Neolit inqilabı və ya neolitləşmə — insan icmalarının əsası ibtidai ovçuluq və yığıcılıq olan mənimsəmə təsərrüfatından əkinçilik və heyvandarlığa əsaslanan istehsal təsərrüfatına keçidi. Arxeologiyaya görə heyvanların və bitkilərin əhilləşdirilməsi müxtəlif dövrlərdə 7-8 bölgədə müstəqil şəkildə baş vermişdir. Neolit inqilabın baş verdiyi ən erkən mərkəz kimi Yaxın Şərq hesab edilir. Burada əhilləşdirmənin 10 min il əvvəl başlaması təxmin edilir.
"Neolit inqilabı" anlayışı elmə ilk dəfə 1923-cü ildə marksist-arxeoloq Qordon Çayld tərəfindən gətirilmişdir. Onun yazdığına görə neolit dövrünün xarakterik xüsusiyyəti təkcə istehsalçı təsərrüfat növünə keçməkdən ibarət olmayıb. Əvvəlki Mezolit dövründə hakim olan kiçik ovçu və yığıcı qruplar sahələrinə yaxın şəhər və qəsəbələrdə məskunlaşdı, əkinçilik (suvarma daxil olmaqla) və yığılmış məhsulun xüsusi olaraq tikilmiş bina və tikililərdə saxlanılması yolu ilə ətraf mühiti kökündən dəyişdirdi.
Əmək məhsuldarlığının artması əhalinin çoxalmasına ərazini qorumaq üçün nisbətən geniş silahlı dəstələrin yaradılmasına, əmək bölgüsünə, əmtəə mübadiləsinin canlanmasına, mülkiyyət hüquqlarının yaranmasına, mərkəzləşdirilmiş idarəetmənin, siyasi strukturların, ideologiyanın və yeni nəsil nəsillərə ötürməyə imkan verən şifahi, həm də yazılı şəkildə bilik sistemlərinin yaranmasına səbəb oldu. Yazının meydana çıxması tarixindən əvvəlki dövr bitir. Bu isə ümumiyyətlə daş dövrünün sonuncusu olan Neolit dövrünə təsadüf edir. Ancaq Neolit inqilabı insanın təbiətlə harmoniyada bir yerdə yaşamasının məhvi kimi də izah edilə bilər. Bundan sonra insan sivilizasiyanın ortaya çıxmasına və texnoloji tərəqqiyə səbəb olan ətraf mühitin ehtiyaclarına uyğunlaşdıraraq özünü təbiətə qarşı qoyur.
Marksist tarixşünaslıqda (akademik Q.B.Polyak, professor A.N.Markova) Neolit inqilabını mənimsəmə iqtisadiyyatından istehsal iqtisadiyyatına keçid kimi yozulur. Neolit dövrünün texnoloji xüsusiyyətlərinin məhsuldar iqtisadiyyatın yaranmasına nisbəti və bu hadisələrin müxtəlif mədəniyyətlərdə ardıcıllığı müzakirə mövzusu olaraq qalır. Göründüyü kimi o, fərqlənir və yalnız insan cəmiyyətinin inkişafının bəzi universal qanunlarının fəaliyyətinin nəticəsi deyildir.
Bəzən Neolit inqilabı adlandırılan bu ictimai hadisə mərkəzləşdirilmiş idarəetmə və siyasi strukturlar, irearxik ideologiyalar, fərdiləşdirilmiş bilik sistemləri (məsələn, yazı), sıx məskunlaşma yerləri, ixtisaslaşma və əmək bölgüsü, daha çox ticarət, incəsənət və memarlığın inkişafı mülkiyyətə sahib olmanın istəyi üçün zəmin yaratmışdı. Məlum olan ən erkən sivilizasiya Cənubi Mesopotamiyada Şumerdə yaranmışdır (təqribən e.ə. 6500 min il); Bu mədəniyyətin də ortaya çıxması da Tunc dövrünün başlanğıcından xəbər verirdi.
Yuxarıda göstərilən Neolitin xüsusiyyətləri əkinçiliyin başlanğıcı ilə əlaqəsi, ortaya çıxma ardıcıllığı, sosial təkamülün universal qanunları və müxtəlif ərazilərdə bir-birləri ilə qarşılıqlı əlaqəsi akademik mübahisələrin mövzusu olaraq qalır. Neolit inqilabın ilk baş verdiyi ərazinin təxminən eramızdan əvvəl 10.000-dən sonra, Yaxın Şərqin daha geniş məhsuldar ərazilərinə malik Bərəkətli Hilal torpaqlarında baş verdiyi ehtimal edilir.
Tarixi
Kənd təsərrüfatının yaranma nəzəriyyələri
Neolit dövrü. E.ə. VIII minillikdə ibtidai cəmiyyətin tarixində Yeni Daş dövrü — Neolit dövrü başlanmışdı. Bu dövrdə əhali oturaq həyata keçmişdi. İnsanlar başlıca olaraq əkinçilik və maldarlıqla məşğul olurdular. Bunlarla yanaşı, ovçuluq və balıqçılıq da əsas məşğuliyyət idi. Onlar dulusçuluqla məşğul olur, saxsı qablar hazırlayırdılar. İnsanlar daş alətləri cilalamağı və deşməyi öyrənmişdilər. Toxuculuqda sümükdən hazırlanmış bizlərdən istifadə edirdilər. Bu dəyişikliklər icma xarici əlaqələrin də inkişafına səbəb olurdu. Ticarət əlaqələrinin inkişafı icmaların kənar icmalarla müntəzəm təmasını təmin edirdi. Yuxarıda göstərilənlər sonda "Neolit inqilabı"nın baş verməsinə gətirib çıxarmışdı. Arxeologiyaya görə heyvanların əhliləşdirilməsi və bitkilərin əkilməsi müxtəlif dövrlərdə 7-8 bölgədə müstəqil şəkildə baş vermişdir. Neolit inqilabın ən erkən mərkəzi, əhliləşdirməsi ən az 10 min il əvvəl başladığı Orta Şərqdir. Dünya Sisteminin mərkəzi bölgələrində ovçuluq,yığıcılıqla məşğul olan cəmiyyətlərinin əkinçilik cəmiyyətlərinə çevrilməsi və ya dəyişdirilməsi eramızdan əvvəl X-III minilliyə qədər uzanan bir dövrdür,əksər periferik bölgələrdə istehsal iqtisadiyyatına keçid çox sonra başa çatdı.
Ümumilikdə kənd təsərrüfatının mənşəyi haqqında bir-birinə zidd olan (lakin bir-birini istisna etməyən) nəzəriyyələr mövcuddur. Ən çox yayılmış aşağıdakılardır.
- Qordon Vir Çayldın "vahələr" nəzəriyyəsi. İqtisadi dəyişikliyi buz dövrünün sonunda iqlim dəyişikliyi ilə əlaqələndirir.
- "Təpəli yamaclar" nəzəriyyəsi. Əhliləşdirmənin Türkiyədəki Tavr dağlarının və İranın Zaqros dağlarının təpəli yamaclarından başladığı düşünülür, hansı ki, burada iqlim quru deyildi və müxtəlif çöl heyvanları və bitkiləri qorunurdu.
- "Fiesta" nəzəriyyəsi yerli mədəniyyət daxilində güc və güc nümayişi olduğunu qəbul edir.
- Karl Ortvin Sauerin təklif etdiyi "demoqrafik nəzəriyyə" əhalinin artmasının bir nəticə deyil,əkinçiliyə keçid üçün bir səbəb olduğunu irəli sürür.
- İnsanlar və bitkilərin qarşılıqlı uyğunlaşması nəticəsində bitkilərin əhliləşdirilməsi "məqsədli təkamül" nəzəriyyəsi hesab edilir
- İqtisadi tərəqqini iqlim dəyişikliyi ilə əlaqələndirmək üçün başqa bir variantı kənd təsərrüfatının meydana çıxmasının uzun müddət davamlı və proqnozlaşdırıla bilən bir iqlim dövrü başlaması sayəsində mümkün olduğunu düşünməkdir.
- Dini inqilab hipotezi. İnsanları oturaq həyat tərzinə sövq edən səbəbin,ölmüş əcdadları ilə əlaqə saxlamağa ehtiyac duyduğu yeni bir dini fikir olması idi.
İlk becərilən bitkilər
Yabanı taxıl ən az 105.000 il əvvəl toplanmış və yeyilmişdir. Lakin əhliləşdirmə çox sonra baş vermədi. Eramızdan əvvəl IX minillikdən ildən başlayaraq, neolit dövrünün səkkiz səpin məhsulu - emmer buğda, təkdənli buğda, adi arpa, əkin noxudu, mərcimək, kürüşnə, qoyunnoxudu və adi kətan - Levantda becərilirdi.Əkin çovdarı daha əvvəl becərilmiş ola bilər, lakin bu mübahisəli olaraq qalır.Düyü 6200 il bundan əvvəl Çində mədəni bitkiyə, 5700 il bundan öncə erkən əkinçilikdə, maş lobya, soya və fasol lobya mədəni bitki halına gətirilib. Donuzlar Mesopotamiyada e.ə.XI minillikdə, təqribən e.ə.XI-IX minilliklər arasında qoyunlar əhliləşdirildi. 8500-cü il bundan əvvəl ibtidai öküz müasir Türkiyə və Pakistan ərazilərində əhliləşdirilmişdi. Şəkər qamışı və bəzi kök tərəvəzləri Yeni Qvineyada eramızdan əvvəl VII minillikdə yabanı bitkidən mədəni bitki halına gətirilmişdi. Sorqo, e.ə.III minillikdə Afrikanın Sahel bölgəsində əkilmişdi. Cənubi Amerikanın And dağlarında kartof, e.ə. VIII-V minilliklər arasında əkilməyə başlamış, onunla birlikdə yabanı lobyada mədəni lobya halına gətirilmiş, koka, lama, alpaka və dəniz donuzları əhliləşdirilmişdi. Banan, eyni dövrdə Papua-Yeni Qvineyada becərildi və hibrid edildi. Mesoamerika xronologiyasına görə, qarğıdalı e.ə. IV minillikdə becərilməyə başlandı. Pambıq 3600 il bundan əvvəl Peruda əkilməyə başlandı. Dəvələr gec, e.ə.III minillikdə əhliləşdirildi.
Tunc dövrü 3300 il bundan əvvəl, Mesopotamiya, Şumer, Qədim Misir, Hindistan yarımadasının Hind vadisi mədəniyyəti, qədim Çin və qədim Yunanistan kimi mədəniyyətlərdə əkinçiliyin intensivləşməsinə şahid oldu. Şumer cütçüləri, təqribən e.ə. VIII minillikdən bəri kəndlərdə yaşayır, arpa və buğda dənli bitkiləri yetişdirirdilər. Bölgənin az yağışlı olduğunu nəzərə alaraq, əkinçilikdə Dəclə və Fərat çaylarına bel bağlayırdılar. Çaylardan çəkilən suvarma kanalları, şəhərlərə dəstək olmaq üçün kifayət qədər böyük miqdarda dənli bitkilərin böyüməsinə imkan verirdi. İlk kotanlar e.ə. III minillikdə Uruk piktoqraflarında görünür; Toxumu şumlanmış boruya atan toxum əkinləri eramızdan əvvəl 2300-cü ildə möhürlərdə görünür. E.ə. 2300-cü ilə aid möhürlərdə, əkinçilikdə kotandan istrifadə öz əksini tapmışdır. Tərəvəz bitkilərinə qoyunnoxudu, mərcimək, əkin noxudu, paxla, soğan, sarımsaq, kahı, kəvər daxil idi. Xurma, üzüm, alma, qovun və əncir də daxil olmaqla meyvələr yetişdirirdilər. Əkinçiliklə yanaşı, şumerlər həm də balıq tuturdular, quş və ceyran ovlayırdılar. Qoyun, keçi, inək və quş ətinin ətini əsasən elit təbəqədən olan insanlar yeyirdi. Balıq qurudularaq, duzlanaraq saxlanılırdı.
Qədim Misir mədəniyyəti Nil çayı və çaydakı mövsümi daşqınlar sayəsində inkişaf edirdi. Çay daşqınlarının proqnozlaşdırılması və münbit torpaq misirlilərə böyük əkinçilik sərvəti əsasında bir imperiya qurmağa imkan verdi. Misirlilər Paleolit dövrünün sonundan Neolitə qədər sülalələrdən əvvəlki dövrdə, təxminən eramızdan əvvəl X-IV minilliklər arasında, əkinçiliyi geniş miqyasda tətbiq edən ilk xalqlar arasında idi. Bu,suvarma sisteminin inkişafı ilə mümkün olmuşdur.Kətan və papirus kimi texniki bitkilərlə yanaşı, əsas qida bitkiləri buğda və arpa kimi dənli bitkilər əkilirdi.
Əsl innab, e.ə. IX minillikdə Hindistan yarımadasında əkilməyə başlanmışdır.Adi arpa və buğda becərilməsi - iribuynuzlu heyvanların, ilk növbədə qoyunların və keçilərin əhliləşdirilməsi ilə yanaşı, e.ə. VIII-VI minilliklərə aid Mehrqarx mədəniyyətində izlənildi. Bu dövrdə fil də əhliləşdirildi.Pambıq e.ə. V-IV minilliklərdə becərilmişdir. E.ə. V minillikdə Kəşmirdə əkinçilik icmaları geniş yayılmışdı. Suvarma Hind vadisi mədəniyyətində 4500 il bundan əvvəl inkişaf etmişdir. Bu yenilik nəticəsində,drenaj və kanalizasiya kanallarından istifadə olunan daha yaxşı planlaşdırılmış yaşayış məntəqələrinin yaranmasına səbəb olan Hind vadisi mədəniyyəti daha da böyüdü.Arxeoloji qazıntılar nəticəsində 2500 il bundan əvvələ aid kotan tapılmışdır.
Gələcək təkamül
Əkinçilik dövründən əvvəl insanlar daha fərqli qida rasionuna malik idilər. Belə ki, onlar heyvandarlıqdan daha çox əmək tələb edən ovçuluq və yığıcılıq ilə məşğul olurdular. Bir çox ibtidai əkinçiliklə məğşul olanların vəhşi heyvanları ovlamağa davam etdiyini və ovçuluğun bu sahədə xüsusi bacarıqlara (əmək bölgüsü) sahib olan ovçuların məşğul olmasını qeyd etmək lazımdır. Bundan əlavə, minik kimi heyvanların istifadəsindən əvvəl və xüsusən də Afrika xaricində megafaunanın kütləvi şəkildə tükənməsindən sonra da çox təsirli deyildi. Beləliklə, piya edilən ovçuluqdan daha effektiv olan atla hərəkətə keçid, Şimali Amerika hindularına XVIII-XIX əsrin əvvəllərində saylarını kəskin şəkildə artırmağa və Şimali Amerikanın geniş ərazilərini çox sürətlə məskunlaşmasına imkan verdi (bu da gələn avropalı köçkünlərlə qarşıdurmalarına səbəb oldu).
Ovçular və yığıcılar zehni və fiziki qabiliyyətlərini ov prosesi strategiyasına uyğun olaraq istifadə edirdilər. İbtidai icma quruluşunun ilkin dövrlərində bir insanın ovladığı ov ilə nisbətən kiçik insan icmalarının bütün ehtiyacları təmin edə bilərdi. Eyni zamanda, ovçular və yığıcılar şimpanzelərə bənzər davranışlara sahib idilər. Şimpanzelər kollektiv qruplarla kiçik primatları ovlamaq bacarığına malikdirlər.
Lakin ovçuluq və yığıcılıq getdikcə sıradan çıxırdı. Çünki təbiətdən hazır qida almaq getdikcə çətinləşirdi. Əhali sayı artımı və havaların tez-tez dəyişməsi də ovçuluq və yığıcılığa təsir edən amillərdən idi. Həmçinin qonşuların aqressiv hərəkətləri də bu və ya digər şəkildə qida əldə edilməsinə təsir göstərirdi. Qida əldə etmək istəyi xarici təcavüz üçün şərait yaradırdı. Ovçular və yığıcılar əksərən döyüşkən olurdular, lakin onların döyüşkənliyi ərazi ilə məhdudlaşırdı. Belə ki, onlar ərazilərini rəqiblərdən qorumaq istəyi ilə aqresiv olurdular. Digər tərəfdən ibtidai əkinçilər isə əhalinin çoxluğu və torpağın sürətlə sıradan çıxması, ibtidai əkinçilik üsulları onları yeni torpaqlar axtarmaq üçün köç etməyə məcbur edirdilər. Taxıl şəklində qida isə çox yüngül şəkildə əldə edilirdi və nisbətən asanlıqla yerdən yerə köçürülə bilərdi. Artıq məhsuldar bir iqtisadiyyata yiyələnmiş, lakin inkişaf etmiş bir dövlətçilik, köləlik və ya başqa bir başqa şəxsi asılılıq formalarını inkişaf etdirməmiş ibtidai əkinçilərin bu cür köçürülmələri, tez-tez soyqırımla sona çatırdı, çünki işğal olunmuş ərazinin əhalisi müstəsna bir maneə kimi qəbul edilirdi və məhv edilməyə məruz qalırdı. Müasir tədqiqatçılar bəşəriyyətin sözdə "böyük irqləri"nin meydana gəlməsini əlaqələndirən əkinçiliyin meydana çıxması və bununla əlaqədar geniş ərazilərdə hökmranlığa nail olmağı bacaran fərdi qrupların sayının kəskin artması ilə izah edirlər. Əhalinin təcrid olunması və son dərəcə əlverişli təbii şərtlər səbəbiylə ovçu və yığıcıların həyatını qoruduğu yerlərdə mozaik, polimorfik olaraq qalırdı - digər qrupları sıra kənarlarına itələyərək müəyyən bir irqi tip daşıyıcıların say üstünlüyünə əsaslanan irqi xüsusiyyətlərin düzəldilməsi orada baş vermədi.
Bitkilərin məqsədyönlü becərilməsi cəmiyyətin inkişafı üçün şərait yaratdı və bu ilk sivilizasiyaların meydana çıxmasına səbəb oldu (eramızdan əvvəl III minilliyə qədər). Torpağın becərilməsi sayəsində neolit dövrü insanları tarixdə ilk dəfə təbii yaşayış mühitini öz ehtiyaclarına uyğunlaşdırmağı bacardılar. Neolit dövrdə istehsal iqtisadiyyatı meydana çıxır. Artıq qida əldə etmək, yeni əmək alətlərinin yaranması və məskunlaşmış yaşayış yerlərinin salınması insanı ətrafdakı təbiətdən nisbətən müstəqil etmişdir. Əhalinin artan konsentrasiyası qəbilənin quruluşunu qəbilə icmasından qonşu icmasına dəyişdirdi. Qeyd olunduğu kimi, ibtidai ovçuluqdan əkinçiliyə keçid dövründəki sosial dəyişikliklərin ehtiyaclarına cavab olaraq zoomorf tanrıların yerini antropomorf olanlar, köhnə kultların yeniləri tərəfindən müxtəlif dərəcədə qaldırılması ilə əvəz olundu.
Təxminən yeddi min il davam edən "neolit inqilab"ı dövründə Mesopotamiya və Qərbi Asiyanın digər bölgələri, Misir, Çin, Yaponiya və qədim Amerika mədəniyyətlərinin maddi və mənəvi təməlləri atıldı. İnsan həyatının maddi, bədii və dini cəhətlərində köklü bir dəyişiklik Mesopotamiya və Misirdə eramızdan əvvəl 3-cü minilliyə qədər yazının meydana çıxmasından sonra baş verdi.
Azərbaycanda "Neolit inqilabı"
"Neolit inqilabı" əlverişli torpaq və iqlim şəraiti ilə seçilən, eləcə də zəruri mədəni-tarixi inkişaf səviyyəsində olan Azərbaycanın tarixi ərazilərindən də yan keçməmişdir. Hələ ötən əsrin 40-50-ci illərində Cənubi Azərbaycannda aşkar olunan və öyrənilən çoxtəbəqəli Göytəpə, Həsənlitəpə, Firuztəpə və digər qədim yaşayış yerləri neolit dövrünə aid yüksək əkinçilik mədəniyyətlərini əks etdirən ilk abidələr olmuşdur.
1951-ci ildə Şimali Azərbaycanda, Naxçıvan şəhəri yaxınlığındakı çoxtəbəqəli Kültəpə abidəsində başlanılan arxeoloji qazıntılar bütün Cənubi Qafqaz üçün əlamətdar hadisə olmuşdur. Həmin abidənin alt təbəqələri "Neolit inqilabı"ndan xəbər verən ilk arxeoloji artefaktlar kimi qiymətləndirilmişdir. Ötən əsrin 60-80 illərində və yeni əsrin əvvəllərində Mil, Qarabağ və Muğan düzlərində, Gəncəçay hövzəsində, eləcə də Azərbaycanın digər bölgələrində aşkarlanan Şomutəpə, Qarğalartəpəsi, Töyrətəpə, Babadərviş, Əliköməktəpə, Leylatəpə, Kamiltəpə, Şahtəpə, Göytəpə, Polutəpə və digər nadir abidələr Azərbaycanın Yaxın Şərqdə müstəqil qədim əkinçilik mərkəzlərindən biri olmasını sübuta yetirmişdir.
Gəncə yaxınlığındakı Neolit düşərgəsindən bıçağaoxşar lövhələr, qaşovlar və başqa kəsici alətlər tapılmışdır. Çaxmaqdaşından və dəvəgözü daşından hazırlanmış həmin alətlərdən insanlar əkin və biçin işlərində istifadə edirdilər. Arxeoloqlar Tovuz rayonundakı Göytəpə yaşayış yerindən maraqlı bir oraq tapmışlar. Oraq iribuynuzlu heyvanın çənə sümüyündən düzəldilmişdir. Ortada sümüyün içərisinə maili xətt boyunca çaxmaqdaşından kəsici qəlpələr bərkidilmişdir. Neolit dövrünün sonuna aid yaşayış evlərinin bərpa edilmiş görünüşü Eneolit dövrü. Bu dövr e.ə. VI—IV minillikləri əhatə edir. Bu dövrdə insanlar ilk dəfə metalla — mislə tanış olmuşlar. Lakin bu dövrdə misdən geniş istifadə olunmamışdır. Çünki mis yumşaq, kövrək olduğundan ondan hazırlanan alətlər tez sıradan çıxırdı. Həm də mis az tapılırdı. Ona görə də təsərrüfatda, məişətdə daş alətlər üstün yer tuturdu.
Eneolit dövrünün yaşayış məskənləri Gəncə-Qazax, Mil-Qarabağ, Muğan, Naxçıvan bölgələrində, Təbriz yaxınlığında, Urmiya gölü ətrafında öyrənilmişdir. Eneolit dövrünün yaşayış məskənləri çay kənarında, əkinçilik və maldarlıq üçün əlverişli yerlərdə salınırdı. Əhali binaları çiy kərpic və möhrədən inşa edirdi. Yaşayış məskənlərində aşkar edilən evlər dairəvi formadadır. Belə evi ərdə ailələr birgə yaşamışlar. İcma torpağında birgə çalışan bu ailələr ümumi məhsul bölgüsündən aldıqları pay hesabına dolanırdılar. Eneolit dövründə toxa əkinçiliyi daha da inkişaf etmişdi. Taxıl kəsici daş lövhələrdən hazırlanmış oraqla biçilirdi. Taxıl ehtiyatı iri saxsı küplərdə saxlanılırdı. Maldarlıq təsərrüfatı da inkişaf etmişdi. Təsərrüfatlarda qaramal və davar saxlayırdılar.
Cəlilabad rayonunda e.ə. V minilliyə aid qədim Əliköməktəpə yaşayış yerindən at sümükləri tapılmışdır. Eneolit dövründə bizə məlum olan ev heyvanlarının artıq hamısı əhliləşdirilmişdi. Əkinçilik və maldarlıq təsərrüfatı inkişaf etmiş, ovçuluq və balıqçılıq əhalinin ikinci dərəcəli məşğuliyyət sahəsinə çevrilmişdi. Eneolit dövrü əhalisinin həyatında sənətkarlıq mühüm yer tuturdu. Sənətkarlar gildən saxsı qablar, daş, sümük və misdən əmək alətləri, məişət və bəzək əşyaları hazırlayırdılar. Sümükdən hazırlanmış iy ucluqları qədim əhalinin toxuculuqla məşğul olduğunu göstərir. Eneolit dövrünün özünəməxsus dəfn mərasimləri olmuşdur. Ölülər yaşayış məskənində, evlərin içərisində və arasında basdırılırdı. Cəsədin üstünə qan (həyat verən) rəmzi sayılan qırmızı boyaçəkir, yaxud oxra səpirdilər. Eneolit dövrü əhalisi müxtəlif dini ayinlər, ovsun mərasimləri keçirirdilər. Qobustandakı qayaüstü rəsmlərin bəziləri bu dövrün ovsun və dini mərasimlərini əks etdirir.
İstinadlar
- Jean-Pierre Bocquet-Appel. "When the World's Population Took Off: The Springboard of the Neolithic Demographic Transition". Science. 333 (6042). July 29, 2011: 560–561. Bibcode:2011Sci...333..560B. doi:10.1126/science.1208880. PMID 21798934.
- Pollard, Elizabeth; Rosenberg, Clifford; Tigor, Robert. Worlds together, worlds apart. 1 (concise). New York: W.W. Norton & Company. 2015. səh. 23. ISBN .
- "«Origin of agriculture and domestication of plants and animals linked to early Holocene climate amelioration», Anil K. Gupta*, Current Science, Vol. 87, No. 1, 10 July 2004" (PDF). 31 October 2004 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 3 November 2020.
- Büssel – Çimli-podzol torpaqlar / baş red. M.K.Kərimov. — Azərbaycan Milli Ensiklopediyası. — Bakı: “Azərbaycan Milli Ensiklopediyası” Elmi Mərkəzi, 2014. — 25 cilddə. — V cild. — Səhifələrin sayı: 592. — Səh.: 469-470. — 25 000 nüsx. — .
- «The Slow Birth of Agriculture», Heather Pringle* 2011-01-01 at the Wayback Machine
- «Zawi Chemi Shanidar», EMuseum, Minnesota State University 2008-06-18 at the Wayback Machine
- Violatti, Cristian. Neolithic Period // Ancient History Encyclopedia. 2 April 2018. 17 July 2017 tarixində .
- "The Slow Birth of Agriculture" 2011-01-01 at the Wayback Machine, Heather Pringle
- "Wizard Chemi Shanidar". EMuseum. Minnesota State University. June 18, 2008 tarixində .
- . 2007-05-15 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-11-17.
- The Cambridge World History of Food. Cambridge University Press. 2000. səh. 46.
- . news.sciencemag.org. 2015-11-01 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-11-09.
- Gordon Childe. Man Makes Himself. Oxford University Press. 1936.
- Charles E. Redman. Rise of Civilization: From Early Hunters to Urban Society in the Ancient Near East. San Francisco: Freeman. 1978.
- Hayden, Brian. Models of Domestication // Transitions to Agriculture in Prehistory. Madison: Prehistory Press. Anne Birgitte Gebauer and T. Douglas Price. 1992. 11–18.
- Sauer, Carl, O. Agricultural origins and dispersals. Cambridge, MA. 1952.
- Binford, Lewis R. Post-Pleistocene Adaptations // New Perspectives in Archaeology. Chicago: Aldine Publishing Company. Sally R. Binford and Lewis R. Binford. 1968. 313–342.
- Rindos, David. The Origins of Agriculture: An Evolutionary Perspective. . 1987. ISBN .
- Wright, Ronald. A Short History of Progress. Anansi. 2004. ISBN .
- Diamond, J.; Bellwood, P. "Farmers and Their Languages: The First Expansions". Science. 300 (5619). 2003: 597–603. Bibcode:2003Sci...300..597D. CiteSeerX 10.1.1.1013.4523. doi:10.1126/science.1078208. PMID 12714734.
- Zeder, Melinda. "The Origins of Agriculture in the Near East". Current Anthropology. 52 (S4). October 2011: 221–235. doi:10.1086/659307. JSTOR 10.1086/659307.
- Hirst, Kris. "Domestication History of Rye". ThoughtCo. June 2019. 1 August 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 18 April 2020.
- . . 16 June 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 June 2016.
- Tannahill, Reay. The fine art of food. Folio Society. 1968.
- Janick, Jules. "Ancient Egyptian Agriculture and the Origins of Horticulture" (PDF). Acta Hort. 583: 23–39. 2013-05-25 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2020-11-23.
- Kees, Herman. Ancient Egypt: A Cultural Topography. University of Chicago Press. 1961.
- Gupta, Anil K. "Origin of agriculture and domestication of plants and animals linked to early Holocene climate amelioration". Current Science. Indian Academy of Sciences. 87 (1). 10 July 2004: 58–59.
- Baber, Zaheer. The Science of Empire: Scientific Knowledge, Civilization, and Colonial Rule in India. State University of New York Press. 1996. səh. 19. ISBN .
- Harris, David R.; Gosden, C. The Origins and Spread of Agriculture and Pastoralism in Eurasia: Crops, Fields, Flocks And Herds. Routledge. 1996. səh. 385. ISBN .
- . The Ancient Indus: Urbanism, Economy, and Society. Cambridge University Press. 2009. 44, 51. ISBN . 2020-10-21 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-11-23.
- Stein, Burton (1998). A History of India. Blackwell Publishing. 47. ISBN .
- Rodda & Ubertini. The Basis of Civilization – Water Science?. International Association of Hydrological Science. 2004. səh. 279. ISBN .
- Lal, R. "Thematic evolution of ISTRO: transition in scientific issues and research focus from 1955 to 2000". Soil and Tillage Research. 61 (1–2). 2001: 3–12 [3]. doi:10.1016/S0167-1987(01)00184-2.
- "Обезьяна не убьет другую обезьяну?.. Шимпанзе истребляют красных колобусов - Антропогенез.РУ". 2018-02-18 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-11-23.
- Станислав Владимирович Дробышевский, научный редактор АНТРОПОГЕНЕЗ.РУ, к.б.н., доцент кафедры антропологии биологического факультета МГУ им. Ломоносова. Социальные факторы антропогенеза 2016-01-30 at the Wayback Machine.
- "А. Э. Назиров, О. В. Маслиева. О становлении духовной культуры". 2015-01-28 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-11-26.
- Geoffrey Sampson, Writing Systems: a Linguistic Introduction, Stanford University Press, 1990, p. 78.
- Mahmudov F.R. Əliköməktəpəsində arxeoloji qazıntılann ilkin yekunlan // Azərbaycanda daş dövrü və eneolit, Bakı, 1984.
- Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası V cild, B., 1980, səh. 181
- SİVİLİZASİYANIN BAŞLANĞIC NÖQTƏSİ-GÖYTƏPƏ NEOLİT DÖVRÜ ABİDƏSİ
- Ə.Q.Cəfərov. Azərbaycan Arxeologiyası, Daş Dövrü. Altı cilddə. I cild. Bakı. "ŞƏRQ-QƏRB"-2008. (VI fəsil səh.67)
- R. Ə. Babaxanov – Qobustanı gəzərkən, Azərbaycan abidələri dərgisi, № 1, Bakı, 1984, səh 54
Ədəbiyyat
- Qafar Cəbiyev. Azərbaycan arxeologiyasının əsasları. "Elm və təhsil”, Bakı. 2018.
- Bailey, Douglass. (2001). Balkan Prehistory: Exclusions, Incorporation and Identity. Routledge Publishers. ISBN .
- Bailey, Douglass. (2005). Prehistoric Figurines: Representation and Corporeality in the Neolithic. Routledge Publishers. ISBN .
- Balter, Michael (2005). The Goddess and the Bull: Catalhoyuk, An Archaeological Journey to the Dawn of Civilization. New York: Free Press. ISBN .
- Bellwood, Peter. First Farmers: The Origins of Agricultural Societies. Blackwell. 2004. ISBN .
- Bocquet-Appel, Jean-Pierre, editor and Ofer Bar-Yosef, editor, The Neolithic Demographic Transition and its Consequences, Springer (October 21, 2008), hardcover, 544 pages, ISBN , trade paperback and Kindle editions are also available.
- Cohen, Mark Nathan (1977)The Food Crisis in Prehistory: Overpopulation and the Origins of Agriculture. New Haven and London: Yale University Press. ISBN .
- Diamond, Jared (1997). Guns, germs and steel. A short history of everybody for the last 13,000 years.
- Diamond, Jared (2002). "Evolution, Consequences and Future of Plant and Animal Domestication". Nature, Vol 418.
- Harlan, Jack R. (1992). Crops & Man: Views on Agricultural Origins ASA, CSA, Madison, WI.
- Wright, Gary A. (1971). "Origins of Food Production in Southwestern Asia: A Survey of Ideas" Current Anthropology, Vol. 12, No. 4/5 (Oct.–Dec., 1971), pp. 447–477
- Kuijt, Ian; Finlayson, Bill. (2009). "Evidence for food storage and predomestication granaries 11,000 years ago in the Jordan Valley". PNAS, Vol. 106, No. 27, pp. 10966–10970.
- Долуханов П. М. География каменного века. Планета Земля и Вселенная (50000 nüs.). М.: Наука. Отв. ред. А. А. Величко; Худож. В. Я. Янов. 1979.
- Гринин Л. Е. Производительные силы и исторический процесс (3-е изд., стер). М.: КомКнига. 2006. ISBN .
- Коротаев А. В., Малков А. С., Халтурина Д. А. Законы истории. Математическое моделирование развития Мир-Системы. Демография, экономика, культура. 2-е изд. М.: УРСС, 2007.
Xarici keçidlər
- NEOLİT İNQİLABI. ENEOLİT DÖVRÜ
- The Agricultural Revolution — YouTube: Crash Course (YouTube) Dünya Tarixi #1 (ing.)
- Neolit inqilabı // «Кругосвет» ensiklopediyası (rus.)
- Шнирельман В. "Neolit inqilabı" nədir? (rus.)
- Postneolit qidalanması — Mariya Dobrovolskinin məruzələri // ПостНаука (rus.)
- // Zubov А.B. Audioməruzə kursu. (rus.)
- Dinin tarixi. Qədim və müasir dinlə. (16, 17 məruzələr - Neolit) [1] // Zubov А.B. (rus.)
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Neolit inqilabi ve ya neolitlesme insan icmalarinin esasi ibtidai ovculuq ve yigiciliq olan menimseme teserrufatindan ekincilik ve heyvandarliga esaslanan istehsal teserrufatina kecidi Arxeologiyaya gore heyvanlarin ve bitkilerin ehillesdirilmesi muxtelif dovrlerde 7 8 bolgede musteqil sekilde bas vermisdir Neolit inqilabin bas verdiyi en erken merkez kimi Yaxin Serq hesab edilir Burada ehillesdirmenin 10 min il evvel baslamasi texmin edilir Mehsuldar aypara sahesi eramizdan evvel 7500 il Dekor keramit dovrunden evvel Neolit dovrunun esas arxeoloji yerleri Mesopotamiya erazisinde genis yasayis menteqeleri yox idi Neolit inqilabi anlayisi elme ilk defe 1923 cu ilde marksist arxeoloq Qordon Cayld terefinden getirilmisdir Onun yazdigina gore neolit dovrunun xarakterik xususiyyeti tekce istehsalci teserrufat novune kecmekden ibaret olmayib Evvelki Mezolit dovrunde hakim olan kicik ovcu ve yigici qruplar sahelerine yaxin seher ve qesebelerde meskunlasdi ekincilik suvarma daxil olmaqla ve yigilmis mehsulun xususi olaraq tikilmis bina ve tikililerde saxlanilmasi yolu ile etraf muhiti kokunden deyisdirdi Emek mehsuldarliginin artmasi ehalinin coxalmasina erazini qorumaq ucun nisbeten genis silahli destelerin yaradilmasina emek bolgusune emtee mubadilesinin canlanmasina mulkiyyet huquqlarinin yaranmasina merkezlesdirilmis idareetmenin siyasi strukturlarin ideologiyanin ve yeni nesil nesillere oturmeye imkan veren sifahi hem de yazili sekilde bilik sistemlerinin yaranmasina sebeb oldu Yazinin meydana cixmasi tarixinden evvelki dovr bitir Bu ise umumiyyetle das dovrunun sonuncusu olan Neolit dovrune tesaduf edir Ancaq Neolit inqilabi insanin tebietle harmoniyada bir yerde yasamasinin mehvi kimi de izah edile biler Bundan sonra insan sivilizasiyanin ortaya cixmasina ve texnoloji tereqqiye sebeb olan etraf muhitin ehtiyaclarina uygunlasdiraraq ozunu tebiete qarsi qoyur Marksist tarixsunasliqda akademik Q B Polyak professor A N Markova Neolit inqilabini menimseme iqtisadiyyatindan istehsal iqtisadiyyatina kecid kimi yozulur Neolit dovrunun texnoloji xususiyyetlerinin mehsuldar iqtisadiyyatin yaranmasina nisbeti ve bu hadiselerin muxtelif medeniyyetlerde ardicilligi muzakire movzusu olaraq qalir Gorunduyu kimi o ferqlenir ve yalniz insan cemiyyetinin inkisafinin bezi universal qanunlarinin fealiyyetinin neticesi deyildir Bezen Neolit inqilabi adlandirilan bu ictimai hadise merkezlesdirilmis idareetme ve siyasi strukturlar irearxik ideologiyalar ferdilesdirilmis bilik sistemleri meselen yazi six meskunlasma yerleri ixtisaslasma ve emek bolgusu daha cox ticaret incesenet ve memarligin inkisafi mulkiyyete sahib olmanin isteyi ucun zemin yaratmisdi Melum olan en erken sivilizasiya Cenubi Mesopotamiyada Sumerde yaranmisdir teqriben e e 6500 min il Bu medeniyyetin de ortaya cixmasi da Tunc dovrunun baslangicindan xeber verirdi Yuxarida gosterilen Neolitin xususiyyetleri ekinciliyin baslangici ile elaqesi ortaya cixma ardicilligi sosial tekamulun universal qanunlari ve muxtelif erazilerde bir birleri ile qarsiliqli elaqesi akademik mubahiselerin movzusu olaraq qalir Neolit inqilabin ilk bas verdiyi erazinin texminen eramizdan evvel 10 000 den sonra Yaxin Serqin daha genis mehsuldar erazilerine malik Bereketli Hilal torpaqlarinda bas verdiyi ehtimal edilir TarixiKend teserrufatinin yaranma nezeriyyeleri Neolit dovru E e VIII minillikde ibtidai cemiyyetin tarixinde Yeni Das dovru Neolit dovru baslanmisdi Bu dovrde ehali oturaq heyata kecmisdi Insanlar baslica olaraq ekincilik ve maldarliqla mesgul olurdular Bunlarla yanasi ovculuq ve baliqciliq da esas mesguliyyet idi Onlar dulusculuqla mesgul olur saxsi qablar hazirlayirdilar Insanlar das aletleri cilalamagi ve desmeyi oyrenmisdiler Toxuculuqda sumukden hazirlanmis bizlerden istifade edirdiler Bu deyisiklikler icma xarici elaqelerin de inkisafina sebeb olurdu Ticaret elaqelerinin inkisafi icmalarin kenar icmalarla muntezem temasini temin edirdi Yuxarida gosterilenler sonda Neolit inqilabi nin bas vermesine getirib cixarmisdi Arxeologiyaya gore heyvanlarin ehlilesdirilmesi ve bitkilerin ekilmesi muxtelif dovrlerde 7 8 bolgede musteqil sekilde bas vermisdir Neolit inqilabin en erken merkezi ehlilesdirmesi en az 10 min il evvel basladigi Orta Serqdir Dunya Sisteminin merkezi bolgelerinde ovculuq yigiciliqla mesgul olan cemiyyetlerinin ekincilik cemiyyetlerine cevrilmesi ve ya deyisdirilmesi eramizdan evvel X III minilliye qeder uzanan bir dovrdur ekser periferik bolgelerde istehsal iqtisadiyyatina kecid cox sonra basa catdi Umumilikde kend teserrufatinin menseyi haqqinda bir birine zidd olan lakin bir birini istisna etmeyen nezeriyyeler movcuddur En cox yayilmis asagidakilardir Qordon Vir Cayldin vaheler nezeriyyesi Iqtisadi deyisikliyi buz dovrunun sonunda iqlim deyisikliyi ile elaqelendirir Tepeli yamaclar nezeriyyesi Ehlilesdirmenin Turkiyedeki Tavr daglarinin ve Iranin Zaqros daglarinin tepeli yamaclarindan basladigi dusunulur hansi ki burada iqlim quru deyildi ve muxtelif col heyvanlari ve bitkileri qorunurdu Fiesta nezeriyyesi yerli medeniyyet daxilinde guc ve guc numayisi oldugunu qebul edir Karl Ortvin Sauerin teklif etdiyi demoqrafik nezeriyye ehalinin artmasinin bir netice deyil ekinciliye kecid ucun bir sebeb oldugunu ireli surur Insanlar ve bitkilerin qarsiliqli uygunlasmasi neticesinde bitkilerin ehlilesdirilmesi meqsedli tekamul nezeriyyesi hesab edilir Iqtisadi tereqqini iqlim deyisikliyi ile elaqelendirmek ucun basqa bir varianti kend teserrufatinin meydana cixmasinin uzun muddet davamli ve proqnozlasdirila bilen bir iqlim dovru baslamasi sayesinde mumkun oldugunu dusunmekdir Dini inqilab hipotezi Insanlari oturaq heyat terzine sovq eden sebebin olmus ecdadlari ile elaqe saxlamaga ehtiyac duydugu yeni bir dini fikir olmasi idi Ilk becerilen bitkilerIlk medeni bitkilerin mense merkezleri ve yayilma areali mueyyen edilmisdir Mehsuldar Hilal e e 11 000 Yantsiz ve Xuanxe caylari hovzeleri e e 9 000 ve Yeni Qvineya e e 9 000 6000 Orta Meksika e e 5 000 4000 Simali ve Cenubi Amerika e e 5 000 4000 Neolit dovrune aid Sumer oragi yandirilmis gilden Yabani taxil en az 105 000 il evvel toplanmis ve yeyilmisdir Lakin ehlilesdirme cox sonra bas vermedi Eramizdan evvel IX minillikden ilden baslayaraq neolit dovrunun sekkiz sepin mehsulu emmer bugda tekdenli bugda adi arpa ekin noxudu mercimek kurusne qoyunnoxudu ve adi ketan Levantda becerilirdi Ekin covdari daha evvel becerilmis ola biler lakin bu mubahiseli olaraq qalir Duyu 6200 il bundan evvel Cinde medeni bitkiye 5700 il bundan once erken ekincilikde mas lobya soya ve fasol lobya medeni bitki halina getirilib Donuzlar Mesopotamiyada e e XI minillikde teqriben e e XI IX minillikler arasinda qoyunlar ehlilesdirildi 8500 cu il bundan evvel ibtidai okuz muasir Turkiye ve Pakistan erazilerinde ehlilesdirilmisdi Seker qamisi ve bezi kok terevezleri Yeni Qvineyada eramizdan evvel VII minillikde yabani bitkiden medeni bitki halina getirilmisdi Sorqo e e III minillikde Afrikanin Sahel bolgesinde ekilmisdi Cenubi Amerikanin And daglarinda kartof e e VIII V minillikler arasinda ekilmeye baslamis onunla birlikde yabani lobyada medeni lobya halina getirilmis koka lama alpaka ve deniz donuzlari ehlilesdirilmisdi Banan eyni dovrde Papua Yeni Qvineyada becerildi ve hibrid edildi Mesoamerika xronologiyasina gore qargidali e e IV minillikde becerilmeye baslandi Pambiq 3600 il bundan evvel Peruda ekilmeye baslandi Develer gec e e III minillikde ehlilesdirildi Tunc dovru 3300 il bundan evvel Mesopotamiya Sumer Qedim Misir Hindistan yarimadasinin Hind vadisi medeniyyeti qedim Cin ve qedim Yunanistan kimi medeniyyetlerde ekinciliyin intensivlesmesine sahid oldu Sumer cutculeri teqriben e e VIII minillikden beri kendlerde yasayir arpa ve bugda denli bitkileri yetisdirirdiler Bolgenin az yagisli oldugunu nezere alaraq ekincilikde Decle ve Ferat caylarina bel baglayirdilar Caylardan cekilen suvarma kanallari seherlere destek olmaq ucun kifayet qeder boyuk miqdarda denli bitkilerin boyumesine imkan verirdi Ilk kotanlar e e III minillikde Uruk piktoqraflarinda gorunur Toxumu sumlanmis boruya atan toxum ekinleri eramizdan evvel 2300 cu ilde mohurlerde gorunur E e 2300 cu ile aid mohurlerde ekincilikde kotandan istrifade oz eksini tapmisdir Terevez bitkilerine qoyunnoxudu mercimek ekin noxudu paxla sogan sarimsaq kahi kever daxil idi Xurma uzum alma qovun ve encir de daxil olmaqla meyveler yetisdirirdiler Ekincilikle yanasi sumerler hem de baliq tuturdular qus ve ceyran ovlayirdilar Qoyun keci inek ve qus etinin etini esasen elit tebeqeden olan insanlar yeyirdi Baliq qurudularaq duzlanaraq saxlanilirdi Qedim Misir medeniyyeti Nil cayi ve caydaki movsumi dasqinlar sayesinde inkisaf edirdi Cay dasqinlarinin proqnozlasdirilmasi ve munbit torpaq misirlilere boyuk ekincilik serveti esasinda bir imperiya qurmaga imkan verdi Misirliler Paleolit dovrunun sonundan Neolite qeder sulalelerden evvelki dovrde texminen eramizdan evvel X IV minillikler arasinda ekinciliyi genis miqyasda tetbiq eden ilk xalqlar arasinda idi Bu suvarma sisteminin inkisafi ile mumkun olmusdur Ketan ve papirus kimi texniki bitkilerle yanasi esas qida bitkileri bugda ve arpa kimi denli bitkiler ekilirdi Esl innab e e IX minillikde Hindistan yarimadasinda ekilmeye baslanmisdir Adi arpa ve bugda becerilmesi iribuynuzlu heyvanlarin ilk novbede qoyunlarin ve kecilerin ehlilesdirilmesi ile yanasi e e VIII VI minilliklere aid Mehrqarx medeniyyetinde izlenildi Bu dovrde fil de ehlilesdirildi Pambiq e e V IV minilliklerde becerilmisdir E e V minillikde Kesmirde ekincilik icmalari genis yayilmisdi Suvarma Hind vadisi medeniyyetinde 4500 il bundan evvel inkisaf etmisdir Bu yenilik neticesinde drenaj ve kanalizasiya kanallarindan istifade olunan daha yaxsi planlasdirilmis yasayis menteqelerinin yaranmasina sebeb olan Hind vadisi medeniyyeti daha da boyudu Arxeoloji qazintilar neticesinde 2500 il bundan evvele aid kotan tapilmisdir Gelecek tekamulE e 3500 3100 minillikler arasinda ekincilerin meskunlasdigi Nep of Xauap yasayis meskeni Ekincilik dovrunden evvel insanlar daha ferqli qida rasionuna malik idiler Bele ki onlar heyvandarliqdan daha cox emek teleb eden ovculuq ve yigiciliq ile mesgul olurdular Bir cox ibtidai ekincilikle megsul olanlarin vehsi heyvanlari ovlamaga davam etdiyini ve ovculugun bu sahede xususi bacariqlara emek bolgusu sahib olan ovcularin mesgul olmasini qeyd etmek lazimdir Bundan elave minik kimi heyvanlarin istifadesinden evvel ve xususen de Afrika xaricinde megafaunanin kutlevi sekilde tukenmesinden sonra da cox tesirli deyildi Belelikle piya edilen ovculuqdan daha effektiv olan atla herekete kecid Simali Amerika hindularina XVIII XIX esrin evvellerinde saylarini keskin sekilde artirmaga ve Simali Amerikanin genis erazilerini cox suretle meskunlasmasina imkan verdi bu da gelen avropali kockunlerle qarsidurmalarina sebeb oldu Ovcular ve yigicilar zehni ve fiziki qabiliyyetlerini ov prosesi strategiyasina uygun olaraq istifade edirdiler Ibtidai icma qurulusunun ilkin dovrlerinde bir insanin ovladigi ov ile nisbeten kicik insan icmalarinin butun ehtiyaclari temin ede bilerdi Eyni zamanda ovcular ve yigicilar simpanzelere benzer davranislara sahib idiler Simpanzeler kollektiv qruplarla kicik primatlari ovlamaq bacarigina malikdirler Lakin ovculuq ve yigiciliq getdikce siradan cixirdi Cunki tebietden hazir qida almaq getdikce cetinlesirdi Ehali sayi artimi ve havalarin tez tez deyismesi de ovculuq ve yigiciliga tesir eden amillerden idi Hemcinin qonsularin aqressiv hereketleri de bu ve ya diger sekilde qida elde edilmesine tesir gosterirdi Qida elde etmek isteyi xarici tecavuz ucun serait yaradirdi Ovcular ve yigicilar ekseren doyusken olurdular lakin onlarin doyuskenliyi erazi ile mehdudlasirdi Bele ki onlar erazilerini reqiblerden qorumaq isteyi ile aqresiv olurdular Diger terefden ibtidai ekinciler ise ehalinin coxlugu ve torpagin suretle siradan cixmasi ibtidai ekincilik usullari onlari yeni torpaqlar axtarmaq ucun koc etmeye mecbur edirdiler Taxil seklinde qida ise cox yungul sekilde elde edilirdi ve nisbeten asanliqla yerden yere kocurule bilerdi Artiq mehsuldar bir iqtisadiyyata yiyelenmis lakin inkisaf etmis bir dovletcilik kolelik ve ya basqa bir basqa sexsi asililiq formalarini inkisaf etdirmemis ibtidai ekincilerin bu cur kocurulmeleri tez tez soyqirimla sona catirdi cunki isgal olunmus erazinin ehalisi mustesna bir manee kimi qebul edilirdi ve mehv edilmeye meruz qalirdi Muasir tedqiqatcilar beseriyyetin sozde boyuk irqleri nin meydana gelmesini elaqelendiren ekinciliyin meydana cixmasi ve bununla elaqedar genis erazilerde hokmranliga nail olmagi bacaran ferdi qruplarin sayinin keskin artmasi ile izah edirler Ehalinin tecrid olunmasi ve son derece elverisli tebii sertler sebebiyle ovcu ve yigicilarin heyatini qorudugu yerlerde mozaik polimorfik olaraq qalirdi diger qruplari sira kenarlarina iteleyerek mueyyen bir irqi tip dasiyicilarin say ustunluyune esaslanan irqi xususiyyetlerin duzeldilmesi orada bas vermedi Bitkilerin meqsedyonlu becerilmesi cemiyyetin inkisafi ucun serait yaratdi ve bu ilk sivilizasiyalarin meydana cixmasina sebeb oldu eramizdan evvel III minilliye qeder Torpagin becerilmesi sayesinde neolit dovru insanlari tarixde ilk defe tebii yasayis muhitini oz ehtiyaclarina uygunlasdirmagi bacardilar Neolit dovrde istehsal iqtisadiyyati meydana cixir Artiq qida elde etmek yeni emek aletlerinin yaranmasi ve meskunlasmis yasayis yerlerinin salinmasi insani etrafdaki tebietden nisbeten musteqil etmisdir Ehalinin artan konsentrasiyasi qebilenin qurulusunu qebile icmasindan qonsu icmasina deyisdirdi Qeyd olundugu kimi ibtidai ovculuqdan ekinciliye kecid dovrundeki sosial deyisikliklerin ehtiyaclarina cavab olaraq zoomorf tanrilarin yerini antropomorf olanlar kohne kultlarin yenileri terefinden muxtelif derecede qaldirilmasi ile evez olundu Texminen yeddi min il davam eden neolit inqilab i dovrunde Mesopotamiya ve Qerbi Asiyanin diger bolgeleri Misir Cin Yaponiya ve qedim Amerika medeniyyetlerinin maddi ve menevi temelleri atildi Insan heyatinin maddi bedii ve dini cehetlerinde koklu bir deyisiklik Mesopotamiya ve Misirde eramizdan evvel 3 cu minilliye qeder yazinin meydana cixmasindan sonra bas verdi Azerbaycanda Neolit inqilabi Neolit inqilabi elverisli torpaq ve iqlim seraiti ile secilen elece de zeruri medeni tarixi inkisaf seviyyesinde olan Azerbaycanin tarixi erazilerinden de yan kecmemisdir Hele oten esrin 40 50 ci illerinde Cenubi Azerbaycannda askar olunan ve oyrenilen coxtebeqeli Goytepe Hesenlitepe Firuztepe ve diger qedim yasayis yerleri neolit dovrune aid yuksek ekincilik medeniyyetlerini eks etdiren ilk abideler olmusdur Elikomektebedeki gil qabi Azerbaycan Tarixi Muzeyi 1951 ci ilde Simali Azerbaycanda Naxcivan seheri yaxinligindaki coxtebeqeli Kultepe abidesinde baslanilan arxeoloji qazintilar butun Cenubi Qafqaz ucun elametdar hadise olmusdur Hemin abidenin alt tebeqeleri Neolit inqilabi ndan xeber veren ilk arxeoloji artefaktlar kimi qiymetlendirilmisdir Oten esrin 60 80 illerinde ve yeni esrin evvellerinde Mil Qarabag ve Mugan duzlerinde Gencecay hovzesinde elece de Azerbaycanin diger bolgelerinde askarlanan Somutepe Qargalartepesi Toyretepe Babadervis Elikomektepe Leylatepe Kamiltepe Sahtepe Goytepe Polutepe ve diger nadir abideler Azerbaycanin Yaxin Serqde musteqil qedim ekincilik merkezlerinden biri olmasini subuta yetirmisdir Gence yaxinligindaki Neolit dusergesinden bicagaoxsar lovheler qasovlar ve basqa kesici aletler tapilmisdir Caxmaqdasindan ve devegozu dasindan hazirlanmis hemin aletlerden insanlar ekin ve bicin islerinde istifade edirdiler Arxeoloqlar Tovuz rayonundaki Goytepe yasayis yerinden maraqli bir oraq tapmislar Oraq iribuynuzlu heyvanin cene sumuyunden duzeldilmisdir Ortada sumuyun icerisine maili xett boyunca caxmaqdasindan kesici qelpeler berkidilmisdir Neolit dovrunun sonuna aid yasayis evlerinin berpa edilmis gorunusu Eneolit dovru Bu dovr e e VI IV minillikleri ehate edir Bu dovrde insanlar ilk defe metalla misle tanis olmuslar Lakin bu dovrde misden genis istifade olunmamisdir Cunki mis yumsaq kovrek oldugundan ondan hazirlanan aletler tez siradan cixirdi Hem de mis az tapilirdi Ona gore de teserrufatda meisetde das aletler ustun yer tuturdu Qargalartepesi yasayis yerinden tapilmis den dasi Azerbaycan Tarix Muzeyi Eneolit dovrunun yasayis meskenleri Gence Qazax Mil Qarabag Mugan Naxcivan bolgelerinde Tebriz yaxinliginda Urmiya golu etrafinda oyrenilmisdir Eneolit dovrunun yasayis meskenleri cay kenarinda ekincilik ve maldarliq ucun elverisli yerlerde salinirdi Ehali binalari ciy kerpic ve mohreden insa edirdi Yasayis meskenlerinde askar edilen evler dairevi formadadir Bele evi erde aileler birge yasamislar Icma torpaginda birge calisan bu aileler umumi mehsul bolgusunden aldiqlari pay hesabina dolanirdilar Eneolit dovrunde toxa ekinciliyi daha da inkisaf etmisdi Taxil kesici das lovhelerden hazirlanmis oraqla bicilirdi Taxil ehtiyati iri saxsi kuplerde saxlanilirdi Maldarliq teserrufati da inkisaf etmisdi Teserrufatlarda qaramal ve davar saxlayirdilar Celilabad rayonunda e e V minilliye aid qedim Elikomektepe yasayis yerinden at sumukleri tapilmisdir Eneolit dovrunde bize melum olan ev heyvanlarinin artiq hamisi ehlilesdirilmisdi Ekincilik ve maldarliq teserrufati inkisaf etmis ovculuq ve baliqciliq ehalinin ikinci dereceli mesguliyyet sahesine cevrilmisdi Eneolit dovru ehalisinin heyatinda senetkarliq muhum yer tuturdu Senetkarlar gilden saxsi qablar das sumuk ve misden emek aletleri meiset ve bezek esyalari hazirlayirdilar Sumukden hazirlanmis iy ucluqlari qedim ehalinin toxuculuqla mesgul oldugunu gosterir Eneolit dovrunun ozunemexsus defn merasimleri olmusdur Oluler yasayis meskeninde evlerin icerisinde ve arasinda basdirilirdi Cesedin ustune qan heyat veren remzi sayilan qirmizi boyacekir yaxud oxra sepirdiler Eneolit dovru ehalisi muxtelif dini ayinler ovsun merasimleri kecirirdiler Qobustandaki qayaustu resmlerin bezileri bu dovrun ovsun ve dini merasimlerini eks etdirir IstinadlarJean Pierre Bocquet Appel When the World s Population Took Off The Springboard of the Neolithic Demographic Transition Science 333 6042 July 29 2011 560 561 Bibcode 2011Sci 333 560B doi 10 1126 science 1208880 PMID 21798934 Pollard Elizabeth Rosenberg Clifford Tigor Robert Worlds together worlds apart 1 concise New York W W Norton amp Company 2015 seh 23 ISBN 978 0 393 25093 0 Origin of agriculture and domestication of plants and animals linked to early Holocene climate amelioration Anil K Gupta Current Science Vol 87 No 1 10 July 2004 PDF 31 October 2004 tarixinde PDF Istifade tarixi 3 November 2020 Bussel Cimli podzol torpaqlar bas red M K Kerimov Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi Baki Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi Elmi Merkezi 2014 25 cildde V cild Sehifelerin sayi 592 Seh 469 470 25 000 nusx ISBN 978 9952 441 10 9 The Slow Birth of Agriculture Heather Pringle 2011 01 01 at the Wayback Machine Zawi Chemi Shanidar EMuseum Minnesota State University 2008 06 18 at the Wayback Machine Violatti Cristian Neolithic Period Ancient History Encyclopedia 2 April 2018 17 July 2017 tarixinde The Slow Birth of Agriculture 2011 01 01 at the Wayback Machine Heather Pringle Wizard Chemi Shanidar EMuseum Minnesota State University June 18 2008 tarixinde 2007 05 15 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 11 17 The Cambridge World History of Food Cambridge University Press 2000 seh 46 news sciencemag org 2015 11 01 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 11 09 Gordon Childe Man Makes Himself Oxford University Press 1936 Charles E Redman Rise of Civilization From Early Hunters to Urban Society in the Ancient Near East San Francisco Freeman 1978 Hayden Brian Models of Domestication Transitions to Agriculture in Prehistory Madison Prehistory Press Anne Birgitte Gebauer and T Douglas Price 1992 11 18 Sauer Carl O Agricultural origins and dispersals Cambridge MA 1952 Binford Lewis R Post Pleistocene Adaptations New Perspectives in Archaeology Chicago Aldine Publishing Company Sally R Binford and Lewis R Binford 1968 313 342 Rindos David The Origins of Agriculture An Evolutionary Perspective 1987 ISBN 978 0125892810 Wright Ronald A Short History of Progress Anansi 2004 ISBN 0 88784 706 4 Diamond J Bellwood P Farmers and Their Languages The First Expansions Science 300 5619 2003 597 603 Bibcode 2003Sci 300 597D CiteSeerX 10 1 1 1013 4523 doi 10 1126 science 1078208 PMID 12714734 Zeder Melinda The Origins of Agriculture in the Near East Current Anthropology 52 S4 October 2011 221 235 doi 10 1086 659307 JSTOR 10 1086 659307 Hirst Kris Domestication History of Rye ThoughtCo June 2019 1 August 2020 tarixinde Istifade tarixi 18 April 2020 16 June 2016 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 15 June 2016 Tannahill Reay The fine art of food Folio Society 1968 Janick Jules Ancient Egyptian Agriculture and the Origins of Horticulture PDF Acta Hort 583 23 39 2013 05 25 tarixinde PDF Istifade tarixi 2020 11 23 Kees Herman Ancient Egypt A Cultural Topography University of Chicago Press 1961 Gupta Anil K Origin of agriculture and domestication of plants and animals linked to early Holocene climate amelioration Current Science Indian Academy of Sciences 87 1 10 July 2004 58 59 Baber Zaheer The Science of Empire Scientific Knowledge Civilization and Colonial Rule in India State University of New York Press 1996 seh 19 ISBN 978 0 7914 2919 8 Harris David R Gosden C The Origins and Spread of Agriculture and Pastoralism in Eurasia Crops Fields Flocks And Herds Routledge 1996 seh 385 ISBN 978 1 85728 538 3 The Ancient Indus Urbanism Economy and Society Cambridge University Press 2009 44 51 ISBN 978 0 521 57652 9 2020 10 21 tarixinde Istifade tarixi 2020 11 23 Stein Burton 1998 A History of India Blackwell Publishing 47 ISBN 0 631 20546 2 Rodda amp Ubertini The Basis of Civilization Water Science International Association of Hydrological Science 2004 seh 279 ISBN 978 1 901502 57 2 Lal R Thematic evolution of ISTRO transition in scientific issues and research focus from 1955 to 2000 Soil and Tillage Research 61 1 2 2001 3 12 3 doi 10 1016 S0167 1987 01 00184 2 Obezyana ne ubet druguyu obezyanu Shimpanze istreblyayut krasnyh kolobusov Antropogenez RU 2018 02 18 tarixinde Istifade tarixi 2020 11 23 Stanislav Vladimirovich Drobyshevskij nauchnyj redaktor ANTROPOGENEZ RU k b n docent kafedry antropologii biologicheskogo fakulteta MGU im Lomonosova Socialnye faktory antropogeneza 2016 01 30 at the Wayback Machine A E Nazirov O V Maslieva O stanovlenii duhovnoj kultury 2015 01 28 tarixinde Istifade tarixi 2020 11 26 Geoffrey Sampson Writing Systems a Linguistic Introduction Stanford University Press 1990 p 78 Mahmudov F R Elikomektepesinde arxeoloji qazintilann ilkin yekunlan Azerbaycanda das dovru ve eneolit Baki 1984 Azerbaycan Sovet Ensiklopediyasi V cild B 1980 seh 181 SIVILIZASIYANIN BASLANGIC NOQTESI GOYTEPE NEOLIT DOVRU ABIDESI E Q Ceferov Azerbaycan Arxeologiyasi Das Dovru Alti cildde I cild Baki SERQ QERB 2008 VI fesil seh 67 R E Babaxanov Qobustani gezerken Azerbaycan abideleri dergisi 1 Baki 1984 seh 54EdebiyyatQafar Cebiyev Azerbaycan arxeologiyasinin esaslari Elm ve tehsil Baki 2018 Bailey Douglass 2001 Balkan Prehistory Exclusions Incorporation and Identity Routledge Publishers ISBN 0 415 21598 6 Bailey Douglass 2005 Prehistoric Figurines Representation and Corporeality in the Neolithic Routledge Publishers ISBN 0 415 33152 8 Balter Michael 2005 The Goddess and the Bull Catalhoyuk An Archaeological Journey to the Dawn of Civilization New York Free Press ISBN 0 7432 4360 9 Bellwood Peter First Farmers The Origins of Agricultural Societies Blackwell 2004 ISBN 0 631 20566 7 Bocquet Appel Jean Pierre editor and Ofer Bar Yosef editor The Neolithic Demographic Transition and its Consequences Springer October 21 2008 hardcover 544 pages ISBN 978 1 4020 8538 3 trade paperback and Kindle editions are also available Cohen Mark Nathan 1977 The Food Crisis in Prehistory Overpopulation and the Origins of Agriculture New Haven and London Yale University Press ISBN 0 300 02016 3 Diamond Jared 1997 Guns germs and steel A short history of everybody for the last 13 000 years Diamond Jared 2002 Evolution Consequences and Future of Plant and Animal Domestication Nature Vol 418 Harlan Jack R 1992 Crops amp Man Views on Agricultural Origins ASA CSA Madison WI Wright Gary A 1971 Origins of Food Production in Southwestern Asia A Survey of Ideas Current Anthropology Vol 12 No 4 5 Oct Dec 1971 pp 447 477 Kuijt Ian Finlayson Bill 2009 Evidence for food storage and predomestication granaries 11 000 years ago in the Jordan Valley PNAS Vol 106 No 27 pp 10966 10970 Doluhanov P M Geografiya kamennogo veka Planeta Zemlya i Vselennaya 50000 nus M Nauka Otv red A A Velichko Hudozh V Ya Yanov 1979 Grinin L E Proizvoditelnye sily i istoricheskij process 3 e izd ster M KomKniga 2006 ISBN 978 5 484 00665 6 Korotaev A V Malkov A S Halturina D A Zakony istorii Matematicheskoe modelirovanie razvitiya Mir Sistemy Demografiya ekonomika kultura 2 e izd M URSS 2007 Xarici kecidlerNEOLIT INQILABI ENEOLIT DOVRU The Agricultural Revolution YouTube Crash Course YouTube Dunya Tarixi 1 ing Neolit inqilabi Krugosvet ensiklopediyasi rus Shnirelman V Neolit inqilabi nedir rus Postneolit qidalanmasi Mariya Dobrovolskinin meruzeleri PostNauka rus Zubov A B Audiomeruze kursu rus Dinin tarixi Qedim ve muasir dinle 16 17 meruzeler Neolit 1 Zubov A B rus Hemcinin baxNeolit Gobeklitepe