarışması nəticəsində hər iki kosmik cismdə də oxşar izotop tərkiblərinin formalaşdığı ehtimal olunur.
Materik və okeanlar
Milyard il əvvəl Yer kürəsi materik çıxıntıları və okean çökəklikləri ilə ayrılan bərk təbəqə ilə örtülmüşdür. O dövürdə də, indiki kimi, okeanların sahəsi qurunun sahəsindən təxminən iki dəfə böyük idi. Lakin o vaxtdan bəri materik və okeanların sayı və yerləşməsi dəyişmişdir. Palezoyun sonunda və Mezozoyun əvvəlində — təxminən 250–300 mln. il əvvəl Pangeya supermateriki olmuşdur. Onun sahəsi (şelflə birlikdə) təxminən müasir materik və adaların birgə sahəsinə bərabər idi. Supermaterik vahid qədim okean olan ilə əhatə olunmuşdur. Təxminən 200 milyon il bundan əvvəl litosfer tavalarının tektonikası nəzəriyyəsinə görə Pangeyya parçalanaraq Qondvana və materikləri meydana gəldi. Paleozoyda mövcud olan Qondvananın tərkibinə bütün cənub materikləri daxil idi. Şimal materikləri isə Lavraziyada birləşmişdir. Onların arasında paleozoyda və mezozoyda Tetis okeanı adını almış geniş dəniz hövzələri sistemi olmuşdur. O, Şimali Afrikadan başlayıb Cənubi Avropadan, Qafqazdan, Ön Asiyadan, Himalaydan keçərək, Hind-Çinə və İndoneziyayadək uzanırdı. Neogendə bu geosinklinalın yerində Alp qırışıqlığı qurşağı meydana gəlmişdir.
Qondvananın ilk parçalanması trias ilə yura sərhədlərində təxminən 190–195 mln. il bundan qabaq olmuşdur — Afro-Amerika ayrılmışdır. Yuranın sonu təbaşirin əvvəlində (135–140 mln. il bundan qabaq) Cənubi Amerika Afrikadan ayrılmışdır. Təbaşir və paleogen sərhədində Hindistan qayması Asiyaya qovuşmuş və Antaraktida Avstraliyadan uzaqlaşmışdır. Lavraziyanın parçalanması Qondvanaya nisbətən az öyrənilmiş və ehtimal olunur ki, parçalanma nəticəsində Şimali Amerika və Avrasiya materikləri meydana gəlmişdir.
Pangeya tədricən paçalandı, onun qalıqları mərkəzdənqaçma qüvvəsilə hərəkət etdi. Böyük parçalanma zamanından bəri üç okean əmələ gəldi: Atlantik okeanı, Hind okeanı və Şimal Buzlu okeanı. Müasir elmi baxışlara görə, Yer səthindəki son dəyişikliklər, onun ölşülərinin ciddi sabitliyi şəraitində baş vermişdir. Materiklərin ümumi sahəsi baş verən katakalizmlər fonunda dəyişmədiyi halda, okeanların sahəsi böyüdü. Bu sahə isə təxminən 180 mln.km²-ə bərabərdir.
Həyatın meydana gəlməsi
Yer üzərində üzvi aləmin inkişafı haqqında məlumatlar müxtəlif yaşlı süxurlar arasında olan qədim bitki və heyvan qalıqları, onların həyatının digər izləri əsasında öyrənilir. Lakin Arxey və Proterozoy eralarına aid süxurlarda qalıqların izləri çox vaxt itdiyinə və ya geoloji-geomorfoloji dəyişikliyə məruz qaldığına görə onları öyrənmək çətin olur. Yerin tarixini dərindən araşdırdıqca alimlər inanmışlar ki, bizim planetin inkişafı sadədən mürəkkəbə doğru getmişdir. Ona görə də uzun müddət hesab etmişlər ki, Yer kürəsində canlılar olmamışdır. Onu içərisində oksigen olmayan, zəhərli qazlarla dolu atmosfer bürümüşdür. Yerdə həyatın meydana gəlməsi ilə bağlı müasir elmdə bir çox nəzəriyyələr mövcuddur. Bunlardan ən populyar olanları aşağıdakılardı:
1. Öz-özünə həyatın meydana gəlməsi. İlk belə fikrlər Babildə, Misirdə, Çində və Antik Yunanıstanda meydana gəlmişdir. Nəzəriyyənin əsasını cansız maddələrdən tədricən canlı hüceyrənin meydana gəlməsi təşkil edir.
2. Kreatsionizm. Həyatın ilahi, fövqəlbəşər qüvvə tərəfində yaradıldığını göstərən konsepsiya.
3. Daimi mövcudluq (stasionar) nəzəriyyəsi. Bu nəzəriyyənin tərafdaşları Yerin və eləcə də həyatın yaranmadığını (eyni zamanda yaradılmadığını), daima bu formada olduğunu iddia edirlər.
4. Panspermiya nəzəriyyəsi. Yerdə həyatın digər planetlərdən "həyat toxumlarının" gətirilməsi nəticəsində yarandığı haqda hipotez.
5. Biokimyəvi təkamül nəzəriyyəsi (Oparin nəzəriyyəsi). İlk dəfə tərəfindən irəli sürülmüş bu nəzəriyyəyə görə həyatın əsasını kimyəvi təkamül təşkil edir.
Proterozoy
Yaşam müddəti təqribən 2 milyard il çəkən proterozoyda (yun. "proteros"— ən tez və " zoe" — həyat) çox mühüm hadisələr baş verdi. Arxeyin bəsit, yeksənək dünyası, mühiti tamamilə dəyişdi. Yer qabığının xeyli hissəsi müasir tipli formalar aldı: daha nazik və ağır okean — tipli və çoxlu qalın, yüngül — kontinental tipli qabıqlar formalaşdı. Dənizdə qalın kontinental qabığı olan hissələrdə iri qalxmalar, təpələr şəklində kontinental bloklar əmələ gəldi ki, onlar artıq adalar deyil, mikrokontinentlər idi. Bu sahələr elə indi də müasir qitələrin tərkibində qalmışdır.
Yer qabığı vaxtaşırı daxili qüvvələrin təsirilə çatlar üzrə parçalanmışdır və əmələ gələn yarıqlardan qaynar maqma qalxaraq min kilometrlərlə yer səthinə yayılmışdır. Maqma örtüyü yer qabığının qalınlığını artırmış, kontinental blokları yerlərindən tərpətmiş və yerlərini dəyişdirmişdir. Sonralar onlar biri-birinə o dərəcədə yaxınlaşmışlar ki, nəticədə bitişərək Rodiniya superqitəsini yaratmışdır. Bu superqitə sonralar parçalanaraq başqa qitələri əmələ gətirmişdir.
Arxeydə və Proterozoyda, ən azı, beş buzlaşma dövrü olmuşdur: 2,65; 2,3; 0,9; 0,8; və 0,6 milyard il bundan əvvəl. Bütün qitələrin proterozoy laylarında iri buzlaq cizgiləri ilə ştrixlənmiş buzlaq-moren çöküntülərinə rast gəlinir. Buzlaq rejimi okeanın durumunu köklü surətdə dəyişdi. Ekvator en dairəsində bərk qızmış(isti), həll olunmuş oksigenlə zəngin olan suyun üst hissəsi qütb zonasına gətirilir, buzlaqların yanında soyuyur və ağırlaşaraq, dənizin dibinə enir. Dənizin dibindəki tərpənməyən su layı oksigenlə zənginləşir, üst hissəyə isə, fosfor və azot birləşməsi- burda yaşayan fotosintezedici siano bakteriyalar (göy-yaşıl yosunlar) üçün çox lazım olan kimyəvi birləşmə qalxır. Belə bir dövüretmənin başlaması ilə Proterozoyun ən xarakterik və geniş yayılmış süxuru olan dəmirli kvarsitlər (cesplitlər) əmələ gəlir. Bu süxur kvarsit və içərisində dəmir olan minerallardan ibərətdir. Belə mineralların əmələ gəlməsi bakteriyaların yaranmasına səbəb olur.
Proterozoyun çəkmə süxurlarında silisiumlu çöküntülərin içərisində vaxtilə yaşamış orqanizimlərin konservləşmiş qalıqlarına rast gəlinir; onların xarici qabıqları və daxili quruluşu yaxşı vəziyyətdə saxlanmış olur. Bunlar bütövlüklə mikrobiot adlandırılır. Əksəriyyəti ölçülərinə (15–20 mm) və quruluşlarına görə prokariotik orqanizimlərə — bakteriyalara aiddirlər. Bunlardan ən geniş yayılanı idi.
Fanerozoy
Son 570 mln. ili əhatə edir. Bu eonun süxurlarında skeletli heyvan qalıqlarına rastlandığı üçün aşikar həyat adlanır. Fanerozoy eonu 3 eraya bölünür: Palezoy, Mezozoy və Kaynazoy.
Palezoy
Paleozoyda Yer qabığı çox mürəkkəb dəyişikliklərə uğramışdı. Geosinklinal qurşaqlarda bu zaman çoxsayh və möhtəşəm qırışıqəmələgəlmə prosesləri baş verirdi. Nəticədə bu qurşaqların bir hissəsi ya tamam yox olurdular, ya da o qədər ölçüləri kiçilir və onlar cavan platformalara (epipaleozoy) çevrilirdilər. Sonuncular daha cavan qırışıqlıq qurumlarının tərkibinə daxil olurdular. Paleozoy erası altı dövrə ayrılır: kembri, ordovik, silur, devon, karbon, perm. Paleozoy süxurlarının intensiv dəyişmələrə və metamorfizmə uğradığı yerlərdə geniş bucaq uyğunsuzluğunun qeyd olunması nəticəsində paleozoyu üç hissəyə bölürlər: alt paleozoy (kembri, ordovik), orta paleozoy (silur, devon, alt karbon) və üst paleozoy (orta və üst karbon, perm).
Kembri dövrü
545–490 milyon il əvvəli əhatə edir. " Dəniz biotunda böyük inqilab", "skeletli faunada partlayış" — kembrini belə səciyyələndirirlər. Bu həqiqətən, skeletlilərin yaratdığı partlayış idi və yer üzərində canlıların tarixinə qırmızı hərflərlərlə yazılmışdır. Kembri dövrünün başlanğıcında canlılar aləmi öz inkişafının yeni mərhələsinə qədəm qoyur. Skelet onlar üçün təkcə müdafiəedici, sipər rolunu oynamır, həm də yumşaq bədənlərini də müəyyən formaya salır. Ona görə də kembrinin başlanğıcındanş, skeletli formalı orqanizimlər təkamül prosesi də sürətləndi. İlk skelet qalıqlarının xarakterik xüsusiyyəti onların çox kiçik ölçülü 5 mm-ə qədər olmalarıdır.
Tektonik proseslər kembridə çox gec-gec baş verirdi və əlbəttə, onlar həyatın- canlılar aləminin ümumi görünüşünün dəyişilməsində heç də aparıcı rol oynamamışdır. Proterozoyun superqitəsi olan parçalanması prosesi tədricən baş verirdi. Vendin əvvəlində Cənub qütbünün ətrafında yerləşən qitə blokları aralanmış, onların xırda parçaları, qırıqları şimala doğru hərəkət etmişdir. Orada qarşı istiqamətə, Şimal yarımkürəsində yeganə kontinent olan Sibir kontinenti sürüşmüşdür. Onun cənub kənarında, əks tərəfdən gələn qitə parçaları ilə toqquşması nəticəsində dağəmələgəlmə prosesi baş verdi: dağ silsiləri qalxdı, süxurlar əzildi, büküldü. Hazırda həmin ərazidə Altay— Sayan vilayəti, Monqolustan, Şərqi Qazaxıstan yerləşir.
Kembrinin axırında Rodiniyadan iri- iri kontinental qalmışdır: müasir Şimali Amerika, Qrenlandiya və Alyaskanın özündə qitəsi və Baltiya qitəsi (Şərqi Avropa). Onların arasında okeanı uzanırdı. Rodiniyanın yerdə qalan hissəsi çox böyük Qondvana qitəsi idi ki, onun da tərkibi gələcək Afrika, Cənubi Amerika, Antarktida, Hindistan, Avstraliya, Ərəbistan və ibarət idi. Bütün bu kontinental kütlə Cənub qütbündən şimala doğru hərəkət etdi və artıq kembrinin axırında Yerin əsas quru hissəsi və dənizləri aşağı en dairələrində, tropik və subtropik zolaqlarda yerləşdi.
Erkənkembri dənizinin ən xarakterik sakinlərindən (orqanizimlərindən) biri arxeosiatlar olmuş, kembrinin axırında qırılıb sıradan çıxmışlar. Onların adı yunan dilindən tərcümədə "qədim süngərlər" deməkdir.
Baykal qırışıqlığı
Rodinyanın 800–700 milyon il bundan əvvəl başlayan fəal parçalanması ilə Protoatlantik və ya Yapetuz, Paleoasiya (Ural) okeanları əmələ gəldi və paleozoy erası dövründə inkişaf etdi. Sakit okan — Pasifika () da elə bu zamandan mövcuddur.
Əsasən bu okanlarınkənarında Proterozoyun sonunda — Paleozoyun əvvəlində baş vermiş ilk dağəmələgəlmə epoxası Baykal epoxası adlanır. Dağ silsilələri, əvvəllər olduğu kimi, hələ də o qədər yüksək deyildi. Bu dağlar müasir Yerin səthində cüzi sahələrdə qalmışdır. Bunlara Rusiyanın Avropa hissəsinin şimal-şərqində , Sibirdə Yenisey kiçik sıra dağları, Sayan və Baykal dağları aiddir. Baykal qırışıqlığı nəticəsində Rodiniyanın cənub yarımkürəsindəki parçaları bir qütbdə birləşərək Qondvananı əmələ gətirdi. Lakin "əsil" superqitələrdən fərqli olaraq, Qondvana hələ bütün qitə massivlərinı əhatə etmirdi. Baykal qırışıqlığı terminin elmə ilk dəfə olaraq 1932-ci ildə rus alimi Şatskiy gətirmişdir. Baykal qırışıqlığı zamanı əmələ gələn dağ süxurlarına Hindistanda, Braziliya və Avstraliyada da rast gəlinir. Avropada bu qırışıqlıq assintin və kodom qırışıqlığı adlanır.
Ordovik dövrü
490–443 milyon il bundan əvvəl mövcud olmuş. 47 milyon il davam edən ordovik dövrü ərzində Yerin fiziki-coğrafi və iqlim şəraiti əhəmiyyətli dərəcədə dəyişikliyə uğradı. Sibir qitəsinin Cənub yarımkürəsindən şimala, Qondvana superqitəsinin isə qərbə keçməsi nəticəsində Pantalasdan-yeni okean olan, Paleotetisi ayırdı. Baltik qitəsi (Şərqi-Avropa platforması və Skandinaviya) və Lavrentiya arasında əvvəlki kimi yenə də Yapetus okeanın yerləşirdi. Baltik qitəsinin şərq kənarında ensiz Ural okeanı yarandı, şimal-qərbdə, müasir Pribaltika ərazisində isə Tornkvista dənizi adlandırılan geniş epikontinental hövzə mövcud idi.
Ordovikin axırında baş verən kəskin iqlim dəyişikliyi özü ilə buzlaşma gətirdi, dəniz biotunun ümumi görünüşünə əsaslı surətdə təsir etdi və fanerozoyun ən böyük kütləvi qırılmalarından birinin baş verməsinə səbəb oldu. Geoloqların fikrincə, ordovik buzlaşmasının əsas səbəbi qitələrin yerdəyişməsi və onunla əlaqədar olaraq su və hava kütlələrinin dövretmə istiqamətinin dəyişməsi olmuşdur.
Ordovik dövründə, kembridən fərqli olaraq, elə bir dəniz heyvanı yox idi ki, ona indi yaşayan orqanizmlər sistemində yer tapmaq mümkün olmasın. Əlbəttə, onlar indiki deyil, başqa növlər, cinslər, ailələr idi, lakin onlar analoji quruluş planına malik idilər. Dənizin dibində oturaq həyat sürən, adları çiçəklənən çəmənliyi xatırladan heyvanların bütöv "gül dəstəsi" meydana gəldi: dəniz zanbaqları, mamırlar, "heyvan- çiçəkləri" — mərcanları. Dıniz dibinin bərk çıxıntıları, qalxımları, "məsaməli ədyal" olan təşkil olunmuş canlı xalı ilə örtülmüşdü. Trilobitlərin bəzi növlərinin uzunluğu ordovikdə 1,5 metrə çatdı. Ordovik dənizinin ən güclü yırtıcısı, çox böyük başıayaqlı molyusk olan idi.
Quruda canlılar, əvvələrdə oldu kimi, müxtəlif tərkibli deyildilər. Əsasən bakteriyalar, göbələklər, yosunlar idi. Düzdür , çiyərotunu xatırladan ilk müasir bitilər meydana gəlmişdir. Ordovikdə iki tip iri yataqlar məlumdur ki, onların əmələ gəlməsi birbaşa orqanizmlərin fəaliyyətilə əlaqədardır. Bu, və yanar şistlərin yataqları idi. Ordovikin çöküntülərində, orqanızmlərin həyat fəaliyyətilə əlaqədar daha bir faydalı qazıntı mövcuddur. Bu mis kolçedan filizidir.
Silur dövrü
Ordovikin axırında baş verən qlobal soyuqlaşma dəniz sakinlərinin sayına təsir etdi. Lakin heyvanların quruluşunun, düzümünün hələ ordovikdə işlənib-hazırlanmış, cızılmış optimal planı sabit olaraq qaldı. Yeganə itki iri yırtıcıların- başayaqlı molyuskların məhf olmasını göstərmək olar. Elə ki, iqlim istiləşdi və qütüblərdəki buzlaq "papaqlar" əriməyə başladı, dənizin səviyyəsi yenidən qalxdı.
Bütün silur dövrü ərzində Qondvananın böyük hissəsi Cənub qütbü rayonunda, məsələn Cənubi Amerikada, (Boliviyada, Braziliyada, Argentinada) və Afrikanın şimal-qərbində qaldı. O zaman bu qitələr yanaşı yerləşirdi və Avropadan çox aralıda idi. Silurda baş verən ən mühüm coğrafi hadisə Baltiyanın Lavrentiyaya yaxınlaşması oldu. Qitələrin toqquşması Britaniya və Skandinaviyada dağ sistemini əmələ gətirdi. Silurun ikinci yarısında dəniz qitələrdən çəkilməyə başladı, həm də iqlim quraqlaşdı.
Silurda Qraptoit adlı dəniz canlısı aktiv inkişaf tapdı. Tezliklə çox böyük xərçəng-əqrəblər və əsil balıqlar meydana gəldilər. Xəçəng-əqrəblər xərçəng deyil, məhz əqrəblər idilər, ancaq səhra sakinlərindən fərqli olaraq, xərçənglər kimi suda yaşayırdılar. Onların bəziləri həqiqətən əqrəblərə oxşayırdılar: qabaqda ensiz qısqacın və quyruğunda tikanın, çıxıntının olması ilə. Düzdür , o, düşməni sancmaq üçün deyil, yəqin ki, qumu eşələyib yemini tapmaq üçün idi. Silurda bitki aləmi planet üzərində təntənəli yürüşə başladı: kontinentlər zəbt olunur, yerüstü landşaftların yeknəsəkliyi aradan qaldırılır, sankı heyvanların sudan quruya kütləvi hücumu üçün "əməliyyat meydanı" hazırlanırdı.
Silurda sahilləridə ilk yerüstü bitki: riniofitlər meydana gəldi. Düzdür, onlar hövzələrin dibində bitir, suyun üstünə isə yarpaqsız zoğlar çıxırdı. Riniyevlər artıq borucuqlara malik idilər və onun sayəsində su gövdə ilə yuxarı qalxırdı. Odur ki, müvəqqəti quraqlıq onlara təhlükə törətmirdi.
Devon dövrü
417–354 milyon il bundan əvvəl mövcud olmuş. Silurdan devona keçid heç bir qeyri-adi cəhəti ilə diqqəti çəkmir. Həmin vaxt nə planetin xarici görünüşündə, nə də canlılar aləmində, demək olar ki, radikal dəyişiklik baş vermədi. Lakin erkən devonun axırında(390 milyon il bundan əvvəl) elə bir dəyişiklik oldu ki, devon Yerin tarixində xüsusi rol oynayan, özünəməxsus dövürlərdən biri oldu. Devon sistemini ingilis geoloqu 1838-ci ildə müəyənləşdirib, əvvəlcə ona Old Red Sandstone — "qədim qırmızı qumdaşı" adını verib. 1839-cu ildə başqa ingilis geoloqu birlikdə onun adını dəyişdirib, belə süxurların geniş yayıldığı ingilis qraflığı Devonşirə görə, devon qoydular.
Devonu çox vaxt "yüksək duruşa" malik materikləri olan dövr adlandırırlar. Həqiqətən, devonda cənub materiki Qondvana təpəliklərə, hüdürlüklərə malik sahə olaraq qaldı. Avroamerikanın xeyli hissəsini kaledon dağəmələgəlmə prosesi nəticəsində formalaşan dağ sistemləri tutmuşdur. Onları dağarası çüxurlar, çəkəklər ayırırdı, dəniz suları ilə dolmuş bu çökəklərdə qırmızı rəngli qumdaşları toplanmışdır.
Orta devon epoxası canlılar aləminin görünməmiş müxtəlifliyilə xarakterizə olunur: cinslərin və növlərin sayı bütün paleozoy müddətində ən maksimal həddə çatır. Bu dövürdə xüsusilə braxiopodlar çox inkişaf etdi. Braxiopodlar ya dənizin dibində gilin üzərində uzanırlar, ya da dənizin dibi bərk olnada ona yumşaq ayaqları ilə bağlanır, yaxud qabığın bir tayi ilə ona möhkəm yapışır(müasir İkitaylılar -istridiyalar kimi). Devonda balıqların artıq bütün sinifləri formalaşmışdı və onlar həddən çox idi. Obur ki, bu geoloji dövr çox vaxt balıq əsri adlandırılır. Sümük örtüyünə bürünmüş plastindərilər meydana gəldi, onların arasında ər iri yırtıcı, uzunluğu 9 metrə çatan dinixtis idi.(yunancadan tərcümədə dəhşətli balıq deməkdir) Devonun sonuna yaxın fırçaüzgəcli balıqlar geniş ərazi tutmağa başladı. Onları isə dördayaqlılar, şələquyruq amfibyalar (suda-quruda yaşayanlar) əvəz etdi. Devon çöküntülərində bu tip balıqların qalqlarına çoxlu miqdarda rast gəlindiyi halda, daha cavan çöküntülərdə onlara nadir hallarda təsadüf olunur və uzun müddət onlar qırılmış hesab edilirdi. Lakin 1938-ci ildə şəhərinin ölkəşünaslıq muzeyinin işçisi balıq ovlayan gəmidə təzə tutulmuş ova baxarkən, çox qəribə, qeyri-adi balıq onun diqqətini çəkdi. Onun ətli, kök üzgəci, iri, yoğun çənəsi və qeyri-adi üçpırli quyruğu vardı. Bu əslində 100 milyon il bundan əvvəl yox olduğu güman edilən müasir fırçaüzgəcli balıq idi. Ona adı verildi.
Yerüstü bitkilər sahil xəttindən bir az da uzaqlaşdılar. Devonun axırında artıq sporlu bitkilərin bütün qrupları mövcud idi: plaunabənzərlər, qatıqrquyruğuna oxşarlar, müxtəlif növ ayıdöşəyikimilər(qıjıkimilər) və ilk çılpaqtoxumlular. Müasir ağaclardan fərqli olaraq, devondakıların əsas dayaq, istinad rolunu çox qalın qabıqları həyata keçirirdi. O zaman planetin üzərində isti iqlim hakim idi və zonallıq özünü hələ çox zəif göstərirdi. Yay və qış temperaturu, demək olar ki, fərqlənmirdi. Ona görə də qədim ağacların gövdəsinin kəsiyində yox idi.
Devon dövrünün diqqət çəkən cəhətlərdən biridə dövrün sonuna yaxın baş verməsi idi. Devon dövrünü ortalarında başlayaraq "böyük məhvolma" prosesi sürətləndi. Hidrogen-sulfidin səviyyəsinin qalxmasının davamlı hal alması çox geniş ərazidə dayazsu hövzələrində oturaq həyat keçirən canlıların qırılmasına səbəb oldu. Qırılma yuxarı devonun ortalarında, təxminən 375 milyon il bundan əvvəl baş verdi və çox qısa geoloji dövr ərzində(500 min ildən az müddətə) canlı həyata son qoyuldu.
Karbon (Daş kömür) dövrü
kömür çöküntülərində suda yaşamış onurğasızlar – tullimonstrum
aşkar edilmişdir. Adı yunan köklü "tulos" – "mıx" və latın sözü olan
"monstrum" – "möcüzə" sözlərindən götürülmüşdür. Onun gövdəcikləri
üzərində aralı-aralı yerləşmiş gözləri varmış və uzun xortumlu başının
qurtaracağında çənələri yerləşirmiş. Təbiətdə buna oxşar heyvan nə əvvəl,
nə də sonra mövcud olmuşdur
KARBON MIXI
358–298 milyon il bundan əvvəl mövcud olmuş Karbon dövrünün ən səciyyəvi xüsusiyyəti və ən məlum əlaməti küllü miqdarda — dünya ehtiyatının 30 % — dən çox daş kömür yataqlarının əmələ gəlməsi oldu. Daş kömür dövrü ərzində planetin fiziki-coğrafi quruluşunda, hövzələrin və quru sahələrin paylaşmalarında böyük dəyişikliklər baş verdi: iqlim dəyişdi, canlılar aləmiyeniləndi və tərkibi zənginləşdi.
Şimal qitələrinin və kontinental blokların- Avroamerikanın, Sibirin və Qazaxıstanın yaxınlaşması davam etdi. Dövrün sonunda onlar artıq bir kontinentə çevrildi, həm də ensiz və dərin dəniz keçidləriilə ayrıldılar. Bu vahid şimal materiki adlanır. Kontinental bloklar dağəmələgəlmə prosesi nəticəsində tamamilə birləşdi..
Cənub supermateriki Qondvana hələ də çox nəhəng vahid kontinent olaraq qalırdı. Onun ümumi sahəsi qalan bütün kontinental blokların birlikdə sahəsindən iki dəfə çox idi. Qondvana tədricən yerini elə dəyişdi ki, Cənub qütbü bu qitənin təxminən mərkəzinə düşdü. Su və qitə massivlərinin yenidən paylanması qlobal okean axınları sistemini tamamilə dəyişdi, o cümlədən isti tropik suların Cənub yarımkürəsinə keçməsinə maneələr yarandı. Qondvanada kontinental buzlaq örtüyü yaranmağa başladı. Bütün istiliklər tropik zonada qalırdı. İqlim zonalığı bax belə yarandı və bu, məhz daş kömür dövründə baş verdi. Tropik və subtropik zonalarda yağış meşələri, iri ağacların cəngəllikləri əmələ gəldi. Qırılan, sınan, yıxılan ağaclar çürümürdü, eləcə biri-birinin üstünə yığılaraq, qalın qatlar əmələ gətirirdi. Onlar çökmə süxurlar altında basdırılaraq, daş kömür yataqları əmələ gətirirdi.
Daş kömür çıküntülərinin qazıntı florasını ilk dəfə XIX əsrin başlanğıncında Qərbi Avropada öyrənilmiş və təsvir etmişlər. Onun ən səciyyəvi nümayəndələri lepidodendronlar və siqillyarilər, həmçinin müxtəlif növ ayıdöşəyilər olmuşdur. Onlar, hündürlüyü 30 metrə çatan, qalın qabığa və çox şaxəli budaqlara malik iri ağaclar olmuşlar. Gövdələrinin diametri 1 m-ə çatırdı. Qərbi Avropa florasına oxşar flora Lavraziyanın çox geniş ərazilərində Şimali Amerikada, Mərkəzi Rusiyada, Donbasda, Qafqazda geniş yayılmışdı. Ağaclarda il halqaları yox idi, deməli, onlar temperaturun mövsüm dəyişkliyi olmayan şaxtasız iqlim şəraitində bitirdilər.
Perm dövrü
(290–248 milyon il bundan əvvəl) Qərbi Avropada daş kömür çöküntülərinin üzərində qumdaşı, yaxud "ölü tir" deyilən qat yatır. XIX əsrin başlanğıcından aramsız olaraq stratiqrafik cədvəl işləyib hazırlayan Avropa geoloqları üçün aydın idi ki, bu süxurlar yerin tarixinin xüsusi mərhələsini əks etdiri və onları müstəqil sistem kimi ayırmaq lazımdır. 1839-cu ildə yeni geoloji sistemin (silurun və devonun) ayrılması işində artıq təcrübəsi olan, yorulmaq bilməyən ingilis geoloqu R. Murçison Orenburqdan Permə qədər Uralətrafı rayonuna səyahətə çıxdı və yeni sistemi, paleozoyun axırıncı sistemini müəyyən etdi. Onu perm sistemi adlandırdı (Perm- Ural dağından PeçoraŞ Kama və Volqa çaylarına qədər böyük bir ərazinin qədim rus adıdır).
Perm dövründə vahid materik olan Pangeya həm eninə, həm də hündürlüyü istiqamətində artdı, genişləndi. Mərkəzi, çökək hissəsini Paleotetis, ümumən isə materiki vahid Pantalas okeanı əhatə edirdi. Paleotetis Qondvananın Lavraziyaya yaxınlaşmış şimal qurtaracağı ilə birləşdi. Bu okean şərqdən Pantalasdan, çox da böyük olmayan kontinental bloklar zəncirilə — Cənubi-Çin, Şimali-Çin və Tailandla ayrılırdı. Perimin axırında bu "mikrokontinentlər" bir vahid kontinental blokda birlışdilər və Paleotetis okeanı həqiqətən "aralıq" dənizə çevrildi. Qondvanadan kiçik kontinental bloklar qopub Asiya qitəsinə birləşdilər.
Dəniz canlıları ən çox Paleotetis okeanının istisulu dənizlərində yaşamışdır. Sibir dənizlərində çox iri ikitayqabıqlı molyuskalar- kolimilər yayılmışdır. Perm dövrünün ikinci yarısında dəniz çəkildi və epikontinental dənizlərdə gips, dolomit, kalium və xörək duzları toplandı. Kalium duzunun dünyada olan ehtiyatının 80 %-i bu dövrdə əmələ gəlmişdir. Ən böyük yataq — Nyu-Meksiko və Texas ştatlarında 265 km uzunluğuna malik Dalaver kaliumlu hövzəsidir.
XX əsrin 30–40-cı illərində Rusiyanın ərazisində, Volqa ətrafında və Perm vilayətində çoxlu miqdarda perm sürünənlərinin qalıqları tapılmışdır. Volqa ətrafda İseyevo kəndi ynında vəhşi kərtənkələnin — titanofoneusun (yunanca titanik qatili) sümüyü tapılmışdır. Perm vilayətinin Oçör kəndi yaxınlığında daha bir qeyri-adi, təəccüblü sürünən heyvan üzvü — "tacdar kərtənkələ" estemenozux aşkar edildi. Onun kəlləsini buynuzlar və qabarlar və təpəciklər bəzəyirdi. Alimlər hesab edir ki, bu əlavə cinsi göstəricidir.
Perm dövründə yenidən su şəraitinə qayıtmağa "qərar verən" sürünənlər meydana gəldi. Cənubi Afrika və Braziliyada, Qondvananın perm çöküntülərində çox böyük olmayan (uzunluğu 70 sm -ə qədər olan) "timsahcıqlar" tapılmışdır. Onların bədəninin təxminən yarısını yan tərəfdən sıxılmış quyruq təşkil edirdi.
Perm dövründə floranın paylanma qanunauyğunluğu irsən gec karbondan keçmişdi, daha doğrusu, gec karbonda olduğu kimi qalmişdı. Əsas floralı vilayətlər (Evrameri, Anqar, Katasiya, Qondvana) öz sərhədlərini saxlamışdı. Lakin bütövlükdə quru bitkilərində çox mühüm, əhəmiyyətli dəyişikliklər baş vermişdir. Ağacaoxşar plaunabənzər və qatırquyruğuna oxşar bitkilər öz əhəmiyyətlərini itirdi, onların yerini müxtəlif növ çılpaqtoxumlu bitkilər — pteridospermlər və iynəyarpaqlılar tutdu, tsikadofitlər peyda oldu, ginkqovilər çoxalıb artdı. Permin ikinci yarısında Yer üzərində bitkilərin ümumi görünüşü artıq bundan sonra gələcək mezozoy erasının bitki örtüyünü xatırladırdı. Perm düvrünün sonunda yerdə həyat bütün tarixi ərazidə ən faciəli böhranla üzləşdi. Əvvəllər mövcud olmuş dəniz orqanizmləri ailələrinin təxminən yarısı, cinslərin 80%-i yox oldu. Əvvəllər aktiv rif əmələ gətirən orqanizm olan stomatoporatlar ikinci dərəcəli mövqeyə düşdü. Dəniz sakinləri çox böyük itkilərə məruz qaldı. Quruda vəziyyət bir qədər başqa şəkil aldı. Permin axırında qədim sporlu bitkilərin ayrı-ayrı qrupları — ağacaoxşarlar plaunabənzərlər, qatırquyruğuna oxşarlar tamamilə məhf olub yer üzündən silindi. Aparıcı yerə çılpaqtoxumlular çıxdı.
Kaledon qırışıqlığı
Yer səthində ilk yüksək dağlar silurun sonunda — Devonun birinci yarısında baş vermiş kaledon orogenez epoxasında meydana gəlmişdir. O zaman Baltiya və Qondvanadan qopmuş Avoloniya mikroqitəsi ilə toqquşdu. Nəticədə Lavrussiya (başqa adı Avramerika) qitəsi, Şimali Amerikanın şimal-şərqindən Britaniya adalarına, Skandinaviyaya və Şpisbergen arxipelağınadək uzanan dağ silsilələri əmələ gəldi.
Bu epoxanın (qırışıqlığın) adı Şotlandiyanın qədim Roma adından — Kaledoniyadan götürülümüşdür. Kaledon epoxasında dağəmələgəlmə həmçinin Asiyada (Mərkəzi Qazaxıstanda, Sibirin cənubunda, Monqolustanda, Çində) və Avstraliyanın şərq hissəsində baş vermişdir.
nəticəsində Kaledon dağ silsilələrinin yaxınlığında böyük bir ərazidə çox qalınlıqlı qırmızı rəngli qumdaşları və konqlomeratlar əmələ gəlmişdir. Onlara İngiltərədə Old Red Sandstone — "qədim qırmızı qumdaşları" deyirlər.
Hersin qırışıqlığı
Paleozoyun sonlarında baş vermiş növbəti, daha böyük əhəmiyyət kəsb edən qlobal orogenez mərhələsi hersin (Almaniyanın Hars dağ massivinin adından götürülmüşdür) və ya varisi (Bavariyada yerin Roma adından) adlanır. Məhs o, Ural dağlarını əmələ gətirmiş və Paleoasiya okeanının əsas hissəsinin qapanmasına səbəb olmuşdur. Bunun nəticəsində Lavrussiya Sibirlə və Şimali Çinlə birləşdi və Lavrasiya qitəsi yarandı. Sonradan Qondvana birbaşa Lavrasiya ilə toqquşdu və nəticədə yeni superqitə — klassik Vegener Pangeyi əmələ gəldi.
Yuranın başlanğıcına qədər (təxminən 200 milyon il bundan əvvəl) mövcud olmuş Pangeya şərqə açılan aypara formasında idi. Pasifikanın geniş körfəzi — Paleotetis bu yerlərdə onun içərilərinə doğru uzanmışdı. Bundan başqa Pangeyanı digər — Monqol — Oxot və Cənubi Anyuy körfəzləri də kəsirdi.
Mezozoy
Mezozoy erası — nəhəng sürünənlər, ixtizavrlar, qəribə sədəfli qabıqlara malik çox qəşəng ammonitlər, belemnitlər, ikitaylı molyuskalar və koloniya halında yaşayan müxtəlif formalı mərcanlarla məskunlaşan geniş isti dənizlərin dövrüdür. Lakin mezozoyun əvvəlində, trias dövründə dənizdə həyat "böyük qırılmadan" güclə çıxdı və çox çətinliklə əvvəlki mövqeyini bərpa etdi.
Pangeya qitəsi daha monolit oldu. Lavrasiyanın dağlar sistemi (Ural, Appalaç, Qərbi və Mərkəzi Avropa) sürətlə dağılır və çoxlu miqdarda qırıntı materialları gətirilirdi. Şimali və Cənubi Çin və Hind-Çin kontinental blokları birləşdi və Lavrasiyanın cənub-qərb tərəfinə yaxınlaşdı. Cənubdan yeni Tetis okeanı dərin körfəzlərə Lavrasiya ilə Qondvananın birləşdiyi yerdə Pangeniyanın içərilərinə girərək, Cənubi Avropa hüdudlarında genişləndi. Bu rayonda XIX əsrin 30-cu illərində ilk dəfə trias sistemi ayrıldı.
Trias dövrü
248–205 milyon il bundan əvvəl mövcud olmuş Trias çöküntüləri üç qata bölünür: əlvan qumdaşı, qabıqlı əhəngdaşı və "əlvan zolaqlı" mergellər. Ona görə də bu sistemi trias (yunanca "trias" — üçlük) adlandırdılar. Alman hövzələrində trias, əsasən kontinental çöküntülərdən ibarətdir. Cənubda, Alp dağlarında onlarala eyni yaşlı dəniz çöküntüləri məlumdur. Trias yaşlı ən qədim dəniz çöküntüləri Düz təpəliyi rayonunda və Himalayda qalıb, yəni isti Tetis okeanı əyalətində, eləcə də Lavrasiyanın digər kənarında — Sibirin şimalında və Kanadada məlumdur.
Triasda başıayaqlı molyuskaları qədim belemintlər əvəz etdi. Bu dəstənin ilk nümayəndəsi aulakoseridlərdir. Dərisitikanlılarda böyük dəyişikliklər baş verdi. Dəniz zanbaqlarının və kirpilərin tamamilə yeni qrupları əmələ gəldi. Kirpilər tikansız idi, başdan-başa ikitərəfli simmetrik lövhıcikləri biri-birinə möhkəm bitişmiş və heyvanın ölümündən sonra da dağılmayan zirehlə örtülmüşdür.
Qruda ağacaoxşar plaunabənzərlər, qatırquyruqlular və kordaitlər öz əsrinin axır günlərini yaşayırdı. Yüksək inkişafı olan çılpaqtoxumlular — yarpağıtökülən qinkqolar, sikadolar hakim mövqe tuturdu. Qrunun parçalanması nəticəsində Sibr — Kanada, Avro — Siniy və Avstraliyada yeni flora vilayətləri formalaşdı.
Triasın əvvələrində qurunun dördayaqlı sakinləri arasında rütüubətli yerlərdə, dəniz körfəzlərinə tökülən çayların mənsəblərində hələ çox sayda amfibiyalar — labirintodontlar mövcud idi. Suda-quruda yaşayanların bu qrupuna dişlərinin orijinal quruluşa malik olmasına görə bu ad verilmişdir. Konusvari dişlər, en kəsiyində mürəkkəb, dolaşıq mina qatına malikdir. Triasda ilk uçan sürünənlər kiçik olub, kərtənkələyə oxşayırdı. Onlar uçmaq və havada özlərini saxlamaq üçün müxtəlif fəndlər işlədirdilər. Fərqanə dərəsinin Trias yaşlı göl çöküntülərində uçmağa cəhd göstərən ilk onurğalıların qalıqları aşkar edilmişdir. Uzunpulcuqlu bir ağacdan digərinə tullanaraq, uçuşu uzatmaq üçün səs-küylə bel pulcuqlarını açırdı.
Digər sürünənlər isə hələ su mühitindən ayrılmamışdılar. Balıqkələzlər — ixtiozavrlar əmələ gəldi. Onların əl-ayaqları sükan üzgəclərinə çevrilmişdir; pleziozavrlar — su reptiliyaları nisbətən qısa torpedaşəkilli bədənlə, uzun ilana bənzər boyun və kiçik yekədişli başla səciyyələnirdilər. Triasın sonunda ilk quşlar, daha doğrusu, "ön quş "- protoavis yarandı. O, arxeopteriksdən 80 milyon il yaşlı idi və ondan fərqli olaraq quşlar üçün səciyyəvi olan beyni inkişaf etmiş beyinciyə malik idi. Bununla belə protoavis hələ uçmurdu, lakin sürətlə ağaclara dırmaşa bilirdi.
Trias dövrünün sonunda üzvi aləm kütləvi qırılmaya məruz qaldı. Lakin bu qırılma qabaqkı kimi elə də şiddətli deyildi və kiçik kütləvi qırılmaya aid edilir. "Keçid dövrü" sona çatdı: paleozoya məxsus olanlar bütünlüklə keçmişdə qaldı, dünya yeniləşdi.
Yura dövrü
201,3–145 milyon il bundan əvvəl mövcud olmuşdur.Mezozoy erasının ortası — bizim planetdə bir zaman mövcud olmuş ən qeyri-adi varlıqların hamısını təcəssüm etdirir. Dövr qəribə landşaftlar, təsəvvür edilməz ölçülər və xarici görünüşə malik həm yerüstü, həm də dəniz heyvanları ilə diqqəti cəlb edir.
Artıq Yura dövrünün əvvəlində Pangeya qitəsi parçalanmağa başladı. Tetis okeanının körfəzləri Afrika, Ərəbistan və Avropa arasına soxulmağa başladı. Yuranın ortalarına yaxın Afrika və Cənubi Amerika kontinental blokları biri-birindən ayırmağa başladı. Atlantik okeanının mərkəzi hissəsi əmələ gəldi.Fanerozoy tarixində ilk dəfə Yerin iki qütbü qitələrdən kənarda idi. Dənizin yenidən quruya hücümu başlandı.
Yura sistemi Qərbi Avropada geniş yayılmasına və qazıntı orqanizm qalıqlarının çoxluğuna görə ilk müəyyən edilmiş sistemlərdən biridir. 1822-ci ildə böyük alman təbiətşünassı Aleksanr fon Humbolt Şərqi Fransa və İsveçrədə yerləşən Yura dağlarında yura formassiyasını ayırdı. Qərbi Avropada yura sistemi çöküntüləri aydın surətdə üç hissəyə bölünür: qara yura, qonur yura, ağ yura. İngiltərədə bu laylar — leyas, dogger, malm adllanır. Bütünlükdə isə Yura dövrü üç epoxaya bölünür: Üst/Gec, Orta, Alt/Erkən.
Yura dövrünü təcəssüm etdirən (ümumən, az qala bütün paleontologiyanı) — ammonitlərdir. Kembri və ordovik üçün — trilobit, 4-cü dövr üçün — mamont sayıldığı kimi, yura dövrü üçün də — ammonitlər rəmzdir. Yura ammonitlərinin əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, onlarda arakəsmə xətləri son dərəcə mürəkəbləşmişdi. Arakəsmə xətləri və yəhərlər o qədər iti parçalanmaya məruz qalmışdı ki, onları təbiətin əsil incəsənət əsərləri saymaq olar.
Yurada epikontinental dənizlərin həm ekvatorda, həm də mülayim en dairələrində geniş yayılması ilə rütubətli iqlim şəraiti üstünlük təşkil edirdi. Deməli, bitkilərlə sıx örtülmüş çoxlu bataqlıq sahilyanı düzənliklər və nohurlar var idi. Bu cəhətdən yura dövrü Karbon dövrünü xatırladırdı. Yurada da məhv olmuş bitki kütləsinin toplanması, kömürə çevrilməsi baş vermişdir. Yerin kömür ehtiyatlarının 16 %-dən çoxu məhz yura dövründə əmələ gəlmişdir. Kan-Açinsk və İrkutsk hövzələrinin, Gürcüstanda Tkvibuli və Tkvarçeli yataqlarının kömür ehtiyatları həmin dövrə məxsusdur. Yurada mülayim meşə zolağında çılpaqtoxumlulardan çekanovsilər yayılmışdır. Yarpaqları bütöv lövhə formalı deyil, ancaq iynəyarpaqlılar kimi də deyildi, xırda doğranmış əriştəni xatırladırdı.
Ən iri bitkiyeyən dinozavrlar idi. Onlardan brontozavr — ölçülərinə və çəkisinə görə bütün dövrlərdə yaşamış yerüstü dördayaqlılar içərisində rekord yer tuturdu. O, uzun, əyilən boynu üstündəki başını 4-cü mərtəbənin pəncərəsindən soxub 1-ci mərtəbənin giriş qapısını içəridən aça bilərdi. Yurada su ətrafında gəzən sürünənlərdən başqa, tam mənada üzən və suya baş vuranlardan ilk növbədə ixtiozavrları misal göstərmək olar. Onlar hələ triasda əmələ gəlmiş, lakin yurada sayları olduqca çoxalmış və hər yerdə yayılmışdı. İxtiozavrlar su həyatına o qədər uyğunlaşmışdı ki, digər adi sürünənlər kimi sudan çıxıb yumurtalarını sahildə basdıra bilmirdi.
ARXEOPTERKS – İLK QUŞ DEYİL
Yalnız su olan sahələrdə deyil, quruda da sürünənlər yura dövründə təbiətin tam ağasına çevrilmişdir. Həm də havada artıq çoxdan həşəratlar uçurdu və deməli, orada artıq qida axtarmaq mümkün idi. Reptiliyalar həşəratları ovlamaq üçün əvvəlcə bir budaqdan digərinə tullanırdılar. Sonradan qanadlarının köməyilə enib-qalxmağa öyrənirdilər. Sonda isə uçmağa başladılar. İlk "qanad çalanlar" — ramforinxlər və pterodaktillər oldu. Uçan reptiliyaların digər nümayəndəsi quyruqsuz pterodaktildir. Əsil yura pterodaktili xırda, qarğa boyda olub, ehtimal ki, balıqla qidalanmışdır. Bu reptiliyalar lələklərlə örtülmüş arxeopteriksə nisbətən daha inamla və sürətlə uçurdu. O, şübhəsiz, yerdən qalxmağa bacarmırdı, lakin ağaclara yaxşı dırmaşır və bir budaqdan digərinə enib-qalxa bilirdi. Uçmaq üçün ideal vasitə olan həqiqi lələk və qanadlar peyda olunmamışdan öncə lələyi "sınaqdan" keçirən çox güman ki, arxeopteriks olub.
Təbaşir dövrü
Mezozoy erasının sonuncu dövrü Yura dövründən sonra gələn dövr. Radioloji məlumatlara görə Təbaşir dövrü 145,5 milyon il bundan əvvəl başlamış, təqribən 66 miyon il əvvəl sona çatmışdır. Bu dövrün adı məişətdə faydalı və lazımlı olan təbaşirdən — ağ, yumşaq süxurdan götürülmüşdür. Bu, kalsium karbonatdır. Təbaşirin daxilində ilk dəfə yurada əmələ gəlmiş mikroskopik qızılı-sarı su yosunları — kokkolitoforidlərin zirehinin ayrı-ayrı elementləridir. Təbaşir dövrü ərzində Pangeyanın parçalanması başa çatdı. Ayrılmış qitələr fərqli yerlərdə olsalar da, ümumi görünüşləri hazırkı materiklərə oxşayırdı. Təbaşirin sonunda Antaraktida cənub qütbünün ətrafında özünün müasir yerini tutdu. Lakin şərqdən Avstraliya birləşmiş idi. Təbaşirin ortalarında Qondvana şimaldan cənuba doğru Cənubi Amerika və Afrikaya parçalandı. Yerin zahiri görünüşündə bu kimi dəyişikliklər iqlimə, eləcə də heyvan və bitki aləminə təsir etməyə bilməzdi.
Təbaşir dövrünün ortalarında örtülütoxumlu bitkilər geniş yayılmışdır. Botaniklərin çoxu hesab edir ki, örtülütoxumluların əcdadları təbaşirdə məhf olmuş bennetitlər, ilk nümayəndələri isə maqnoliyalardır. Çoxlu fərziyyələr olsa da, örtülütoxumluların mənşəyi haqqında qəti bir fikir yoxdur. Düzənliklər və dağlar maqnoliya kolluqları, dəfnə, qovaq və söyüd ağacları ilə örtülmüşdür. Lakin hər yerdə nəhəng dinozavrlara, uçan reptiliyalara rast gəlmək mümkün idi. Təbaşir dövrünün əvvəlində dəniz sakinləri içərisində ammonitlər, belemnitlər, altışüalı mərcanlar üstünlük təşkil edirdi. Təbaşir dövrünün heyvanlarının bir çoxuna nəhənglik xas idi. Yerüstü heyvanlar aləmi özlərinə xas olan xüsusiyyətlərinə görə dəniz sakinlərindən geri qalmırdı. Meozoyun ən iri yerüstü yırtıcı heyvanı, boyu ikimərtəbəli evin hündürlüyü qədər olan — tirannozavr idi.. Bitki ilə qidalanan dinozovrlardan ən yaxşı məlum olanı iquantodondur. Hündürlüyü 10 metr olan iquanodonların qəribə dişləri var idi. Hal-hazırda belə dişlərə yalnız Qalapaqos adalarında yaşayan nəhəng iquanda rast gəlmək olur. Belə oxşarlığa görə kərtənkələyə iquandis adı verilmişdir.
Gec təbaşirdə iquanodonlardan suda yaşayan bitkilərlə qidalanan qadrozavrlar əmələ gəldi. Bəzi qadrozavrlarda — zaurolaflarda kəllə sümüyü peysərin üstündən yuxarı çıxaraq uzun borucuq əmələ gətirir, sonunda isə burun deşikləri yerləşirdi. Arxa ətraflarda dəri pərdələır var idi. Ümumiyyətlə, təbaşir dövründə çoxlu sayda belə reptiliyalar yaşamışdır. Məsələn, dinozavrların — "buynuzluların" bütöv fəsiləsini — seratopsları göstərmək olar. Su reptiliyaları həm ölçülərinə, həm də qəribə quruluşuna görə yerüstü qohumlarından geri qalmırdı. Məsələn, uzunluğu 15 metrə şatan, dəhşətli üçmetrlik ağıza və seyrək iti dişlərə malik yırtıcı dəniz nəhəngi mozovarları göstərmək olar. Uçan reptiliyalar- petranodolar müxtəlif olub, həşəratlar və balıqla, hətta dəniz planktonu ilə qidalanırdı.
Təbaşirdə həqiqi quşlar da yaşayırdı. Lakin onlar haqqında çox az məlumat var. Buna səbəb onların qalıqlarının qazıntı halında pis saxlanılmasıdır. Bu əsasən suda yaşamayan quşlara aiddir. Suda və ya suya yaxın sahələrdə yaşayan ən məşhur quşlar — uçan ixtiornis, pinqvinəkilli dalğıc və uzgücü qesperornisdir.
Məməlilər siçovuldan böyük deyilıdi, lakin artıq kifayət qədər müxtəlif idilər. Təbaşir dövründə hazırda nəsli kəsilmiş sadə bitkiyeyənlərdən çoxqabarıqlı məməlilər yaşayırdı. Xarici görünüşünə görə onlar iri siçovullara oxşayırdı, lakin enli dırnağı xatırladan qabaq və köklü dişlərin quruluşuna görə onlardan fərqlənirdi. Daha sonra yüksək inkişaf etmiş heyvanlar — mataterilər (onlara Avstraliyda və Cənubi Amerikada yaşayan müasir kisəlilər aiddir) və ciftli məməlilər — euterilər əmələ gəldi. Sonuncuların içərisində həşəratyeyən heyvanlar, o cümlədən hamıya məlum olan kirpilərə də rast gəlinir. Qədim həşəratyeyənlərin bəzisi bir çox cəhətdən ilk primatlara oxşayırdı. Gec təbaşirdə həşəratyeyənlərdən əmələ gəlmiş həqiq yırtıcı məməlilər — kondilartlar məlum idi.
Kimmeri qırışıqlığı
Triasla yuranın sərhəddində, Pangeyada parçalanma prosesinin baş verməsi və Atlantikanın açılması ilə bir vaxtda Paleotetsdə — Avropanın cənub-şərqində, eləcə də Mərkəzi və Cənub-Şərqi Asiyada yeni dağ əmələgəlmə epoxası özünü göstərdi. Avropada ona Erkən Kimmeri, Asiyada isə Hind-Siniya (Hind-Çin) adını verdilər. Kimmeri adı Qara dənizinin şimalında yaşamış qədim kimmerlərdən götürülmüş. Bu epoxanın əmələ gəlməsində Qondvanadan qopmuş mikroqitələrlə Lavrasiyanın cənub kənarının toqquşması səbəb olmuşdur. Nəticədə Paleotetisin bağlanması baş verdi, Şimali Pamirdən Çinin Tsinlin dağ sisteminə qədər zolaqda qırışıqlıq dağ silsilələri əmələ gəldi. Şimal qitələri — Lavrasiyanı və Qondvananı bir-birindən ayıran Neotetis okeanı və ya sadəcə, Tetis tam açıldı (bu açılma prosesi hələ paleozoy dövrünün sonundan başlamışdı). Yuranın sonunda — Tabaşirin əvvələrində baş vermiş növbəti orogenez — Gec Kimmeri (Çində Yanşan) adlanır. O, Tetisin şimal kənarının en zolağında, Şərqi Alpdan Asiyanın Sakit okean kənarına qədər sahədə özünü büruzə verən bu epoxa Hind okeanının açılmasının başlanğıcı oldu. Rusiyanın şimal-şərqindəki Verxoyan-Çukot dağlıq ölkəsi bu epoxaya aid edilir. Gec Kimmeri orogenezi həm də əks tərəfə — Sakit okeanın Amerika tərəfinə (Şimali Amerika Kordilyerləri formalaşmağa başladı) və cənub-qərbindəki Melaneziyayay toxundu.
Yer tarixində "kütləvi qırılmalar"
Kütləvi yox olmalar və ya kütləvi qırılmalar Yer kürəsinin tarixində qlobal fəlakətlərindən biri olub qısa geoloji müddət ərzində çoxlu sayda yüksək takson növlərinin yox olması ilə xarakterizə olunur. Hazırda ümumi qəbul edilən konsepsiyanı 1980-ci illərdə amerikalı paleontoloqlar D. Sepkoski və D. Raup hazırlanmışdır. Yerin inkişaf tarixində təbii fəlakətlər dəfələrlə baş vermişdir. Onlar təkamül prosesinin inkişaf istiqamətilə deyil, məhz xarici qüvvələrin təsiri nəticəsində baş vermişdir. Məsələn, , belemnitlərin, dinozavrların, həmçinin suda və quruda yaşamış bir çox başqa orqanizmlərin təbaşir dövrünün sonunda qırılması məhz xarici qüvvə təsiriylə baş vermişdir. Bu qüvvə vulkan püskürməsi də, kosmik təsirlər də ola bilər.
XX əsrin 70-ci illərində Danimarkada 65 milyon il əvvəl çökmə süxurların bütöv kəsilişlərində nazik bir gil təbəqəsi aşkar olundu. O təbəqədən altda erkən təbaşirin tipik faunası, üstdə isə fauna qalıqları olduqca az olan kiçik bir intervaldan sonra paleogenin səciyyəvi fauna kompleksi aşkar olundu. Bu gil təbəqəsinin kimyəvi analizi göstərdi ki, onun tərkibində platin qrupu elementlərindən iridiumun miqdarı 100 ppb-dən çoxdur. 1980-ci ildə amerikalı fiziklər, ata və oğul, Luis və Uolter Alvareslər dərc etdirdikləri məqalədə göstərdilər ki, təbaşir və paleogenin sərhədindəki gil təbəqəsi nəhəng meteorit, komet yaxud asteroid Yer kürəsinə düşərkən, ağır zərbədən qalxmış və Yer kürəsini əhatə etmiş tozdan əmələ gəlmişdir.
Sepkoski və Raupa görə Yer kürəsində əsas beş kütləvı qırılma hadisəsi olmuşdur:
- 450–443 milyon il əvvəl — ordovik-silur kütləvi qırılması
- 372 milyon il əvvəl — devon kütləvi qırılması
- 253–251 milyon il əvvəl — "böyük" perm kütləvi qırılması
- 208–200 milyon il əvvəl — trias kütləvi qırılması
- 65,5 milyon il əvvəl — təbaşır-paleogen kütləvi qırılması
Kaynazoy
Kaynozoy — yer qabığı laylarının ümumi stratiqrafik cədvəlində ən yuxarıda yerləşib, Yerin geoloji tarixinin ən yeni erasına müvafiq gəlir. 66 milyon il əvvəl başlayıb, hazırda da davam edir.Paleogen, neogen və dördüncü dövr (antropogen) sistemlərinə ayrılır. Paleogen və neogen dövrlərini çox vaxt ümumi " üçüncü dövr" adı altında birləşdirirdilər. Daha sonralar üçüncü dövrü paleogenə və neogenə böldülər. Dördüncü dövrü isə insanın mövcud olduğu dövr kimi ayrıca öyrənməyə başladılar. Paralel olaraq dördüncü dövrü həm də antropogen adlandırırlar.
Paleogen dövrü
Paleogen dövrünün 44 milyon ili ərzində tədricən müasir dövrə xas olan relyefin əsas cizgiləri, landşaft və iqlim zonaları formalaşmışdır. Paleogenin əvvəlində üzvi aləmdə kardinal dəyişmələrə baxmayaraq (dəniz və quru heyvanları daxilində), Yerin geofiziki siması təbaşir dövründə olduğu kimi qalırdı. Yalnız epikontinental dənizlərin sahələri bir qədər kiçilmişdir. Paleogen dövrünün ortalarında Avrasiyadan Qrenlandiya ayrıldı, Atlantik okeanı bütün uzunluğu boyu açıldı. Tetis okeanı tam qapanana qədər Hindistan, Afrika-Ərəbistan və onlar arasında yerləşən daha kiçik kontinental bloklar getdikcə Lavraziyanın cənub kənarına yaxınlaşmağa başladılar. Dərin dəniz hövzələrinin yerində min kilometrlərlə uzanan dağ sistemlərinin yaranma prosesi başladı. Bu, Alp qırışıqlığı idi: Preney, Alp, Apennin, Balkan, Kiçik Qafqaz və daha sonra Himalaya qədər.
Təbaşir dövrünün sonunda kütləvi qırılma üzvi aləmin simasını kökündən dəyişmişdi. Əvvəlki kimi yalnız qlobal ekoloji piramidanın bünövrəsi — dənizdə plankton və quruda yaşıl bitkilər qalmışdı. Onlar həyatın əsaslarının kökü, atmosfer üçün oksigen və bütün varlıqların qidasının əsası idi. Bitkilər arasında artıq uzun zamanlardan bəri örtülütoxumlular üstünlük təşkil edirdi. "Böyük fəlakətin" nəticələri, praktiki olaraq, onlara təsir etməmişdir. Paleogen dövrünün ortalarında geniş yayılmış qeyri-adi nəhəng birhüceyrəlilər — nummulitlər (foraminiferlər) müasir dənizlərdə rast gəlmir. Onların qabığı yastı olub, şəklinə və ölçüsünə görə sikkəni xatırladırdı. Latıncadan tərcümədə nummulit "kiçik sikkə" deməkdir. Məhs Naxçıvan ərazisində bir kənd, ətrafında külli miqdarda nummulit tapıldığına görə "Paradaş" adlandırılmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, orta və üst miosendə (Şimali Amerikada) və alt pliosendə yayılmış Mesocippus cinsindən olan üçbarmaqlı atlar — hipparionlar meydana gəlmişdir. Onlar da kiçik bir zaman ərzində Asiya, Avropa və Afrikaya yayılmış və orada ehtimal ki, pleystosenin əvvəlinə qədər yaşamışlar.
Neogen dövrü
Neogen dövründə quruda və dənizdə məməli heyvanların bütün əsas qrupları meydana gəldi: dırnaqlılar və xortumlular, yırtıcılar və gəmiricilər, balinayaoxşarlar və hətta meymunlar. Məhs onlar neogenin təkrarolunmaz simasını yaratdılar. Lakin axırıncı 60 milyon il ərzində materiklər və okeanlar öz şəkilini dəyişdiyin və iqlimin dəyişməsinə görə həmin heyvanlar bu gün yaşadıqları yerlərdə məskunlaşmamışdılar. Neogen meşələrində qəribə fillər — aşağı çənəsində aşağıya doğru əyilmiş dişləri olan dinoterilər və yastı başlı, xortumsuz, lakin uzun yumşaq üst dodaqlı platibelodonlar yaşayırdı. Ən qədim dırnaqlılar hələ dırnağa malik deyildi. Onların üst çənəsindən, yırtıcılarda olduğu kimi, köpək dişləri irəli çıxırdı. Alınlarından və burunlarında isə üç cüt sümük buynuz var idi. Ağaclara dırmaşan halikoterlər çox qəribə dırnaqlı idi: onların dırnaqsız qabaq ayaqlarını caynaqlar bəzəyirdi. Halikoterin kəlləsi atın kəlləsinə bənzəyirdi, lakin qabaq ayaqlarından iki dəfə qısa olan iri dal ayaqları var idi.
Neogen dövrünün böyük zaman kəsiyində ətraf aləm indikinə nisbətən daha müxtəlif, rəngarəng idi. Rütubətli bitki örtüyü hətta yüksək en dairələrində də hökmranlıq edirdi. Rütubətli enliyarpaqlı meşələr, bataqlıqlar və meşə-çöllər ilə növbələşirdi. Bütün bunlar heyvanlar üçün əsl cənnət idi. Neogenin sonuna yaxınlaşdıqca iqlim getgedə daha sərt, soyuq və quru olurdu. Yayda otu quruyan geniş çöllər meydana gəlirdi. Qaba qida ilə qidalanan otyeyən xortumluların, kərgədanların və xüsusilə dırnaqlıların təkamül zamanı dişlərinin quruluşu dəyişirdi.
Təbii zonaların sərhədlərinin dəyişməsi canlıların bütöv qruplarını öz əvvəlki yerlərini tərk etmək məcburiyyətində qoyurdu. Onlar Asiyadan Amerikaya və əksinə keçmək üçün quru " körpülərdən" — qurumuş dəniz dibindən istifadə edirdilər. Şimal yarımkürəsində belə olmuşdu. Cənub yarımkürə qitələrində geniş dənizlərin sərhədləri məhdudlaşırdı. Avstraliya və Cənubi Amerikada yayılmış heyvanlar qismət təcrid olunduqdan sonra burada təkamül prosesi ləng getdi. Başqa qitələrlə əlaqəsi kəsilmiş Avstraliyada məməlilər elə aşağı inkişaf pilləsində qaldı. Onlar kisəlilər (kenquru, koala və b) və birdəliklilərə (ördəkburun, yexidna) təmsil olunmuşdu. Neogenin sonunda artıq bütün Antarktida qalın buz qatı ilə örtüldü. Şimal okeanı buzlu okeana çevrildi, şimal qütbü rayonunda ilk dəniz buzları, İslandiya və Qrenlandiyada qitə buzlaqları meydana gəldi. Dördüncü dövrün böyük buzlaşma epoxası başlandı.
Antropogen (Dördüncü) dövrü
Böyük buzlaşma və insanın meydana gəlməsi — bu iki hadisə Yerin tarixində dördüncü və ya antropogen (yun. "antropos" — "insan") dövrünün başlanğıcını göstərir. Geoloji və fiziki-coğrafi nöqteyinəzərdən antropogen dövrü Yerin inkişaf tarixinin böyük hissəsi üçün qeyri-tipikdir. Çünki fanerozoy dövrünün 3/4 hissəsi planetdə böyük buzlaşmaların baş vermədiyi şəraitdə keçmişdir. Bundan başqa, Atlantik okeanının əmələ gəlməsi nəticəsində şimal və cənub qütb okeanlarını birləşdirən bütöv enli meridian boğazları meydana gəldi. Bu "boğazlardan" biri — Sakit okean qədimdə (Pantalas) həmişə mövcud olmuşdur. İkincisi — Atlantika isə yalnız neogenin sonunda tam formalaşmışdır. Buzlaşmaların və nisbi istiləşmələrin növbələşməsi dördüncü dövrün ən səciyyəvi əlamətidir. Dördüncü dövrdə dörddən altıya qədər buzlaşma qeyd olunur. Bunlardan ən genişi bu gövrün ortalarında baş vermişdir. Şərqi Avropa ərazisində bu, Dnepr, Qərbi Avropada — Ruiss, Şimali Amerikada isə — İllionis buzlaşması adlanır. Şimali Amerika qitəsində ərazinin 60%- dən çoxu buzla örtülmüşdü. Rus düzənliyində buz örtüyünün kənarı Belarusun və Moskvanın cənubuna çatmış və iki uzun dil şəklində çay vadiləri üzrə uzanaraq müasir Dnepropetrovsk və Volqoqrad ərazilərinə qədər çatmışdır. Qərbi Avropada bütöv buz qalxanı Almaniya və Çexiyanı, Britaniya adalarını örtürdü. "Buz şəraiti" Alp dağ buzlaqlarının müasir səviyyədən 300 m aşağı düşməsi nəticəsində buzdan azad çox az yer qaldığına görə daha da ağırlaşırdı. Aralıq dənizinin cənub sahilindəki Atlas sıra dağları da buzla örtülmüşdü. Asiyanın şimalında — Sibirdə buzlaşma başqa yerlərdən fərqli inkişaf edirdi. Yağıntıların azlığı və havanın quru olmasına görə burada daima və qalın buz örtüyü yaranmırdı. Əksinə bu ərazilərdə formalaşırdı. Cənub yarımkürəsində Antaraktidanın böyük ərazisini tutan çoxkilometrlik buz qalxanları ilə yanaşı, Cənubi And, Avstraliya və Yeni Zelandiyanın dağları da buz ilə örtülü idi.
Alp qırışıqlığı
Müasir qitələrin zahiri görünüşünü müəyyən edən dağ silsilələri kaynozoyu əhatə edən sonuncu orogenezdə — Alp epoxasında əmələ gəlmişdir. Təbaşirin sonu — paleogen dövrünün əvvəlində Şimali Amerikanın qərbində nəhəng Kordilyer dağ sisteminin formalaşması tamamlandı. Lakin Cənubi Amerikada, Avrasiya və şimali-qərbi Afrikada Alp orogenizin əsas hadisələri sonunda (təxminən 40 milyon il bundan əvvəl) başlamışdır və güclənərək sonuna qədər davam etmişdir. Bəzi bölgələrdə hələ də davam etməkdədir. Məhs bu epoxada Alp-Himalay dağ silsilələri meydana gəlmişdir. Bu silsilə Cəbəllüqttariqdən İndoneziya arxipelaqına qədər Preneyi, Alpı, Karpatı,Balkanı, Böyük və Kişik Qafqazı, Pamiri və nəhayət, Yerdə ən yüksək dağ sistemi olan Himalayı və onlarla qovuşan ətrafdakı Qarakorumu əhatə edir. Himalay Qondvananın qırıntısı olan Avstraliya piltəsinin Avrasiyanın cənub kənarı ilə toqquşması nəticəsində əmələ gəlmişdir.
Qondvananın digər qırıntısı — Ərəbistan piltəsinin Avrasiya ilə toqquşması Qafqaz və qonşu Anadolu və İran dağ sitemlərinin əmələ gətirmişdir. Alp, Karpat və Qərbi Aralıq dənizinin dağ sistemlərinin əmələ gəlməsinə Avrasiyanın cənub kənarı ilə Afrika piltəsi və Qondvananın bir qədər xırda qırıntılarının toqquşması səbəb olmuşdur. Eosenin sonunda Andda dağəmələgəlmə prosesləri şiddətlənməyə başlamışdı. Alp orogenezi, sözsüz ki, Yerin tarixində ən güclü və uzun sürən bir təbii hadisə kimi qiymətləndirilir. Litosfer piltələrinin toqquşmasından əmələ gələn sıxılma impulsunun gücü çox böyük olmuşdur. Odur ki, dağəmələgəlmə prosesi təkcə toqquşma xətti boyunca getməmiş, hətta onun dalğaları içərilərə, ilk növbədə, 1,5 km-ə qədər məsafədə stabilləşmiş düzənlik sahələrə də təsir göstərmişdir. Nəticədə dağılmış Baykal, , Kaledon dağ sistemlərinin yerində dağlıq relyef əmələ gəlmişdir. Belə ki, Mərkəzi Asiyada Hinduquş, Tyan-Şan, Altay, Sayan, Monqolustanda və Şimali Çində dağ sistemləri "bərpa" olunmuşdur.
Dördüncü dövr buzlaşmaları
Dördüncü dövr buzlaşmalarına (bəzən Pleystosen buzlaşması) 2,58 milyon il əvvəl başlayan buz dövrləri, eləcə də 34 milyon il davam edən Son Kaynozoy buzlaşmasının indiki mərhələləri aid olunur. Bütün buzlaşmalar kimi, bu buzlaşma da geniş buz təbəqələrinin yaranması ilə xarakterizə olunur. Hazırda bu buz təbəqələrindən yalnız Qrenlandiya və Antaraktida buz təbəqələri qalmışdır. Digər buz təbəqələri (məsələn, Lavrenti buz təbəqəsi) tamamilə ərimiş, yerində buzlaq gölləri (Böyük Göllər) və Baltik dənizi formalaşmışdır.
Dördüncü dövr buzlaşmalarının əsas fəsadlarına böyük ərazilərdə qurunun eroziyası, müxtəlif mineral materiallarının akkumulyasiyası, çay sistemlərinin dəyişməsi və milyonlarla yeni göllərin meydana gəlməsi daxildir. Eləcə də buzlaşmadan sonra dəniz səviyyəsi dəyişmiş, yer qabığının izostasiyası nizamlanmış, daşqınlar və anomal küləklər müşahidə olunmağa başlamışdır. Yuxarda göstərilənlər bütünlüklə ətraf mühitə, fauna və floraya çox güclü təsir göstərmişdir.
Təxminən 20 000 il əvvəl iqlim istiləşməsi başlamış və dəniz səviyyəsi 130 metr qalxmışdır. Təxminən 6000 il əvvəl iqlim sabitləşərək və holosenin iqlim optimalına keçid baş vermişdir. Məhs bu zaman neolit inqilabı başlamış və ilk sivilizasiya meydana gəlmişdir.
İnsanın meydana gəlməsi
Dördüncü dövrdə həyatın tarixi müəyyən dərəcədə insanın tarixidir. Heyvanat aləminə mənsubluğunu dərk etsə də insan özünü — Homo sapines (şüurlu insan) adlandıraraq onlardan ayırmışdır. Meymunlarla zahiri oxşarlığını nəzərə alaraq o özünü onlarla bir olan primatlar dəstəsinə (latınca "primates" — birincilər) daxil etmişdir.
İnsan nəslinin şəcərəsinin əvvəli gec təbaşir epoxasında itir. Bu zaman ümumi gövdədən əliqanadlılar (yarasalar), tükqanadlılar və primatlar budağı ayrılır. Birinci iki dəstənin nümayəndələrindən fərqli olaraq, ən qədim primatlar əllərini (və ayaqlarını) yelləməkdənsə, öz əl-ayaqlarından ağaclara dırmaşmaq üçün istifadə etməyi üstün tutdular. Təxminən 15–20 milyon il əvvəl meymunlar arasında hominoidlər və ya insanabənzərlər ayrıldılar. Hominoidlər bütün Afrika, Avropa və Asiyanın cənub hissəsi boyu yayılmışdı.
Onların ən iriləri ağaclarda çətinliklə qərar tutur və getdikcə daha tez-tez yerə enmək məcburiyyətində qalırdılar. Əl barmaqlarının sümüklərinə söykənərək şimpanze kimi yeriyə bilsələr də, tam ayaq üstə duraraq hərəkət etmək daha rahat idi. artıq miosendə — 8 milyon il bundan əvvəl indiki Apennin yaramadası yerləşdiyi ərazilərdə geniş yayılmışdır. O, insanın bilavasitə əcdadı deyildi və onun pəncəsi tamamilə insan pəncəsinə oxşamırdı: bir-birinə kip sıxılmış dörd barmaq xaricə istiqamətlənmişdir, baş barmaq isə, başqalarına nisbətən kəskin surətdə düz bucaq altında daxilə burulmuşdur..
AZIXANTROP
Pliosendə 4,4 milyon il bundan əvvəl, Afrikanın şərqində ikiayaqlı meymunlar — ardipiteklər peyda oldu. Bu, hominoidlərin pəncəsi artıq, demək olar ki, insanlarda olduğu kimi idi. Ən qədim avstrolopitek (latınca "australis" — cənub və yunanca "pitekos" — meymun) — 4,2–3,9 milyon il bundan əvvəl yaşamışdır.Keniyada Rudolf (Turkana) gölünün yaxınlığında onun çənəsi tapılmışdır. İnsanın (Homo nəsli) ən qədim qalıqlarının və alətlərinin — daş qırıntılarının yaşı 2,3 milyona (gec pilosen) yaxındır. Artıq dördüncü dövrün əvvəllərində insan növü (yunanca — sənətkar) İndoneziya adalarına gedib çıxmışdı. Ergasterin xələfi 780 min il bundan əvvəl Cəbəllüttariq boğazını keçmiş, 500 min il əvvəl isə Böyük Britaniyanın sahillərində məskən salmışdır. Onun xələfi olan neandertal isə 50 min il bundan qabaq Amerikaya gedib çıxa bilmişdir.
Ədəbiyyat
- Uşaqlar üçün ensiklopediya. Geologiya. Bakı,"Şərq-Qərb". 2008. ISBN .
- Л.П.Шубаjев. Yмуми Jершyнаслыг. Bakı. 1986.
- Gradstein, Felix M.; Ogg, James G.; van Kranendonk, Martin. (PDF) (Hesabat). International Commission on Stratigraphy. 2008. Fig. 2. 28 October 2012 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 April 2012.
- Stanley, Steven M. Earth system history (2nd). New York: Freeman. 2005. ISBN .
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- Ageing the Earth, BBC Radio 4 discussion with Richard Corfield, Hazel Rymer & Henry Gee (In Our Time, Nov. 20, 2003)
- "Expedition 13: Science, Assembly Prep on Tap for Crew". NASA. 2006-01-11. 2012-08-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2006-03-27.
- "Yerin tarixi". meteorologiaenred. 2024-01-21.
İstinadlar
- Steven M. (2005). Earth system history (2nd ed.). New York: Freeman.
- "Steno's principles of stratigraphy". 2008-05-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2014-12-02.
- (PDF). 2018-05-17 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-12-02.
- "Геохронологическая шкала". 2021-04-11 tarixində . İstifadə tarixi: 2014-12-02.
- (PDF). 2014-05-28 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-12-02.
- Uşaqlar üçün ensiklopediya, Geologiya. Bakı.2008. Şərq-qərb.
- . 2014-04-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-12-03.
- "Метод - трек". 2016-03-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2014-12-03.
- Jorj Küvye
- "Палеоботаника". 2021-10-26 tarixində . İstifadə tarixi: 2014-12-27.
- "ОСНОВНЫЕ КОНЦЕПЦИИ И ПРОБЛЕМЫ ПАЛЕОИХНОЛОГИИ". 2014-01-19 tarixində . İstifadə tarixi: 2014-12-27.
- "Melikov Behruz."Yerşünaslığın əsasları"" (PDF). 2021-06-28 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2014-12-29.
- Encrenaz T. The solar system. — 3rd. — Berlin: Springer, 2004. — P. 89. — .
- Kasting, James F. (1993). "Earth's early atmosphere". Science 259 (5097): 920–926. DOI:10.1126/science.11536547. PMID 11536547.
- Л.П.Шубajeв. Yмуми Jершyнаслыг. Бакы.1986.s.33.
- . 2015-06-02 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-01-07.
- "Р.Р. Габдуллин, И.В. Ильин, А.В. Иванов «Эволюция Земли и жизни».Издательство Московского университета.2005.с.16". 2016-04-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-01-10.
- Dalrymple, G. B. (1991). The Age of the Earth. California: Stanford University Press. .
- "Катархей". 2012-01-01 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-01-23.
- Chang, Kenneth. A New Picture of the Early Earth (англ.)
- Stephen E. Kesler, Hiroshi Ohmoto. Evolution of Early Earth's Atmosphere, Hydrosphere, and Biosphere: Constraints from Ore Deposits. Geological Society of America.2006.[1] 2016-04-09 at the Wayback Machine
- Cradle of life: the discovery of earth's earliest fossils. Princeton, N. J: Princeton University Press. 1999. pp. 87–89. .
- Zahnle, K.; Schaefer, L.; Fegley, B. (2010)."Earth's Earliest Atmospheres" 2019-07-26 at the Wayback Machine Cold Spring Harbor Perspectives in Biology 2 (10): a004895.
- University of California Museum of Paleontology.The Archean Eon and the Hadean. 2022-05-12 at the Wayback Machine
- . 2014-12-29 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-01-23.
- "Планета-пленница, пылевое облако или кусочек Земли: 5 теорий о происхождении Луны". 2021-10-15 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-02-05.
- "Moon Created by Giant Collision, Studies Confirm". History. 2012–10–18 2021-01-24 at the Wayback Machine.
- Stroud, Rick (2009). The Book of the Moon. Walken and Company. pp. 24–27. .
- Binder, A. B. (1974). "On the origin of the Moon by rotational fission". The Moon. 11 (2): 53–76. Bibcode:1974Moon…11…53B. doi:10.1007/BF01877794.
- Mitler, H. E. (1975). "Formation of an iron-poor moon by partial capture, or: Yet another exotic theory of lunar origin". Icarus. 24 (2): 256–268. Bibcode:1975Icar…24..256M. doi:10.1016/0019–1035(75)90102–5.
- "Earth-Asteroid Collision Formed Moon Later Than Thought" 2009-04-18 at the Wayback Machine. News.nationalgeographic.com. 28 October 2010.
- (PDF). 2018-07-27 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-17.
- Touboul, M.; Kleine, T.; Bourdon, B.; Palme, H.; Wieler, R. (2007). "Late formation and prolonged differentiation of the Moon inferred from W isotopes in lunar metals". Nature. 450 (7173): 1206–9. Bibcode:2007Natur.450.1206T. doi:10.1038/nature06428. PMID 18097403.
- "Flying Oceans of Magma Help Demystify the Moon's Creation" 2019-06-10 at the Wayback Machine. News.nationalgeographic.com.
- Nield, Ted (2009). "Moonwalk (summary of meeting at Meteoritical Society's 72nd Annual Meeting, Nancy, France)". Geoscientist. 19: 8.
- Pahlevan, Kaveh; Stevenson, David J. (2007). "Equilibration in the aftermath of the lunar-forming giant impact". Earth and Planetary Science Letters. 262 (3–4): 438–449. arXiv:1012.5323free to read. Bibcode:2007E&PSL.262..438P. doi:10.1016/j.epsl.2007.07.055.
- "Образование океанов и материков". 2022-01-17 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-02-19.
- Coğrafiya ensiklopediyası. Bakı 2012. s.16.
- Lovett, Richard A. (September 5, 2008). "Supercontinent Pangaea Pushed, Not Sucked, Into Place". National Geographic News.
- "Encyclopædia Britannica". 2015-04-30 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-02-19.
- "Происхождение и начальные этапы развития жизни на Земле". 2021-07-01 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-02-21.
- Gunn, Angus M. (2004). Evolution and Creationism in the Public Schools: A Handbook for Educators, Parents, and Community Leaders. Jefferson, NC
- Napier, William (October 2011). "Exchange of Biomaterial Between Planetary Systems" 2017-06-15 at the Wayback Machine
- "Большой Энциклопедический словарь". 2017-10-07 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-03-01.
- Li, Z. X.; Bogdanova, S. V.; Collins, A. S.; Davidson, A.; B. De Waele, R. E. Ernst, I. C. W. Fitzsimons, R. A. Fuck, D. P. Gladkochub, J. Jacobs, K. E. Karlstrom, S. Lul, L. M. Natapov, V. Pease, S. A. Pisarevsky, K. Thrane and V. Vernikovsky (2008). "Assembly, configuration, and break-up history of Rodinia: A synthesis". Precambrian Research 160: 179–210
- "Родиния". 2022-03-31 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-03-01.
- Newscientist.24 may 2010 by Michael Marshall "The history of ice on Earth 2015-06-26 at the Wayback Machine"
- "Melikov Behruz. "Тarixi geologiya"" (PDF). 2021-06-28 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2015-03-13.
- ""The Cambrian Period"". 2012-05-15 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-03-13.
- "Кембрийский период". 2020-04-30 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-03-13.
- "Archaeocyatha". 2022-03-07 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-03-13.
- "Геологическая энциклопедия". 2017-10-07 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-03-13.
- . 2015-06-02 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-03-13.
- "Каледониды Северо-Западной и Центральной Европы". 2017-03-16 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-03-29.
- "Позднеордовикский-раннесилурийский ледниковый период (460-420 м.л.н.)". 2022-02-10 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-04-10.
- "ТРИЛОБИТЫ - ОБИТАТЕЛИ ПАЛЕОЗОЯ". 2017-08-02 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-04-10.
- Ots, Arvo (2007–02–12). "Estonian oil shale properties and utilization in power plants" 2016-10-29 at the Wayback Machine(PDF). Energetika (Lithuanian Academy of Sciences Publishers) 53 (2): 8–18. Retrieved 2011–05–06.
- Silurian Period 2017-02-09 at the Wayback Machine 1996–2015 National Geographic Society.
- Kenrick, Paul & Crane, Peter R. (1997), The Origin and Early Diversification of Land Plants: A Cladistic Study, Washington, D. C.: Smithsonian Institution Press,
- Rudwick M. S. J. 1985 The great Devonian controversy: the shaping of scientific knowledge among gentlemanly specialists. Chicago: University of Chicago Press.
- "South African History Online: 21 December 1938. A fishing trawler off the South African Coast catches a coelacanth". 20 October 2021 tarixində . İstifadə tarixi: 25 April 2015.
- ""Extinction". John Baez. April 8, 2006". May 8, 2019 tarixində . İstifadə tarixi: April 25, 2015.
- Johnson, Ralph Gordon; Richardson, Eugene Stanley, Jr. (March 24, 1969)."Pennsylvanian Invertebrates of the Mazon Creek Area, Illinois: The Morphology and Affinities of Tullimonstrum". Fieldiana Geology.
- "INTERNATIONAL CHRONOSTRATIGRAPHIC CHART" (PDF). 2013-07-17 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2015-05-20.
- Cossey, P. J. et al. (2004) British Lower Carboniferous Stratigraphy, Geological Conservation Review Series, no 29, JNCC, Peterborough
- Ушаков С.А., Ясаманов Н.А. Дрейф материков и климаты Земли. М.: Мысль, 1984. С. 206.
- "Э.Р.Ершов. "Эволюция мёрзлых толщ в истории Земли" Московский государственный университет им. М.В.Ломоносова. 1996" (PDF). 2021-06-28 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2015-05-26.
- . 2015-09-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-05-27.
- (PDF). 2016-05-09 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-09-26.
- . 2012-07-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-10-19.
- The Permian Period 2017-07-04 at the Wayback Machine berkeley.edu
- Каледонская складчатость // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969–1978.
- "Old Red Sandstone. ENCYCLOPÆDIA BRITANNICA". 2022-09-30 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-10-18.
- Tectonics of the Devonian 2018-07-03 at the Wayback Machine Website of University of California Museum of Paleontology.
- "Arxivlənmiş surət". 2022-09-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-10-21.
- Friedrich von Alberti, Beitrag zu einer Monographie des bunten Sandsteins, Muschelkalks und Keupers, und die Verbindung dieser Gebilde zu einer Formation. Contribution to a monograph on the colored sandstone, shell limestone and mudstone, and the joining of these structures into one formation. Stuttgart and Tübingen, (Germany): J. G. Cotta, 1834. Alberti coined the term "Trias" on page 324 2016-05-22 at the Wayback Machine
- Протоавис это:
- "International Commission on Stratigraphy. 2013" (PDF). 2019-04-12 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2021-04-16.
- Frizon de Lamotte, Dominique; Fourdan, Brendan; Leleu, Sophie; Leparmentier, François; de Clarens, Philippe. "Style of rifting and the stages of Pangea breakup". Tectonics (ingilis). 34 (5). 24 April 2015: 1009–1029. doi:10.1002/2014TC003760.[ölü keçid]
- Tarduno, John A.; Smirnova, Alexei V. Stability of the Earth with respect to the spin axis for the last 130 million years (англ.) // Earth and Planetary Science Letters (англ.)русск. : journal. — 2001. — 15 January (vol. 184, no. 2). — P. 549–553. — :10.1016/S0012–821X(00)00348–4. 2021-04-17 at the Wayback Machine — Bibcode: 2001E&PSL.184..549T 2022-07-04 at the Wayback Machine
- Kazlev, M. Alan Palaeos Mesozoic: Jurassic: The Jurassic Period. Palaeos (2002)
- Pieńkowski, G.; Schudack, M. E.; Bosák, P.; Enay, R.; Feldman-Olszewska, A.; Golonka, J.; Gutowski, J.; Herngreen, G. F. W.; et al. (2008), Jurassic, in McCann, T., The Geology of Central Europe, vol. Mesozoic and Cenozoic, London: Geological Society
- Paul, Gregory S. Princeton Field Guide to Dinosaurs. Princeton University Press. 2010. ISBN .
- "Rhamphorhynchus". Paleobiology Database (ingilis). 2016-06-10 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-04-17. (Yoxlanılıb 19 may 2016)
- INTERNATIONAL CHRONOSTRATIGRAPHIC CHART. 2022/02 2022-04-02 at the Wayback Machine. stratigraphy.org
- Coiro, Mario; Doyle, James A.; Hilton, Jason. "How deep is the conflict between molecular and fossil evidence on the age of angiosperms?". New Phytologist (ingilis). 223 (1). July 2019: 83–99. doi:10.1111/nph.15708. ISSN 0028-646X. PMID 30681148.
- Holtz, T. R. "Dinosaurs: The Most Complete, Up-to-Date Encyclopedia for Dinosaur Lovers of All Ages, Winter 2011 Appendix" (PDF). 2011. August 12, 2017 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: January 13, 2012.
- (PDF). Sue at the Field Museum. . August 18, 2016 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib.
- "How well do you know SUE?". Field Museum of Natural History. August 11, 2016. April 8, 2022 tarixində . İstifadə tarixi: December 31, 2018.
- "Sue the T. Rex". Field Museum. February 5, 2018. April 4, 2014 tarixində . İstifadə tarixi: July 20, 2018.
- Hartman, Scott. "Mass estimates: North vs South redux". Scott Hartman's Skeletal Drawing.com. July 7, 2013. October 12, 2013 tarixində . İstifadə tarixi: August 24, 2013.
- Игуанодон ("зубы игуаны"). Это первый из найденных динозавров
- Курочкин Е. Н., Лопатин А. В., Зеленков Н. В. (отв. ред.). Ископаемые позвоночные России и сопредельных стран. Ископаемые рептилии и птицы / А. В. Лопатин. — М. : ГЕОС, 2015. — Часть 3. — С. 99. — 300 + [44] с. — ISBN 978-5-89118-699-6.
- McKenna, M. C.; Bell, S. K. (1997). Classification of Mammals Above the Species Level. Columbia University Press. ISBN 978-0-231-11012-9.
- "КИММЕРИЙСКАЯ СКЛАДЧАТОСТЬ". 2023-08-28 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-08-28.
- Golonka, J.; Embry, A.; Krobicki, M. Late Triassic Global Plate Tectonics (PDF) // Tanner, L. (redaktor). The Late Triassic World. Topics in Geobiology. 46. Springer International. 2018. doi:10.1007/978-3-319-68009-5_2. ISBN .
- "Cimmerian Orogeny. Encyclopedia, Science News & Research Reviews". 2023-08-29 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-08-29.
- "The evolution of life on Earth". . 271 cild no. 4. October 1994. 84–91. Bibcode:1994SciAm.271d..84G. doi:10.1038/scientificamerican1094-84. PMID 7939569.
- Alvarez LW, Alvarez W, Asaro F, Michel HV. "Extraterrestrial cause for the cretaceous-tertiary extinction". Science. 208 (4448). June 1980: 1095–1108. Bibcode:1980Sci...208.1095A. CiteSeerX 10.1.1.126.8496. doi:10.1126/science.208.4448.1095. PMID 17783054.
- Raup, D. M., Sepkoski, J. J. Mass extinctions in the marine fossil record (ingilis). Science. 1982. 1501–1503. 2023-11-26 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-01-21.
- Liu, Yang; Huang, Chunju; Ogg, James G.; Algeo, Thomas J.; Kemp, David B.; Shen, Wenlong. "Oscillations of global sea-level elevation during the Paleogene correspond to 1.2-Myr amplitude modulation of orbital obliquity cycles". . 522. 15 September 2019: 65–78. Bibcode:2019E&PSL.522...65L. doi:10.1016/j.epsl.2019.06.023. İstifadə tarixi: 24 November 2022.
- Crame, J. Alistair. "Early Cenozoic evolution of the latitudinal diversity gradient". . 202. March 2020: 103090. doi:10.1016/j.earscirev.2020.103090. 20 March 2023 tarixində . İstifadə tarixi: 19 March 2023.
- Hottinger, Lukas. . Paleopolis. 2006-09-08. 2012-06-21 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-11-11.
- B. Ə. Budaqov, Q. Qeybullayev. Naxçıvan diyarının yer yaddaşı. Bakı: Nafta Pres, 2004, səh. 6–32.
- "Mindat.org". www.mindat.org. 2022-10-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-10-06.
- Antunes, M.T.; Ginsburg, L. "The Deinotherium (Proboscidea, Mammalia): an abnormal tusk from Lisbon, the Miocene record in Portugal and the first appearance datum. Evidence from Lisbon, Portugal" (PDF). Ciencias da Terra. 15. 2003: 173–190. 2022-03-13 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2023-09-22.
- Semprebon, Gina; Tao, Deng; Hasjanova, Jelena; Solounias, Nikos. "An examination of the dietary habits of Platybelodon grangeri from the Linxia Basin of China: Evidence from dental microwear of molar teeth and tusks". Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology. 457. 2016: 109–116. Bibcode:2016PPP...457..109S. doi:10.1016/j.palaeo.2016.06.012.
- "DNA duplication linked to the origin and evolution of pine trees and their relatives". 2023-01-28 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-09-29.
- "Почвы, растительность и животный мир Австралии и Океании".
- Denton, G.H.; Anderson, R.F.; Toggweiler, J.R.; Edwards, R.L.; Schaefer, J.M.; Putnam, A.E. "The Last Glacial Termination". Science. 328 (5986). 2010: 1652–1656. Bibcode:2010Sci...328.1652D. CiteSeerX 10.1.1.1018.5454. doi:10.1126/science.1184119. PMID 20576882.
- Lowe, J.J.; Walker, M.J.C. Reconstructing Quaternary Environments. Routledge. 1997. ISBN .
- Moores, E. M., Fairbridge, R. W. (Editors), 1998: Encyclopedia of European and Asian Regional Geology. Encyclopedia of Earth Sciences Series, London, 825 pp.
- "Альпийско-Гималайский подвижный пояс". 2023-04-07 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-12-11.
- (PDF). UMass Lowell. 2019-05-10 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-10-19.
- Deconto, Robert M.; Pollard, David. "Rapid Cenozoic glaciation of Antarctica induced by declining atmospheric CO2" (PDF). Nature. 421 (6920). 2003: 245–249. Bibcode:2003Natur.421..245D. doi:10.1038/nature01290. PMID 12529638. 2023-08-09 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2023-12-14.
- Berger, A.; Loutre, M.F. CO2 And Astronomical Forcing of the Late Quaternary // Proceedings of the 1st Solar and Space Weather Euroconference, 25-29 September 2000. The Solar Cycle and Terrestrial Climate. 463. ESA Publications Division. 2000. səh. 155. Bibcode:2000ESASP.463..155B. ISBN .
- Richerson, Peter J.; Robert Boyd; Robert L. Bettinger. "Was agriculture impossible during the Pleistocene but mandatory during the Holocene? A climate change hypothesis" (PDF). American Antiquity. 66 (3). 2001: 387–411. doi:10.2307/2694241. JSTOR 2694241. 4 March 2016 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 29 December 2015.
- Andrew Hill; Steven Ward. "Origin of the Hominidae: The Record of African Large Hominoid Evolution Between 14 My and 4 My". Yearbook of Physical Anthropology. 31 (59). 1988: 49–83. doi:10.1002/ajpa.1330310505.
- "Query: Hominidae/Hylobatidae". . . 2015. 13 March 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 28 December 2017.
- Ashley S. Hammond et al. Insights into the lower torso in late Miocene hominoid Oreopithecus bambolii 2020-01-03 at the Wayback Machine, 2019
- "New study suggests 'enigmatic hominoid' did not walk upright and was not a tree climber". 2020-01-07 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-01-03.
- Ward, Carol; Leakey, Meave; Walker, Alan. "The new hominid species Australopithecus anamensis". Evolutionary Anthropology: Issues, News, and Reviews (ingilis). 7 (6). 1999: 197–205. doi:10.1002/(SICI)1520-6505(1999)7:6<197::AID-EVAN4>3.0.CO;2-T. ISSN 1520-6505.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Geoxronoloji skala milyon il evvelEon Era Dovr 0F a n e r o z o y Kaynozoy Dorduncu dovr 2 58Neogen 23Paleogen 66Mezozoy Tebasir 145Yura 201Trias 252Paleozoy Perm 299Karbon 359Devon 419Silur 444Ordovik 485Kembri 541K e m r i d e n e v v e l Proterozoy Neoproterozoy Ediakar 635Kriogen 720Toni 1000Mezoproterozoy Steni 1200Ektaz 1400Kalim 1600Paleoproterozoy Stater 1800Orozir 2050Rias 2300Sider 2500Arxey Neoarxey 2800Mezoarxey 3200Paleoarxey 3600Eoarxey 4000Katarxey 4600Menbe Yerin tarixi dedikde Yer planetinin yarandigi andan muasir dovre qeder kecdiyi merheleler eon era dovr epoxa ve bu merhelerede musahide olunan esas deyisiklikler nezerde tutulur Tarix boyu Yer planeti ve onun uzerindeki heyat vahid bir orqanizm kimi inkisaf edib Yerin hem daxilinde hem de sethinde bas vermis butun proses ve hadiseler hemise bir birile six elaqede olmusdur Geoloji zaman anlayisini ilk defe kim terefinden isledildiyini demek cetindir Amma suxurlarin emele gelmesi barede tez ve gec anlayislarini ilk defe olaraq danimarkali alim isletmisdir Steno 1669 cu ilde derc olunmus Prodramus adli geloji tarixi eserinde bele bir prinsip formlasdirmisdir Ustde yatan lay altda yatan laydan gec emele gemisdir Umumiyyetle Steno terefinden askar olunmus qanunauygunluq sonradan dord esas prinsipi adini almisdir Yer planeti texminen 4 6 mlyar il bundan evvel emele gelmisdir O vaxt o ne daxili qurulusuna ne de xarici gorunusune gore muasir Yere oxsamirdi Onun daxili hele hazirda oldugu kimi dairevi laylara qatlara geosferlere bolunmemisdir Yer kuresinin sethi ise hele bizim indi gorduyumuz dagli dereli cayli denizli relyefe malik deyildi O umumdunya cazibe quvvesinin tesirile muxtelif olculu ve terkibli kosmik cisimlerden toplanaraq akkresiya boyuk bir kure sekline dusmusdur Planetimiz formalasdigi andan onda hem geoloji hem de bioloji deyisiklikler mutemadi bas verirdi Orqanizimler durmadan inkisaf edir yeni formalar meydana gelir ve ya kutlevi qirilmalarla evezlenirek planetin formasi daima deyisilirdi Tektonik prosesler materik ve okeanlarin formalasmasinda esas rol oynayir canliar ucun ise siginacaq mekani formalasdirirdi Geoxronoloji cedvelSpiral formasinda tesvir olunmus geoxronoloji skalaEsas meqale Geoxronoloji cedvel XIX esrin birinci rubunde uzvu alemin muveffeqiyyetle oyrenilmesi geologiya elminin yuksek inkisaf ucun zemin yaratdi Mehz o zaman Yerin tarixi era duvr epoxa ve esrlere bolundu Bunlarin toplusu geoloji zamani eks etdiren geoxronoloji skala tertib olundu Canli alemin ve yerin qabiginin inkisaf merheleleri geoxronoloji skalanin esasini teskil edir Geoxronoloji skalanin vahidlerini eon era dovr epoxa ve esrler teskil edir Onlar geoloji xeriteler uzerinde muxtelif rengde gosterilir Ilk defe bunu alman sairi ve tebietsunasi Iohann Volfqanq Gote teklif etmisdir Bu teklif 1881 ci ilde Boloniyada kecirilen II sessiyasinda qebul edilmisdir Yerin inkisaf tarixinin ilk merehelesi kriptozoy yunanca kriptos gizli zoye heyat yeni gizli heyat zamani adlandirilmisdir Mineral skeletli orqanizmlerin meydana gelmesile beraber Yerin inkisaf tarixinin fanerozoy aydin heyat zamani baslanir Kriptozoyda iki iri bolme arxezoy yaxud arxey en qedim heyat zamani ve proterozoy sade heyat zamani ayrilir Fanerozoy uc eraya bolunur paleozoy qedim heyat erasi mezozoy orta heyat erasi kaynazoy yeni heyat erasi Dovurlerin adlandirilmasinda hec bir prinsip olmayib Onlardan bezileri hemin dovrde daha cox toplanmis suxurlarin adi ile das komur tebasir digerleri ilk defe oyrenildiyi ve daha cox yayildigi erazinin adi Perm Yura yaxud hemin erazide yasamis qedim xalqlarin adi ile ordaovikler ve silurlar Uelsin qedim ehalisinin adidir ve s adlandirilmisdir Kaynazoy erasinin paleogen ve neogen dovrlerinin adlari yunanca paleos qedim neos yeni genos yaranma hemin dovrlerde yaranmis canli alemin indikine yaxin olmasina isare olaraq qoyulmusdur Nehayet ilk insanin emele geldiyi ve bizim de indi yasadigimiz antropogen dovrunun adi insanin yunanca antropos insan adindan goturulmusdur Geoxronoloji tedqiqatlar geologiya elminin butun sahelerinin esasi temelidir Bu tedqiqatlar aparilmadan yeni suxurlarin yasini teyin etmeden ne geoloji xeriteler tertib olunar ne de planetimizin geoloji inkisaf tarixi oyrenile bilerdi Mutleq yas Esas meqale Mass spektrometr Izotop analizi zamani istifade olunan cihaz Geoloji vaxtin olculmesi onun mutleq zaman vahidlerle ifade olunmasi XX esrin evvellerinde radioaktivlik yeni bezi kimyevi elementlerin parcalanmasi prosesi kesf olunduqdan sonra 1896 mumkun olmusdur Ilk geoloji vaxt skalasi 1938 ci ilde derc olunmusdur Mutleq yas metodlari ucun muxtelif elemetler cutluyunden istifade olunur Meselen 40K ve 40Ar kalium arqon metodu 238U ve 206 uran qurgusun metodu 14C ve 12C radiokarbon metodu ve s Radioaktiv izotopun yarimparcalanma dovru az olduqca suxurun yasi daha yuksek deqiqlikle teyin edilir Ona gore de en deqiq mutleq yas radiokarbon metodu ile alinir bele ki 14C izotopunun yarimparcalanma dovru 5768 ildir Bu metodla 60 000 ile qeder olan mutleq yas teyin edilir Kalium arqon yarimparcalanma dovru 1 32 106 ve uran qurgusun yarimparcalanma dovru 4 51 106 metodlari vasitesile daha qedim suxurlarin ve ya geoloji proseslerin yasi teyin edilir Bu usullardan elave hem de trek metoduda movcuddurPaleontologiyaArxeopteriks skiletinin sekili 1881 Hambolt Berlin muzeyiEsas meqale Paleontologiya Paleontologiya adi uc yunan sozunden emele gelmisdir paleos qedim ontos movcud olan varliq logos soz elm Paleontologiya elminin banisi dahi fransiz alim Jorj Kuvye olmusdur O Normandiyada deniz sahillerinde canli molyuskalari tedqiq etmis sonra sahil yani cixislarda topladigi qazinti qaliqlarini onlarla muqayise etmisdir Kuvye Parisde Kral Nebatat Baginin nezdinde olan Tebiet Tarixi Muzeyinde calismis orada meshur Monmartr tepeleyide islenen gips yatagindan toplanmis onurgali heyvan sumuklerinin kolleksiyasini tedqiq etmisdir Kuvye biologiya elminin esas qanunlarindan biri orqanlarin uzlasmasi muqayisesi qanunun kesf etmisdir Her bir varlq ozunun istenilen hissesinin qerigindan tanina biler Palentologiya elminin bir qolu qedim bitki qaliqlarini oyrenen elm paleobotanika elmidir Sopr ve tozcuq qaliqlarini palinologiya yunaca paline narin toz elmi oyrenir Bezen milyon iller bundan evvel olmus orqanizimin hec bir qaligi qalmasa da suxur icerisinde onun heyat feliyyetinin izleri qalir Alimler bu izleri tedqiq ederek orqanizmin qurulusu etraf muhitle elaqesi barede melumat elde ede bilirler Palentologiyanin bu bolmesi yunanca ixnos iz adlanir Orqanizm qalqlarininda xususi toplanma qaydalari var Canli orqanizmin biosferden litosfere kecmesi yeni tebii basdirilma zamani xususi prosesler gedir Bu prosesleri ayrica bir elm tafonomiya yunanca tafos qebir elmi oyrenir Onun esasini rus palentoloqu ve yazscisi I A Yefremov qoymusdur XX esrin I rubunden baslayaraq qirilmis orqanizmlerin heyat terzi ve heyat seraiti oyrenilmeye baslanildi Elmin bu sahesi paleoekologiya yunanca oykos ev yasayis meskeni adlanir Gunes sisteminin yaranmasiProtogunes ve protoplanet Ressamin tesevvurune gore Gunes sisteminin menseyi terkibi qurulusu haqqinda ilk elmi ferziyyeler bizim eramizindan evvel yaranmaga baslamisdir Gunes sisteminin qurulusu haqqinda ilk ferziyyeni eramizin II esrinde yasamis Ptolomey ireli surmusdur Ozunun Astronomiyanin boyuk riyazi qurulusu eserinde o butun planetlerin yerin etrafinda daire uzre hereket etdiyini gostermisdir ve belelikle de geosentruk nezeriyyenin esasini qoymusdur Bundan sonra 1543 cu ilde polsali alim Nikolay Kopernik Goy cisimlerinin firlanmasi eserinde ilk defe olaraq heliosentrik nezeriyyeni ireli surmusdur Bu nezeriyyeye gore yer de daxil olmaqla butun planetler gunes etrafinda hereket edirler Bu nezeriyyeni ilk mudafie edenlerden biri de italyan alimi olmusdur 1548 1600 Heliosentrik nezeriyye oz tesdiqini Qalileo Qalileyin 1564 1642 teleskopunun tetbiqi ile tapdi alman alimi Iohann Kepler planetlerin hereketinin deqiq sxemini tertib etdi Isaak Nyuton 1643 1720 ise umumdunya cazibe quvvesini kesf etmekle planetlerin gunes etrafinda hereketinin mexanizmini acmisdir Mehz bu dovrlerde Gunes sistemine daxil olan planetlerin ve Gunesin yaranmasi haqqinda coxlu kosmoqonik ferziyyeler yaranmaga basladi Bu ferziyyeleri mezmununa gore II qrupa bolmek olar I ferziyyenin terefdarlarinin fikrine gore gunes ve gunes sistemine daxil olan planetler teqriben 4 5 5 milyard il bundan evvel qizmar kosmik qaz ve toz dumanligindan emele gelmisdir Bu fikrin terefdarlarinin sirasina qizmar dumanliq nezeriyyesinin banisi olan Immanuel Kant ve isti kosmik dumanliqlar nezeriyyesinin davamcisi olan Pyer Simon Laplas aiddir Bu ferziyyeye gore qizmis kosmik qaz ve toz dumanligi terkibinde umumdunya cazibe quvvesinin tesiri ile bas veren xaotik hereket neticesinde maddi hisselerin ifrat hedde qeder cemlesmesi bas vermisdir Bu hereketin merkezinde daha boyuk ceki ve kutleye malik olan gunes onun etrafinda ise qizmar atmosferdeki maddelerden yaranan planetler ve diger sema cisimlerini teskil eden maddelerin sixliqlarinin artirmasi ve yaranan qarsiliqli merkeze qacma ve merkezden qacma tecillerinin tesiri ile onlalr gunes etrafinda oz muasir movqeylerini almislar II kosmoqonik ferziyyenin terefdarlarinin fikrine gore gunes sistemine daxil olan planetler gunesden xeyli sonra teqriben 6 7 5 6 milyard il bundan evvel gunes yaxinligindaki soyuq kosmik qaz ve toz dumanliginda bas veren nizamli leng hereket neticesinde gunes sistemine daxil olan planetler o cumleden de Yer kuresi emele gelmisdir Yerin geoloji dovrden evvelki tarixiYerin inkisafinin geoloji dovurden evvelki merhele deyilen ilk merhelesinde soyuyan planetin sethinde nazik bazalt qabigi emele gelmisdir Onu ay qabigi adlandirdilar Planetin relyefini vulkanik prosesler yaratmisdir Yerde eni 60 km olan vulkanik qalxmalar partlayislar partlayis qiflari lava axinlari genis vuset almisdir Yeruzerinde hele platformalar ve geosinkilinallar olmamisdir Bazalt qabigin sethinde temperatur 100 C den yuksek idi su ancaq buxar halinda havada vardi Fiziki asinma intensiv gedirdi asinma materiallari yalniz kulek vasitesile kicik mesafelere aparilirdi Ilk materik qabiginin yeri melum deyildi Yer tebeqelerinin emele gelmesini oyrendikde biz gorduk ki mantiyanin differensiasiyasi her yerde eynile getmemisdir Yerin bir terefinde agir metallar enmis ve Boyuk okean meydana gelmisdir eks terefde ise silikat suxurlar qalxmis ve materiki emele getirmisdir Bazalt qabiq artiq geoloji dovrde materik qabigina ve okean qabigina differensiasiya olunmaga baslamisdir Yerin geoloji tarixiEsas meqale Pangeya Animasiya Yerin sethi soyuyaraq temperatur 100 C den asagi dusdukden ve su maye fazaya kecdikden sonra planetin geoloji tarixi baslamisdir Okeanlarin emelegelmesile rutubet dovrani olmus materiklerde axar sular meydana gelmis ve relyef emele getiren proseslerin en murekkeblerinden biri denudasiya inkisaf etmisdir Atmosfer hidrosfer ve litosferin qarsiliqli tesirleri ele xarakter almisdir ki materiklerin Yer qabiginin inkisafi merheleye kecmisdir Vulkanik proseslerle yaranmis cokekliklerde cokme suxurlar toplanmisdir Cokme suxur qabigi qalinlasdiqca bazalt qabigi asagiya basilmis ve cokme qat yuksek temperatur hakim olan derinliye catmisdir Hem yuksek temperaturun hem de yuxari qalxan qazli ve duru mehlullarin tesiri ile yumsaq maddeler metomorfizlesib kristallik kutleye esasen qranit ve qranit qneys tipli kutleye cevrilmisdir Qranitlerin genezisi meselesi mubahiselidir bezileri onlari intruziv suxur basqalari ise hesab edir Qaranit tebeqe yalniz materiklerde movcuddur Okeanlarin dibinde qranit yoxdur ve ya mueyyen olunmamisdir Bu onun emelegelmesinde ekzogen demeli hem de biogen proseslerin istirak etmesine subutdur Cokme suxurlarin asinmasi ve emelegelmesi bir cox hallarda canlilarin fealiyyeti ile mueyyen olunur Atmosferde ve hidrosferde serbest oksigenin olmasi oksidlesme proseslerini temin edir Bakteriyalar oksidlesdirme reduksiya proseslerini heyata kecirir Orqanizimler Yer qabiginda genis yayilmis bir cox elementin C O N Ca K Si P S Fe Cu Na ve s miqrasiya ve akkumuliyasinda feal istirak edir Katarxey ve ArxeyEsas meqaleler Katarxey ve ArxeyDemir filizi formasiyasi 3 15 milyard il Cenubi Afrika Katarxey ilk geloji eon hesab olunur Katarxey diger eonlardan ferqli olaraq eralara bolunmur ve resmi olaraq bu eona aid suxurlar melum deyil 3 5 4 mlrd il evveli ehate edir Bu merhelede qranit ve bazalt qatlarindan ibaret olan ilk materik tipli yer qabigi emele gelmisdir Geoloqlarin yekdil fikirlerine gore Yer planeti 4 milyard il evvel yeterince geoloji baximdan sakit idi hem quru hem de okean erazileri Arxey erasinda quru ve denizlerin paylanmasi indikinden ferqli idi Umumiyyetle Yerin uzerine sepelenmis cox da boyuk adaciqlari cetin ki quru adlandirmaq olardi Ne quru ne deniz alimler Arxeyin yer landsaftini bele xarakter edirler Neheng qabarma ve cekilmeler daim yuz kilometrlerle mesafede denizin dibini acirdi ve hemcinin yerin uzerindeki cox da hundur olmayan tepeler dayaz su ile ortulurdu Arxeyde bakteriyalar planetin yegane sahibi idiler Onlarin heyat fealiyyetlerinin izlerine stromatolitler her yerde rast gelinir Ilkin Atmosfer Yer qabigi formalasan vaxtda atmosfer de inkisaf etmeye basladi Protoplanet buludundan hidrogen ve helium oldugundan ilk atmosferi onlar teskil edirdi Ilkin atmosfer Yerden torinmemisdir Yer onu ancaq saxlayirdi Mantiya qizmaga daxilinde erime prosesi getmeye ve qazsizlasmaya baslayan zaman Yer oz atmosferini yaratdi Onun terkibinde vulkanlarin puskurmesinden daxil olan karbon qazi esas yer tuturdu Hidrogen ve helium yungul olduqlarindan yayilmisdi Atmosferde serbest oksigen yox idi Ultrabenovseyi sualarin tesiri altinda CO2 ve H2O parcalanir O2 molekullari derhal minerallarin oksidlesmesine serf olunurdu Mantiyanin qazsizlasmasi neticesinde Yer sethinde su buxari emele geldi Yer six atmosfer ortuyu ve Gunesin mulayim qizdirmasi seraitinde su buxari kondensasiya olaraq Yer qabiginin mesamelerini doydurdu Tedricen okeanlar ve qurunun sethinde su emele geldi Arxey erasi vaxti Yer tamamile muasir planetden ferqlenirdi Atmosferin yaridan coxunu karbon qazi teskil edirdi qalan hisseni ise hidrogen sulfid azot ammonyak sulfit qazi su buxari ve muxtelif tursulardan ibaret idi Onda Cunesin isiqliligi bizim gunlere nisbeten 18 asagi idi Yerin ustu ve atmosfer daha cox qizirdi Bununda sebebi parnik effektinde idi cox yuksek derecede karbon qazi toplandigindan yer sethinden istilik kosmik mekana kece bilmirdi Atmosferin alt laylarinda temperatur 50 C den cox idi Yerde subtropik ve tropik enliklerde ise 20 25 C ye yaxin idi Qaz Heyat meydana gelene qeder Heyat meydana geldikden sonraKarbon qazi CO2 Yuksek faizde 0 3 Azot N2 Melum deyil 99 Oksigen O2 Yoxdur 1 ppm 1 10 6 Metan CH4 Yoxdur 100 ppmHidrogen H2 Az miqdarda 1 ppmAyin meydana gelmesi meydana gelmis xaotik orbite malik olan bu goy cisimi sonradan Yerle toqqusaraq Ayin meydana gelmesine sebeb olmusdur Esas meqale Ay Baxmayaraq ki Ay Yere en yaxin feza cisimidir ancaq onun yaranmasi barede helede yekdil bir fikir yoxdur Muasir dovurde daha cox 5 esas nezeriyye Ayin meydana gelmesini izah etmek isteyir Her bir nezeriyyeninde musbet ve menfi cehetleri var 1 Neheng toqqusma nezeriyyesi En populyar nezeriyyelerden biri olub Ayin toqqusma neticesinde meydana gelmesini gosterir 4 4 milyard il bundan once yeni formalasmaqda olan Yer onun orbitinde Laqranj noqtesinde meydana gelmis basqa bir goy cisimi ile toqqusur Qeyri resmi olaraq Teiya planeti adalandirilan bu goy cisimi Yer planeti ile eyni orbitde hereket etmis ve tedricen olcusu boyuyen bu goy cisiminin Yerle toqqusmasi qacilmaz olub Toqqusma neticesinde Yerden ayrilan boyuk kutle sonda Yerin peykine cevrilmis Hipotezin ustunluklerinden biri Yer Ay sistemindeki yuksek Impuls momentini Ay orbitinin meyilliyini izah ede bilmesidir Bundan basqa Ay qabiginin terkibce Yerin mantiyasina yaxin olmasi Ayin nuvesinin cox kicik olmasi da hipotezin dogrulugunu subut eden amillerdendir Hipotezin catismayan cehetlerinden biride odur ki o Ayda yungul elemetlerin izotoplarinin olmamasini izah ede bilmir Hansi ki toqqusma zamani sethde bunlar yeterince toplanmali idiler Apollon 17 missiyasi cercivesinde Yere getirilen Ay dasi 2 Birge meydana gelme nezeriyyesi Birlikde formalasma ferziyyesine gore ise Yer ve Ay Gunes sistemi formalasarken molekulyar buluddan eyni vaxtda ve yerde formalasmisdir Buna baxmayaraq aparilan tedqiqatlar neticesinde Ayda metal maddelerinin hedden artiq az olmasi sebebinden Yer ve Ayin birlikde formalasmasi ferziyyesinin dogru olmasi ehtimali azdir Bu ferziyyelerin esas catismazligi Yer ve Aydaki cox yuksek impuls momentini asanliqla izah ede bilmemeleridir 3 Materiyanin bolunmesi nezeriyyesi Bolunme ferziyyesine gore Ay merkezeqacma tecili neticesinde Yer qabigindan qoparaq ayrilmisdir Bele oldugu halda Yerin baslangic suretinin cox boyuk gostericiye sahib olmasi lazimdir Eger bolunme ferziyyesi duzgun olarsa Yerin ekvator mustevisi ekliptikin mustevisine uygun olmali idi ancaq bu bele deyil 4 Planetin cezb etmesi nezeriyyesi Ayin Yerin cazibe quvvesi terefinden sonradan tutulmasi ferziyyesine gore Ay ferqli yerde meydana gelmisdir ve Yerin yaxinligindan kecerken onun cazibe quvvesi terefinden tutulmusdur Buna baxmayaraq aparilan tedqiqatlar neticesinde bu ferziyyenin dogru olmasi ucun teleb olunan sertlerin odenmediyi melum olmusdur 5 Maddelerin buxarlanmasi nezeriyyesi Son tedqiqatlar neticesinde Ayin formalasmasinda daha cox Yerden qopan hisselerin istirak etmesi askarlanmisdir Meteoritlerin tedqiq olunmasi neticesinde melum olmusdur ki daxili Gunes sisteminin diger kosmik cismlerinden olan Mars ve Yerden ferqli Oksigen ve Volfram izotop terkibleri vardir Buna baxmayaraq Yer ve Ayin izotop terkibleri teqriben eynidir Mubahiseli olmasina baxmayaraq bas vermis boyuk toqqusmadan sonra Yer ve Ay arasindaki buxarlanmis sekilde olan materiallarin qarismasi neticesinde her iki kosmik cismde de oxsar izotop terkiblerinin formalasdigi ehtimal olunur Materik ve okeanlar Pangeya Muasir materiklerle birge Milyard il evvel Yer kuresi materik cixintilari ve okean cokeklikleri ile ayrilan berk tebeqe ile ortulmusdur O dovurde de indiki kimi okeanlarin sahesi qurunun sahesinden texminen iki defe boyuk idi Lakin o vaxtdan beri materik ve okeanlarin sayi ve yerlesmesi deyismisdir Palezoyun sonunda ve Mezozoyun evvelinde texminen 250 300 mln il evvel Pangeya supermateriki olmusdur Onun sahesi selfle birlikde texminen muasir materik ve adalarin birge sahesine beraber idi Supermaterik vahid qedim okean olan ile ehate olunmusdur Texminen 200 milyon il bundan evvel litosfer tavalarinin tektonikasi nezeriyyesine gore Pangeyya parcalanaraq Qondvana ve materikleri meydana geldi Paleozoyda movcud olan Qondvananin terkibine butun cenub materikleri daxil idi Simal materikleri ise Lavraziyada birlesmisdir Onlarin arasinda paleozoyda ve mezozoyda Tetis okeani adini almis genis deniz hovzeleri sistemi olmusdur O Simali Afrikadan baslayib Cenubi Avropadan Qafqazdan On Asiyadan Himalaydan kecerek Hind Cine ve Indoneziyayadek uzanirdi Neogende bu geosinklinalin yerinde Alp qirisiqligi qursagi meydana gelmisdir Qondvananin ilk parcalanmasi trias ile yura serhedlerinde texminen 190 195 mln il bundan qabaq olmusdur Afro Amerika ayrilmisdir Yuranin sonu tebasirin evvelinde 135 140 mln il bundan qabaq Cenubi Amerika Afrikadan ayrilmisdir Tebasir ve paleogen serhedinde Hindistan qaymasi Asiyaya qovusmus ve Antaraktida Avstraliyadan uzaqlasmisdir Lavraziyanin parcalanmasi Qondvanaya nisbeten az oyrenilmis ve ehtimal olunur ki parcalanma neticesinde Simali Amerika ve Avrasiya materikleri meydana gelmisdir Pangeya tedricen pacalandi onun qaliqlari merkezdenqacma quvvesile hereket etdi Boyuk parcalanma zamanindan beri uc okean emele geldi Atlantik okeani Hind okeani ve Simal Buzlu okeani Muasir elmi baxislara gore Yer sethindeki son deyisiklikler onun olsulerinin ciddi sabitliyi seraitinde bas vermisdir Materiklerin umumi sahesi bas veren katakalizmler fonunda deyismediyi halda okeanlarin sahesi boyudu Bu sahe ise texminen 180 mln km e beraberdir Heyatin meydana gelmesi Esas meqale AbiogenezPanspermiya Yer uzerinde uzvi alemin inkisafi haqqinda melumatlar muxtelif yasli suxurlar arasinda olan qedim bitki ve heyvan qaliqlari onlarin heyatinin diger izleri esasinda oyrenilir Lakin Arxey ve Proterozoy eralarina aid suxurlarda qaliqlarin izleri cox vaxt itdiyine ve ya geoloji geomorfoloji deyisikliye meruz qaldigina gore onlari oyrenmek cetin olur Yerin tarixini derinden arasdirdiqca alimler inanmislar ki bizim planetin inkisafi sadeden murekkebe dogru getmisdir Ona gore de uzun muddet hesab etmisler ki Yer kuresinde canlilar olmamisdir Onu icerisinde oksigen olmayan zeherli qazlarla dolu atmosfer burumusdur Yerde heyatin meydana gelmesi ile bagli muasir elmde bir cox nezeriyyeler movcuddur Bunlardan en populyar olanlari asagidakilardi 1 Oz ozune heyatin meydana gelmesi Ilk bele fikrler Babilde Misirde Cinde ve Antik Yunanistanda meydana gelmisdir Nezeriyyenin esasini cansiz maddelerden tedricen canli huceyrenin meydana gelmesi teskil edir 2 Kreatsionizm Heyatin ilahi fovqelbeser quvve terefinde yaradildigini gosteren konsepsiya 3 Daimi movcudluq stasionar nezeriyyesi Bu nezeriyyenin terafdaslari Yerin ve elece de heyatin yaranmadigini eyni zamanda yaradilmadigini daima bu formada oldugunu iddia edirler 4 Panspermiya nezeriyyesi Yerde heyatin diger planetlerden heyat toxumlarinin getirilmesi neticesinde yarandigi haqda hipotez 5 Biokimyevi tekamul nezeriyyesi Oparin nezeriyyesi Ilk defe terefinden ireli surulmus bu nezeriyyeye gore heyatin esasini kimyevi tekamul teskil edir ProterozoyEsas meqale ProterozoyStromatolit izleri Asagi Proterozoy Boliviya Cenubi Amerika Yasam muddeti teqriben 2 milyard il ceken proterozoyda yun proteros en tez ve zoe heyat cox muhum hadiseler bas verdi Arxeyin besit yeksenek dunyasi muhiti tamamile deyisdi Yer qabiginin xeyli hissesi muasir tipli formalar aldi daha nazik ve agir okean tipli ve coxlu qalin yungul kontinental tipli qabiqlar formalasdi Denizde qalin kontinental qabigi olan hisselerde iri qalxmalar tepeler seklinde kontinental bloklar emele geldi ki onlar artiq adalar deyil mikrokontinentler idi Bu saheler ele indi de muasir qitelerin terkibinde qalmisdir Yer qabigi vaxtasiri daxili quvvelerin tesirile catlar uzre parcalanmisdir ve emele gelen yariqlardan qaynar maqma qalxaraq min kilometrlerle yer sethine yayilmisdir Maqma ortuyu yer qabiginin qalinligini artirmis kontinental bloklari yerlerinden terpetmis ve yerlerini deyisdirmisdir Sonralar onlar biri birine o derecede yaxinlasmislar ki neticede bitiserek Rodiniya superqitesini yaratmisdir Bu superqite sonralar parcalanaraq basqa qiteleri emele getirmisdir Arxeyde ve Proterozoyda en azi bes buzlasma dovru olmusdur 2 65 2 3 0 9 0 8 ve 0 6 milyard il bundan evvel Butun qitelerin proterozoy laylarinda iri buzlaq cizgileri ile strixlenmis buzlaq moren cokuntulerine rast gelinir Buzlaq rejimi okeanin durumunu koklu suretde deyisdi Ekvator en dairesinde berk qizmis isti hell olunmus oksigenle zengin olan suyun ust hissesi qutb zonasina getirilir buzlaqlarin yaninda soyuyur ve agirlasaraq denizin dibine enir Denizin dibindeki terpenmeyen su layi oksigenle zenginlesir ust hisseye ise fosfor ve azot birlesmesi burda yasayan fotosintezedici siano bakteriyalar goy yasil yosunlar ucun cox lazim olan kimyevi birlesme qalxir Bele bir dovuretmenin baslamasi ile Proterozoyun en xarakterik ve genis yayilmis suxuru olan demirli kvarsitler cesplitler emele gelir Bu suxur kvarsit ve icerisinde demir olan minerallardan iberetdir Bele minerallarin emele gelmesi bakteriyalarin yaranmasina sebeb olur Proterozoyun cekme suxurlarinda silisiumlu cokuntulerin icerisinde vaxtile yasamis orqanizimlerin konservlesmis qaliqlarina rast gelinir onlarin xarici qabiqlari ve daxili qurulusu yaxsi veziyyetde saxlanmis olur Bunlar butovlukle mikrobiot adlandirilir Ekseriyyeti olculerine 15 20 mm ve quruluslarina gore prokariotik orqanizimlere bakteriyalara aiddirler Bunlardan en genis yayilani idi FanerozoyEsas meqale Fanerozoy Son 570 mln ili ehate edir Bu eonun suxurlarinda skeletli heyvan qaliqlarina rastlandigi ucun asikar heyat adlanir Fanerozoy eonu 3 eraya bolunur Palezoy Mezozoy ve Kaynazoy Palezoy Esas meqale Paleozoyda Yer qabigi cox murekkeb deyisikliklere ugramisdi Geosinklinal qursaqlarda bu zaman coxsayh ve mohtesem qirisiqemelegelme prosesleri bas verirdi Neticede bu qursaqlarin bir hissesi ya tamam yox olurdular ya da o qeder olculeri kicilir ve onlar cavan platformalara epipaleozoy cevrilirdiler Sonuncular daha cavan qirisiqliq qurumlarinin terkibine daxil olurdular Paleozoy erasi alti dovre ayrilir kembri ordovik silur devon karbon perm Paleozoy suxurlarinin intensiv deyismelere ve metamorfizme ugradigi yerlerde genis bucaq uygunsuzlugunun qeyd olunmasi neticesinde paleozoyu uc hisseye bolurler alt paleozoy kembri ordovik orta paleozoy silur devon alt karbon ve ust paleozoy orta ve ust karbon perm Kembri dovru Esas meqale Kembri dovru Qedim sungerler arxeosiatlar 545 490 milyon il evveli ehate edir Deniz biotunda boyuk inqilab skeletli faunada partlayis kembrini bele seciyyelendirirler Bu heqiqeten skeletlilerin yaratdigi partlayis idi ve yer uzerinde canlilarin tarixine qirmizi herflerlerle yazilmisdir Kembri dovrunun baslangicinda canlilar alemi oz inkisafinin yeni merhelesine qedem qoyur Skelet onlar ucun tekce mudafieedici siper rolunu oynamir hem de yumsaq bedenlerini de mueyyen formaya salir Ona gore de kembrinin baslangicindans skeletli formali orqanizimler tekamul prosesi de suretlendi Ilk skelet qaliqlarinin xarakterik xususiyyeti onlarin cox kicik olculu 5 mm e qeder olmalaridir Tektonik prosesler kembride cox gec gec bas verirdi ve elbette onlar heyatin canlilar aleminin umumi gorunusunun deyisilmesinde hec de aparici rol oynamamisdir Proterozoyun superqitesi olan parcalanmasi prosesi tedricen bas verirdi Vendin evvelinde Cenub qutbunun etrafinda yerlesen qite bloklari aralanmis onlarin xirda parcalari qiriqlari simala dogru hereket etmisdir Orada qarsi istiqamete Simal yarimkuresinde yegane kontinent olan Sibir kontinenti surusmusdur Onun cenub kenarinda eks terefden gelen qite parcalari ile toqqusmasi neticesinde dagemelegelme prosesi bas verdi dag silsileri qalxdi suxurlar ezildi bukuldu Hazirda hemin erazide Altay Sayan vilayeti Monqolustan Serqi Qazaxistan yerlesir Kembrinin axirinda Rodiniyadan iri iri kontinental qalmisdir muasir Simali Amerika Qrenlandiya ve Alyaskanin ozunde qitesi ve Baltiya qitesi Serqi Avropa Onlarin arasinda okeani uzanirdi Rodiniyanin yerde qalan hissesi cox boyuk Qondvana qitesi idi ki onun da terkibi gelecek Afrika Cenubi Amerika Antarktida Hindistan Avstraliya Erebistan ve ibaret idi Butun bu kontinental kutle Cenub qutbunden simala dogru hereket etdi ve artiq kembrinin axirinda Yerin esas quru hissesi ve denizleri asagi en dairelerinde tropik ve subtropik zolaqlarda yerlesdi Erkenkembri denizinin en xarakterik sakinlerinden orqanizimlerinden biri arxeosiatlar olmus kembrinin axirinda qirilib siradan cixmislar Onlarin adi yunan dilinden tercumede qedim sungerler demekdir Baykal qirisiqligi Baykalidler Hamar Daban daglari Buryatiya Esas meqale Rodinyanin 800 700 milyon il bundan evvel baslayan feal parcalanmasi ile Protoatlantik ve ya Yapetuz Paleoasiya Ural okeanlari emele geldi ve paleozoy erasi dovrunde inkisaf etdi Sakit okan Pasifika da ele bu zamandan movcuddur Esasen bu okanlarinkenarinda Proterozoyun sonunda Paleozoyun evvelinde bas vermis ilk dagemelegelme epoxasi Baykal epoxasi adlanir Dag silsileleri evveller oldugu kimi hele de o qeder yuksek deyildi Bu daglar muasir Yerin sethinde cuzi sahelerde qalmisdir Bunlara Rusiyanin Avropa hissesinin simal serqinde Sibirde Yenisey kicik sira daglari Sayan ve Baykal daglari aiddir Baykal qirisiqligi neticesinde Rodiniyanin cenub yarimkuresindeki parcalari bir qutbde birleserek Qondvanani emele getirdi Lakin esil superqitelerden ferqli olaraq Qondvana hele butun qite massivlerini ehate etmirdi Baykal qirisiqligi terminin elme ilk defe olaraq 1932 ci ilde rus alimi Satskiy getirmisdir Baykal qirisiqligi zamani emele gelen dag suxurlarina Hindistanda Braziliya ve Avstraliyada da rast gelinir Avropada bu qirisiqliq assintin ve kodom qirisiqligi adlanir Ordovik dovru Esas meqale Daslasmis Trilobit Ordovik dovru 490 443 milyon il bundan evvel movcud olmus 47 milyon il davam eden ordovik dovru erzinde Yerin fiziki cografi ve iqlim seraiti ehemiyyetli derecede deyisikliye ugradi Sibir qitesinin Cenub yarimkuresinden simala Qondvana superqitesinin ise qerbe kecmesi neticesinde Pantalasdan yeni okean olan Paleotetisi ayirdi Baltik qitesi Serqi Avropa platformasi ve Skandinaviya ve Lavrentiya arasinda evvelki kimi yene de Yapetus okeanin yerlesirdi Baltik qitesinin serq kenarinda ensiz Ural okeani yarandi simal qerbde muasir Pribaltika erazisinde ise Tornkvista denizi adlandirilan genis epikontinental hovze movcud idi Ordovikin axirinda bas veren keskin iqlim deyisikliyi ozu ile buzlasma getirdi deniz biotunun umumi gorunusune esasli suretde tesir etdi ve fanerozoyun en boyuk kutlevi qirilmalarindan birinin bas vermesine sebeb oldu Geoloqlarin fikrince ordovik buzlasmasinin esas sebebi qitelerin yerdeyismesi ve onunla elaqedar olaraq su ve hava kutlelerinin dovretme istiqametinin deyismesi olmusdur Ordovik dovrunde kembriden ferqli olaraq ele bir deniz heyvani yox idi ki ona indi yasayan orqanizmler sisteminde yer tapmaq mumkun olmasin Elbette onlar indiki deyil basqa novler cinsler aileler idi lakin onlar analoji qurulus planina malik idiler Denizin dibinde oturaq heyat suren adlari ciceklenen cemenliyi xatirladan heyvanlarin butov gul destesi meydana geldi deniz zanbaqlari mamirlar heyvan cicekleri mercanlari Diniz dibinin berk cixintilari qalximlari mesameli edyal olan teskil olunmus canli xali ile ortulmusdu Trilobitlerin bezi novlerinin uzunlugu ordovikde 1 5 metre catdi Ordovik denizinin en guclu yirticisi cox boyuk basiayaqli molyusk olan idi Quruda canlilar evvelerde oldu kimi muxtelif terkibli deyildiler Esasen bakteriyalar gobelekler yosunlar idi Duzdur ciyerotunu xatirladan ilk muasir bitiler meydana gelmisdir Ordovikde iki tip iri yataqlar melumdur ki onlarin emele gelmesi birbasa orqanizmlerin fealiyyetile elaqedardir Bu ve yanar sistlerin yataqlari idi Ordovikin cokuntulerinde orqanizmlerin heyat fealiyyetile elaqedar daha bir faydali qazinti movcuddur Bu mis kolcedan filizidir Silur dovru Esas meqale Silur dovruSilur denizlerinin xerceng eqrebi Evripterid Ordovikin axirinda bas veren qlobal soyuqlasma deniz sakinlerinin sayina tesir etdi Lakin heyvanlarin qurulusunun duzumunun hele ordovikde islenib hazirlanmis cizilmis optimal plani sabit olaraq qaldi Yegane itki iri yirticilarin basayaqli molyusklarin mehf olmasini gostermek olar Ele ki iqlim istilesdi ve qutublerdeki buzlaq papaqlar erimeye basladi denizin seviyyesi yeniden qalxdi Butun silur dovru erzinde Qondvananin boyuk hissesi Cenub qutbu rayonunda meselen Cenubi Amerikada Boliviyada Braziliyada Argentinada ve Afrikanin simal qerbinde qaldi O zaman bu qiteler yanasi yerlesirdi ve Avropadan cox aralida idi Silurda bas veren en muhum cografi hadise Baltiyanin Lavrentiyaya yaxinlasmasi oldu Qitelerin toqqusmasi Britaniya ve Skandinaviyada dag sistemini emele getirdi Silurun ikinci yarisinda deniz qitelerden cekilmeye basladi hem de iqlim quraqlasdi Silurda Qraptoit adli deniz canlisi aktiv inkisaf tapdi Tezlikle cox boyuk xerceng eqrebler ve esil baliqlar meydana geldiler Xeceng eqrebler xerceng deyil mehz eqrebler idiler ancaq sehra sakinlerinden ferqli olaraq xercengler kimi suda yasayirdilar Onlarin bezileri heqiqeten eqreblere oxsayirdilar qabaqda ensiz qisqacin ve quyrugunda tikanin cixintinin olmasi ile Duzdur o dusmeni sancmaq ucun deyil yeqin ki qumu eseleyib yemini tapmaq ucun idi Silurda bitki alemi planet uzerinde tenteneli yuruse basladi kontinentler zebt olunur yerustu landsaftlarin yeknesekliyi aradan qaldirilir sanki heyvanlarin sudan quruya kutlevi hucumu ucun emeliyyat meydani hazirlanirdi Silurda sahilleride ilk yerustu bitki riniofitler meydana geldi Duzdur onlar hovzelerin dibinde bitir suyun ustune ise yarpaqsiz zoglar cixirdi Riniyevler artiq borucuqlara malik idiler ve onun sayesinde su govde ile yuxari qalxirdi Odur ki muveqqeti quraqliq onlara tehluke toretmirdi Devon dovru Esas meqale Devon dovruQedim flrcauzgecliler ve selequyruq amfibiyalar Devon Devon dovrunu materik ve okeanlari 380 milyon il bundan evvel RekonstruksiyaKutlevi qirilmanin izleri Devon 417 354 milyon il bundan evvel movcud olmus Silurdan devona kecid hec bir qeyri adi ceheti ile diqqeti cekmir Hemin vaxt ne planetin xarici gorunusunde ne de canlilar aleminde demek olar ki radikal deyisiklik bas vermedi Lakin erken devonun axirinda 390 milyon il bundan evvel ele bir deyisiklik oldu ki devon Yerin tarixinde xususi rol oynayan ozunemexsus dovurlerden biri oldu Devon sistemini ingilis geoloqu 1838 ci ilde mueyenlesdirib evvelce ona Old Red Sandstone qedim qirmizi qumdasi adini verib 1839 cu ilde basqa ingilis geoloqu birlikde onun adini deyisdirib bele suxurlarin genis yayildigi ingilis qrafligi Devonsire gore devon qoydular Devonu cox vaxt yuksek durusa malik materikleri olan dovr adlandirirlar Heqiqeten devonda cenub materiki Qondvana tepeliklere hudurluklere malik sahe olaraq qaldi Avroamerikanin xeyli hissesini kaledon dagemelegelme prosesi neticesinde formalasan dag sistemleri tutmusdur Onlari dagarasi cuxurlar cekekler ayirirdi deniz sulari ile dolmus bu cokeklerde qirmizi rengli qumdaslari toplanmisdir Orta devon epoxasi canlilar aleminin gorunmemis muxtelifliyile xarakterize olunur cinslerin ve novlerin sayi butun paleozoy muddetinde en maksimal hedde catir Bu dovurde xususile braxiopodlar cox inkisaf etdi Braxiopodlar ya denizin dibinde gilin uzerinde uzanirlar ya da denizin dibi berk olnada ona yumsaq ayaqlari ile baglanir yaxud qabigin bir tayi ile ona mohkem yapisir muasir Ikitaylilar istridiyalar kimi Devonda baliqlarin artiq butun sinifleri formalasmisdi ve onlar hedden cox idi Obur ki bu geoloji dovr cox vaxt baliq esri adlandirilir Sumuk ortuyune burunmus plastinderiler meydana geldi onlarin arasinda er iri yirtici uzunlugu 9 metre catan dinixtis idi yunancadan tercumede dehsetli baliq demekdir Devonun sonuna yaxin fircauzgecli baliqlar genis erazi tutmaga basladi Onlari ise dordayaqlilar selequyruq amfibyalar suda quruda yasayanlar evez etdi Devon cokuntulerinde bu tip baliqlarin qalqlarina coxlu miqdarda rast gelindiyi halda daha cavan cokuntulerde onlara nadir hallarda tesaduf olunur ve uzun muddet onlar qirilmis hesab edilirdi Lakin 1938 ci ilde seherinin olkesunasliq muzeyinin iscisi baliq ovlayan gemide teze tutulmus ova baxarken cox qeribe qeyri adi baliq onun diqqetini cekdi Onun etli kok uzgeci iri yogun cenesi ve qeyri adi ucpirli quyrugu vardi Bu eslinde 100 milyon il bundan evvel yox oldugu guman edilen muasir fircauzgecli baliq idi Ona adi verildi Yerustu bitkiler sahil xettinden bir az da uzaqlasdilar Devonun axirinda artiq sporlu bitkilerin butun qruplari movcud idi plaunabenzerler qatiqrquyruguna oxsarlar muxtelif nov ayidoseyikimiler qijikimiler ve ilk cilpaqtoxumlular Muasir agaclardan ferqli olaraq devondakilarin esas dayaq istinad rolunu cox qalin qabiqlari heyata kecirirdi O zaman planetin uzerinde isti iqlim hakim idi ve zonalliq ozunu hele cox zeif gosterirdi Yay ve qis temperaturu demek olar ki ferqlenmirdi Ona gore de qedim agaclarin govdesinin kesiyinde yox idi Devon dovrunun diqqet ceken cehetlerden biride dovrun sonuna yaxin bas vermesi idi Devon dovrunu ortalarinda baslayaraq boyuk mehvolma prosesi suretlendi Hidrogen sulfidin seviyyesinin qalxmasinin davamli hal almasi cox genis erazide dayazsu hovzelerinde oturaq heyat keciren canlilarin qirilmasina sebeb oldu Qirilma yuxari devonun ortalarinda texminen 375 milyon il bundan evvel bas verdi ve cox qisa geoloji dovr erzinde 500 min ilden az muddete canli heyata son qoyuldu Karbon Das komur dovru Esas meqale Das komur dovruKarbon dovrunun florasiPensilvaniya statinda Meyson Krik cayinin deltasinda orta das komur cokuntulerinde suda yasamis onurgasizlar tullimonstrum askar edilmisdir Adi yunan koklu tulos mix ve latin sozu olan monstrum mocuze sozlerinden goturulmusdur Onun govdecikleri uzerinde arali arali yerlesmis gozleri varmis ve uzun xortumlu basinin qurtaracaginda ceneleri yerlesirmis Tebietde buna oxsar heyvan ne evvel ne de sonra movcud olmusdur KARBON MIXI 358 298 milyon il bundan evvel movcud olmus Karbon dovrunun en seciyyevi xususiyyeti ve en melum elameti kullu miqdarda dunya ehtiyatinin 30 den cox das komur yataqlarinin emele gelmesi oldu Das komur dovru erzinde planetin fiziki cografi qurulusunda hovzelerin ve quru sahelerin paylasmalarinda boyuk deyisiklikler bas verdi iqlim deyisdi canlilar alemiyenilendi ve terkibi zenginlesdi Simal qitelerinin ve kontinental bloklarin Avroamerikanin Sibirin ve Qazaxistanin yaxinlasmasi davam etdi Dovrun sonunda onlar artiq bir kontinente cevrildi hem de ensiz ve derin deniz kecidleriile ayrildilar Bu vahid simal materiki adlanir Kontinental bloklar dagemelegelme prosesi neticesinde tamamile birlesdi Cenub supermateriki Qondvana hele de cox neheng vahid kontinent olaraq qalirdi Onun umumi sahesi qalan butun kontinental bloklarin birlikde sahesinden iki defe cox idi Qondvana tedricen yerini ele deyisdi ki Cenub qutbu bu qitenin texminen merkezine dusdu Su ve qite massivlerinin yeniden paylanmasi qlobal okean axinlari sistemini tamamile deyisdi o cumleden isti tropik sularin Cenub yarimkuresine kecmesine maneeler yarandi Qondvanada kontinental buzlaq ortuyu yaranmaga basladi Butun istilikler tropik zonada qalirdi Iqlim zonaligi bax bele yarandi ve bu mehz das komur dovrunde bas verdi Tropik ve subtropik zonalarda yagis meseleri iri agaclarin cengellikleri emele geldi Qirilan sinan yixilan agaclar curumurdu elece biri birinin ustune yigilaraq qalin qatlar emele getirirdi Onlar cokme suxurlar altinda basdirilaraq das komur yataqlari emele getirirdi Das komur cikuntulerinin qazinti florasini ilk defe XIX esrin baslangincinda Qerbi Avropada oyrenilmis ve tesvir etmisler Onun en seciyyevi numayendeleri lepidodendronlar ve siqillyariler hemcinin muxtelif nov ayidoseyiler olmusdur Onlar hundurluyu 30 metre catan qalin qabiga ve cox saxeli budaqlara malik iri agaclar olmuslar Govdelerinin diametri 1 m e catirdi Qerbi Avropa florasina oxsar flora Lavraziyanin cox genis erazilerinde Simali Amerikada Merkezi Rusiyada Donbasda Qafqazda genis yayilmisdi Agaclarda il halqalari yox idi demeli onlar temperaturun movsum deyiskliyi olmayan saxtasiz iqlim seraitinde bitirdiler Perm dovru Esas meqale Perm dovruEstemenozuxun kellesi 290 248 milyon il bundan evvel Qerbi Avropada das komur cokuntulerinin uzerinde qumdasi yaxud olu tir deyilen qat yatir XIX esrin baslangicindan aramsiz olaraq stratiqrafik cedvel isleyib hazirlayan Avropa geoloqlari ucun aydin idi ki bu suxurlar yerin tarixinin xususi merhelesini eks etdiri ve onlari musteqil sistem kimi ayirmaq lazimdir 1839 cu ilde yeni geoloji sistemin silurun ve devonun ayrilmasi isinde artiq tecrubesi olan yorulmaq bilmeyen ingilis geoloqu R Murcison Orenburqdan Perme qeder Uraletrafi rayonuna seyahete cixdi ve yeni sistemi paleozoyun axirinci sistemini mueyyen etdi Onu perm sistemi adlandirdi Perm Ural dagindan PecoraS Kama ve Volqa caylarina qeder boyuk bir erazinin qedim rus adidir Perm dovrunde vahid materik olan Pangeya hem enine hem de hundurluyu istiqametinde artdi genislendi Merkezi cokek hissesini Paleotetis umumen ise materiki vahid Pantalas okeani ehate edirdi Paleotetis Qondvananin Lavraziyaya yaxinlasmis simal qurtaracagi ile birlesdi Bu okean serqden Pantalasdan cox da boyuk olmayan kontinental bloklar zencirile Cenubi Cin Simali Cin ve Tailandla ayrilirdi Perimin axirinda bu mikrokontinentler bir vahid kontinental blokda birlisdiler ve Paleotetis okeani heqiqeten araliq denize cevrildi Qondvanadan kicik kontinental bloklar qopub Asiya qitesine birlesdiler Deniz canlilari en cox Paleotetis okeaninin istisulu denizlerinde yasamisdir Sibir denizlerinde cox iri ikitayqabiqli molyuskalar kolimiler yayilmisdir Perm dovrunun ikinci yarisinda deniz cekildi ve epikontinental denizlerde gips dolomit kalium ve xorek duzlari toplandi Kalium duzunun dunyada olan ehtiyatinin 80 i bu dovrde emele gelmisdir En boyuk yataq Nyu Meksiko ve Texas statlarinda 265 km uzunluguna malik Dalaver kaliumlu hovzesidir XX esrin 30 40 ci illerinde Rusiyanin erazisinde Volqa etrafinda ve Perm vilayetinde coxlu miqdarda perm surunenlerinin qaliqlari tapilmisdir Volqa etrafda Iseyevo kendi yninda vehsi kertenkelenin titanofoneusun yunanca titanik qatili sumuyu tapilmisdir Perm vilayetinin Ocor kendi yaxinliginda daha bir qeyri adi teeccublu surunen heyvan uzvu tacdar kertenkele estemenozux askar edildi Onun kellesini buynuzlar ve qabarlar ve tepecikler bezeyirdi Alimler hesab edir ki bu elave cinsi gostericidir Perm dovrunde yeniden su seraitine qayitmaga qerar veren surunenler meydana geldi Cenubi Afrika ve Braziliyada Qondvananin perm cokuntulerinde cox boyuk olmayan uzunlugu 70 sm e qeder olan timsahciqlar tapilmisdir Onlarin bedeninin texminen yarisini yan terefden sixilmis quyruq teskil edirdi Perm dovrunde floranin paylanma qanunauygunlugu irsen gec karbondan kecmisdi daha dogrusu gec karbonda oldugu kimi qalmisdi Esas florali vilayetler Evrameri Anqar Katasiya Qondvana oz serhedlerini saxlamisdi Lakin butovlukde quru bitkilerinde cox muhum ehemiyyetli deyisiklikler bas vermisdir Agacaoxsar plaunabenzer ve qatirquyruguna oxsar bitkiler oz ehemiyyetlerini itirdi onlarin yerini muxtelif nov cilpaqtoxumlu bitkiler pteridospermler ve iyneyarpaqlilar tutdu tsikadofitler peyda oldu ginkqoviler coxalib artdi Permin ikinci yarisinda Yer uzerinde bitkilerin umumi gorunusu artiq bundan sonra gelecek mezozoy erasinin bitki ortuyunu xatirladirdi Perm duvrunun sonunda yerde heyat butun tarixi erazide en facieli bohranla uzlesdi Evveller movcud olmus deniz orqanizmleri ailelerinin texminen yarisi cinslerin 80 i yox oldu Evveller aktiv rif emele getiren orqanizm olan stomatoporatlar ikinci dereceli movqeye dusdu Deniz sakinleri cox boyuk itkilere meruz qaldi Quruda veziyyet bir qeder basqa sekil aldi Permin axirinda qedim sporlu bitkilerin ayri ayri qruplari agacaoxsarlar plaunabenzerler qatirquyruguna oxsarlar tamamile mehf olub yer uzunden silindi Aparici yere cilpaqtoxumlular cixdi Kaledon qirisiqligi Kaledonidler Yer sethinde ilk yuksek daglar silurun sonunda Devonun birinci yarisinda bas vermis kaledon orogenez epoxasinda meydana gelmisdir O zaman Baltiya ve Qondvanadan qopmus Avoloniya mikroqitesi ile toqqusdu Neticede Lavrussiya basqa adi Avramerika qitesi Simali Amerikanin simal serqinden Britaniya adalarina Skandinaviyaya ve Spisbergen arxipelaginadek uzanan dag silsileleri emele geldi Bu epoxanin qirisiqligin adi Sotlandiyanin qedim Roma adindan Kaledoniyadan goturulumusdur Kaledon epoxasinda dagemelegelme hemcinin Asiyada Merkezi Qazaxistanda Sibirin cenubunda Monqolustanda Cinde ve Avstraliyanin serq hissesinde bas vermisdir neticesinde Kaledon dag silsilelerinin yaxinliginda boyuk bir erazide cox qalinliqli qirmizi rengli qumdaslari ve konqlomeratlar emele gelmisdir Onlara Ingilterede Old Red Sandstone qedim qirmizi qumdaslari deyirler Hersin qirisiqligi Paleozoyun sonlarinda bas vermis novbeti daha boyuk ehemiyyet kesb eden qlobal orogenez merhelesi hersin Almaniyanin Hars dag massivinin adindan goturulmusdur ve ya varisi Bavariyada yerin Roma adindan adlanir Mehs o Ural daglarini emele getirmis ve Paleoasiya okeaninin esas hissesinin qapanmasina sebeb olmusdur Bunun neticesinde Lavrussiya Sibirle ve Simali Cinle birlesdi ve Lavrasiya qitesi yarandi Sonradan Qondvana birbasa Lavrasiya ile toqqusdu ve neticede yeni superqite klassik Vegener Pangeyi emele geldi Yuranin baslangicina qeder texminen 200 milyon il bundan evvel movcud olmus Pangeya serqe acilan aypara formasinda idi Pasifikanin genis korfezi Paleotetis bu yerlerde onun icerilerine dogru uzanmisdi Bundan basqa Pangeyani diger Monqol Oxot ve Cenubi Anyuy korfezleri de kesirdi Mezozoy Esas meqale Mezozoy Mezozoy erasi neheng surunenler ixtizavrlar qeribe sedefli qabiqlara malik cox qeseng ammonitler belemnitler ikitayli molyuskalar ve koloniya halinda yasayan muxtelif formali mercanlarla meskunlasan genis isti denizlerin dovrudur Lakin mezozoyun evvelinde trias dovrunde denizde heyat boyuk qirilmadan gucle cixdi ve cox cetinlikle evvelki movqeyini berpa etdi Pangeya qitesi daha monolit oldu Lavrasiyanin daglar sistemi Ural Appalac Qerbi ve Merkezi Avropa suretle dagilir ve coxlu miqdarda qirinti materiallari getirilirdi Simali ve Cenubi Cin ve Hind Cin kontinental bloklari birlesdi ve Lavrasiyanin cenub qerb terefine yaxinlasdi Cenubdan yeni Tetis okeani derin korfezlere Lavrasiya ile Qondvananin birlesdiyi yerde Pangeniyanin icerilerine girerek Cenubi Avropa hududlarinda genislendi Bu rayonda XIX esrin 30 cu illerinde ilk defe trias sistemi ayrildi Trias dovru Esas meqale Trias dovruTrias dovru 200 milyon il evvelProtoavis 248 205 milyon il bundan evvel movcud olmus Trias cokuntuleri uc qata bolunur elvan qumdasi qabiqli ehengdasi ve elvan zolaqli mergeller Ona gore de bu sistemi trias yunanca trias ucluk adlandirdilar Alman hovzelerinde trias esasen kontinental cokuntulerden ibaretdir Cenubda Alp daglarinda onlarala eyni yasli deniz cokuntuleri melumdur Trias yasli en qedim deniz cokuntuleri Duz tepeliyi rayonunda ve Himalayda qalib yeni isti Tetis okeani eyaletinde elece de Lavrasiyanin diger kenarinda Sibirin simalinda ve Kanadada melumdur Triasda basiayaqli molyuskalari qedim belemintler evez etdi Bu destenin ilk numayendesi aulakoseridlerdir Derisitikanlilarda boyuk deyisiklikler bas verdi Deniz zanbaqlarinin ve kirpilerin tamamile yeni qruplari emele geldi Kirpiler tikansiz idi basdan basa ikiterefli simmetrik lovhicikleri biri birine mohkem bitismis ve heyvanin olumunden sonra da dagilmayan zirehle ortulmusdur Qruda agacaoxsar plaunabenzerler qatirquyruqlular ve kordaitler oz esrinin axir gunlerini yasayirdi Yuksek inkisafi olan cilpaqtoxumlular yarpagitokulen qinkqolar sikadolar hakim movqe tuturdu Qrunun parcalanmasi neticesinde Sibr Kanada Avro Siniy ve Avstraliyada yeni flora vilayetleri formalasdi Triasin evvelerinde qurunun dordayaqli sakinleri arasinda rutuubetli yerlerde deniz korfezlerine tokulen caylarin menseblerinde hele cox sayda amfibiyalar labirintodontlar movcud idi Suda quruda yasayanlarin bu qrupuna dislerinin orijinal qurulusa malik olmasina gore bu ad verilmisdir Konusvari disler en kesiyinde murekkeb dolasiq mina qatina malikdir Triasda ilk ucan surunenler kicik olub kertenkeleye oxsayirdi Onlar ucmaq ve havada ozlerini saxlamaq ucun muxtelif fendler isledirdiler Ferqane deresinin Trias yasli gol cokuntulerinde ucmaga cehd gosteren ilk onurgalilarin qaliqlari askar edilmisdir Uzunpulcuqlu bir agacdan digerine tullanaraq ucusu uzatmaq ucun ses kuyle bel pulcuqlarini acirdi Diger surunenler ise hele su muhitinden ayrilmamisdilar Baliqkelezler ixtiozavrlar emele geldi Onlarin el ayaqlari sukan uzgeclerine cevrilmisdir pleziozavrlar su reptiliyalari nisbeten qisa torpedasekilli bedenle uzun ilana benzer boyun ve kicik yekedisli basla seciyyelenirdiler Triasin sonunda ilk quslar daha dogrusu on qus protoavis yarandi O arxeopteriksden 80 milyon il yasli idi ve ondan ferqli olaraq quslar ucun seciyyevi olan beyni inkisaf etmis beyinciye malik idi Bununla bele protoavis hele ucmurdu lakin suretle agaclara dirmasa bilirdi Trias dovrunun sonunda uzvi alem kutlevi qirilmaya meruz qaldi Lakin bu qirilma qabaqki kimi ele de siddetli deyildi ve kicik kutlevi qirilmaya aid edilir Kecid dovru sona catdi paleozoya mexsus olanlar butunlukle kecmisde qaldi dunya yenilesdi Yura dovru Esas meqale Yura dovruMateriklerin yura dovru evveli xeritesi 201 3 145 milyon il bundan evvel movcud olmusdur Mezozoy erasinin ortasi bizim planetde bir zaman movcud olmus en qeyri adi varliqlarin hamisini tecessum etdirir Dovr qeribe landsaftlar tesevvur edilmez olculer ve xarici gorunuse malik hem yerustu hem de deniz heyvanlari ile diqqeti celb edir Artiq Yura dovrunun evvelinde Pangeya qitesi parcalanmaga basladi Tetis okeaninin korfezleri Afrika Erebistan ve Avropa arasina soxulmaga basladi Yuranin ortalarina yaxin Afrika ve Cenubi Amerika kontinental bloklari biri birinden ayirmaga basladi Atlantik okeaninin merkezi hissesi emele geldi Fanerozoy tarixinde ilk defe Yerin iki qutbu qitelerden kenarda idi Denizin yeniden quruya hucumu baslandi Yura sistemi Qerbi Avropada genis yayilmasina ve qazinti orqanizm qaliqlarinin coxluguna gore ilk mueyyen edilmis sistemlerden biridir 1822 ci ilde boyuk alman tebietsunassi Aleksanr fon Humbolt Serqi Fransa ve Isvecrede yerlesen Yura daglarinda yura formassiyasini ayirdi Qerbi Avropada yura sistemi cokuntuleri aydin suretde uc hisseye bolunur qara yura qonur yura ag yura Ingilterede bu laylar leyas dogger malm adllanir Butunlukde ise Yura dovru uc epoxaya bolunur Ust Gec Orta Alt Erken Yura ammoniti Madaqaskar Yura dovrunu tecessum etdiren umumen az qala butun paleontologiyani ammonitlerdir Kembri ve ordovik ucun trilobit 4 cu dovr ucun mamont sayildigi kimi yura dovru ucun de ammonitler remzdir Yura ammonitlerinin esas xususiyyeti ondan ibaretdir ki onlarda arakesme xetleri son derece murekeblesmisdi Arakesme xetleri ve yeherler o qeder iti parcalanmaya meruz qalmisdi ki onlari tebietin esil incesenet eserleri saymaq olar Yurada epikontinental denizlerin hem ekvatorda hem de mulayim en dairelerinde genis yayilmasi ile rutubetli iqlim seraiti ustunluk teskil edirdi Demeli bitkilerle six ortulmus coxlu bataqliq sahilyani duzenlikler ve nohurlar var idi Bu cehetden yura dovru Karbon dovrunu xatirladirdi Yurada da mehv olmus bitki kutlesinin toplanmasi komure cevrilmesi bas vermisdir Yerin komur ehtiyatlarinin 16 den coxu mehz yura dovrunde emele gelmisdir Kan Acinsk ve Irkutsk hovzelerinin Gurcustanda Tkvibuli ve Tkvarceli yataqlarinin komur ehtiyatlari hemin dovre mexsusdur Yurada mulayim mese zolaginda cilpaqtoxumlulardan cekanovsiler yayilmisdir Yarpaqlari butov lovhe formali deyil ancaq iyneyarpaqlilar kimi de deyildi xirda dogranmis eristeni xatirladirdi En iri bitkiyeyen dinozavrlar idi Onlardan brontozavr olculerine ve cekisine gore butun dovrlerde yasamis yerustu dordayaqlilar icerisinde rekord yer tuturdu O uzun eyilen boynu ustundeki basini 4 cu mertebenin penceresinden soxub 1 ci mertebenin giris qapisini iceriden aca bilerdi Yurada su etrafinda gezen surunenlerden basqa tam menada uzen ve suya bas vuranlardan ilk novbede ixtiozavrlari misal gostermek olar Onlar hele triasda emele gelmis lakin yurada saylari olduqca coxalmis ve her yerde yayilmisdi Ixtiozavrlar su heyatina o qeder uygunlasmisdi ki diger adi surunenler kimi sudan cixib yumurtalarini sahilde basdira bilmirdi XX esrin sonuna yaxin qusu xatirladan leleklere lakin ikiayaqli kicik dinozavrda oldugu kimi dislere caynaqlara ve skelete malik qeyri adi canlinin qedim qanadlinin arxeopteriksin artiq yeddi eded skeleti askar edilmisdir Bezileri onu dinozavrlar ve heqiqi quslar arasinda zencirin kecid halqasi hesab edir Digerleri ise arxeopteriksi lelekli heyvanlarin tebasir dovrunun sonunda qirilmis xususi qrupun enansiornislerin eksquslar baslangici sayir Eksquslarin kertenkele kimi quyrugu ve adeten disleri vardi Mezozoy erasinin sonunda neinki heqiq ve iksquslarin hetta bezi dinozavrlar leleklerle ortulu olmusdur ARXEOPTERKS ILK QUS DEYIL Yalniz su olan sahelerde deyil quruda da surunenler yura dovrunde tebietin tam agasina cevrilmisdir Hem de havada artiq coxdan heseratlar ucurdu ve demeli orada artiq qida axtarmaq mumkun idi Reptiliyalar heseratlari ovlamaq ucun evvelce bir budaqdan digerine tullanirdilar Sonradan qanadlarinin komeyile enib qalxmaga oyrenirdiler Sonda ise ucmaga basladilar Ilk qanad calanlar ramforinxler ve pterodaktiller oldu Ucan reptiliyalarin diger numayendesi quyruqsuz pterodaktildir Esil yura pterodaktili xirda qarga boyda olub ehtimal ki baliqla qidalanmisdir Bu reptiliyalar leleklerle ortulmus arxeopterikse nisbeten daha inamla ve suretle ucurdu O subhesiz yerden qalxmaga bacarmirdi lakin agaclara yaxsi dirmasir ve bir budaqdan digerine enib qalxa bilirdi Ucmaq ucun ideal vasite olan heqiqi lelek ve qanadlar peyda olunmamisdan once leleyi sinaqdan keciren cox guman ki arxeopteriks olub Tebasir dovru Esas meqale Tebasir dovruGec Tebasirde materikleirin formasi 90 milyon il evvel Mezozoy erasinin sonuncu dovru Yura dovrunden sonra gelen dovr Radioloji melumatlara gore Tebasir dovru 145 5 milyon il bundan evvel baslamis teqriben 66 miyon il evvel sona catmisdir Bu dovrun adi meisetde faydali ve lazimli olan tebasirden ag yumsaq suxurdan goturulmusdur Bu kalsium karbonatdir Tebasirin daxilinde ilk defe yurada emele gelmis mikroskopik qizili sari su yosunlari kokkolitoforidlerin zirehinin ayri ayri elementleridir Tebasir dovru erzinde Pangeyanin parcalanmasi basa catdi Ayrilmis qiteler ferqli yerlerde olsalar da umumi gorunusleri hazirki materiklere oxsayirdi Tebasirin sonunda Antaraktida cenub qutbunun etrafinda ozunun muasir yerini tutdu Lakin serqden Avstraliya birlesmis idi Tebasirin ortalarinda Qondvana simaldan cenuba dogru Cenubi Amerika ve Afrikaya parcalandi Yerin zahiri gorunusunde bu kimi deyisiklikler iqlime elece de heyvan ve bitki alemine tesir etmeye bilmezdi Tebasir dovrunun ortalarinda ortulutoxumlu bitkiler genis yayilmisdir Botaniklerin coxu hesab edir ki ortulutoxumlularin ecdadlari tebasirde mehf olmus bennetitler ilk numayendeleri ise maqnoliyalardir Coxlu ferziyyeler olsa da ortulutoxumlularin menseyi haqqinda qeti bir fikir yoxdur Duzenlikler ve daglar maqnoliya kolluqlari defne qovaq ve soyud agaclari ile ortulmusdur Lakin her yerde neheng dinozavrlara ucan reptiliyalara rast gelmek mumkun idi Tebasir dovrunun evvelinde deniz sakinleri icerisinde ammonitler belemnitler altisuali mercanlar ustunluk teskil edirdi Tebasir dovrunun heyvanlarinin bir coxuna nehenglik xas idi Yerustu heyvanlar alemi ozlerine xas olan xususiyyetlerine gore deniz sakinlerinden geri qalmirdi Meozoyun en iri yerustu yirtici heyvani boyu ikimertebeli evin hundurluyu qeder olan tirannozavr idi Bitki ile qidalanan dinozovrlardan en yaxsi melum olani iquantodondur Hundurluyu 10 metr olan iquanodonlarin qeribe disleri var idi Hal hazirda bele dislere yalniz Qalapaqos adalarinda yasayan neheng iquanda rast gelmek olur Bele oxsarliga gore kertenkeleye iquandis adi verilmisdir Triebold Paleontology Inc terefinden hazirlanmis ve Rocky Mountain Dinozavr Resurs Merkezinde numayis etdirilen Ichthyornis disparin tokme skelet Gec tebasirde iquanodonlardan suda yasayan bitkilerle qidalanan qadrozavrlar emele geldi Bezi qadrozavrlarda zaurolaflarda kelle sumuyu peyserin ustunden yuxari cixaraq uzun borucuq emele getirir sonunda ise burun desikleri yerlesirdi Arxa etraflarda deri perdeleir var idi Umumiyyetle tebasir dovrunde coxlu sayda bele reptiliyalar yasamisdir Meselen dinozavrlarin buynuzlularin butov fesilesini seratopslari gostermek olar Su reptiliyalari hem olculerine hem de qeribe qurulusuna gore yerustu qohumlarindan geri qalmirdi Meselen uzunlugu 15 metre satan dehsetli ucmetrlik agiza ve seyrek iti dislere malik yirtici deniz nehengi mozovarlari gostermek olar Ucan reptiliyalar petranodolar muxtelif olub heseratlar ve baliqla hetta deniz planktonu ile qidalanirdi Tebasirde heqiqi quslar da yasayirdi Lakin onlar haqqinda cox az melumat var Buna sebeb onlarin qaliqlarinin qazinti halinda pis saxlanilmasidir Bu esasen suda yasamayan quslara aiddir Suda ve ya suya yaxin sahelerde yasayan en meshur quslar ucan ixtiornis pinqvinekilli dalgic ve uzgucu qesperornisdir Memeliler sicovuldan boyuk deyilidi lakin artiq kifayet qeder muxtelif idiler Tebasir dovrunde hazirda nesli kesilmis sade bitkiyeyenlerden coxqabariqli memeliler yasayirdi Xarici gorunusune gore onlar iri sicovullara oxsayirdi lakin enli dirnagi xatirladan qabaq ve koklu dislerin qurulusuna gore onlardan ferqlenirdi Daha sonra yuksek inkisaf etmis heyvanlar matateriler onlara Avstraliyda ve Cenubi Amerikada yasayan muasir kiseliler aiddir ve ciftli memeliler euteriler emele geldi Sonuncularin icerisinde heseratyeyen heyvanlar o cumleden hamiya melum olan kirpilere de rast gelinir Qedim heseratyeyenlerin bezisi bir cox cehetden ilk primatlara oxsayirdi Gec tebasirde heseratyeyenlerden emele gelmis heqiq yirtici memeliler kondilartlar melum idi Kimmeri qirisiqligi Kimmeri qirisiqligi Simal ve Cenubi Cin bloklariyla toqqusaraq Paleoetis okeani qapandi ve bir cox dag silsileleri formalasdi 100 milyon il evvel Triasla yuranin serheddinde Pangeyada parcalanma prosesinin bas vermesi ve Atlantikanin acilmasi ile bir vaxtda Paleotetsde Avropanin cenub serqinde elece de Merkezi ve Cenub Serqi Asiyada yeni dag emelegelme epoxasi ozunu gosterdi Avropada ona Erken Kimmeri Asiyada ise Hind Siniya Hind Cin adini verdiler Kimmeri adi Qara denizinin simalinda yasamis qedim kimmerlerden goturulmus Bu epoxanin emele gelmesinde Qondvanadan qopmus mikroqitelerle Lavrasiyanin cenub kenarinin toqqusmasi sebeb olmusdur Neticede Paleotetisin baglanmasi bas verdi Simali Pamirden Cinin Tsinlin dag sistemine qeder zolaqda qirisiqliq dag silsileleri emele geldi Simal qiteleri Lavrasiyani ve Qondvanani bir birinden ayiran Neotetis okeani ve ya sadece Tetis tam acildi bu acilma prosesi hele paleozoy dovrunun sonundan baslamisdi Yuranin sonunda Tabasirin evvelerinde bas vermis novbeti orogenez Gec Kimmeri Cinde Yansan adlanir O Tetisin simal kenarinin en zolaginda Serqi Alpdan Asiyanin Sakit okean kenarina qeder sahede ozunu buruze veren bu epoxa Hind okeaninin acilmasinin baslangici oldu Rusiyanin simal serqindeki Verxoyan Cukot dagliq olkesi bu epoxaya aid edilir Gec Kimmeri orogenezi hem de eks terefe Sakit okeanin Amerika terefine Simali Amerika Kordilyerleri formalasmaga basladi ve cenub qerbindeki Melaneziyayay toxundu Yer tarixinde kutlevi qirilmalar Esas meqale Yox olma hadisesiSepkoskiye 1997 gore kutlevi yox olmalar Boyuk beslik kutlevi yox olmalari oxlarla gosterilib Kutlevi yox olmalar ve ya kutlevi qirilmalar Yer kuresinin tarixinde qlobal felaketlerinden biri olub qisa geoloji muddet erzinde coxlu sayda yuksek takson novlerinin yox olmasi ile xarakterize olunur Hazirda umumi qebul edilen konsepsiyani 1980 ci illerde amerikali paleontoloqlar D Sepkoski ve D Raup hazirlanmisdir Yerin inkisaf tarixinde tebii felaketler defelerle bas vermisdir Onlar tekamul prosesinin inkisaf istiqametile deyil mehz xarici quvvelerin tesiri neticesinde bas vermisdir Meselen belemnitlerin dinozavrlarin hemcinin suda ve quruda yasamis bir cox basqa orqanizmlerin tebasir dovrunun sonunda qirilmasi mehz xarici quvve tesiriyle bas vermisdir Bu quvve vulkan puskurmesi de kosmik tesirler de ola biler XX esrin 70 ci illerinde Danimarkada 65 milyon il evvel cokme suxurlarin butov kesilislerinde nazik bir gil tebeqesi askar olundu O tebeqeden altda erken tebasirin tipik faunasi ustde ise fauna qaliqlari olduqca az olan kicik bir intervaldan sonra paleogenin seciyyevi fauna kompleksi askar olundu Bu gil tebeqesinin kimyevi analizi gosterdi ki onun terkibinde platin qrupu elementlerinden iridiumun miqdari 100 ppb den coxdur 1980 ci ilde amerikali fizikler ata ve ogul Luis ve Uolter Alvaresler derc etdirdikleri meqalede gosterdiler ki tebasir ve paleogenin serhedindeki gil tebeqesi neheng meteorit komet yaxud asteroid Yer kuresine duserken agir zerbeden qalxmis ve Yer kuresini ehate etmis tozdan emele gelmisdir Sepkoski ve Raupa gore Yer kuresinde esas bes kutlevi qirilma hadisesi olmusdur 450 443 milyon il evvel ordovik silur kutlevi qirilmasi 372 milyon il evvel devon kutlevi qirilmasi 253 251 milyon il evvel boyuk perm kutlevi qirilmasi 208 200 milyon il evvel trias kutlevi qirilmasi 65 5 milyon il evvel tebasir paleogen kutlevi qirilmasiKaynazoy Esas meqale Kaynozoy Kaynozoy yer qabigi laylarinin umumi stratiqrafik cedvelinde en yuxarida yerlesib Yerin geoloji tarixinin en yeni erasina muvafiq gelir 66 milyon il evvel baslayib hazirda da davam edir Paleogen neogen ve dorduncu dovr antropogen sistemlerine ayrilir Paleogen ve neogen dovrlerini cox vaxt umumi ucuncu dovr adi altinda birlesdirirdiler Daha sonralar ucuncu dovru paleogene ve neogene bolduler Dorduncu dovru ise insanin movcud oldugu dovr kimi ayrica oyrenmeye basladilar Paralel olaraq dorduncu dovru hem de antropogen adlandirirlar Paleogen dovru Esas meqale Paleogen dovruPaleogende Yerin xeritesi 44 milyon il evvel Paleogen dovrunun 44 milyon ili erzinde tedricen muasir dovre xas olan relyefin esas cizgileri landsaft ve iqlim zonalari formalasmisdir Paleogenin evvelinde uzvi alemde kardinal deyismelere baxmayaraq deniz ve quru heyvanlari daxilinde Yerin geofiziki simasi tebasir dovrunde oldugu kimi qalirdi Yalniz epikontinental denizlerin saheleri bir qeder kicilmisdir Paleogen dovrunun ortalarinda Avrasiyadan Qrenlandiya ayrildi Atlantik okeani butun uzunlugu boyu acildi Tetis okeani tam qapanana qeder Hindistan Afrika Erebistan ve onlar arasinda yerlesen daha kicik kontinental bloklar getdikce Lavraziyanin cenub kenarina yaxinlasmaga basladilar Derin deniz hovzelerinin yerinde min kilometrlerle uzanan dag sistemlerinin yaranma prosesi basladi Bu Alp qirisiqligi idi Preney Alp Apennin Balkan Kicik Qafqaz ve daha sonra Himalaya qeder Tebasir dovrunun sonunda kutlevi qirilma uzvi alemin simasini kokunden deyismisdi Evvelki kimi yalniz qlobal ekoloji piramidanin bunovresi denizde plankton ve quruda yasil bitkiler qalmisdi Onlar heyatin esaslarinin koku atmosfer ucun oksigen ve butun varliqlarin qidasinin esasi idi Bitkiler arasinda artiq uzun zamanlardan beri ortulutoxumlular ustunluk teskil edirdi Boyuk felaketin neticeleri praktiki olaraq onlara tesir etmemisdir Paleogen dovrunun ortalarinda genis yayilmis qeyri adi neheng birhuceyreliler nummulitler foraminiferler muasir denizlerde rast gelmir Onlarin qabigi yasti olub sekline ve olcusune gore sikkeni xatirladirdi Latincadan tercumede nummulit kicik sikke demekdir Mehs Naxcivan erazisinde bir kend etrafinda kulli miqdarda nummulit tapildigina gore Paradas adlandirilmisdir Qeyd etmek lazimdir ki orta ve ust miosende Simali Amerikada ve alt pliosende yayilmis Mesocippus cinsinden olan ucbarmaqli atlar hipparionlar meydana gelmisdir Onlar da kicik bir zaman erzinde Asiya Avropa ve Afrikaya yayilmis ve orada ehtimal ki pleystosenin evveline qeder yasamislar Neogen dovru Esas meqale Neogen dovruDinoterinin restavrasiya olunmus resmi Neogen dovrunde quruda ve denizde memeli heyvanlarin butun esas qruplari meydana geldi dirnaqlilar ve xortumlular yirticilar ve gemiriciler balinayaoxsarlar ve hetta meymunlar Mehs onlar neogenin tekrarolunmaz simasini yaratdilar Lakin axirinci 60 milyon il erzinde materikler ve okeanlar oz sekilini deyisdiyin ve iqlimin deyismesine gore hemin heyvanlar bu gun yasadiqlari yerlerde meskunlasmamisdilar Neogen meselerinde qeribe filler asagi cenesinde asagiya dogru eyilmis disleri olan dinoteriler ve yasti basli xortumsuz lakin uzun yumsaq ust dodaqli platibelodonlar yasayirdi En qedim dirnaqlilar hele dirnaga malik deyildi Onlarin ust cenesinden yirticilarda oldugu kimi kopek disleri ireli cixirdi Alinlarindan ve burunlarinda ise uc cut sumuk buynuz var idi Agaclara dirmasan halikoterler cox qeribe dirnaqli idi onlarin dirnaqsiz qabaq ayaqlarini caynaqlar bezeyirdi Halikoterin kellesi atin kellesine benzeyirdi lakin qabaq ayaqlarindan iki defe qisa olan iri dal ayaqlari var idi Neogen dovrunun boyuk zaman kesiyinde etraf alem indikine nisbeten daha muxtelif rengareng idi Rutubetli bitki ortuyu hetta yuksek en dairelerinde de hokmranliq edirdi Rutubetli enliyarpaqli meseler bataqliqlar ve mese coller ile novbelesirdi Butun bunlar heyvanlar ucun esl cennet idi Neogenin sonuna yaxinlasdiqca iqlim getgede daha sert soyuq ve quru olurdu Yayda otu quruyan genis coller meydana gelirdi Qaba qida ile qidalanan otyeyen xortumlularin kergedanlarin ve xususile dirnaqlilarin tekamul zamani dislerinin qurulusu deyisirdi Tebii zonalarin serhedlerinin deyismesi canlilarin butov qruplarini oz evvelki yerlerini terk etmek mecburiyyetinde qoyurdu Onlar Asiyadan Amerikaya ve eksine kecmek ucun quru korpulerden qurumus deniz dibinden istifade edirdiler Simal yarimkuresinde bele olmusdu Cenub yarimkure qitelerinde genis denizlerin serhedleri mehdudlasirdi Avstraliya ve Cenubi Amerikada yayilmis heyvanlar qismet tecrid olunduqdan sonra burada tekamul prosesi leng getdi Basqa qitelerle elaqesi kesilmis Avstraliyada memeliler ele asagi inkisaf pillesinde qaldi Onlar kiseliler kenquru koala ve b ve birdeliklilere ordekburun yexidna temsil olunmusdu Neogenin sonunda artiq butun Antarktida qalin buz qati ile ortuldu Simal okeani buzlu okeana cevrildi simal qutbu rayonunda ilk deniz buzlari Islandiya ve Qrenlandiyada qite buzlaqlari meydana geldi Dorduncu dovrun boyuk buzlasma epoxasi baslandi Antropogen Dorduncu dovru Esas meqale Dorduncu dovrSonuncu dorduncu dovr buzlasmasinin serhedlerini gosteren xerite Boyuk buzlasma ve insanin meydana gelmesi bu iki hadise Yerin tarixinde dorduncu ve ya antropogen yun antropos insan dovrunun baslangicini gosterir Geoloji ve fiziki cografi noqteyinezerden antropogen dovru Yerin inkisaf tarixinin boyuk hissesi ucun qeyri tipikdir Cunki fanerozoy dovrunun 3 4 hissesi planetde boyuk buzlasmalarin bas vermediyi seraitde kecmisdir Bundan basqa Atlantik okeaninin emele gelmesi neticesinde simal ve cenub qutb okeanlarini birlesdiren butov enli meridian bogazlari meydana geldi Bu bogazlardan biri Sakit okean qedimde Pantalas hemise movcud olmusdur Ikincisi Atlantika ise yalniz neogenin sonunda tam formalasmisdir Buzlasmalarin ve nisbi istilesmelerin novbelesmesi dorduncu dovrun en seciyyevi elametidir Dorduncu dovrde dordden altiya qeder buzlasma qeyd olunur Bunlardan en genisi bu govrun ortalarinda bas vermisdir Serqi Avropa erazisinde bu Dnepr Qerbi Avropada Ruiss Simali Amerikada ise Illionis buzlasmasi adlanir Simali Amerika qitesinde erazinin 60 den coxu buzla ortulmusdu Rus duzenliyinde buz ortuyunun kenari Belarusun ve Moskvanin cenubuna catmis ve iki uzun dil seklinde cay vadileri uzre uzanaraq muasir Dnepropetrovsk ve Volqoqrad erazilerine qeder catmisdir Qerbi Avropada butov buz qalxani Almaniya ve Cexiyani Britaniya adalarini orturdu Buz seraiti Alp dag buzlaqlarinin muasir seviyyeden 300 m asagi dusmesi neticesinde buzdan azad cox az yer qaldigina gore daha da agirlasirdi Araliq denizinin cenub sahilindeki Atlas sira daglari da buzla ortulmusdu Asiyanin simalinda Sibirde buzlasma basqa yerlerden ferqli inkisaf edirdi Yagintilarin azligi ve havanin quru olmasina gore burada daima ve qalin buz ortuyu yaranmirdi Eksine bu erazilerde formalasirdi Cenub yarimkuresinde Antaraktidanin boyuk erazisini tutan coxkilometrlik buz qalxanlari ile yanasi Cenubi And Avstraliya ve Yeni Zelandiyanin daglari da buz ile ortulu idi Alp qirisiqligi Esas meqale Alp qirisiqligiAlp qirisiqliginin texmini ehate etdiyi eraziler Muasir qitelerin zahiri gorunusunu mueyyen eden dag silsileleri kaynozoyu ehate eden sonuncu orogenezde Alp epoxasinda emele gelmisdir Tebasirin sonu paleogen dovrunun evvelinde Simali Amerikanin qerbinde neheng Kordilyer dag sisteminin formalasmasi tamamlandi Lakin Cenubi Amerikada Avrasiya ve simali qerbi Afrikada Alp orogenizin esas hadiseleri sonunda texminen 40 milyon il bundan evvel baslamisdir ve guclenerek sonuna qeder davam etmisdir Bezi bolgelerde hele de davam etmekdedir Mehs bu epoxada Alp Himalay dag silsileleri meydana gelmisdir Bu silsile Cebelluqttariqden Indoneziya arxipelaqina qeder Preneyi Alpi Karpati Balkani Boyuk ve Kisik Qafqazi Pamiri ve nehayet Yerde en yuksek dag sistemi olan Himalayi ve onlarla qovusan etrafdaki Qarakorumu ehate edir Himalay Qondvananin qirintisi olan Avstraliya piltesinin Avrasiyanin cenub kenari ile toqqusmasi neticesinde emele gelmisdir Qondvananin diger qirintisi Erebistan piltesinin Avrasiya ile toqqusmasi Qafqaz ve qonsu Anadolu ve Iran dag sitemlerinin emele getirmisdir Alp Karpat ve Qerbi Araliq denizinin dag sistemlerinin emele gelmesine Avrasiyanin cenub kenari ile Afrika piltesi ve Qondvananin bir qeder xirda qirintilarinin toqqusmasi sebeb olmusdur Eosenin sonunda Andda dagemelegelme prosesleri siddetlenmeye baslamisdi Alp orogenezi sozsuz ki Yerin tarixinde en guclu ve uzun suren bir tebii hadise kimi qiymetlendirilir Litosfer piltelerinin toqqusmasindan emele gelen sixilma impulsunun gucu cox boyuk olmusdur Odur ki dagemelegelme prosesi tekce toqqusma xetti boyunca getmemis hetta onun dalgalari icerilere ilk novbede 1 5 km e qeder mesafede stabillesmis duzenlik sahelere de tesir gostermisdir Neticede dagilmis Baykal Kaledon dag sistemlerinin yerinde dagliq relyef emele gelmisdir Bele ki Merkezi Asiyada Hinduqus Tyan San Altay Sayan Monqolustanda ve Simali Cinde dag sistemleri berpa olunmusdur Dorduncu dovr buzlasmalari Esas meqale Dorduncu dovr buzlasmalariBoyuk Gollerin meydana gelmesini gosteren sxem Dorduncu dovr buzlasmalarina bezen Pleystosen buzlasmasi 2 58 milyon il evvel baslayan buz dovrleri elece de 34 milyon il davam eden Son Kaynozoy buzlasmasinin indiki merheleleri aid olunur Butun buzlasmalar kimi bu buzlasma da genis buz tebeqelerinin yaranmasi ile xarakterize olunur Hazirda bu buz tebeqelerinden yalniz Qrenlandiya ve Antaraktida buz tebeqeleri qalmisdir Diger buz tebeqeleri meselen Lavrenti buz tebeqesi tamamile erimis yerinde buzlaq golleri Boyuk Goller ve Baltik denizi formalasmisdir Fanerozoy eonunda iqlim deyisikliyini gosteren qrafik Dorduncu dovr buzlasmalarinin esas fesadlarina boyuk erazilerde qurunun eroziyasi muxtelif mineral materiallarinin akkumulyasiyasi cay sistemlerinin deyismesi ve milyonlarla yeni gollerin meydana gelmesi daxildir Elece de buzlasmadan sonra deniz seviyyesi deyismis yer qabiginin izostasiyasi nizamlanmis dasqinlar ve anomal kulekler musahide olunmaga baslamisdir Yuxarda gosterilenler butunlukle etraf muhite fauna ve floraya cox guclu tesir gostermisdir Texminen 20 000 il evvel iqlim istilesmesi baslamis ve deniz seviyyesi 130 metr qalxmisdir Texminen 6000 il evvel iqlim sabitleserek ve holosenin iqlim optimalina kecid bas vermisdir Mehs bu zaman neolit inqilabi baslamis ve ilk sivilizasiya meydana gelmisdir Insanin meydana gelmesi Esas meqale AntropogenezMuasir insanin miqrasiyasini gosteren xeriteAzixantropun Azix magarasindan tapilmis cene sumuyu Azerbaycan Tarix Muzeyinde saxlanilir Dorduncu dovrde heyatin tarixi mueyyen derecede insanin tarixidir Heyvanat alemine mensublugunu derk etse de insan ozunu Homo sapines suurlu insan adlandiraraq onlardan ayirmisdir Meymunlarla zahiri oxsarligini nezere alaraq o ozunu onlarla bir olan primatlar destesine latinca primates birinciler daxil etmisdir Insan neslinin seceresinin evveli gec tebasir epoxasinda itir Bu zaman umumi govdeden eliqanadlilar yarasalar tukqanadlilar ve primatlar budagi ayrilir Birinci iki destenin numayendelerinden ferqli olaraq en qedim primatlar ellerini ve ayaqlarini yellemekdense oz el ayaqlarindan agaclara dirmasmaq ucun istifade etmeyi ustun tutdular Texminen 15 20 milyon il evvel meymunlar arasinda hominoidler ve ya insanabenzerler ayrildilar Hominoidler butun Afrika Avropa ve Asiyanin cenub hissesi boyu yayilmisdi Onlarin en irileri agaclarda cetinlikle qerar tutur ve getdikce daha tez tez yere enmek mecburiyyetinde qalirdilar El barmaqlarinin sumuklerine soykenerek simpanze kimi yeriye bilseler de tam ayaq uste duraraq hereket etmek daha rahat idi artiq miosende 8 milyon il bundan evvel indiki Apennin yaramadasi yerlesdiyi erazilerde genis yayilmisdir O insanin bilavasite ecdadi deyildi ve onun pencesi tamamile insan pencesine oxsamirdi bir birine kip sixilmis dord barmaq xarice istiqametlenmisdir bas barmaq ise basqalarina nisbeten keskin suretde duz bucaq altinda daxile burulmusdur Azix magarasi kecmis SSRI mekaninda magara tipli dusergelerin en qedimidir Bu Azerbaycan Respublikasinda en iri karst magarasi olub Fuzuli seherinden 14 km simal qerbde Qurucayin sol sahilinde deniz seviyyesinden 900 m yukseklikde gec yura yasli ehengdaslarindan emele gelmisdir 1960 1986 ci illerde Azerbaycan alimlerinin apardigi tedqiqatlar neticesinde magaradan azixantropun preneandertal alt cenesi tapilmisdi 1968 Azixantropun cene sumuyu qalin disleri ise xirdadir Azixantrop texminen 250 300 min il evvel asagi paleolit yasamisdir Azixantrop ilk paleoantropa kecid pillesini teskil edir Antropoloji xususiyyetlerine gore sinantrop ve heydelberg insanina uygun gelir AZIXANTROP Pliosende 4 4 milyon il bundan evvel Afrikanin serqinde ikiayaqli meymunlar ardipitekler peyda oldu Bu hominoidlerin pencesi artiq demek olar ki insanlarda oldugu kimi idi En qedim avstrolopitek latinca australis cenub ve yunanca pitekos meymun 4 2 3 9 milyon il bundan evvel yasamisdir Keniyada Rudolf Turkana golunun yaxinliginda onun cenesi tapilmisdir Insanin Homo nesli en qedim qaliqlarinin ve aletlerinin das qirintilarinin yasi 2 3 milyona gec pilosen yaxindir Artiq dorduncu dovrun evvellerinde insan novu yunanca senetkar Indoneziya adalarina gedib cixmisdi Ergasterin xelefi 780 min il bundan evvel Cebelluttariq bogazini kecmis 500 min il evvel ise Boyuk Britaniyanin sahillerinde mesken salmisdir Onun xelefi olan neandertal ise 50 min il bundan qabaq Amerikaya gedib cixa bilmisdir EdebiyyatUsaqlar ucun ensiklopediya Geologiya Baki Serq Qerb 2008 ISBN 978 9952 34 196 6 L P Shubajev Ymumi Jershynaslyg Baki 1986 Gradstein Felix M Ogg James G van Kranendonk Martin PDF Hesabat International Commission on Stratigraphy 2008 Fig 2 28 October 2012 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 20 April 2012 Stanley Steven M Earth system history 2nd New York Freeman 2005 ISBN 978 0 7167 3907 4 Hemcinin baxAntropogenez Geoxronoloji cedvel Dunya tarixiXarici kecidlerAgeing the Earth BBC Radio 4 discussion with Richard Corfield Hazel Rymer amp Henry Gee In Our Time Nov 20 2003 Expedition 13 Science Assembly Prep on Tap for Crew NASA 2006 01 11 2012 08 08 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2006 03 27 Yerin tarixi meteorologiaenred 2024 01 21 IstinadlarSteven M 2005 Earth system history 2nd ed New York Freeman ISBN 978 0 7167 3907 4 Steno s principles of stratigraphy 2008 05 09 tarixinde Istifade tarixi 2014 12 02 PDF 2018 05 17 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 12 02 Geohronologicheskaya shkala 2021 04 11 tarixinde Istifade tarixi 2014 12 02 PDF 2014 05 28 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 12 02 Usaqlar ucun ensiklopediya Geologiya Baki 2008 Serq qerb 2014 04 28 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 12 03 Metod trek 2016 03 05 tarixinde Istifade tarixi 2014 12 03 Jorj Kuvye Paleobotanika 2021 10 26 tarixinde Istifade tarixi 2014 12 27 OSNOVNYE KONCEPCII I PROBLEMY PALEOIHNOLOGII 2014 01 19 tarixinde Istifade tarixi 2014 12 27 Melikov Behruz Yersunasligin esaslari PDF 2021 06 28 tarixinde PDF Istifade tarixi 2014 12 29 Encrenaz T The solar system 3rd Berlin Springer 2004 P 89 ISBN 978 3 540 00241 3 Kasting James F 1993 Earth s early atmosphere Science 259 5097 920 926 DOI 10 1126 science 11536547 PMID 11536547 L P Shubajev Ymumi Jershynaslyg Baky 1986 s 33 2015 06 02 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 01 07 R R Gabdullin I V Ilin A V Ivanov Evolyuciya Zemli i zhizni Izdatelstvo Moskovskogo universiteta 2005 s 16 2016 04 09 tarixinde Istifade tarixi 2015 01 10 Dalrymple G B 1991 The Age of the Earth California Stanford University Press ISBN 0 8047 1569 6 Katarhej 2012 01 01 tarixinde Istifade tarixi 2015 01 23 Chang Kenneth A New Picture of the Early Earth angl Stephen E Kesler Hiroshi Ohmoto Evolution of Early Earth s Atmosphere Hydrosphere and Biosphere Constraints from Ore Deposits Geological Society of America 2006 1 2016 04 09 at the Wayback Machine Cradle of life the discovery of earth s earliest fossils Princeton N J Princeton University Press 1999 pp 87 89 ISBN 0 691 08864 0 Zahnle K Schaefer L Fegley B 2010 Earth s Earliest Atmospheres 2019 07 26 at the Wayback Machine Cold Spring Harbor Perspectives in Biology 2 10 a004895 University of California Museum of Paleontology The Archean Eon and the Hadean 2022 05 12 at the Wayback Machine 2014 12 29 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 01 23 Planeta plennica pylevoe oblako ili kusochek Zemli 5 teorij o proishozhdenii Luny 2021 10 15 tarixinde Istifade tarixi 2015 02 05 Moon Created by Giant Collision Studies Confirm History 2012 10 18 2021 01 24 at the Wayback Machine Stroud Rick 2009 The Book of the Moon Walken and Company pp 24 27 ISBN 978 0 8027 1734 4 Binder A B 1974 On the origin of the Moon by rotational fission The Moon 11 2 53 76 Bibcode 1974Moon 11 53B doi 10 1007 BF01877794 Mitler H E 1975 Formation of an iron poor moon by partial capture or Yet another exotic theory of lunar origin Icarus 24 2 256 268 Bibcode 1975Icar 24 256M doi 10 1016 0019 1035 75 90102 5 Earth Asteroid Collision Formed Moon Later Than Thought 2009 04 18 at the Wayback Machine News nationalgeographic com 28 October 2010 PDF 2018 07 27 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2021 01 17 Touboul M Kleine T Bourdon B Palme H Wieler R 2007 Late formation and prolonged differentiation of the Moon inferred from W isotopes in lunar metals Nature 450 7173 1206 9 Bibcode 2007Natur 450 1206T doi 10 1038 nature06428 PMID 18097403 Flying Oceans of Magma Help Demystify the Moon s Creation 2019 06 10 at the Wayback Machine News nationalgeographic com Nield Ted 2009 Moonwalk summary of meeting at Meteoritical Society s 72nd Annual Meeting Nancy France Geoscientist 19 8 Pahlevan Kaveh Stevenson David J 2007 Equilibration in the aftermath of the lunar forming giant impact Earth and Planetary Science Letters 262 3 4 438 449 arXiv 1012 5323free to read Bibcode 2007E amp PSL 262 438P doi 10 1016 j epsl 2007 07 055 Obrazovanie okeanov i materikov 2022 01 17 tarixinde Istifade tarixi 2015 02 19 Cografiya ensiklopediyasi Baki 2012 s 16 Lovett Richard A September 5 2008 Supercontinent Pangaea Pushed Not Sucked Into Place National Geographic News Encyclopaedia Britannica 2015 04 30 tarixinde Istifade tarixi 2015 02 19 Proishozhdenie i nachalnye etapy razvitiya zhizni na Zemle 2021 07 01 tarixinde Istifade tarixi 2015 02 21 Gunn Angus M 2004 Evolution and Creationism in the Public Schools A Handbook for Educators Parents and Community Leaders Jefferson NC Napier William October 2011 Exchange of Biomaterial Between Planetary Systems 2017 06 15 at the Wayback Machine Bolshoj Enciklopedicheskij slovar 2017 10 07 tarixinde Istifade tarixi 2015 03 01 Li Z X Bogdanova S V Collins A S Davidson A B De Waele R E Ernst I C W Fitzsimons R A Fuck D P Gladkochub J Jacobs K E Karlstrom S Lul L M Natapov V Pease S A Pisarevsky K Thrane and V Vernikovsky 2008 Assembly configuration and break up history of Rodinia A synthesis Precambrian Research 160 179 210 Rodiniya 2022 03 31 tarixinde Istifade tarixi 2015 03 01 Newscientist 24 may 2010 by Michael Marshall The history of ice on Earth 2015 06 26 at the Wayback Machine Melikov Behruz Tarixi geologiya PDF 2021 06 28 tarixinde PDF Istifade tarixi 2015 03 13 The Cambrian Period 2012 05 15 tarixinde Istifade tarixi 2015 03 13 Kembrijskij period 2020 04 30 tarixinde Istifade tarixi 2015 03 13 Archaeocyatha 2022 03 07 tarixinde Istifade tarixi 2015 03 13 Geologicheskaya enciklopediya 2017 10 07 tarixinde Istifade tarixi 2015 03 13 2015 06 02 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 03 13 Kaledonidy Severo Zapadnoj i Centralnoj Evropy 2017 03 16 tarixinde Istifade tarixi 2015 03 29 Pozdneordovikskij rannesilurijskij lednikovyj period 460 420 m l n 2022 02 10 tarixinde Istifade tarixi 2015 04 10 TRILOBITY OBITATELI PALEOZOYa 2017 08 02 tarixinde Istifade tarixi 2015 04 10 Ots Arvo 2007 02 12 Estonian oil shale properties and utilization in power plants 2016 10 29 at the Wayback Machine PDF Energetika Lithuanian Academy of Sciences Publishers 53 2 8 18 Retrieved 2011 05 06 Silurian Period 2017 02 09 at the Wayback Machine 1996 2015 National Geographic Society Kenrick Paul amp Crane Peter R 1997 The Origin and Early Diversification of Land Plants A Cladistic Study Washington D C Smithsonian Institution Press ISBN 978 1 56098 730 7 Rudwick M S J 1985 The great Devonian controversy the shaping of scientific knowledge among gentlemanly specialists Chicago University of Chicago Press South African History Online 21 December 1938 A fishing trawler off the South African Coast catches a coelacanth 20 October 2021 tarixinde Istifade tarixi 25 April 2015 Extinction John Baez April 8 2006 May 8 2019 tarixinde Istifade tarixi April 25 2015 Johnson Ralph Gordon Richardson Eugene Stanley Jr March 24 1969 Pennsylvanian Invertebrates of the Mazon Creek Area Illinois The Morphology and Affinities of Tullimonstrum Fieldiana Geology INTERNATIONAL CHRONOSTRATIGRAPHIC CHART PDF 2013 07 17 tarixinde PDF Istifade tarixi 2015 05 20 Cossey P J et al 2004 British Lower Carboniferous Stratigraphy Geological Conservation Review Series no 29 JNCC Peterborough Ushakov S A Yasamanov N A Drejf materikov i klimaty Zemli M Mysl 1984 S 206 E R Ershov Evolyuciya myorzlyh tolsh v istorii Zemli Moskovskij gosudarstvennyj universitet im M V Lomonosova 1996 PDF 2021 06 28 tarixinde PDF Istifade tarixi 2015 05 26 2015 09 04 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 05 27 PDF 2016 05 09 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 09 26 2012 07 11 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2017 10 19 The Permian Period 2017 07 04 at the Wayback Machine berkeley edu Kaledonskaya skladchatost Bolshaya sovetskaya enciklopediya v 30 t gl red A M Prohorov 3 e izd M Sovetskaya enciklopediya 1969 1978 Old Red Sandstone ENCYCLOPAEDIA BRITANNICA 2022 09 30 tarixinde Istifade tarixi 2017 10 18 Tectonics of the Devonian 2018 07 03 at the Wayback Machine Website of University of California Museum of Paleontology Arxivlenmis suret 2022 09 11 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2017 10 21 Friedrich von Alberti Beitrag zu einer Monographie des bunten Sandsteins Muschelkalks und Keupers und die Verbindung dieser Gebilde zu einer Formation Contribution to a monograph on the colored sandstone shell limestone and mudstone and the joining of these structures into one formation Stuttgart and Tubingen Germany J G Cotta 1834 Alberti coined the term Trias on page 324 2016 05 22 at the Wayback Machine Protoavis eto International Commission on Stratigraphy 2013 PDF 2019 04 12 tarixinde PDF Istifade tarixi 2021 04 16 Frizon de Lamotte Dominique Fourdan Brendan Leleu Sophie Leparmentier Francois de Clarens Philippe Style of rifting and the stages of Pangea breakup Tectonics ingilis 34 5 24 April 2015 1009 1029 doi 10 1002 2014TC003760 olu kecid Tarduno John A Smirnova Alexei V Stability of the Earth with respect to the spin axis for the last 130 million years angl Earth and Planetary Science Letters angl russk journal 2001 15 January vol 184 no 2 P 549 553 10 1016 S0012 821X 00 00348 4 2021 04 17 at the Wayback Machine Bibcode 2001E amp PSL 184 549T 2022 07 04 at the Wayback Machine Kazlev M Alan Palaeos Mesozoic Jurassic The Jurassic Period Palaeos 2002 Pienkowski G Schudack M E Bosak P Enay R Feldman Olszewska A Golonka J Gutowski J Herngreen G F W et al 2008 Jurassic in McCann T The Geology of Central Europe vol Mesozoic and Cenozoic London Geological Society Paul Gregory S Princeton Field Guide to Dinosaurs Princeton University Press 2010 ISBN 978 0 691 13720 9 Rhamphorhynchus Paleobiology Database ingilis 2016 06 10 tarixinde Istifade tarixi 2021 04 17 Yoxlanilib 19 may 2016 INTERNATIONAL CHRONOSTRATIGRAPHIC CHART 2022 02 2022 04 02 at the Wayback Machine stratigraphy org Coiro Mario Doyle James A Hilton Jason How deep is the conflict between molecular and fossil evidence on the age of angiosperms New Phytologist ingilis 223 1 July 2019 83 99 doi 10 1111 nph 15708 ISSN 0028 646X PMID 30681148 Holtz T R Dinosaurs The Most Complete Up to Date Encyclopedia for Dinosaur Lovers of All Ages Winter 2011 Appendix PDF 2011 August 12 2017 tarixinde PDF Istifade tarixi January 13 2012 PDF Sue at the Field Museum August 18 2016 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib How well do you know SUE Field Museum of Natural History August 11 2016 April 8 2022 tarixinde Istifade tarixi December 31 2018 Sue the T Rex Field Museum February 5 2018 April 4 2014 tarixinde Istifade tarixi July 20 2018 Hartman Scott Mass estimates North vs South redux Scott Hartman s Skeletal Drawing com July 7 2013 October 12 2013 tarixinde Istifade tarixi August 24 2013 Iguanodon zuby iguany Eto pervyj iz najdennyh dinozavrov Kurochkin E N Lopatin A V Zelenkov N V otv red Iskopaemye pozvonochnye Rossii i sopredelnyh stran Iskopaemye reptilii i pticy A V Lopatin M GEOS 2015 Chast 3 S 99 300 44 s ISBN 978 5 89118 699 6 McKenna M C Bell S K 1997 Classification of Mammals Above the Species Level Columbia University Press ISBN 978 0 231 11012 9 KIMMERIJSKAYa SKLADChATOST 2023 08 28 tarixinde Istifade tarixi 2023 08 28 Golonka J Embry A Krobicki M Late Triassic Global Plate Tectonics PDF Tanner L redaktor The Late Triassic World Topics in Geobiology 46 Springer International 2018 doi 10 1007 978 3 319 68009 5 2 ISBN 978 3 319 68008 8 Cimmerian Orogeny Encyclopedia Science News amp Research Reviews 2023 08 29 tarixinde Istifade tarixi 2023 08 29 The evolution of life on Earth 271 cild no 4 October 1994 84 91 Bibcode 1994SciAm 271d 84G doi 10 1038 scientificamerican1094 84 PMID 7939569 Alvarez LW Alvarez W Asaro F Michel HV Extraterrestrial cause for the cretaceous tertiary extinction Science 208 4448 June 1980 1095 1108 Bibcode 1980Sci 208 1095A CiteSeerX 10 1 1 126 8496 doi 10 1126 science 208 4448 1095 PMID 17783054 Raup D M Sepkoski J J Mass extinctions in the marine fossil record ingilis Science 1982 1501 1503 2023 11 26 tarixinde Istifade tarixi 2024 01 21 Liu Yang Huang Chunju Ogg James G Algeo Thomas J Kemp David B Shen Wenlong Oscillations of global sea level elevation during the Paleogene correspond to 1 2 Myr amplitude modulation of orbital obliquity cycles 522 15 September 2019 65 78 Bibcode 2019E amp PSL 522 65L doi 10 1016 j epsl 2019 06 023 Istifade tarixi 24 November 2022 Crame J Alistair Early Cenozoic evolution of the latitudinal diversity gradient 202 March 2020 103090 doi 10 1016 j earscirev 2020 103090 20 March 2023 tarixinde Istifade tarixi 19 March 2023 Hottinger Lukas Paleopolis 2006 09 08 2012 06 21 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2018 11 11 B E Budaqov Q Qeybullayev Naxcivan diyarinin yer yaddasi Baki Nafta Pres 2004 seh 6 32 Mindat org www mindat org 2022 10 06 tarixinde Istifade tarixi 2022 10 06 Antunes M T Ginsburg L The Deinotherium Proboscidea Mammalia an abnormal tusk from Lisbon the Miocene record in Portugal and the first appearance datum Evidence from Lisbon Portugal PDF Ciencias da Terra 15 2003 173 190 2022 03 13 tarixinde PDF Istifade tarixi 2023 09 22 Semprebon Gina Tao Deng Hasjanova Jelena Solounias Nikos An examination of the dietary habits of Platybelodon grangeri from the Linxia Basin of China Evidence from dental microwear of molar teeth and tusks Palaeogeography Palaeoclimatology Palaeoecology 457 2016 109 116 Bibcode 2016PPP 457 109S doi 10 1016 j palaeo 2016 06 012 DNA duplication linked to the origin and evolution of pine trees and their relatives 2023 01 28 tarixinde Istifade tarixi 2023 09 29 Pochvy rastitelnost i zhivotnyj mir Avstralii i Okeanii Denton G H Anderson R F Toggweiler J R Edwards R L Schaefer J M Putnam A E The Last Glacial Termination Science 328 5986 2010 1652 1656 Bibcode 2010Sci 328 1652D CiteSeerX 10 1 1 1018 5454 doi 10 1126 science 1184119 PMID 20576882 Lowe J J Walker M J C Reconstructing Quaternary Environments Routledge 1997 ISBN 978 0582101661 Moores E M Fairbridge R W Editors 1998 Encyclopedia of European and Asian Regional Geology Encyclopedia of Earth Sciences Series London 825 pp Alpijsko Gimalajskij podvizhnyj poyas 2023 04 07 tarixinde Istifade tarixi 2023 12 11 PDF UMass Lowell 2019 05 10 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2018 10 19 Deconto Robert M Pollard David Rapid Cenozoic glaciation of Antarctica induced by declining atmospheric CO2 PDF Nature 421 6920 2003 245 249 Bibcode 2003Natur 421 245D doi 10 1038 nature01290 PMID 12529638 2023 08 09 tarixinde PDF Istifade tarixi 2023 12 14 Berger A Loutre M F CO2 And Astronomical Forcing of the Late Quaternary Proceedings of the 1st Solar and Space Weather Euroconference 25 29 September 2000 The Solar Cycle and Terrestrial Climate 463 ESA Publications Division 2000 seh 155 Bibcode 2000ESASP 463 155B ISBN 9290926937 Richerson Peter J Robert Boyd Robert L Bettinger Was agriculture impossible during the Pleistocene but mandatory during the Holocene A climate change hypothesis PDF American Antiquity 66 3 2001 387 411 doi 10 2307 2694241 JSTOR 2694241 4 March 2016 tarixinde PDF Istifade tarixi 29 December 2015 Andrew Hill Steven Ward Origin of the Hominidae The Record of African Large Hominoid Evolution Between 14 My and 4 My Yearbook of Physical Anthropology 31 59 1988 49 83 doi 10 1002 ajpa 1330310505 Query Hominidae Hylobatidae 2015 13 March 2020 tarixinde Istifade tarixi 28 December 2017 Ashley S Hammond et al Insights into the lower torso in late Miocene hominoid Oreopithecus bambolii 2020 01 03 at the Wayback Machine 2019 New study suggests enigmatic hominoid did not walk upright and was not a tree climber 2020 01 07 tarixinde Istifade tarixi 2020 01 03 Ward Carol Leakey Meave Walker Alan The new hominid species Australopithecus anamensis Evolutionary Anthropology Issues News and Reviews ingilis 7 6 1999 197 205 doi 10 1002 SICI 1520 6505 1999 7 6 lt 197 AID EVAN4 gt 3 0 CO 2 T ISSN 1520 6505