Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Skandinaviya yarımadası — Avropa qitəsinin ən böyük yarımadası hesab edilir. Şimal-şərqdən cənub-qərbə doğru uzanmış bu yarımada 56° ilə 71° şimal enlikləri arasında yerləşir. Sahəsi təxminən 800 min km²-ə yaxındır. Şimalda , qərbdə Norveç, cənubda Şimal dənizi, Skaqerrak və Katteqat boğazları, şərqdə isə Baltik dənizi və ilə əhatə edilmişdir. Şimal-şərqdə Kola yarımadası ilə sərhədi ovalıq və təpəlik sahələrdən keçir. Botnik körfəzi geniş sahədə Skandinaviya yarımadasını Finlandiyanın ovalıq və düzənlik hissələrindən ayırır. Yarımadanın ərazisi tamamilə dağlarla əhatə edilmiş böyük bir massivi xatırladır. Cənubda Skagerrak və Oslo-fyord körfəzləri yarımadanı iki hissəyə: qərbdə Cənubi Norveç və şərqdə Skone yarımadalarına ayırır. Hər iki yarımadanın mərkəz hissəsində künbəzəoxşar qalxma sahələri yerləşmişdir. Bu növ yüksəkliklər daha geniş sahəni tutur.
| Skandinaviya yarımadası. | |
|---|---|
| sv/Skandinaviska halvön. | |
 Yarımadanın yazda süni peykdən çəkilişi. | |
| Ümumi məlumatlar | |
| Sahəsi | 800,000. |
| Ən yüksək nöqtəsi | 2469. |
| Yerləşməsi | |
| Akvatoriya | Baltik dənizi, Norveç dənizi, Barens dənizi. |
| Ölkələr | |
| | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Relyefi
Skandinaviya yarımadasının qərb sahilləri buzlaqların fəaliyyəti nəticəsində yaranmış fyordlarla zəngin olduğu halda, şərq sahili şxer tiplidir. Qərb sahildə ən məşhur fyordlar Soqne-fyord (uzunluğu 220 km, eni dənizə çıxan yerdə 5–6 km), Nur-fyord, Xardanger-fyord (uzunluğu 185 km), Bukn-fyord, Tronheyms-fyord (uzunluğu 180 km) və s.-dir. Adları çəkilən fyordlar şimal və şimal-qərb sahildə yerləşən (Porsanger-fyord, Varanger-fyord və s.) fyordlardan çox şaxəli və dik yamaclı olması ilə seçilir. Bundan əlavə cənub-qərb fyordları üçün asılı dərələr və hündür şəlalələr də səciyyəvidir. Bunlara Xardanger-fyordda yerləşən Vyorinqfoss və Syuv-Syoster şəlalələrini misal göstərmək olar. Dəniz tərəfdən fyord tipli sahili eni 60 km-dən çox olmayan alçaq təpəlik və düzənlik sahə haşiyələyir. Buna Stranflat düzənliyi deyilir. Son vaxtlarda ərazinin dəniz altından qalxması hesabına yaranan bu düzənlik Norveçin qərbində əhalinin ən çox məskunlaşdığı sahədir.
Skandinaviya yarımadasının əsas oroqrafik vahidləri və . Skandinaviya dağları orta hündürlüyə malik olub, 1500 km məsafədə şimal-şərqdən, cənub-qərbə uzanır. Dağların eni şimal və cənubda 200–300 km olduğu halda, mərkəz hissədə 400–600 km-ə çatır. Ən yüksək zirvələr cənubda yerləşmişdir. zirvəsi (2468 m) Yutunheymen massivində yerləşir. Xardangervidda, Dovrefyel, Telemark və s. massivləri Yutunheyman massivini cənub, şərq və şimaldan haşiyələnir. Şimala doğru dağ massivləri tədricən alçalır. Tronheyms-fyord rayonunda Yemtland tektonik çökməsini keçdikdən sonra dağ massivlərinin yenidən yüksəlməsi müşahidə edilir. Bu Xyoln yüksəklikləri rayonudur. Dağ massivlərinin orta hündürlüyü burada 1200–1800 m arasında dəyişilir. Bu ərazidə aşırımlar 500 m yüksəklikdə yerləşir. Skandinaviya dağlarının şimalında ən hündür sahə 2123 m hündürlükdəki dağıdır. Skandinaviya dağlarının şimal qurtaracağında yerləşir. Yaylanın orta hündürlüyü 300–400 m, ən uca zirvələri 1000 m-ə qədər yüksəlir. Hündürlüyünə görə Skandinaviya dağları üç hissəyə (cənub, mərkəz və şimal) ayrılmasına baxmayaraq vahid bir morfostrukturu təşkil edir. Dağların mərkəz hissələri üçün stolvarı yaylalar (fyeldlər), peneplen səthləri, onların üzərində yüksələn şiş təpəli, dik yamaclı zirvələr səciyyəvidir. Skandinaviya dağlarının qərb yamacları dik, şərq yamacları nisbətən maili olub, dalğavari relyefə malikdir. Norland yaylası adlanan şərq yamacda tektonik çatlar boyunca yerləşmiş geniş çay dərələri, terraslar, fyordabənzər göllər, 400–600 m hündürlüyünə malik olan alçaq təpəliklər relyefin əsas ünsürlərini təşkil edir.
Geologiyası
Skandinaviya yarımadası arxey və proterozoy qurusunu və kaledon qırışıqları sahəsini əhatə etməklə, Avropanın ən qədim özəyini təşkil edir. Yarımadanın geniş hissəsiniəhatə edən Skandinaviya dağları paleozoy erasının kembri və silur dövrlərinin çöküntülərindən əmələ gəlmiş kaledon qırışıqlığına aid edilir. Burada dağəmələgəlmə zamanı kütlələrin hərəkəti qərbdən şərqə doğru olmuşdur. Ona görə də yarımadanın qərb sahilləri qırışıqlığa daha çox məruz qaldığından burada laylar böyük bucaq altında yatır. Yaylaların mərkəzi şaryaj quruluşlu olub, burada laylar üfüqi vəziyyətdə yatır. Üçüncü dövrün əvvəllərində Skandinaviya dağları dəniz səviyyəsindən az yeksələn peneplen sahələrindən ibarət idi. Üçüncü dövrün sonu və dördüncü dövrün əvvəllərində qüvvətli şaquli hərəkətlər baş vermişdir. Onun qərb sahillərində tektonik hərəkətlər daha güclü olduğundan, bu hissədə qalxma amplitudu 2000 m-dən çox olmuşdur. Şərq sahillərdə bu zaman tektonik əyilmələr olmuş və bəzi ərazilər dəniz suları altında qalmışdır. Şaquli hərəkətlər yarımadanın ərazisində çoxlu tektonik çatlar əmələ gətirmişdir. Skandinaviyanın qərb sahillərində tektonik pozulmaların istiqaməti əksəriyyətlə sahilə paralel keçir. Dördüncü dövrün əvvələrində yaranmış buzlaq sahələri tektonik hərəkətlərin yaratdığı relyef formalarını daha da mürəkkəbləşdirmişdir. Böyük buzlaq dilləri tektonik çatlar boyunca hərəkət edərək onları daha dərinləşdirmiş və nəticədə tektonik dərələrin yamacları çoc sıldırım şəklə düşmüşdür. Skandinaviya yarımadasının cənub hissəsi qalın buz örtüyündən təxminən 12–14 min il bundan əvvəl azad olmuşdur. Şimal hissədə buz örtüyünün qalınlığı və davamiyyəti daha çox olmuşdur. Bu hissələr buz örtüyündən təxminən 8–10 min il əvvəl azad olmuşdur. Hazırda Skandinaviyada buzlaqların sahəsi 5 min kv. km-dən çoxdur. Buzlaqlar əsasən hündür dağlarda yerləşmişdir. Ən böyük buzlaq yarımadanın cənub-qərbində Yustedalsbre massivindədir. Sahəsi 855 kv. km-dir. Folqefonnen (280 kv. km) və Xardangeryokelen buzlaqları da tutduğu sahələrinə görə başqa buzlaqlardan seçilirlər. Yarımadanın cənubunda qar xətti 1200 m, şimalda isə 400–500 m hündürlükdən keçir.
İqlimi
Skandinaviya yarımadasının iqliminə isti və soyuq Arktika küləkləri böyük təsir göstərir. Qolfstrim axınının təsiri yarımadanın qərb sahil zonasında daha çox hiss edilir. Şərqə doğru iqlimin kontinentallaşması və sərtləşməsi aydın nəzərə çarpır. Skandinaviyanın cənub və qərb sahilləri Atlantik okeanından gələn siklonların təsiri altında olduğundan burada qış mülayim, rütubətli, buludlu və dumanlı olur. Yarımadanın mərkəz və şərq hissələri kontinental iqlimi ilə seçilir. Norveç sahilləri Yer kürəsində qışda ən böyük müsbət temperatur anomaliyasının müşahidə edilməsi ilə fərqlənir (Lofoten adaları, 23°). Skandinaviya yarımadasının qərbində yanvar izotermləri meridian istiqamətində uzandığı halda, şərqində enlik istiqamətindədir. Yanvar ayının orta temperaturu qərb sahilin cənubunda 0° ilə 2°, şimal-qərbdə isə 0° ilə −4° arasında dəyişilir. Şərq sahildə adətən yanvar ayının temperaturu 0°-dən aşağı olur. Şərqi Skandinaviyanın cənubunda yanvar ayında −4°, şimalda isə −14–16°-dir. İyulun orta temperaturu Norveç sahillərində 10–15°, Şərqi Skandinaviyada isə 15–17°-dir.
Yarımadanın qərb və şərq sahillərində iqlimin müxtəlifliyi yağıntıların paylanmasında da özünü göstərir. Qərb sahillər əsasən rütubətli küləklərin təsiri altında olduğundan bura çox yağıntılıdır. Yağıntının illik miqdarı 1000–2000 mm, cənub-qərb sahillərin bəzi yerlərində hətta 3000 mm-dir. Yarımadanın şərq və xüsusən şimal-şərq sahillərində yağıntının miqdarı qərbə nisbətən çox azdır. Burada il ərzində 400–500 mm yağıntı düşür ki, bu da illik buxarlanmadan çoxdur. Qərb sahillərə ən çox yağıntı payız və qışda, şərq sahillərə isə yayda düşür. Şimal və şərq sahillərdə qar örtüyünün davamlığı 7–9 ay, cənubda isə 4–5 aydır. Norveç sahilləri üçün qar örtüyü səciyyəvi hal deyildir. Burada yağıntılar əsasən qış aylarında, yağış halında düşür.
Daxili sular
Yarımadada çaylar qısa, sutoplayıcı hövzələri kiçik, lakin çox suludur. Demək olar ki, çaylar əsasən tektonika və buzlaqların yaratdığı dərələr boyunca axır. Ən böyük çayı Qlomma (uzunluğu 587 km) və Turne-Elvdir. Skandinaviya çaylarının böyük hidroenerji əhəmiyyəti vardır. Skandinaviyada göllər tektonik və buzlaq çökəkliklərində yerləşmişdir. Əsas gölləri Myosa, , , və s.-dir.
Flora
Bitki örtüyü ərazinin relyefindən və iqlimindən çox asılıdır. İqlimi quru və nisbətən soyuq keçən dağ yaylalarının və Norveç sahillərinin çox hissəsi meşə bitkilərindən məhrumdur, burada dağ tundra bitkiləri geniş yayılmışdır. Şərqi Skandinaviyanın geniş hissəsində və qərb sahilin Tronheyms-fyord sahillərində iynəyarpaqlı meşələr yayılmışdır. Ümumiyyətlə Norveç, İsveç və Finlandiyada təbii ehtiyatlar içərisində meşələr ən əsas yerlərdən birini tutur. İsveçin mərkəz hissələrində qarışıq meşələr, cənubunda isə Orta Avropa tipli enliyarpaqlı meşələr geniş yayılmışdır. Yarımadanın qərb sahillərində meşələrə 600–700 m, şərq sahildə isə 100–1100 m-ə qədər yüksəkliklərdə rast gəlinir.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun meqalenin muzakire sehifesine diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Skandinaviya yarimadasi Avropa qitesinin en boyuk yarimadasi hesab edilir Simal serqden cenub qerbe dogru uzanmis bu yarimada 56 ile 71 simal enlikleri arasinda yerlesir Sahesi texminen 800 min km e yaxindir Simalda qerbde Norvec cenubda Simal denizi Skaqerrak ve Katteqat bogazlari serqde ise Baltik denizi ve ile ehate edilmisdir Simal serqde Kola yarimadasi ile serhedi ovaliq ve tepelik sahelerden kecir Botnik korfezi genis sahede Skandinaviya yarimadasini Finlandiyanin ovaliq ve duzenlik hisselerinden ayirir Yarimadanin erazisi tamamile daglarla ehate edilmis boyuk bir massivi xatirladir Cenubda Skagerrak ve Oslo fyord korfezleri yarimadani iki hisseye qerbde Cenubi Norvec ve serqde Skone yarimadalarina ayirir Her iki yarimadanin merkez hissesinde kunbezeoxsar qalxma saheleri yerlesmisdir Bu nov yukseklikler daha genis saheni tutur Skandinaviya yarimadasi sv Skandinaviska halvon Yarimadanin yazda suni peykden cekilisi Umumi melumatlarSahesi 800 000 En yuksek noqtesi 2469 Yerlesmesi63 sm e 14 s u Akvatoriya Baltik denizi Norvec denizi Barens denizi Olkeler Isvec Norvec FinlandiyaSkandinaviya yarimadasi Vikianbarda elaqeli mediafayllarRelyefiSkandinaviya yarimadasinin relyefi Skandinaviya yarimadasinin qerb sahilleri buzlaqlarin fealiyyeti neticesinde yaranmis fyordlarla zengin oldugu halda serq sahili sxer tiplidir Qerb sahilde en meshur fyordlar Soqne fyord uzunlugu 220 km eni denize cixan yerde 5 6 km Nur fyord Xardanger fyord uzunlugu 185 km Bukn fyord Tronheyms fyord uzunlugu 180 km ve s dir Adlari cekilen fyordlar simal ve simal qerb sahilde yerlesen Porsanger fyord Varanger fyord ve s fyordlardan cox saxeli ve dik yamacli olmasi ile secilir Bundan elave cenub qerb fyordlari ucun asili dereler ve hundur selaleler de seciyyevidir Bunlara Xardanger fyordda yerlesen Vyorinqfoss ve Syuv Syoster selalelerini misal gostermek olar Deniz terefden fyord tipli sahili eni 60 km den cox olmayan alcaq tepelik ve duzenlik sahe hasiyeleyir Buna Stranflat duzenliyi deyilir Son vaxtlarda erazinin deniz altindan qalxmasi hesabina yaranan bu duzenlik Norvecin qerbinde ehalinin en cox meskunlasdigi sahedir Skandinaviya yarimadasinin esas oroqrafik vahidleri ve Skandinaviya daglari orta hundurluye malik olub 1500 km mesafede simal serqden cenub qerbe uzanir Daglarin eni simal ve cenubda 200 300 km oldugu halda merkez hissede 400 600 km e catir En yuksek zirveler cenubda yerlesmisdir zirvesi 2468 m Yutunheymen massivinde yerlesir Xardangervidda Dovrefyel Telemark ve s massivleri Yutunheyman massivini cenub serq ve simaldan hasiyelenir Simala dogru dag massivleri tedricen alcalir Tronheyms fyord rayonunda Yemtland tektonik cokmesini kecdikden sonra dag massivlerinin yeniden yukselmesi musahide edilir Bu Xyoln yukseklikleri rayonudur Dag massivlerinin orta hundurluyu burada 1200 1800 m arasinda deyisilir Bu erazide asirimlar 500 m yukseklikde yerlesir Skandinaviya daglarinin simalinda en hundur sahe 2123 m hundurlukdeki dagidir Skandinaviya daglarinin simal qurtaracaginda yerlesir Yaylanin orta hundurluyu 300 400 m en uca zirveleri 1000 m e qeder yukselir Hundurluyune gore Skandinaviya daglari uc hisseye cenub merkez ve simal ayrilmasina baxmayaraq vahid bir morfostrukturu teskil edir Daglarin merkez hisseleri ucun stolvari yaylalar fyeldler peneplen sethleri onlarin uzerinde yukselen sis tepeli dik yamacli zirveler seciyyevidir Skandinaviya daglarinin qerb yamaclari dik serq yamaclari nisbeten maili olub dalgavari relyefe malikdir Norland yaylasi adlanan serq yamacda tektonik catlar boyunca yerlesmis genis cay dereleri terraslar fyordabenzer goller 400 600 m hundurluyune malik olan alcaq tepelikler relyefin esas unsurlerini teskil edir GeologiyasiSkandinaviya yarimadasi arxey ve proterozoy qurusunu ve kaledon qirisiqlari sahesini ehate etmekle Avropanin en qedim ozeyini teskil edir Yarimadanin genis hissesiniehate eden Skandinaviya daglari paleozoy erasinin kembri ve silur dovrlerinin cokuntulerinden emele gelmis kaledon qirisiqligina aid edilir Burada dagemelegelme zamani kutlelerin hereketi qerbden serqe dogru olmusdur Ona gore de yarimadanin qerb sahilleri qirisiqliga daha cox meruz qaldigindan burada laylar boyuk bucaq altinda yatir Yaylalarin merkezi saryaj quruluslu olub burada laylar ufuqi veziyyetde yatir Ucuncu dovrun evvellerinde Skandinaviya daglari deniz seviyyesinden az yekselen peneplen sahelerinden ibaret idi Ucuncu dovrun sonu ve dorduncu dovrun evvellerinde quvvetli saquli hereketler bas vermisdir Onun qerb sahillerinde tektonik hereketler daha guclu oldugundan bu hissede qalxma amplitudu 2000 m den cox olmusdur Serq sahillerde bu zaman tektonik eyilmeler olmus ve bezi eraziler deniz sulari altinda qalmisdir Saquli hereketler yarimadanin erazisinde coxlu tektonik catlar emele getirmisdir Skandinaviyanin qerb sahillerinde tektonik pozulmalarin istiqameti ekseriyyetle sahile paralel kecir Dorduncu dovrun evvelerinde yaranmis buzlaq saheleri tektonik hereketlerin yaratdigi relyef formalarini daha da murekkeblesdirmisdir Boyuk buzlaq dilleri tektonik catlar boyunca hereket ederek onlari daha derinlesdirmis ve neticede tektonik derelerin yamaclari coc sildirim sekle dusmusdur Skandinaviya yarimadasinin cenub hissesi qalin buz ortuyunden texminen 12 14 min il bundan evvel azad olmusdur Simal hissede buz ortuyunun qalinligi ve davamiyyeti daha cox olmusdur Bu hisseler buz ortuyunden texminen 8 10 min il evvel azad olmusdur Hazirda Skandinaviyada buzlaqlarin sahesi 5 min kv km den coxdur Buzlaqlar esasen hundur daglarda yerlesmisdir En boyuk buzlaq yarimadanin cenub qerbinde Yustedalsbre massivindedir Sahesi 855 kv km dir Folqefonnen 280 kv km ve Xardangeryokelen buzlaqlari da tutdugu sahelerine gore basqa buzlaqlardan secilirler Yarimadanin cenubunda qar xetti 1200 m simalda ise 400 500 m hundurlukden kecir IqlimiSkandinaviya yarimadasinin iqlimine isti ve soyuq Arktika kulekleri boyuk tesir gosterir Qolfstrim axininin tesiri yarimadanin qerb sahil zonasinda daha cox hiss edilir Serqe dogru iqlimin kontinentallasmasi ve sertlesmesi aydin nezere carpir Skandinaviyanin cenub ve qerb sahilleri Atlantik okeanindan gelen siklonlarin tesiri altinda oldugundan burada qis mulayim rutubetli buludlu ve dumanli olur Yarimadanin merkez ve serq hisseleri kontinental iqlimi ile secilir Norvec sahilleri Yer kuresinde qisda en boyuk musbet temperatur anomaliyasinin musahide edilmesi ile ferqlenir Lofoten adalari 23 Skandinaviya yarimadasinin qerbinde yanvar izotermleri meridian istiqametinde uzandigi halda serqinde enlik istiqametindedir Yanvar ayinin orta temperaturu qerb sahilin cenubunda 0 ile 2 simal qerbde ise 0 ile 4 arasinda deyisilir Serq sahilde adeten yanvar ayinin temperaturu 0 den asagi olur Serqi Skandinaviyanin cenubunda yanvar ayinda 4 simalda ise 14 16 dir Iyulun orta temperaturu Norvec sahillerinde 10 15 Serqi Skandinaviyada ise 15 17 dir Yarimadanin qerb ve serq sahillerinde iqlimin muxtelifliyi yagintilarin paylanmasinda da ozunu gosterir Qerb sahiller esasen rutubetli kuleklerin tesiri altinda oldugundan bura cox yagintilidir Yagintinin illik miqdari 1000 2000 mm cenub qerb sahillerin bezi yerlerinde hetta 3000 mm dir Yarimadanin serq ve xususen simal serq sahillerinde yagintinin miqdari qerbe nisbeten cox azdir Burada il erzinde 400 500 mm yaginti dusur ki bu da illik buxarlanmadan coxdur Qerb sahillere en cox yaginti payiz ve qisda serq sahillere ise yayda dusur Simal ve serq sahillerde qar ortuyunun davamligi 7 9 ay cenubda ise 4 5 aydir Norvec sahilleri ucun qar ortuyu seciyyevi hal deyildir Burada yagintilar esasen qis aylarinda yagis halinda dusur Daxili sularYarimadada caylar qisa sutoplayici hovzeleri kicik lakin cox suludur Demek olar ki caylar esasen tektonika ve buzlaqlarin yaratdigi dereler boyunca axir En boyuk cayi Qlomma uzunlugu 587 km ve Turne Elvdir Skandinaviya caylarinin boyuk hidroenerji ehemiyyeti vardir Skandinaviyada goller tektonik ve buzlaq cokekliklerinde yerlesmisdir Esas golleri Myosa ve s dir FloraBitki ortuyu erazinin relyefinden ve iqliminden cox asilidir Iqlimi quru ve nisbeten soyuq kecen dag yaylalarinin ve Norvec sahillerinin cox hissesi mese bitkilerinden mehrumdur burada dag tundra bitkileri genis yayilmisdir Serqi Skandinaviyanin genis hissesinde ve qerb sahilin Tronheyms fyord sahillerinde iyneyarpaqli meseler yayilmisdir Umumiyyetle Norvec Isvec ve Finlandiyada tebii ehtiyatlar icerisinde meseler en esas yerlerden birini tutur Isvecin merkez hisselerinde qarisiq meseler cenubunda ise Orta Avropa tipli enliyarpaqli meseler genis yayilmisdir Yarimadanin qerb sahillerinde meselere 600 700 m serq sahilde ise 100 1100 m e qeder yuksekliklerde rast gelinir