Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Birinci Qarabağ müharibəsi — 1980-ci illərin sonlarından 1994-cü ilin mayına kimi Azərbaycanın cənub-qərb hissəsində yerləşən Qarabağ bölgəsində Ermənistan Respublikası və onun tərəfindən dəstəklənən Qarabağın etnik ermənilərinin əksəriyyəti ilə Azərbaycan Respublikası arasında baş vermiş etnik və ərazi münaqişəsi.
| Birinci Qarabağ müharibəsi | |||
|---|---|---|---|
 Saat əqrəbi istiqamətində: Azərbaycan Silahlı Qüvvələrə məxsus zirehli transportyorların qalıqları; Ermənistanın işğalı altındakı ərazilərdən didərgin düşmüş azərbaycanlılar; Xankəndinin kənarındakı erməni T-72 tank abidəsi; Ermənistan Silahlı Qüvvələrinin əsgərləri | |||
| Tarix | 20 fevral 1988 – 12 may 1994 | ||
| Yeri | Qarabağ, Azərbaycan | ||
| Nəticəsi | Ermənistanın qələbəsi
| ||
| Ərazi dəyişikliyi | Keçmiş Azərbaycan SSR-in Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin və 7 ətraf rayonun işğalı, Qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikasının qurulması | ||
| Münaqişə tərəfləri | |||
| |||
| Komandan(lar) | |||
| Tərəflərin qüvvəsi | |||
| |||
| İtkilər | |||
| |||
| Ümumi itkilər | |||
| |||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||
Keçmiş DQMV-də Ermənistan ilə birləşmək istəyən separatçı hərəkatının tələbi 1988-ci ildə nisbətən dinc şəkildə başlasa da, növbəti aylarda SSRİ dövlətinin süqutunun yaxınlaşması səbəbindən fərqli istiqamətdə vüsət alaraq, etnik azərbaycanlılar ilə ermənilər arasında getdikcə böyüyən şiddətli münaqişəyə çevrilmiş və hətta etnik təmizləmə iddialarına səbəb olan qanlı toqquşmalarla müşayiət olunmuşdur. Baş verənlərin fonunda, keçmiş SSRİ respublikaları olan Azərbaycan və Ermənistan 1988-ci ildən başlamaqla Dağlıq Qarabağın yüksəkliklərində uzun və elan edilməmiş müharibə aparırdı.
Azərbaycanın ilk vaxtlarda əsas məqsədi separatçı hərəkatı məhv etmək, Ermənistanın niyyəti isə Azərbaycanın beynəlxalq çərçivədə tanınan ərazilərinin bir hissəsini ilhaq etmək idi. Bu zaman kəsiyində, DQMV-nin yerli parlamenti DQMV-nin Ermənistanla birləşdirilməsinin lehinə səs verib, referendum keçirdi. Dağlıq Qarabağın azərbaycanlı əhalisinin referendumu boykotuna baxmayaraq erməni əsilli seçicilərin əksəriyyəti sözügedən aktın lehinə səs verərək münaqişənin yeni qarşıdurmalar fazasına keçid etməsini sürətləndirdi. Azərbaycandan ayrılmaq haqqında bəyənnamə bu torpaq münaqişəsinin son nəticəsi olmuşdur.Azərbaycan SSR-dən müstəqilliyini elan etdikdən sonra Qarabağ ermənilərinin əksəriyyəti, Azərbaycandan çəkilmək qərarına gəlmiş və qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikasının müstəqilliyini elan etmişdirlər.
Tərəflər arasında genişmiqyaslı döyüşlər 1992-ci ilin qışında başlamışdır. Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı (ATƏT) kimi bir neçə təşkilat, tərəflər arasındakı münaqişənin həllinin sonunu gətirmək istəsə də, cəhdlər uğursuz olmuşdur. 1993-cü ilin yazında Ermənistan qüvvələrinin anklavın tərkibində olmayan torpaqları işğal etməsi, regiondakı digər ölkələrin müharibəyə qatılması üçün təhdid yaratmışdır. 1994-cü ildə müharibə başa çatana qədər ermənilər Qarabağın əksər hissəsini demək olar ki, tam nəzarətlərinə keçirib, əlavə olaraq anklavın tərkibində olmayan Azərbaycan torpaqlarının 9%-nə nəzarət edirdilər.
Münaqişə nəticəsində Azərbaycandan 230.000 erməni, Ermənistan və Qarabağdan isə 800.000 azərbaycanlı məcburi köçkün vəziyyətinə düşmüşdür. 1991–1994-cü illərdə Qarabağda və dövlət sərhədində baş vermiş döyüş əməliyyatlarında 11.557 Azərbaycan hərbçisi şəhid olub. Ən çoxsaylı itkilər 1992–1994-cü illərdə davam edən hərbi əməliyyatlar zamanı baş verib. Erməni qüvvələrinin əsas itkiləri Azərbaycan ordusunun 1992-ci ilin yayında həyata keçirdiyi uğurlu hücum əməliyyatları zamanı qeydə alınıb. Azərbaycan ordusunun itkiləri isə əsasən Ağdam döyüşlərində, habelə 1994-cü ilin qış-yaz aylarında Kəlbəcəri geri almaq üçün təşkil edilmiş hücum əməliyyatlarında baş verib. 1994-cü ilin mayında Rusiyanın dəstəyi ilə atəşkəs əldə olunmuşdur. Daha sonra münaqişənin ATƏT-in prinsipləri əsasında sülh yolu ilə danışıqlar vasitəsilə həlli üçün ATƏT-in Minsk qrupu yaradılıb.
Tarixi
Dağlıq Qarabağın ərazi mülkiyyəti bu günə qədər hələ ermənilər və azərbaycanlılar arasında kəskin münaqişəyə səbəb olur. Cari münaqişənin kökləri Birinci dünya müharibəsi hadisələrinə çıxır. Osmanlı İmperiyasının müharibədə məğlubiyyətindən bir az əvvəl, Rusiya imperiyası 1917-ci ilin noyabr ayında çökdü və bolşeviklərin hakimiyyəti altına düşdü. Qafqazın üç xalqı olan azərbaycanlılar, ermənilər və gürcülər, əvvəlcə rusların hakimiyyəti altında Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikasının yaradılması elan etdilər, lakin onun mövcudluğu cəmi üç ay sonra ləğv olundu.
Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi
Tezliklə İlk Ermənistan Respublikası və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti arasında döyüşlər üç spesifik bölgədə (Naxçıvan Muxtar Respublikası, Zəngəzur və Qarabağ) başladı.
Ermənistan və Azərbaycan bu üç vilayətin sərhədləri üzərində mübahisə aparırdı. Qarabağdakı ermənilərin cəhdlərinə baxmayaraq, onların Ermənistan Respublikası ilə əlaqə yaratmaq cəhdi uğursuz oldu. Birinci dünya müharibəsində Osmanlı İmperiyasının məğlubiyyətindən sonra, erməni generalı Andranik Ozanyan hərbi uğurlar qazanaraq Qarabağa daxil oldu və 1918-ci il dekabrda bölgənin paytaxtı olan Şuşaya doğru irəlləyirdi. 1919-cu ildə Böyük Britaniya qoşunları Cənubi Qafqazı işğal etdi və Britaniya komandanlığı Ozanyana öz hücumunun dayandırılmasını, münaqişəni Paris Sülh Konfransında həllinə imkan verilməsini təklif etdi. Daha sonra britaniyalılar Azərbaycan dövlət xadimi Xosrov bəy Sultanovu Qarabağın müvəqqəti General-Qubernatoru kimi təsdiq etdi. Britaniyalılar Sultanova "bölgədə hər hansı bir iğtişaşın qarşısının alınmasını" əmr etmişdi.
Sovet işğalı
İki ildən sonra SSRİ 11-ci ordusu Qafqazı işğal etdi və Qafqaz respublikaları hər üçü birlikdə SSRİ-nin Zaqafqaziya SFSR-ini formalaşdı. Bolşeviklər sonra yeddi üzvlük komitə olan Qafqaz Bürosunu (adətən Kavbüro adlanır) yaratdılar. İosif Stalinin rəhbərlik etdiyi, Millətlərin İşləri üzrə Xalq Komissarlığının nəzarəti altında olan Kavbüroya Qafqazda rəhbərlik həvalə olunmuşdu. 1921-ci il iyulun 21-də komitə Qarabağı yeni yaradılmış Ermənistan Sovet Sosialist Respublikasına verilməsinin lehinə 4–3 səs versə də, bir gün sonra Kavbüro qərarını ləğv edib, regionu Azərbaycan SSR-in tərkibində saxlamağa səs verdi. 1923-cü ildə yaradılmış Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətininin (DQMV) əhalisinin tərkibi 94% erməni idi. Regionun inkişafı Azərbaycanın iqtisadi əlaqələri ilə bağlı idi. Həmin ildə vilayətin paytaxtı Şuşadan Xankəndiyə köçürüldü və həmin şəhər daha sonra Stepanakert adlandırıldı.
Ermənistan və Azərbaycan alimləri iddia edirlər ki, bu qərar Sovet İttifaqı tərəfindən "parçala və idarə et" prinsipinin hissəsi idi. Bunu Ermənistandan ayrılmış, lakin Azərbaycanın bir hissəsi olan, Naxçıvan Muxtar Respublikasının qeyri-adi yerləşdirilməsində də görmək olar. Digərləri iddia edirdilər ki, bu xoşməramlı jest Sovet hökuməti tərəfindən "Atatürkün Türkiyəsi ilə yaxşı əlaqələrin" saxlamaq üçün edilmişdi. Sovet hakimiyyəti idarəçiliyi dövründə ermənilər Ermənistanın Dağlıq Qarabağın birləşməsi üçün güclü cəhdlər göstərirdi və Ermənistan Kommunist Partiyasının bəzi üzvləri bu hədəfi yerinə yetirməyi məqsəd qoymuşdu. Ermənistan Kommunist Partiyasının birinci katibi , NKVD rəis müavini (və tezliklə rəhbəri) Lavrenti Beriya tərəfindən Ermənistanın Dağlıq Qarabağ və Naxçıvana qayıtmaq sorğusunu Stalinə təqdim etdikdən sonra öldürüldü. Ermənilər israrla qeyd edirdilər ki, onların milli hüquqları sıxılır, mədəni və iqtisadi azadlıqları məhdudlaşdırılırdı.
Qarabağ məsələsinin bərpası
Sovetlər dövründə istənilən etiraz qətiyyətlə yatırılırdı. Lakin Stalinin ölümündən sonra ermənilərin narazılığı artdı. 1963-cü ildə 2500-ə yaxın Qarabağ erməniləri Qarabağı erməni nəzarəti altında qoymaq və ya Rusiyaya köçürmək üçün ərizə yazmışdı. Həmçinin 1963-cü ildə, 18 erməni ölümü ilə nəticələnən Xankəndində şiddətli qarşıdurmalar yaşanmışdı. 1965-ci və 1977-ci ildə Ermənistanla Qarabağı birləşdirmək çağırışı ilə İrəvanda böyük nümayişlər keçirilmişdi. Sovet İttifaqının yeni baş katibi Mixail Qorbaçov, 1985-ci ildə hakimiyyətə gələn kimi, Sovet sistemində islahatlar siyasətini həyata keçirməyə başladı. Bu siyasət əsas iki tərkib hissədən ibarət idi: perestroyka və qlasnost. Perestroyka daha çox iqtisadi islahatlar ilə əlaqəli olsa da, qlasnost və ya "mərdanəlik" Sovet sisteminin özü və onun liderləri haqqında şikayətlərin ifadə olunmasında Sovet vətəndaşlarına məhdud azadlıq verirdi. 1987-ci ilin payızında bir çox narazı qüvvələr vəziyyətin dəyişdiyini hiss etdi. Oktyabrın əvvəlində Yerevanda ekologiyaya həsr olunmuş mitinqdə ilk dəfə olaraq DQMV-nin Ermənistan SSR-ə verilməsi barədə tələb səslənməyə başladı. Yerli mətbuat Azərbaycan rəhbərliyini bölgə iqtisadiyyatını gerilətməkdə, erməni mədəniyyətini sıxışdırılmaqda və Dağlıq Qarabağla Ermənistan arasında ələqələri əngəllətməkdə ittiham etdi. Dağlıq Qarabağ və Ermənistanda muxtar vilayət statusunun dəyişdirilməsi üçün 75 minə yaxın imza toplanmışdı. 1987-ci il dekabrın 1-də yazıçı Zori Balayan başda olmaqla heyət Dağlıq Qarabağın tarixi və müasir durumuna dair imzalar atılmış vərəqələr və 84 sənədi görüş zamanı Politbüro üzvlüyünə namizəd Petr Demiçevə təqdim etmişdir. Moskvanın yeni siyasətindən xeyir güdən QMV Xalq Deputatları Soveti, 1988-ci il fevralın 20-də vilayətin Ermənistana birləşdirilməsi təklifinin lehinə səs verdi. Azərbaycanlı deputatlar səsvermədə iştirak etmədi. 24 fevralda Dağlıq Qarabağ Muxtar Bölgəsi Partiya katibi və Azərbaycan tərəfli qəbul olunmuş qərarın təsdiqlənməsi üçün tələb olunan rəsmi möhürü oğurlamağa cəhd etmişdi. Fevralın 24-də Kevorkov vəzifəsindən kənarlaşdırılaraq yerinə əhali arasında daha populyar olan təyin olundu.
Qarabağ erməni liderləri regionda nə erməni dilində dərsliklərin, nə də televiziya yayımın olmamasından şikayət edərək, Azərbaycanın Kommunist Partiyasının baş katibi Heydər Əliyevi regionun geniş "Azərbaycanlaşdırma" cəhdində, Dağlıq Qarabağda yaşayan azərbaycanlıların sayının və təsirinin artırılmasında ittiham etmişdi. 1988-ci ilə kimi, Qarabağda erməni əhalisi ümumi əhali ilə müqayisədə təxminən 3/4 dəfə azalmışdı. 1988-ci ilin həmin fevral günlərində Sovet rəhbərləri birdən gördülər ki, vəziyyət gərginləşməyə doğru gedir. Kommunist partiyasının daxilində açıq mübarizə gedirdi, Moskva rəhbərliyi üsyançıları vərdiş etdiyi gücün işlədilməsilə yatıra bilməyəcəyi qənaətinə gəldi. Qorbaçovsayağı dözümlülük prinsipini praktikada tətbiq etmiş Politbüro, Azərbaycan kompartiyası liderlərinə elan etdi ki, onlar münaqişəni yatırmaq üçün gücdən yox, yalnız "partiya xəttinə uyğun" inandırmaq kimi metoddan istifadə etməlidir.
Bu hərəkata məşhur erməni xadimləri rəhbərlik edirdi və onlar Rusiyada ziyalılar da dəstək verirdi. Jurnalist Tomas de Vaal qeyd edir ki, dissident Andrey Saxarov kimi bəzi Rusiya ziyalıları erməniləri dəstəkləyirdi. Mixail Qorbaçovun iqtisadi məsələlər üzrə müşaviri akademik Abel Aqanbekyan Parisdə "" qəzetinə verdiyi müsahibəsində, DQMV-nin Ermənistana birləşdirilməsinin iqtisadi cəhətdən daha sərfəli olmasını və bu məsələ üzərində xüsusi komissiyanın işlədiyini bəyan etmişdi. Bəyanatın elanından əvvəl ermənilər etiraza başlayaraq, İrəvanda işçilər nümayişlər edib, anklavın Ermənistana birləşməsini tələb edirdil. Bu Bakıda əks etirazlara səbəb oldu. İrəvanda nümayişlərdən sonra, 1988-ci il fevralın 26-da Qorbaçov Qarabağ hərəkatının iki rəhbəri olan Zori Balayan və Silva Kaputikyan ilə görüşdü. Qorbaçov onlardan nümayişlərə görə bir aylıq moratorium istədi. Qorbaçov konkret vəd etməsə də, Kaputikyan eyni axşam Ermənistana qayıtdı və xalq qarşısında çıxış edərək "ermənilər qələbə çaldı" deyə bildirdi. Svante Kornellə görə, bu Moskvaya təzyiq cəhdi idi. Martın 10-da Qorbaçov Sovet Konstitusiyasının 78-ci maddəsinə uyğun olaraq, respublikalar arasında sərhədlərin dəyişikliyinin mümkün olmadığını ifadə etdi. Qorbaçov Sovet İttifaqının bir sıra digər bölgələrində ərazi dəyişikliklər həsrətini və Qarabağda sərhədlərini yenidən çəkilməsini belə bir təhlükəli presedent olduğunu qeyd etdi, lakin ermənilər hiddət ilə Kavburonun 1921-ci il qərarına baxırdı və onlar öz səylərini, öz müqəddəratını təyinetmə prinsipi ilə tarixi səhvin düzəlişi (konstitusiyada verilən haqq) kimi görürdülər. Digər tərəfdən, azərbaycanlılar ermənilərin belə çağırışlarını ağlasığmaz sayırdı və özlərini Qorbaçovun mövqeyi ilə bərabərləşdirdi.
Erməni nümayişlərinin yeddinci günündə, 1988-ci il fevralın 19-da Bakıda ilk etiraz nümayişi keçirildi. Hadisələr başlayan zaman, tarixçi Süleyman Əliyarlı və şair Bəxtiyar Vahabzadə ilə birlikdə 1988-ci ildə "Azərbaycan" jurnalının 9-cu sayında dərc etdirdikləri "Dağlıq Qarabağ – uydurmalar və həqiqətlər" yazısında, Qarabağın tarixən Azərbaycan torpağı olduğunu bəyan etmişdi.
Mixail Qorbaçov isə tərəddüd edərək, öz mövqeyini 1988-ci il fevralın 26-da erməni yazıçıları Silva Kaputikyan və Zori Balayanla söhbətdə bildirdi. Qorbaçov dedi ki, statusun dəyişdirilməyəcək, lakin vilayət sakinlərinin qanuni tələbləri iqtisadiyyat və mədəniyyət sahəsində islahatlar keçirilməklə yerinə yetirilməlidir. Qarabağın Ermənistana verilməsi tərəfdarlarına qarşı repressiyalar olmadı.
Əsgəran və Sumqayıt hadisələri
Etnik daxili çəkişmələr tezliklə Qarabağda yaşayan ermənilər və azərbaycanlılar arasında qarşıdurma yaratdı. 1987-ci ilin sonlarında, azərbaycanlılar Ermənistanın Qafan və Meğri rayonunun kəndlərində evlərini, onların erməni qonşuları arasında gərginliyin nəticəsində tərk etmək məcburiyyətində qaldı və 1987-ci ilin noyabrında azərbaycanlılar iki yük dolu avtomobillər ilə Bakının qatar stansiyasında gəlmişdilər. Sonrakı müsahibələrdə, iki kənd bələdiyyə başçıları bu cür gərginlik zamanda mövcud təkzib edib, belə sənədlərin məcburi sürgün anlayışı dəstək alması üçün demişdi.
1988-ci il 20 fevralda Xankəndi mərkəzi xəstəxanasında təcrübə keçən iki azərbaycanlı tələbə qız ermənilər tərəfindən zorlanmışdı. İki gün sonra azərbaycanlılar və ermənilər arasında birbaşa qarşıdurma atışmaya çevrildi. Qarşıdurmalar zamanı iki azərbaycanlı gənc həyatını itirdi. 1988-ci il fevralın 27-də Sovet vitse-prokuroru Aleksandr Katayev Bakının mərkəzi televiziyasında danışarkən qeyd etdi ki, "Ağdam rayonunun iki sakinləri qətlə yetirilmişdir" və onların müsəlman adlarını açıqlamışdır.
Əsgəran qarşıdurması Sumqayıt qırğınları üçün müqəddimə idi. Qarabağ münaqişəsində artıq emosiyaları artırmışdı və fevralın 27-də başlayan etirazlar daha da çirkin oldu. Etirazlarda Qafandan gələn azərbaycanlı qaçqınlar erməniləri "cinayət və vəhşiliklər"də ittiham etmişdi. Sovet mətbuatının bu iddiaları təkzib edib və danışanların çoxunu agent-provokator olmağında suçlayırdı. Bir neçə saatdan sonra, 1988-ci il fevralın 27-dən 28-nə keçən gecə Sumqayıt şəhərində baş vermiş iğtişaşlar nəticəsində 32 nəfər həlak oldu. Onlardan 26-sı erməni, 6-sı isə azərbaycanlı idi. Təxminən bütün Sumqayıtın erməni əhalisi bu hadisələrdən sonra şəhəri tərk etdi. Fevralın 28-də hər saatbaşı respublikanın o dönəmki rəhbəri, Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin 1-ci katibi Kamran Bağırovun sumqayıtlıları sakitliyə çağıran müraciəti yayılırdı. Ermənistan prezidentliyinə keçmiş namizəd Paruyr Hayrikyan 1988-ci ilin fevralında Sumqayıtın erməni sakinlərinə qarşı basqınların təşkilində sovet hakimiyyətini ittiham edirdi. O, Sumqayıt olayını Moskvanın təşkil etdiyi bir hadisə adlandırıb.
1988-ci il martın 23-də Sovet İttifaqının Ali Soveti ermənilərin Ermənistanla Dağlıq Qarabağla birləşmə tələblərini rədd etdi. İrəvanda qərarın etiraz qarşısını almaq üçün qoşunlar göndərildi. Qorbaçovun cəhdləri boşuna idi — hər iki tərəf bərabər olaraq barışmaz qaldı. Ermənistanda Naxçıvan bölgəsində baş verən hadisələrinin Dağlıq Qarabağda təkrar olunacağı barədə möhkəm inam var idi: SSRİ qurulmazdan əvvəl, orada əhalinin 40%-i erməni idi, lakin 1980-ci illərdə erməni əhalisi faktiki olaraq qeyri-mövcud idi. 1989-cu il dekabrın 1-də Ermənistanın Ali Soveti Moskvanın kursuna zidd olaraq dağlıq Qarabağın Ermənistanın tərkibinə daxil edilməsini rəsmən dəstəklədi.
Millətlərarası qarşıdurma
Qorbaçov tərəfindən kompromisə baxmayaraq, ermənilər məsələni sakitləşmək üçün təkliflərdən imtina etdilər. Kompromisə 400 milyon rubl paketlik erməni dilində dərslik və Qarabağda televiziya verilişləri daxil idi. Eyni zamanda, Azərbaycan Ermənistana hər hansı bir ərazini güzəştə getməyin əleyhinə idi. 1988-ci il dekabrın 7-də Spitak zəlzələsində 25 min nəfər həlak olmuşdu və Spitak və Leninakan (hazırkı Gümrü) şəhərini məhvinə görə, Ermənistanda Qarabağın köçürülmə çağırışları bir az azaldı. Lakin Moskva rəsmilərinin zəlzələ fonunda yeni formalaşan Qarabağ Komitəsinin 11 üzvünün, o cümlədən Ermənistanın gələcək prezidenti Levon Ter-Petrosyanın həbsindən sonra münaqişə yenidən qızışdı. Belə hadisələr Ermənistan və rəsmi Moskva arasında münasibətləri soyuqlaşdırdı: ermənilər Qorbaçova inamını zəlzələdə kömək səylərinin idarəsinə və onun Dağlıq Qarabağ üzrə barışmaz mövqesinə görə itirmişdi.
Ermənilərin iddia etdiyi Sumqayıt poqromlarından sonra məcburi əhali mübadiləsi baş tutdu: Azərbaycanda yaşayan ermənilər və Ermənistanda yaşayan azərbaycanlılar evlərini tərk etmək məcburiyyətində qalmışdı. Azərbaycan hökumətinə görə, 1988-ci ildə 27 və 29 noyabrda 33 azərbaycanlı Spitak, Quqark və Stepanavanda, 1987–1989 dövründə isə 216 nəfər öldürülmüşdür. Azərbaycan deputatı Arif Yunus qeyd edir ki, həmin ilin noyabr ayında 20 azərbaycanlı erməni kəndi Vartanda yandırılmışdı. Lakin, erməni mənbələrində 1988–1989-cu illərdə öldürülən azərbaycanlıların sayı 25 kimi göstərilib.
Millətlərarası münaqişə həm də Azərbaycanın şəhərlərinə, o cümlədən, 1988-ci ilin dekabr ayında Gəncə və Naxçıvanda yayılmışdı. Bu şəhərlərdə Sovet ordusunun ermənilərə yönəlmiş hücumları dayandırmaq üçün cəhdləri nəticəsində, yüzlərlə insan yaralanmış və yeddi nəfər (onlardan dördü əsgər) həlak olmuşdur. Münaqişənin ilk iki ili ərzində həyatını itirən insanların sayı hesablamalarda fərqlənir. Azərbaycan hökuməti 216 azərbaycanlı Ermənistanda öldürüldüyünü, tədqiqatçı Arif Yunus isə tək 1988-ci ildə həyatını itirənlərin 127 nəfər olduğunu iddia edir. 1989-cu ilin oktyabr ayında Time jurnalının məqaləsində qeyd olunur ki, 1988-ci ilin fevral ayında hər iki tərəfdən 100 nəfər həlak olmuşdur.
1988-ci ilin sonlarında Ermənistanda onlarla kəndlər 200,000 azərbaycanlı və müsəlman kürdlərin tərk etdiyi səbəbə görə boş idi. Müsəlman kürdlər ermənilərə qarşı silahlı münaqişəyə qoşulmasalar da, erməni işğalı altında olan ərazilərdən qovulmuşdular.
Qara Yanvar
Millətlərarası münaqişə hər iki ölkənin əhalisi arasına baş verirdi: Azərbaycanda ermənilər Ermənistana, Ermənistan azərbaycanlıları isə Azərbaycan qaçmağa məcbur olmuşdu. Dağlıq Qarabağda vəziyyət Sovet hakimiyyətinin idarəsində çıxmışdı: 1989-cu ilin yanvarında Moskvada mərkəzi hökuməti müvəqqəti olaraq bölgəyə nəzarət edirdi və bu vəziyyət bir çox ermənilər tərəfindən yaxşı qarşılanmışdı. 1989-cu ilin sentyabrında Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin (AXC) rəhbərləri və onların artan tərəfdarları Ermənistana və DQMV-yə keçən dəmir yolunu blokada etməyi bacarmışdı. Bu Ermənistanın iqtisadiyyatına ciddi dərəcədə sarsıdıcı zərbə yetirmişdi, çünki, yük və malların 85%-i dəmir yolu vasitəsilə Ermənistana gəlirdi. Bəziləri iddia edir ki, bu Ermənistanın Naxçıvan MSSR qarşı embarqosuna cavab idi. Ermənistanda dəmir yolu xidmətinin pozulmasından sonra, erməni yaraqlıları Ermənistana daxil olan Azərbaycan qatar qruplarına hücumlar edirdi.
1990-cı ilin yanvarında ermənilərin Bakıda sıxılması nəticəsində, Qorbaçov asayişi bərpa etmək üçün fövqəladə vəziyyət elan etdi və DQMV qoşunlarını göndərməsini əmr etdi. Azərbaycanda artan müstəqillik hərəkatından əvvəl, Sovet rejimi dağılmağa yaxın olduğundan, Qorbaçov hadisələri zorla idarə etmək üçün Azərbaycana Sovet qoşunlarını göndərdi. 1990-cı il yanvarın 19-dan 20-nə keçən gecə, saat 23.30-da Bakı şəhərinə keçmiş Sovet İttifaqının qoşun hissələri fövqəladə vəziyyət elan edilmədən yeridilmiş, dinc əhaliyə divan tutulmuş, yüzlərlə insan qətlə yetirilmiş, yaralanmış və itkin düşmüşdür. "Şit" təşkilatının müstəqil hərbi ekspertlərinin hesabatı, hərbçilərin atəş iddialarını rədd edib, Bakı yollarında silahlanmış insanların qurduğu barrikadalara aid heç bir dəlil tapmamışdı. Daha sonra komendant saatı elan olundu və MVD əsgərləri və güclənən Azərbaycan Xalq Cəbhəsi arasında şiddətli qarşıdurmalar baş verdi. Bunun nəticəsində, Bakıda 120 azərbaycanlı və səkkiz MVD əsgəri həlak olmuşdu. Bu müddət ərzində Azərbaycanın Kommunist Partiyası ləğv olunmuşdu və gecikmiş əmr, əsasən şəhərin erməni əhalisi qorunmasına yox, partiyanın hakimiyyətdə saxlanmasına hesab olunmuşdu. "Qara Yanvar" kimi adlanan bu hadisələr, Azərbaycan və mərkəzi hökumət arasında əlaqələri gərginləşdirdi.
Qazaxda döyüşlər
İkinci Qarabağ müharibəsinə kimi işğal altında olan Azərbaycan əraziləriAzərbaycanın Ermənistan ərazisində bir neçə anklavı vardır: şimal-qərbdə Yuxarı Əskipara, Barxudarlı və Sofulu və Azərbaycan Respublikasının Naxçıvan Muxtar Respublikasında Kərki ərazisi. Erkən 1990-cı illərdə Azərbaycanın Bağanis Ayrım kəndi Ermənistan hərbçiləri tərəfindən gündəlik hücuma məruz qalırdı. Eyni zamanda, erməni qüvvələri Ermənistan ərazisində, Azərbaycan anklavlarına və Azərbaycanın Qazax və Sədərək rayonunda yerləşən sərhəd kəndlərinə hücum edirdi. 1990-cı il martın 26-da erməni hərbçilər bir neçə maşınla Bağanis kəndinin sərhədinə gəldi. Qaranlıqda onlar sərhədi keçib, Azərbaycanın Bağanis Ayrım kəndinə hücum etdi. Təxminən 20 ev yandırıldı və 8–11 azərbaycanlı kəndli qətlə yerinə yetirilmişdir. Bir ailənin üzvlərinin cəsədləri, o cümlədən körpələr, yanmış evlərin xarabalıqlarında aşkar edilmişdir. Sovet Daxili İşlər Nazirliyinin qoşunları Bağanıs Ayrıma çatanda, təcavüzkarlar artıq qaçmışdı.
18 avqustda çoxlu sayda erməni yaraqlılarının Azərbaycan sərhədinə yaxın toplanması müşahidə edilirdi. Növbəti gün erməni silahlıları Azərbaycanın Yuxarı Əskipara, Bağanis Ayrım, Aşağı Əskipara və Quşçu Ayrım kəndlərini raketli qumbaratan və hava toplarından istifadə edərək bombaladı. İrəvandan dörd helikopterlə gətirilən əlavə yardımın hesabına, erməni qüvvələri Yuxarı Əskipara və Bağanis Ayrımı ələ keçirə bildi.
Çaykənd əməliyyatı
1991-ci ilin yazında Prezident Qorbaçov yeni ittifaq müqaviləsi əsasında saxlanılmasına dair referendumun keçirilməsi nəzərdə tutulan adlı xüsusi referendum keçirdi. Yeni seçilən, Sovet respublikalarında hakimiyyətə qeyri-kommunist liderlər, o cümlədən Rusiyada Boris Yeltsin (Qorbaçov Sovet İttifaqının prezidenti idi), Ermənistanda Levon Ter-Petrosyan və Azərbaycanda Ayaz Mütəllibov gəlmişdi. Azərbaycan rəhbərliyi referendumun keçirilməsinə razılıq verdi, Ermənistan isə beş digər müttəfiq respublika ilə birlikdə boykot yolunu seçdi.
Qarabağda bir çox erməni və azərbaycanlılar özlərini müdafiə etmək üçün silah yığmağa başlayırdı. Mütəllibov regionda erməni yaraqlılarını silahsızlaşdırmaq üçün birgə hərbi əməliyyat başlanmasında Qorbaçovdan dəstək istəyirdi. Bunun nəticəsində, Çaykənd əməliyyatında Sovet Müdafiə və Daxili İşlər nazirliklərinin, həmçinin Azərbaycan XTMD-nin 6 minlik qüvvəsi ermənilərin yaşadığı rayonlara qarşı yeridildi. Bu qüvvələrin 3 min nəfəri Azərbaycan Xüsusi Təyinatlı Milis Dəstəsinə məxsus idi və əsas ağırlıq da onların üzərinə düşürdü. Çaykəndin azad edilməsi SSRİ-nin rəhbəri Mixail Qorbaçov, SSRİ müdafiə naziri, SSRİ Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin sədri, Azərbaycanın rəhbəri Ayaz Mütəllibov səviyyəsində müzakirə olunmuş, respublika rəhbərlərinin hamısı Xanlara (indiki Göygöl) gəlmiş və 1991-ci ilin aprelin 30-da başlamış əməliyyat mayın 4-də tamamlanmışdı.
Əməliyyat zamanı baş verən zorakılıq, ermənilər arasında Qarabağ münaqişəsinin yeganə həllini yalnız hərbi yolla inamını gücləndirdi.
Sülh danışıqları üçün ilk cəhd
İlk sülh vasitəçilik səyləri 1991-ci il sentyabrda, Rusiya prezidenti Boris Yeltsin və Qazaxıstan prezidenti Nursultan Nazarbayev tərəfindən edilmişdi. 20 – 23 sentyabrda Bakı, Gəncə, Xankəndi və İrəvanda sülh danışıqlarından sonra, tərəflər Rusiyanın Jeleznovodsk şəhərində Jeleznovodsk Kommünikesini yazmağa razılaşdı. Müqaviləni Yeltsin, Nazarbayev, Mütəllibov və Ter-Petrosyan imzalamışdı. Razılaşmaya baxmayaraq, erməni hərbi birləşmələri Xocavənd və Hadrut rayonları ərazisində azərbaycanlı sakinlərə qarşı hücumlara etdi. Nəticədə, bu rayonların azərbaycanlılar yaşayan kəndlərinin əksəriyyəti işğal olundu; azərbaycanlı sakinlər isə öz torpaqlarını tərk etmək məcburiyyəti qarşısında qaldılar. 1991-ci il 20 noyabrda Xocavənd rayonunun rayonunun Qarakənd kəndinin yaxınlığında, Ağdam rayonunun Mərzili kəndi ərazisində erməni hərbi dəstələri Azərbaycana məxsus hərbi helikopteri vurdu.
SSRİ-nin son günlərində qarşıdurma
1991-ci ilin sonlarında erməni hərbçiləri 1991-ci il may-iyul aylarında Azərbaycan OMON-u tərəfindən ələ keçirilən kəndlərə hücumlara başladı. Memorial təşkilatının verdiyi məlumata görə, Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən hücumları nəticəsində keçmiş Şaumyan, Ağdərə, Əsgəran, Aşağı Qaranlıq rayonlarında Azərbaycan kəndlərinin bir neçə min sakinləri evlərini tərk etmək məcburiyyətində qalmışdılar. Bəzi kəndlər hərbçilər tərəfindən yandırılmışdı. Ciddi zorakılıq halları (xüsusilə Meşəli kəndində) mülki əhaliyə qarşı var idi.
1991-ci ilin payızın sonunda Azərbaycan tərəfi əks-hücuma başlayanda, Ermənistan Azərbaycan kəndlərini hədəfləməyə başladı. Memoriala görə, Malıbəyli və Yuxarı Quşçular kəndlərinə ermənilər tərəfindən hücum edilmiş, evlər yandırılmış və onlarla mülki əhali öldürülmüşdür. Hər iki tərəf digər tərəfi kəndləri, artilleriya mövqelərini əhatə edən strateji nöqtə kimi istifadə etməsində ittiham edirdi. Dekabrın 19-da Daxili İşlər Nazirliyinin qoşunları Dağlıq Qarabağ çəkilməyə başladı və bu proses 27 dekabrda başa çatdı. Sovet İttifaqının dağılması və Dağlıq Qarabağdan daxili qoşunlar çıxarılandan sonra, münaqişə zonasında vəziyyət idarəolunmaz oldu.
Silah vakuumu
1991-ci ilin payızında Sovet İttifaqının dağılmasından sonra, hər iki ölkə Qarabağ ərazisində yerləşən hərbi anbarlardan silah götürmüşdü. İlkin üstünlük Azərbaycanın xeyrinə idi. Soyuq müharibə zamanı Qafqazın müdafiəsi üçün Sovet hərbi doktrinasıda olan strategiyada qeyd olunurdu ki, NATO üzvü Türkiyə qərbdən işğalı tədbirində, Ermənistan döyüş meydanına çevriləcək. Beləliklə, Ermənistan SSR-ində yalnız üç hərbi bölmə, Azərbaycanda isə ümumi beş hərbi bölmə və beş hərbi aerodrom var idi. Bundan başqa, Ermənistanda təxminən 500, Azərbaycanda 10,000 dəmir yolu vaqonu sursat var idi.
Sovetin DİN qüvvələri çəkilməyə başlayanda, onlar erməni və azərbaycanlılara geniş hərbi arsenal və zirehli maşınlar verirdi. Üç il əvvəl Qorbaçov tərəfindən göndərilmiş hökumət qüvvələrinin əsgərləri Sovet İttifaqının digər respublikalarından idi və onların burada qalmaq üçün heç bir arzusu yox idi. Onların əksəri kasıb və cavan çağırışçılar idi. Onlar pul və hətta araq üçün silahlarını, hətta tanklarını və zirehli texnikasını hər iki tərəfə satırdı. Təminatsız silah anbarlarına görə, hər iki tərəf Qorbaçovun siyasətini münaqişə yaratmaqda ittiham edirdi. noyabr 1993-cü ildə Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinin məlumatına görə, azərbaycanlılarda silah vakuumu zamanı 286 tank, 842 zirehli texnikası və 386 ədəd artilleriya var idi.Qara bazar Qərbdən silah idxalını asanlaşdırmağa kömək edirdi.
Silahların əksəri Rusiya və ya keçmiş Şərq bloku ölkələrindən gəlsə də, hər iki tərəf bəzi improvizasiyalar edirdi. Azərbaycan Türkiyə, İsrail və bir çox ərəb ölkələrindən əhəmiyyətli hərbi yardım və sursat almışdı. Erməni diasporu müharibə zamanı Ermənistana əhəmiyyətli yardım məbləği göndərirdi və hətta 1992-ci ildə erməni lobbisinin təşəbbüsü ilə ABŞ Konqresi tərəfindən "Azadlığa Dəstək" Aktına qəbul edilən və Azərbaycana Amerikanın birbaşa dövlət yardımını yasaqlayan 907-ci düzəlişi qəbul etməsini bacarmışdı.
1991-ci il 26 dekabrda Qorbaçov SSRİ rəhbərliyindən istefa verəndə, SSRİ-də respublikalar öz müstəqilliyini elan etdi və Sovet İttifaqı 31 dekabr 1991-ci il mövcudluğunu dayandırdı. SSRİ-nin süqutu Ermənistan və Azərbaycana tam miqyaslı müharibə üçün bütün maneələri aradan qaldırdı. Noyabrın 21-də Azərbaycan Milli Məclisi Qarabağın muxtar vilayət kimi statusunun ləğv etdi və vilayətin paytaxtını Xankəndi adlandırdı. Buna cavab olaraq dekabrın 10-da Qarabağda keçirilən referendumda (azərbaycanlı icması onu boykot etmişdi) ermənilərin əksəriyyəti Dağlıq Qarabağın müstəqilliyi lehinə səs verdi. 1992-ci il yanvarın 6-da separatistlərin idarə etdiyi "bölgə" Azərbaycandan öz müstəqilliyini elan etdi.
Dağlıq Qarabağa Sovet daxili qoşunlarının yeridilməsi müvəqqəti idi. 1992-ci ilin fevralında keçmiş Sovet dövlətləri Müstəqil Dövlətlər Birliyinin (MDB) üzvləri oldu. Azərbaycan qoşulmağa bitərəf olsa da, Ermənistan Türkiyənin mümkün işğal qorxusundan MDB-yə girib, təşkilatın "kollektiv təhlükəsizlik çətiri" altına keçdi. 1992-ci ilin yanvar ayında MDB qüvvələri Xankəndində öz yeni qərargahını yaratdı.
Ordu quruculuğu
Ermənilər və azərbaycanlılar arasında təsadüfi döyüşlər Çaykənd əməliyyatından sonra şiddətini artırdı və hər iki tərəf minlərlə könüllüləri ordularına cəlb etməyə başladı. Ermənistanda bir çox şəxslər, tarixi erməni partizan dəstələrinin separatçı döyüşçülərini və XIX–XX əsrlərdə Osmanlı imperiyasına qarşı mübarizə aparan Andranik Ozanyan və Qaregin Njde kimi şəxsləri ideoloji rəhbər kimi qəbul edirdi. 18–45 yaşlı kişilərin hökumətin hərbi xidmətə çağırışı ilə yanaşı, bir çox ermənilər mübarizə üçün könüllü olub, cokat və ya polkovnik-leytenantın idarəçiliyi altında qırx nəfərlik dəstələr formalaşdırırdı. İlkin mərhələdə, onlar çox zaman xidmət məkanlarını özləri seçirdilər. Bir çox əsgərlər komandanlığa birbaşa tabe olmurdu: onlar ölü əsgərlərin cəsədlərini soyurdu və zirehli nəqliyyat vasitələri üçün dizel yanacağı kimi malları qara bazarlarda satırdılar. Qadınlar da ordulara cəlb olunur, döyüşlərdə iştirak edirdi və ilk yardım və döyüşdə yaralı insanları evakuasiya etmək kimi köməkçi rollarda xidmət edirdilər.
Müharibə illərində Azərbaycanın Silahlı Qüvvələri təxminən 30.000 əsgərdən, 10.000-ə yaxın OMON döyüşçüsündən və Xalq Cəbhəsinin bir neçə min könüllüsündən ibarət idi. Surət Hüseynov Azərbaycan Ordusunun 709 saylı hərbi hissəsi yaratmışdı və Sovet ordusunun 23-cü motor piyada diviziyasının arsenalından çoxlu silah və nəqliyyat vasitələrini almışdı. Qarabağ müharibəsində İsgəndər Həmidovun "Bozqurd" briqadası da fəaliyyət göstərirdi. Bütövlükdə isə Azərbaycan Ordusunun maddi-texniki durumu, habelə döyüş hazırlığı qənaətbəxş deyildi. Hərbi hissələrin ayrı-ayrı siyasi qrupların təsiri altına düşməsinin fonunda nizam-intizam dərəcəsi də əhəmiyyətli dərəcədə aşağı düşmüşdü. 1991–1992-ci illərdə ordunu 30 min döyüşçü özbaşına tərk etmişdi.
Sovet İttifaqının keçmiş hərbçiləri hər iki tərəfə öz xidmətlərini təklif edirdi. Məsələn, Dağlıq Qarabağda beş il yaşayan (1992–1997) keçmiş Sovet Generalı , Ermənistanın Azərbaycana qarşı aqressiyasında iştirak edən ən yüksək rütbəli zabit idi. Müharibənin sonunda o, qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikasının silahlı qüvvələrinin Baş Qərargah rəhbəri vəzifəsində çalışmışdır.
O dövrdə Ermənistanın Rusiya ilə müqavilələri (1997-ci və 2010-cu ildə sonra imzalanıb) və Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatı (KTMT) olmadığından, Ermənistan özü Türkiyə ilə sərhədini qorumaq məcburiyyətində idi. Müharibə zamanı Ermənistan Respublikasının hərbi qulluqçuları və avadanlığın bir hissəsi Ermənistanın Türkiyə ilə sərhədini mümkün müharibədən mühafizə edirdi.
Ümumi hərbi müqayisədə 17–32 yaş qrupunda Ermənistanda hərbi xidmət üçün uyğun kişilərin sayı 550 000 nəfər, Azərbaycanda isə 1,3 milyon nəfər təşkil edirdi. Hər iki tərəfdən kişilərin əksəri Sovet ordusunda, o cümlədən SSRİ-Əfqanıstan müharibəsində xidmət etmişdi və münaqişəndən əvvəl hərbi təcrübəyə sahib idi. Qarabağ ermənilərin təxminən 60%-i Sovet ordusunda xidmət etmişdi. Əksər azərbaycanlılar isə Sovet ordusunda onların xidmət zamanı tez-tez ayrı-seçkiliyə məruz qaldığından, döyüş korpuslarından daha çox tikinti batalyonlarda işləyirdi. Azərbaycanda dəniz məktəbi, o cümlədən iki zabit akademiyalarının yaradılmasına baxmayaraq, əsgərlərin hərbi təcrübəsinin olmaması Azərbaycanın müharibəyə hazır olmamasının əsas amillərindən biri idi. Azərbaycan ordusuna Əfqanıstan komandiri Gülbəddin Hikmətyar tərəfindən yardım edilirdi. Komandir Fazle Haq əsasən Pişəvərdə könüllüləri cəlb edirdi və bir neçə dəstəni Azərbaycana göndərirdi.
Erkən erməni hücumları
Xocalı soyqırımı
Xocalı 1991-ci ilin oktyabrından blokadada idi. Oktyabrın 30-da quru yolu əlaqəsi kəsilmiş və yeganə nəqliyyat vasitəsi olaraq helikopter əlaqəsi qalmışdı. Xocalıya sonuncu helikopter 1992-ci il yanvarın 28-də gəlmişdi. Şuşa şəhərinin səmasında mülki helikopterin vurulması və nəticədə 41 nəfərin faciəli surətdə həlak olmasından sonra isə bu əlaqə də kəsilmişdi. Yanvarın 2-dən şəhərə elektrik enerjisi verilmirdi.
1992-ci il yanvarın 2-də Ayaz Mütəllibov Azərbaycan Respublikası Prezidentinin vəzifəsini icarə etməyə davam etdi. Rəsmi olaraq yeni yaradılmış Ermənistan Respublikası Dağlıq Qarabağda separatçılara açıq olaraq hər hansı bir silah, yanacaq, ərzaq və ya digər maddi-texniki təmin olunmasını təkzib edirdi, lakin Ter-Petrosyan sonra separatçılarının maaşlarının ödənilməsi və maddi-texniki təchizat ilə təmin edilməsini etiraf etsə də, müharibəyə öz hərbçilirinin göndərilməsini təkzib edirdi. Ermənistanı artıq Azərbaycan Respublikasının blokadası, həmçinin Azərbaycanın qonşusu olan Türkiyənin təzyiqi altında idi. Fevralın əvvəli Azərbaycan kəndləri olan Malıbəyli, Qaradağlı və Ağdaban ermənilər tərəfindən işğal edildi və oranın əhalisi evlərindən qovuldu. Nəticədə ən azı 140 nəfər yaralanmış və 99 nəfər həlak olmuşdu.
Ermənistanın Qarabağla əlaqəsi yalnız Laçın dəhlizi vasitəsilə ora daxil olan helikopterlər vasitəsilə idi. Bölgənin tək hava limanı paytaxt Xankəndindən yeddi km məsafədə yerləşən, əhalisi təxminən 6.000–10.000 nəfər olan Xocalı şəhəri idi. Bundan əlavə Xocalı Qrad raketlərinin artilleriya bazası kimi xidmət edirdi: Xankəndidə ermənilərin yaşadığı çoxmərtəbəli binalara 400 Qrad raketləri atılmışdı. Fevralın sonunda erməni qüvvələri qarşıdakı hücum barədə xəbərdarlıq etdi və Azərbaycana Xocalıda atəşin dayandırması üçün ultimatum verdi.
Fevralın sonunda Xocalı əsasən izolyasiya olunmuşdu. Fevralın 26-da erməni qüvvələri 366-cı motoatıcı alayın zirehli texnikası və hərbi heyətinin köməkliyi ilə Xocalıya hücum etdi. Azərbaycan tərəfinin və Human Rights Watch, Moskvada insan hüquqları təşkilatı və erməni komandiri Monte Melkonyanın bioqrafiyasında olan mənbələrinin məlumatları əsasında, Qarabağ separatçıları Xocalını ələ keçirib, şəhərdən qaçan mülki əhalini öldürməkdə ittiham edilirdi. İlkin olaraq erməni qüvvələri şəhərə hücum etmək və şəhər əhalisini çıxışı üçün quru dəhlizi ayıracığını qeyd etmişdi. Nəticədə şəhərdə yanğınlar baş vermiş və fevralın 26-ı səhər saat 5 radələrində şəhər tam alova bürünmüşdür. Belə bir vəziyyətdə erməni mühasirəsində olan şəhərdə qalmış təqribən 2500 nəfər əhali yaxınlıqda azərbaycanlılar məskunlaşan Ağdam rayonunun mərkəzinə çatmaq ümidi ilə şəhəri tərk etməyə məcbur olmuşdur. Hava limanının enmə zolağı qəsdən məhv edilib yararsız günə qalmışdı. Azad dəhlizlə qaçan əhali Azərbaycanın Ağdam rayonuna yaxın ərazidə gülləyə tutulmuşdur və nəticədə çoxlu sayda insan həlak olmuşdur. Beynəlxalq qrupların vətəndaşların qəsdən qırğını ittihamlar üzləşən Ermənistan hökuməti rəsmiləri soyqırımı təkzib edib, hücumu Xocalıdan gələn artilleriya atəşinin susdurulması ilə əsaslandırmışdı.
Britaniya jurnalisti Tomas de Vaalın fikrincə, faciə nəticəsində 485 insan (donma nəticəsində həlak olanlar da daxil) həlak olmuşdu. Azərbaycan hakimiyyətinin rəsmi hesablamasında 25 – 26 fevralın hadisələri zamanı ölü sayı 613 nəfər idi, bunlardan da 63-ü uşaq, 106-sı qadın, 70-i isə ahıl yaşlı insanlar olmuşdur. 8 ailə tamamilə məhv edilmiş, 25 uşaq hər iki valideynini, 130 uşaq valideynlərindən birini itirmiş, 487 nəfər, o cümlədən 76 uşaq yaralanmışdır. 1275 nəfər əsir götürülmüş, 150 Xocalı sakini itkin düşmüşdür. Dövlətin və əhalinin əmlakına 1 aprel 1992-ci il tarixinə olan qiymətlərlə 5 mlrd. rubl dəyərində ziyan vurulmuşdur. 1992-ci il 3 martda məlumat verirdi ki, münaqişənin son dörd ili ərzində 1000 nəfər öldürülmüşdür. Məlumatda qeyd olunurdu, Xocalının meri Eldar Məmmədov 200 nəfər itkin, 300 nəfər girov və döyüşlərdə 200 nəfər yaralandığını bildirib. 1992-ci ildə hüquq müdafiə təşkilatı -ın hesabatında qeyd olunurdu ki, Azərbaycan OMONu və "bəziləri silahlı olan, hərbi formada olan şəxslər mülki şəxslərin arasında idilər", bu isə erməni separatçılarının onlara atəş atmasına səbəb ola bilərdi.
Xocalı soyqırımından sonra Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin təzyiqi altında Ayaz Mütəllibov Azərbaycan Milli Məclisinə istefasını təqdim etmək məcburiyyətində qaldı.
Şuşanın işğalı
13 fevral 1988-ci ildə ermənilər Xankəndiyə ilk hücumlarından birini edəndə azərbaycanlıların çoxu Şuşaya pənah gətirdi. Martın 28-də Azərbaycan qüvvələri Xankəndiyə hücum etməyi planlaşdırırdı və Canqasan kəndindən Kərkicahandan yuxarıda yerləşən düşmən mövqelərinə hücum etdi. Növbəti günün günorta çağı Azərbaycan hərbçiləri şəhərə yaxın mövqelərə yerləşsələr də, ermənilər tərəfindən hücumdan sonra geriyə çəkildi.
Xocalının zəbtindən sonrakı aylarda regionun sonuncu Şuşa istiqamətində təslim olmayan azərbaycanlı komandirlər "Qrad" qurğularından istifadə edərək Xankəndiyə qarşı genişmiqyaslı artilleriya hücum etdilər. Aprelə qədər davam edən bombalama Xankəndidə yaşayan 50.000 nəfər sakinin böyük hissəsinin bunker və zirzəmilərdə qalmasına məcbur etdi. Şəhərin ucqar nöqtələrinin yaxınlığında Dağlıq Qarabağdakı erməni hərbi liderlər şəhəri tutmaq üçün hücum təşkil etdilər.
Mayın 8-də yüzlərlə erməni əsgəri tanklarla və vertolyotlarla Şuşaya hücum etdi. Şəhərin küçələrində şiddətli döyüşlər baş verdi və hər iki tərəfdən yüzlərlə adam həlak oldu. Sayca az olmalarına və daha zəif silahlanmalarına baxmayaraq, ermənilər mayın 9-da şəhəri elə kəçirib, azərbaycanlıların geri çəkilməsinə nail oldular.
Şuşanın işğalı qonşu Türkiyədə böyük səs-küyə səbəb oldu. Ermənistan SSRİ-dən müstəqilliyini elan etdikdən sonra Türkiyə ilə münasibətləri yaxşılaşsa da, Dağlıq Qarabağ regionunu işğalı Türkiyə və Ermənistan arasında münasibətləri zəifləşdirdi. Türkiyənin baş naziri Süleyman Dəmirəl Azərbaycana kömək etməklə bağlı təzyiq altında olduğunu qeyd etmişdi. Buna baxmayaraq, Dəmirəl müharibəyə müdaxilə etməyə qarşı olduğunu, Türkiyənin müharibəyə daxil olmasının daha böyük xristian-müsəlman münaqişəsinə səbəb ola biləcəyini bildirdi. Bunun nəticəsində, Türkiyə ordusunu Azərbaycana göndərməyib, Azərbaycana əhəmiyyətli hərbi yardım etdi.
1992-ci ilin may ayında MDB qüvvələrinin hərbi komandiri marşal Yevgeni Şapoşnikov Qərb dövlətlərinə, xüsusilə ABŞ-yə Qafqazdakı münaqişəyə müdaxilə etməmək barədə xəbərdarlıq etdi. Şapoşnikov "bu yerin Üçüncü dünya müharibəsinin başlanğıcı ola biləcəyini" bildirdi.
Şamil Basayevin başçılıq etdiyi çeçen qüvvələri müharibədə iştirak edən hərbi birliklərdən biri idi. Azərbaycan polkovniki Azər Rüstəmova görə 1992-ci ildə Şamil Basayev və Salman Raduyevin başçılığı altında yüzlərlə çeçen döyüşlərdə azərbaycanlılara əhəmiyyətli kömək göstərmişdi. Bəzi mənbələrə görə, Şamil Basayev Şuşanı tərk edən sonuncu döyüşçülərdən biri idi. Basayev qeyd edirdi ki, müharibə dindən çox, milliyyətçi xarakter daşıdığından o qüvvələrini geri çəkdi.
Laçının işğalı
Şuşanın işğalından sonra Azərbaycan Milli Məclisi Azərbaycan prezidenti vəzifəsini icra edən Yaqub Məmmədov günahlandıraraq, onu güclə vəzifəsindən çıxartdı. Mütəllibov Xocalının itkisi haqqında hər hansı bir məsuliyyət daşınmasında təsdiq edən faktlar aşkar etmədiyindən, Ali Sovet öz qərarını ləğv etdi və 1992-ci il mayın 15-də o vəzifəsinə qayıtdı.
1992-ci il mayın 18-də erməni qüvvələri Ermənistanı və Dağlıq Qarabağı ayıran Laçın dəhlizinə hücum etdi. Laçın şəhəri zəif mühafizə olunduğundan, növbəti gün ərzində Ermənistan Silahlı Qüvvələri şəhəri ələ keçirdi və orada vuruşan Azərbaycan hərbçilərini məğlub etdi. Şəhərin alınması quru marşrutla Ermənistandan Qarabağın dağlıq bölgəsi olan Laçına qədər özünü təchizat edən karvanların bağlanamasına imkan yaradırdı.
Laçının itkisi Mütəllibov rejiminə son zərbə oldu. Mütəllibovun qadağasına baxmayaraq, Azərbaycanda etiraz aksiyaları keçirildi və Xalq Cəbhəsi fəalları silahlı çevrilişə nail oldular. Hökumət qüvvələri və Xalq Cəbhəsinin dəstəkçiləri arasında döyüşlər siyasi müxalifətin Bakıda parlament binasının, hava limanının və prezident ofisinin ələ keçməsinə səbəb oldu. 1992-ci il iyunun 16-da Əbülfəz Elçibəy Azərbaycanın prezidenti seçildi və Azərbaycan Xalq Cəbhəsi Partiyasının bir çox siyasi fəalları deputat oldular. Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin tərəfdarları Mütəllibovu Qarabağ müharibəsində zəif lider olmasında günahlandırırdı. Əbülfəz Elçibəy Rusiyadan yardım alınmasının əleyhinə idi. O, Türkiyə ilə yaxın əlaqələrinin tərəfdarı idi.
1992-ci ilin may ayında döyüşlər Naxçıvana da çatdı.
Gərginləşmə
Goranboy əməliyyatı
Dağlıq Qarabağ üzərində nəzarətə həlledici zərbə vurmaq üçün 1992-ci ilin yayında Azərbaycan irimiqyaslı hücum etdi. Bu hücum Azərbaycan Ordudunun ən uğurlu hərbi irəliləyişi idi. Goranboy əməliyyatından sonra müharibə daha şiddətli mərhələyə keçdi. Əməliyyatda 8000 Azərbaycan əsgəri, dörd əlavə batalyon, ən azı 90 tank, 70 piyada döyüşş nəqliyyat vasitəsi və Mi-24 hərbi helikopterləri istifadə olunmuşdu.
1992-ci il iyunun 12-də Azərbaycan ordusu Dağlıq Qarabağın mərkəzi olan Əsgəran rayonu istiqamətində genişmiqyaslı diversiya hücumuna başladı. 4000 nəfərlik iki dəstə Əsgəranın şimal və cənub mövqelərinə hücum etdi. Şiddətli döyüşlər nəticəsində Azərbaycanlılar Əsgəran rayonunun bəzi yaşayış məntəqələrində nəzarəti ələ keçirdi: Naxçıvanlı, Dovşanlı, Pircamal, Dəhrəz və Ağbulaq.
1992-ci il iyunun 13-də Azərbaycan hərbçiləri erməni könüllü dəstələri tərəfindən müdafiə edilən Goranboy rayonununda əks hücuma başladı. Bu üç günlük hücumun kod adı "Goranboy əməliyyatı" idi və əməliyyata Surət Hüseynov başçılıq edirdi. On beş saat Azərbaycan qüvvələrinə qarşı şiddətli mübarizəsindən sonra, iki erməni dəstəsi geri çəkilməyə məcbur oldu. Azərbaycan Ermənistan qüvvələri tərəfindən nəzarət olunan Goranboy rayonunun onlarla kəndini ələ keçirməyi bacardı və regiondan bütün mülki erməni əhalisi qaçdı. 1992-ci il iyulun 4-də azərbaycanlılar bölgənin ən böyük şəhəri olan Ağdərəni ələ keçirdi.
Azərbaycanın hücum miqyasını görən Ermənistan hökuməti, Azərbaycanı təhdid edib, birbaşa müdaxilə və Qarabağda döyüşən separatçılara kömək edəcəyini elan etdi. Goranboya hücum Ermənistan qüvvələrini Xankəndinin cənubuna doğru çəkilməyə məcbur etmişdi, harada ki, erməni komandirləri Ağdərə rayonunun mühüm Sərsəng su anbarına nəzarət edirdi. Dağlıq Qarabağın təxminən yarısı alındığından sonra, təxminən 30 000 erməni qaçqını Xankəndidən qaçmaq məcburiyyətində qalmışdı.
1992-ci il iyunun 18-də ermənilər nəzarət etdiyi ərazilərdə fövqəladə vəziyyət elan etdi. Avqustun 15-də Robert Koçaryan və daha sonra Serj Sarkisyanın başçılıq etdiyi qondarma DQR Dövlət Müdafiə Komitəsi yarandı. Komitəyə qismən səfərbərlik üçün çavuş və əsgərlər, 18–40 yaşlı hərbi xidmətə mövcud kişilər, 50 yaşına kimi zabitlər və keçmiş hərbi təlimli qadınlar çağırıldı. Hərbi xidmətə çağırılanların sayı 15 000 nəfərdən artıq idi. Sürətli hərbi islahatlar ayrı-ayrı döyüşən Ermənistan könüllü dəstələrini vahid DQR Müdafiə Ordusuna çevirdi.
1992-ci ildə Azərbaycanın zirehli qoşunlarının hücumu erməni helikopterləri tərəfindən dayandırıldı. İddia olunur ki, Azərbaycanın zirehli qoşunlarının ekipaj üzvlərinin çoxu, Gəncədə yerləşən 104-cü qvardiya desant-hücum diviziyasından olan ruslar idi. 1992-ci ilin payızında Azərbaycan ordusu ağır itkilər vermişdi. Qaçılmaz məğlubiyyət ilə üzləşən Surət Hüseynov, ordusundan qalan əsgərlərini Ağdərədən çıxardı. Sürət Hüseynov daha sonra qoşunları Gəncəyə — 104-cü qvardiya desant-hücum diviziyasının hərbi bazasından sursat yığmaq üçün köçürdü. Növbəti ilin fevral-mart aylarında, DQR Müdafiə Ordusu gələcək Azərbaycan hərbi hücumlarının qarşısını ala bildi.
Sülh danışıqlarının növbəti cəhdləri
Xocalı soyqırımı və Azərbaycan prezidenti Ayaz Mütəllibovun istefasından sonra, sülh danışıqlarının yeni cəhdləri 1992-ci ilin birinci yarısında İran prezidenti Haşimi Rəfsəncaninin təşəbbüsü ilə keçirilirdi. İran diplomatları məkik diplomatiyasını icra edərək, 1992-ci il mayın 7-də ikitərəfli danışıqlar üçün Tehrana Azərbaycan prezidentinin səlahiyyətlərinin icraçısı Yaqub Məmmədovu və Ermənistan prezidenti Levon Ter-Petrosyanı dəvət etdi. Məmmədov, Ter-Petrosyan və Rəfsəncani beynəlxalq hüquq normalarına, sərhədlərin sabitlik tərəflərin razılığa aşağıdakı və qaçqın böhranı ilə məşğul olmaq üçün imzalamışdılar, lakin sülh səyləri növbəti gün Ermənistan qoşunlarının Şuşa şəhərini və 18 mayda tamamilə Laçın şəhərini ələ keçirməsinin uğursuzluqundan sonra pozuldu.
1992-ci ilin yayında ATƏM (sonradan Avropa Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı oldu) Helsinkidə 11 ölkədən təşkil olunan Minsk qrupunu yaratdı. Görüş Fransa, Rusiya və ABŞ-nin birgə başçılığı altında keçirilirdi, lakin 1992-ci ildə, qrupun illik sammitində, təşkilat problemi həll edə bilmədi və Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonra bir çox yeni problemlər yaranmışdı: , Dnestryanı separatçı respublikası ilə Moldovanın müharibəsi, Çeçenistanda separatçı hərəkatı, Rusiya, Abxaziya və Osetiya ilə Gürcüstanın yeni mübahisələri gündəliyin əsas məsələlər idi.
ATƏM atəşkəsə nəzarət və humanitar yardım daşımaların məcburi qaçqın göndərilirməsini qorumaq üçün NATO və MDB sülhməramlılarının istifadəsini təklif edirdi. Bir neçə atəşkəs iyun hücumundan sonra qüvvəyə minsə də, Ermənistan tərəfindən dəstəklənən Avropa sülhməramlı qüvvələrinin Qarabağda yerləşmə planları alınmadı. Qarabağa 100 beynəlxalq müşahidəçi göndərilməsi ideyası dəfələrlə qaldırılsa da, iyul ayında Azərbaycan və Ermənistan rəhbərləri arasında danışıqlar tamamilə pozulmuşdu. Rusiya Qafqazda NATO-nun çoxmillətli sülhməramlı qüvvələrinin tam əleyhinə idi.
Ağdərə və Xocavənd toqquşmaları
İyunun sonunda Azərbaycan Qarabağın cənub-şərqində yerləşən Xocavənd şəhərinə yeni hücum hazırlayırdı. Hücum qüvvəsinə çoxlu tanklar, Xocavənd və Qırmızı Bazar yaxınlığında Maçkalaşen və Cardar cəbhələrində zirehli döyüş maşınların və zirehli piyada dəstələrin daxil idi. Xocavəndin alay komandiri Monte Melkonyan ağır zirehli texnikanın olmamasına baxmayaraq, Azərbaycan qüvvələri tərəfindən təkrar hücum cəhdlərini zərərləşdirməyi bacarmışdı.
1992-ci il avqustun sonunda qondarma Dağlıq Qarabağ hökumətində siyasi gərginlik, hökumət üzvlərinin avqustun 17-də istefa verməsi ilə nəticələndi. Hakimiyyət sonradan Dövlət Müdafiə Komitəsi tərəfindən çağırılan şuraya fərz edildi. Robert Koçaryanın başçılığı altında olan şuraya, münaqişənin sonuna qədər müvəqqəti olaraq anklavın idarə edilməsi tapşırıldı. Eyni zamanda Azərbaycan təyyarə hücumlarına başladı.
Qışın yaxınlaşması
Qış yaxınlaşdıqca hər iki tərəf əsasən qaz və elektrik kimi resursları daxili istifadə üçün qoruyurdu. Qarabağda yaşayan erməni sakinləri iqtisadi avtomobil yolunun açılışına baxmayaraq, Azərbaycanın tətbiq etdiyi iqtisadi blokadadan böyük əziyyət çəkirdi.Metsamor AES bağlandıqdan sonra, Ermənistanın iqtisadiyyəti ərzaq çatışmazlığı və enerji çatışmazlığından çətinlik çəkirdi: Gürcüstanda Abxaziya və Osetiya separatçılarına qarşı vətəndaş müharibələri başlamışdı, təchizatı karvanlara basqınlar edilmişdi və Ermənistandan Rusiyaya keçirilən neft kəməri dəfələrlə dağıdılmışdı. 1991–1992-ci illərin qışı kimi, 1992–1993 qışı da çox soyuq idi: Ermənistan və Qarabağ ərzində bir çox ailələr istilik və isti suyun olmamasından çətinlik çəkirdi.
Erməni diasporası pul yığıb, Ermənistana təchizatı yardım edirdi. Dekabr ayında Ermənistana Gürcüstanın Qara dəniz limanı olan Batumi vasitəsilə ABŞ-dən iki daşıma ilə 33,000 ton taxıl və 150 ton uşaq qidası gətirilmişdi. 1993-cü ilin fevral ayında, Avropa İqtisadi Birliyi Ermənistana 4.5 milyon (ECU) yolladı. Ermənistanın cənub qonşusu İran, Ermənistana güc və elektrik enerjisi ilə təmin edilməsi ilə iqtisadi yardım edirdi. Elçibəyin İran üçün təhlükəli olan Bütöv Azərbaycan ideyasını dəfələrlə gündəmə gətirməsi iki ölkə arasında münasibətlərində soyuqlaşma yaratmışdı.
Qaçqın və məcburi köçkün olan azərbaycanlılar Azərbaycan hökuməti və İran tərəfindən qurulan dərmə çatma düşərgələrdə yaşayırdı. azərbaycanlılara yorğan paylayaraq, dekabr ayında qaçqınlar üçün qida ayırmışdı. Azərbaycanın iqtisadiyyatı neft sənayesinin dayanmasından çətinlik çəkirdi. Ölkənin neft emalı zavodları tam gücü ilə işləmirdi və hasilat normaları hesablamalardan aşağı idi. 1965-ci ildə Bakıda neft yataqlarından ilə 21,5 milyon ton neft ixrac edilirdisə, 1988-ci ildə neft ixracının sayı demək olar ki, 3,3 milyon aşağı düşmüşdü. Köhnəlmiş Sovet emalı avadanlıqları və Qərb neft şirkətləri tərəfindən müharibə regionda investisiya istəksizliyi, Azərbaycana neftin istehsalında maneə olurdu.
1993-cü ilin yayı
Münaqişələr
Kəskin qışa baxmayaraq, yeni ilə hər iki tərəf həvəslə gözləyirdi. Azərbaycan prezidenti Elçibəy Ermənistan prezidenti Ter-Petrosyanla münaqişənin həllinə optimizlə baxmasını ifadə etmişdi, lakin belə ümidlər 1993-cü ildə puç oldu. Rusiya prezidenti Boris Yeltsin və ABŞ prezidenti Corc Herbert Uoker Buşun yeni atəşkəs çağırışlarına baxmayaraq, bölgədə hərbi əməliyyatları yenidən qaynadı. Ermənistan Silahlı Qüvvələri 1992-ci ilin payızından Qarabağın şimalında azərbaycanlıların idarə ətdiyi kəndlərə yeni hücumlar etdi.
Hərbi məğlubiyyətlər Azərbaycanın daxilində gərginlik yaratmışdı. Çarəsiz qalan Azərbaycan ordusunun müdafiə naziri Rəhim Qazıyev və Rövşən Cavadovun briqadası kömək üçün Rusiyaya üz tutmuşdu. Hərbi hissələrin yerləşməsi haqqında ölkənin daxili naziri İsgəndər Həmidov və Qazıyev arasında siyasi gərginlik, fevralın 20-də Qazıyevin istefası ilə nəticələndi. Ermənistanda da eyni siyasi gərginlik yaranmışdı və ermənilərin prezident Ter-Petrosyana qarşı narazılığı artırdı.
Kəlbəcər
Şimali Qarabağın qərbində yerləşən Kəlbəcər rayonu, Ermənistan ilə həmsərhəddir və bölgənin rəsmi sərhədləri xaricində idi. 1993-cü il mart ayında ermənilərin işğal etdiyi Tərtər rayonunun ərazisində Sərsəng su anbarı azərbaycanlılar tərəfindən hücuma məruz qalmışdı. Monte Melkonyanın döyüşçüləri Aşağı Qaranlıq rayonunu tutduqdan sonra Kəlbəcəri işğal etmək niyyətində idi. Prezident Elçibəy iki ay müddətinə fövqəladə vəziyyət elan edib, universal çağırış təqdim etdi.
Azərbaycanlıların hərbi müxalifəti Melkonyanın döyüşçülərinə regionda və bir neçə tərk edilmiş zirehli avtomobil və tankların ələ keçmə imkanını verdi. Aprel ayının 1-də, səhərə yaxın erməni və rus hərbi qoşunları, Ermənistan tərəfdən eyni vaxtda sərhəd boyu ağır artilleriya atəşinin və zirehli texnikanın köməyi ilə 2000 nəfərdən çox canlı qüvvə ilə qəti hücuma keçdi. Söyüdlü, , Yellicə, Ayrım sərhəd məntəqələrində Azərbaycan ordusu onlardan qat-qat üstün qüvvələrin qarşısında tab gətirməyib, döyüşərək geriyə çəkilməyə məcbur oldu. Bunun nəticəsində, həmin mövqelər ermənilərin əlinə keçdi. Yalnız Zəylik istiqamətində ermənilərin hücumunun qarşısı alındı. Zəylikdə olan Azərbaycan qüvvələri son iki gün ərzində ermənilərin mövqelərinə və Basarkeçərə 200-dək top mərmisi atmışdı. 3 apreldə artıq erməni qoşunları Kəlbəcəri idarə edirdi.
BMT Təhlükəsizlik Şurası, Türkiyə və Pakistanın dəstəyi ilə, 1993-cü il aprelin 30-da Kəlbəcərin işğalını pisləyən, erməni işğalçılarından dərhal həmin ərazini tərk etməyi tələb edən 822 №-li qətnamə qəbul etdi.Human Rights Watch məcmuəsində qeyd edirdi ki, erməni qoşunları Kəlbəcərə hücum edəndə, müharibə qaydalarının dəfələrlə pozmuşdu. Ermənilər mülki əhalinin zorla öz evlərindən çıxarmış, qəsdən atəş acçılmış və girov götürmüşdür.
Siyasi hadisələr Azərbaycanda da baş verirdi: Surət Hüseynovun tabeliyindəki silahlı birləşmələr Gəncəbasar bölgəsində yerli hakimiyyət strukturlarını devirərək, Bakıya doğru hərəkət etməyə başladı. 9 iyun 1993-cü ildə Naxçıvan Ali Məclisinin sədri Heydər Əliyev prezident Əbülfəz Elçibəyin dəvəti ilə Bakıya gəldi. Bunun ardınca Milli Məclisdə Gəncə hadisələri ilə bağlı gərgin müzakirələr başladı. 15 iyun 1993-cü ildə isə Milli Məclisin iclasında prezident Əbülfəz Elçibəyin təklifi ilə deputat və Naxçıvan Ali Məclisinin sədri Heydər Əliyev parlamentin sədri seçildi. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Əbülfəz Elçibəy 1993-cü il iyunun 17-dən 18-nə keçən gecə qəflətən, dövlət orqanlarının rəhbərlərinə xəbər vermədən Bakı şəhərindən Ordubad rayonunun Kələki kəndinə getdi. Bununla Əbülfəz Elçibəy Azərbaycan Respublikasının Prezidenti vəzifələrini icra etməsini qeyri-mümkün etdi. 1 iyulda Surət Hüseynov Azərbaycanın baş naziri təyin edildi. Prezidenti vəzifəsini icra edən Əliyev, Xalq Cəbhəsinin 33 könüllü batalyonunu etibarsız hesab edərək, ləğv etdi. Heydər Əliyev 1998-ci il oktyabrın 11-də seçkilərdə səslərin 76,1 faizini toplayaraq yenidən Azərbaycan Respublikasının Prezidenti seçildi.
Ağdam, Füzuli, Cəbrayıl və Zəngilan
Azərbaycan xalqı yeni siyasi mənzərəyə öyrəşərkən, ermənilər iyunun 12-da Mərzili mahalı yaxınlarında Azərbaycanın yüngül zireh və piyada ilə atışmasında ölən Monte Melkonyanın İrəvanda dövlət cənazəsində iştirak edirdilər. Erməni tərəfi Bakıdakı siyasi böhrandan istifadə edirdilər — Azərbaycan qüvvələri Qarabağ cəbhəsini demək olar ki, tamamilə qorumurdu. Dörd ay siyasi qeyri-sabitlikdən sonra, Azərbaycan beş rayonunu və Dağlıq Qarabağın şimalını itirmişdi. İyunun sonunda, azərbaycanlılar anklavın son nöqtəsi olan Xocavəndi itirmişdi.
1993-cü il iyulun 4-də erməni qüvvələri artilleriya ilə Ağdamı bombalayıb, şəhərin əksər hissəsini məhv etmişdi və bunun nəticəsində, əsgərlər və mülki vətəndaşlar şəhərdən evakuasiya edildi. Ordunun dağılması ilə üzləşən Heydər Əliyev, de fakto Qarabağ hökuməti və Minsk Qrupu rəsmiləri ilə danışıqlar aparırdı. Avqustun ortalarında ermənilər Füzuli və Cəbrayıla qoşun yeritdi. Ermənilərin Azərbaycana işğalını nəzərə alaraq, Türkiyənin baş naziri Tansu Çillər, Ermənistan hökumətini Naxçıvana hücum etməsindən xəbərdarlıq etdi və ermənilərin Azərbaycan torpaqlarının çıxmasını tələb etdi. Bunun nəticəsində, minlərlə türk əsgərləri sentyabrın əvvəlində Türkiyə — Ermənistan sərhədinə göndərildi. Ermənistanda Rusiya tərəfli qüvvələr Türkiyənin hərəkətinə qarşı idi və onların münaqişəyə qoşulmasının əleyhinə idi.
Sentyabrın əvvəllərində Azərbaycan ordusunda nizamsızlıq artmışdı. Ruslardan alınan əksər ağır silahlar döyüşlər zamanı fəaliyyətdən çıxarılmışdı. 1992-ci il iyun hücumunda Ermənistan Silahlı Qüvvələri Azərbaycan tərəfindən onlarla tanklar, yüngül zirehli texnikalar və artilleriya ələ keçirmişdi. Məsələn, 1993-cü ildə Monte Melkonyan televiziyaya müsahibəsində qeyd edirdi ki, təkcə Xocavənddə onun dəstəsi toplam olaraq 55 T-72, 24 BMP-2, 15 ; 1992-ci ildə Goranboy hücumunda 25 ədəd ağır artilleriya ələ keçirib və ya məhv etmişdir.Serj Sarkisyan, Qarabağ silahlı qüvvələrinin o zaman hərbi lideri, müharibə zamanı toplam olaraq 156 tankın ələ keçirilməsini qeyd etmişdi. 1993-cü ilin yayında ermənilər küllü miqdarda Azərbaycan tərəfindən silahı ələ keçirilməsinə görə Elçibəyi tərif edirdi.
Səmada döyüşlər
Qarabağın səmalarında gedən döyüşlərdə əsas qırıcı və hücum vertolyotlarından istifadə olunurdu. Müharibədə hər iki tərəfin əsas nəqliyyat vertolyotu Mi-8 və Mi-17 idi. Ermənistanın hava qüvvələri cəmi iki Su-25 dəstəkləyən bombardmandan ibarət idi və Su-25-lərdən biri dost atəşi zamanı məhv olmuşdu. Ermənistanda bir neçə və Su-17-lər olsa da, ölkənin köhnə uçuş aparatları müharibə dövründə ehtiyatda qalmışdı. Qarabağ müharibəsi dövründə Ermənistan Azərbaycanın 28 döyüş təyyarəsini və 19 hərbi helikopterini məhv etmişdi.
Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələri 45 qırıcıdan ibarət idi və bu qırıcılar əsasən keçmiş Sovet hərbi təcrübəli Rusiya və Ukraynadan gətirilən muzdlular tərəfindən idarə olunurdu. Muzdlular MiQ-25 və Su-24 kimi inkişaf etmiş təyyarələrlə və MiQ-21 kimi köhnə nəsil Sovet qırıcı bombardmanlarla ilə Qarabağa uçurdular. Muzdlulara 5000 Rusiya rublundan çox aylıq əmək haqqı ödənirdi və onlar tez-tez Xankəndini bombalamaq üçün Azərbaycanın hava bazalarından uçurdu.
Ermənilərin müdafiə sisteminin quraşdırılması Azərbaycanın hava hücum qabiliyyətinə ciddi maneə yaradırdı. Azərbaycan və Ermənistanın ən çox istifadə etdiyi döyüş vertolyotu — Mil Mi-24 Krokodil idi.
Azərbaycan və Ermənistan təyyarə avadanlığı
Aşağıda müharibə zamanı Ermənistan və Azərbaycan tərəfindən istifadə edilən təyyarələrinin siyahısı göstərilib.
| Uçuş aparatı | Ermənistan | Ermənistanın itkiləri | Azərbaycan | Azərbaycanın itkiləri | Qeydlər | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Qırıcı | ||||||
| MiQ-21 | 1 | 1 | 18 | 8 |
| |
| MiQ-23 | – | – | ? | 1 | ||
| MiQ-25 | – | – | 20 | ~10 | 20 MiQ-25RB Rusiya bazasından götürülmüşdür.
Müharibənin sonunda Azərbaycan Hava Qüvvələrində 10 MiQ-25 qalmışdır. | |
| and | – | – | 4 | 1 | 1994-cü il 19 fevralda 1 Azərbaycan Su-22-i Verdenisskiy üzərində vurulub. | |
| – | – | 19–20 | ? | İlkin olaraq Azərbaycanın 3–4 Su-24-i var idi, daha sonra 16 Su-24MR Rusiya bazasından götürülmüşdür. | ||
| Su-25 | 2 | 0 | 7 | 2 |
| |
| 1 | – | 18 | 14 | |||
| 1–2 (?) | ? | 12 | ? | 1992-ci il 24 iyunda Laçın yaxınlığında Azərbaycan minimum bir L-39 itirib. | ||
| Hücum helikopterləri | ||||||
| Mi-24 | 12 – 15 | 2 or 4 | 25–30 | 19–24 | Müharibənin sonunda Azərbaycan Hava Qüvvələrində altı Mi-24 qalmışdı. | |
| Mi-2 | 2 | ? | 7 | ? | ||
| Mi-8 and Mi-17 | 7 | 6 | 13–14 | 4 | ||
| – | – | 3 | 0 | |||
| – | – | 1 | 0 | |||
| – | – | 1 | 0 | |||
| 1 | 0 | 1 | 0 | |||
1993–1994-cü il hücum dalğaları
1993-cü ilin oktyabr ayında Heydər Əliyev rəsmi olaraq prezident seçildi və itirilmiş ərazilərdən əlavə, ölkədə sosial nizamı bərpa etməyi vəd etdi. Həmin ay Azərbaycan MDB-yə qatıldı. Qış mövsümü əvvəlki il kimi oxşar şəraitlərdə keçirdi: hər iki tərəf aylar əvvəl yığılan ərzaqlar ilə dolanırdı. Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı iki sonrakı BMT Təhlükəsizlik Şurasının qətnamələri oktyabr və noyabr ayında (874 və 884) qəbul edildi.
Yanvarın əvvəllərində, Azərbaycan qüvvələri və əfqan döyüşçüləri Füzuli rayonunun bir hissəsini, o cümlədən, İran sərhədində Horadiz dəmir yolu qovşağını ələ keçirsə də, Füzuli şəhərini geri ala bilməmişdi. 1994-cü il yanvarın 10-da Azərbaycan Ağdərə rayonunun şimal anklavını ələ keçirmək üçün hücuma başladı. Hücumda Azərbaycan ordusu Qarabağın şimalında və cənubunda bir neçə əraziləri götürsə də, onları saxlaya bilmədi. Buna cavab olaraq, Ermənistan hərbi xidmətdə olan hərbçiləri və Daxili İşlər Nazirliyinin qoşunlarını Azərbaycanı dayandırmaq üçün Qarabağa yolladı. Ermənistan hökuməti odusunun sıralarını gücləndirmək üçün, yaşı 45-ə qədər olan kişilərin orduya çağırılması üçün fərman imzaladı. Bu dövrdə xidmətdə olan bir neçə Ermənistan əsgərləri Azərbaycan qüvvələri tərəfindən əsir götürülmüşdü.
Azərbaycanın hücumlarında çarəsizlik artdıqca, ölkənin hərbi rəhbərləri heç bir hərbi təlim almayan, 16 yaşlı gənc oğlanları cəlb edib, onları səmərəsiz canlı sədd hücumlarında iştirak etməyə göndərirdi. Qışda reallaşan iki hücumda Azərbaycan tərəfi təxminən 5000 nəfər itki vermişdi. Bu döyüşlərdə erməni tərəfinin itkisi isə bir neçə yüz nəfər idi. Azərbaycan əsas hücumları Kəlbəcər istiqamətində edib, bu yolla Laçın dəhlizində təhlükə yaratmaq istəyirdi. Azərbaycanın ilk hücumlarına nəticəsində Ömər aşırımı alındı,
lakin müharibənin ən şiddətli toqquşmaları daha sonra baş verdi. Kəlbəcər istiqamətində toqquşmaların birində, Azərbaycanın uğursuz hücumu nəticəsində təxminən 1500 əsgər həlak olmuşdu. Şiddətli döyüşlər nəticəsində ermənilər Ömər aşırımını işğal etdi.
1994-cü il atəşkəsi
Altı il gərgin döyüşlərdən sonra hər iki tərəf atəşkəsə hazır idi. Azərbaycan Ermənistan qüvvələrinin maneəsiz Bakıya yürüş planlarından xəbərdar olduğundan, ATƏT-in və ya Rusiyanın yeni atəşkəs təklifinə ümid bağlayırdı. Münaqişənin son döyüşləri Şaumyan yaxınlığında gedirdi və 1994-cü ilin əvvəllərində Goranboy rayonunun Gülüstan kəndində Azərbaycan və Ermənistan diplomatları atəşkəsin detallarını həyata etmək üçün görüş keçirirdi.
Mayın 5-də Rusiyanın vasitəçiliyi ilə, bütün tərəflər hərbi əməliyyatlarının dayandırmağa razılaşdı. Mayın 12-si saat 00:01-dan etibarən atəşkəs rejimi barədə "Bişkek protokolu" adlı sənəd imzalandı. Azərbaycanın müdafiə naziri Məmmədrəfi Məmmədov mayın 9-da, Ermənistanın müdafiə naziri Serj Sarkisyan mayın 10-da və Dağlıq Qarabağ qoşunlarının komandanı Samvel Babayan mayın 11-də sənədi imzaladı. Ara-sıra döyüşlər rayonunun bəzi yerlərində davam etsə də, bütün tərəflər atəşkəs şərtlərinə əməl edəcəyini bildirmişdi.
KİV-lərin işıqlandırması
Münaqişəndən görüntülər hər iki ölkənin jurnalistlərini tərəfindən işıqlandırılırdı: 2007-ci ildə ən yaxşı yeni sənədli kinorejissor kimi mükafat qazanmış, Çingiz Mustafayev, Salatın Əsgərova və Alı Mustafayev isə ölümündən sonra Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı adına layiq görülmüşdür.
Cəbhə xəttində döyüşləri çəkən jurnalist qeyd edir ki, Ermənistan və Azərbaycan jurnalistləri öz hökumətlərinin rəsmi mövqeyini sədalanadırırdı və "obyektivlik ideologiyaya görə qurban edilmişdir". Ermənistan hərbi komandanlığı azərbaycanlıların hücumlarlarından sonra müsahibələr verirdilər və onlar ağır artilleriya hücumlarının başlanmasında digər tərəfi tənqid edib, "kiçik saylı, amma fəxrli ermənilərin mübarizəsini" vurğulayırdı. Buna baxmayaraq, Ermənistan qoşunları belə hərəkətlərə haqq qazandırmamaq üçün, Dağlıq Qarabağın xaricində olan kəndlərin ələ keçmə zamanı danışmaqdan imtina edirdilər. Ona görə də, erməni jurnalistlər kifayət qədər yaradıcı ehtiyac hissini "erməni əks-hücumu" və ya "zəruri hərbi əməliyyat" kimi qeyd edirdilər.
Bolqarıstan jurnalisti Çaykənd əməliyyatının işıqlandırdı. Bəzi xarici jurnalistlər əvvəllər SSRİ-nin Soyuq müharibəni uduzmasını vurğulayıb, tədricən etnik münaqişələrin SSRİ-nin bürüdüyünü, onlardan da biri olan Dağlıq Qarabağ münaqişəsini olduğunu qeyd edirdilər.
SSRİ insan hüquqları müvəkkili Andrey Saxarov Qarabağ müharibəsini — "Qarabağ məsələsi Azərbaycan üçün ambisiya, Qarabağ erməniləri üçün həyat və ya ölüm məsələsidir" kimi qeyd etmişdi.
Post-atəşkəs zorakılıq və vasitəçilik
Bu gün Dağlıq Qarabağ münaqişəsi keçmiş Sovet İttifaqında, Gürcüstanın Abxaziya və Cənubi Osetiya, Moldovanın Dnestryanı separatçı bölgələri ilə yanaşı bir neçə dondurulmuş münaqişələrin biri olaraq qalır. Qarabağ qondarma hökumətinin yurisdiksiyası altında qalsa da, de fakto Dağlıq Qarabağ Respublikasının öz formalaşmayan ordusunu saxlayır.
KİV-lərin məlumatında erməni və azərbaycanlıların dini qeyd olunsa da, dini aspektləri əlavə casus belli kimi əhəmiyyət qazanmamışdır və Qarabağ münaqişəsinin əsası ərazi məsələsi kimi qalıb. 1995-ci ildən ATƏT-in Minsk Qrupunun həmsədrləri münaqişənin həlli üçün Azərbaycan və Ermənistan hökumətləri ilə vasitəçilik edir. Çoxsaylı təkliflər hər iki tərəflər bir sıra güzəştlərin əsasında edilmişdir. Nəzərdə tutulan təkliflərdən biri, erməni qüvvələrinin Qarabağ ətrafındakı yeddi rayondan çəkilməsini, Azərbaycan Türkiyəyə Ermənistan vasitəsilə neft borusunun gəlirlərindən, o cümlədən bəzi iqtisadi aktivlərin bölüşməsidir. Digər təkliflər də Azərbaycanın Qarabağa muxtariyyətinə tam müstəqillik verilməsinə ən yaxın geniş formada təmin edilməsidir. Ermənistana həm də regionda böyük iqtisadi layihələrin, o cümlədən Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəməri və Bakı-Tbilisi-Qars dəmiryolu xətti xaric edilməsi ilə təzyiq edilir.
Ermənistan keçmiş prezidentin Levon Ter-Petrosyanın sözlərinə görə, Azərbaycana müəyyən Qarabağ əraziləri verərək, Qarabağ münaqişəsi 1997-ci ildə həll edilə bilərdi. Nəticədə sülh müqaviləsi bağlana bilərdi və Dağlıq Qarabağın statusu müəyyən olardı. Ter-Petrosyan qeyd edir ki, Qarabağ rəhbərliyi yanaşması maksimalistir və "onlar daha da çox şeyin əldə etməsini düşünürdülər". Lakin əksər muxtariyyət təklifləri ermənilər tərəfindən müzakirə obyekti deyil hesab edilib, və rədd edilmişdir. Eyni zamanda, Azərbaycan da məsələ sakitləşmək imkanını imtina edib və müntəzəm hərbi əməliyyatlarının hələ də qüvvədə olduğunu qeyd edir. 1998-ci il martın 30-da Robert Koçaryan prezident seçildi və münaqişənin həlli üçün müqavilə bağlama təkliflərini davam etdirmək cəhdlərini rədd etdi. 2001-ci ildə Köçəryan və Heydər Əliyev Avropa Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı tərəfindən maliyyələşdirilən sülh danışıqları üçün , Floridada görüşdülər. Bir sıra Qərb diplomatları optimist atmosferi ifadə etsə də, ölkə əhalisini hazırlamaq üçün kompromislər uğursuz oldu və münaqişənin sülh yolu ilə həlli ümidinin qarşısını aldı.
Döyüşlər nəticəsində təxminən bir milyon adama qaçqın və məcburi köçkün olmuşdur. Azərbaycanda yaşayan təxminən 400 000 erməni Ermənistana və ya Rusiyaya köçmüş və daha 30 000 insan Qarabağdan onlara qoşulmuşdur. Qarabağı tərk edənlərin çoxu müharibədən sonra qayıtmışdı. Təxminən 800,000 azərbaycanlı döyüşlərdə, həm də o cümlədən Ermənistan və Qarabağdan didərgin edilmişdir. Qarabağda yaşayan müxtəlif etnik qrupları da Azərbaycan və İran hökumətləri tərəfindən inşa olunan qaçqın düşərgələrində yaşamağa məcbur edilmişdi.
Dağlıq Qarabağ müharibəsi Azərbaycanda anti-erməni, Ermənistanda anti-azərbaycanlı münasibətinin yaranmasına səbəb olmuşdur. Ermənistan Azərbaycanı 1998-ci ildən başlanılan və 2005-ci ilin dekabrında tamamlanması iddia edilən Cuğa nekropolunda xaç daşların məhv edilməsində suçlayır. Azərbaycan regionda Ermənistanın nəzarətini İkinci dünya müharibəsi zamanı Sovet İttifaqının nasist işğalına bənzədib.
(Caspian Defense Studies Institute) bildirir ki, tərəflər arasında atəşkəs müqaviləsinin imzalandığı vaxtdan keçən 22 il ərzində (1994-cü ilin 12 mayından 2016-cı ilin 12 mayınadək) Azərbaycan–Ermənistan qoşunlarının təmas xəttində Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin 2 min nəfərdən artıq hərbi qulluqçusu dünyasını dəyişib və ya yaralanıb. Sözügedən müddətdə ən azı 1008 Azərbaycan hərbi qulluqçusu həlak olub. Onların 873 Azərbaycan hərbçisi erməni gülləsindən dünyasını dəyişib, 135-dən artıq Azərbaycan hərbçisi isə mina partlayışından vəfat edib. Müvafiq dövrdə isə 1205 hərbi qulluqçu cəbhə bölgəsində yaralanıb və ya xəsarət alıb. Belə ki, həmin dövrdə erməni gülləsindən yaralananların ümumi sayı isə 965 nəfərdən yuxarıdır. 240-dan artıq hərbi qulluqçu isə mina partlayışından yaralanıb. Bundan başqa, sözgüdən müddətdə cəbhə xəttində 90-dan artıq mülki vətəndaş həlak olub. Onlardan 50 nəfəri erməni gülləsindən, 40 nəfəri isə mina partlayışından həlak olublar. Müvafiq dövrdə 140 mülki şəxs cəbhə xəttində yaralanıb və ya xəsarət alıb. Onlardan 80 nəfəri erməni gülləsindən yaralanıb, 60 nəfəri isə mina partlayışından xəsarət alıb. Qeyd edilən dövrdə Azərbaycanın 10 mülki vətəndaşı girov götürülüb, sonradan qaytarılıb. İki azərbaycanlı (onlardan biri Rusiya vətəndaşıdır) hazırda işğal altında olan Dağlıq Qarabağda qondarma məhkəmə prosesinə cəlb olunub. Sözügedən dövrdə Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin 30-dan artıq hərbi qulluqçusu əsir götürülüb və onlardan 5-i 3-cü ölkəyə göndərilib, qalanları isə müxtəlif vaxtlarda Azərbaycana qaytarılıblar. Vanadzor Ofisi Ermənistan ordusunun atəşkəs dövründə verdiyi itkilərlə bağlı geniş təhqiqat aparıb və 1994-cü ilin mayından 2017-ci ilin martına kimi 2500-dən çox erməni hərbçisinin döyüş və qeyri-döyüş şəraitində öldüyünü yazır. Ermənistan ordusu əsas itkilərini atəşkəsin ilk illərində, xüsusən 1995 (344 nəfər) və 1997-ci (216 nəfər) illərdə verib.
Azərbaycana dəyən maddi ziyan
İşğal nəticəsində Azərbaycana aid cəmi uzunluğu 25 min km olan avtomobil yolu, yenə cəmi uzunluğu 3984 m olan 160 körpü, 14,5 min km uzunluğunda elektrik xətti, 2500 elektrik transformatoru, 2 min km qaz boru xətti, 160 su anbarı, 34-dən çox qaz dağıtım stansiyası erməni işğalçıları tərəfindən dağıdılmışdır.
İşğal edilmiş bölgələrdə, cəmi 140 min şagirdin oxuduğu olan 600 məktəb, 53 min şagirdin təhsil adlığı 65 peşə məktəbi, 2 yüksək öğrənim qurumu məhv edilib. 700 səhiyyə ocağı, 800 nəfərlik xəstəxana, poliklinikalar, doğum evləri, aptek binaları, təcili yardım xəstəxanaları dağıtılmıştır. Səhiyyə xidmətinə dəyən ümumi iqtisadi ziyan 1,2 milyard dollara yaxındır.
Azərbaycana aid 903 dövlət qeydiyyatında olan, 1500 Dövlət qeydiyyatında olmayan tarix və mədəniyyət abidələri, minlərcə əsərin qorunduğu 26 müzey, 8 rəsm sərgisi, 4,6 milyon kitab və əlyazma saxlanan 927 kitabxana, 85 incəsənət məktəbi, 20 mədəniyyət sarayı, 4 dövlət teatrı ermənilər tərəfindən işgal edilib. Müharibə nəticəsində Azərbaycan Respublikası milyardlarla dollar məbləğində ziyana məruz qalıb. Ziyanın məbləği müxtəlif mənbələrdə fərqli göstərilir.BMT-nin 1994-cü ildəki hesabatında isə işğal nəticəsində Azərbaycana dəyən ziyan 53.5 milyard ABŞ dolları səviyyəsində təsbit olunmuşdur.
Mövcud vəziyyət
Müharibənin sonundan etibarən, bir sıra təşkilatlar münaqişəsi ilə bağlı qətnamələr qəbul etmişlər. 2005-ci il yanvarın 25-də AŞPA-nın qış hissəvi-sessiyasında "ATƏT-in Minsk Konfransının məşğul olduğu Dağlıq Qarabağ bölgəsi üzərində münaqişə" adlı 1416 (2005) saylı Qətnamə və 1690 (2005) saylı Tövsiyə qəbul olunmuşdur. Assambleya bir üzv dövlət tərəfindən xarici ərazinin işğalının həmin dövlətin Avropa Şurasının üzvü kimi öz üzərinə götürdüyü öhdəliklərin ciddi şəkildə pozulması demək olduğunu xatırlatmış və münaqişə ərazisindən köçkün düşmüş şəxslərin öz evlərinə təhlükəsiz və ləyaqətlə qayıtması hüququnu bir daha təsdiq etmişdir. 14 mart 2008-ci il tarixində BMT Baş Məclisi özünün 62-ci sessiyasında Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərində vəziyyətə dair A/RES/62/244 saylı qətnamə qəbul etdi. Azərbaycan Respublikasının Dağlıq Qarabağ bölgəsi və ətrafındakı silahlı münaqişənin beynəlxalq sülh və təhlükəsizliyə təhlükə törətdiyindən ciddi narahatlıq keçirən BMT Baş Məclisi Azərbaycan Respublikasının suverenliyini və beynəlxalq səviyyədə tanınmış sərhədlərinin toxunulmazlığına güclü dəstəyini bir daha təsdiq edərək, bütün erməni qoşunlarının Azərbaycan Respublikasının bütün işğal olunmuş ərazilərindən dərhal, tam və qeyd-şərtsiz çıxarılmasını tələb etdi.İslam Konfransı Təşkilatının 2008-ci il martın 13–14-də Seneqalın Dakar şəhərində keçirilmiş 11-ci Zirvə konfransında, eləcə də 2009-cu il mayın 23–25-də Suriyanın Dəməşq şəhərində keçirilmiş İƏT xarici işlər nazirlərinin 36-cı konfransı Azərbaycanın maraqlarına tam uyğun olan qətnamələr qəbul etmiş, qəbul edilən sənədlərdə üzv dövlətlər bir daha erməni təcavüzünü qətiyyətlə pisləmiş, Ermənistan silahlı qüvvələrinin işğal olunmuş ərazilərdən dərhal və qeyd — şərtsiz çıxarılmasını tələb etmişlər. Buna cavab olaraq, Ermənistan rəhbərliyi Azərbaycanı "böyük beynəlxalq dəstək qazanmaq üçün İslamı istifadə etməsində" ittiham etmişdi.
2008-ci ildə "Moscow Defense Brief" jurnalı qeyd edir ki, Azərbaycan müdafiə xərclərinin sürətli artımı və Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin yenidən silahlanması ilə hərbi balans artıq Azərbaycanın xeyrinə dəyişib. 2016-cı ildə Eurasianet.org saytının analitiki Coşua Kuçera Pentaqonun yardım proqramlarının regionda uyğun balansı Azərbaycanın xeyrinə pozduğunu vurğulayır:
 | Düzdür, Azərbaycanın aldığı 20 milyon dollar region miqyasında kiçik görünür. Məsələn, Qırğızıstana həmin müddət ərzində eyni proqramlar çərçivəsində 118 milyon dollar ayrılıb. Amma Dövlət Departamenti son 10 ildə Ermənistanla Azərbaycana oxşar yardımı ciddi azaldır, ildə 2-4 milyon dollara salıb və təxminən eyniləşdirib. |  |
Toqquşmalar
2008-ci ilin əvvəlində Ermənistan və Azərbaycan arasında gərginlik artdı. Diplomatik xəttində Prezident İlham Əliyev Azərbaycanın lazım olsa ərazi bütövlüyünü hərbi yolla almaq açıqlamalarını qeyd edirdi; eyni vaxtda, təmas xətti boyunca atəş insidentlərin sayı artırdı. 2008-ci ilin mart ayında Ermənistan silahlı qüvvələri Tərtərdə hərbi təxribat törətmişdir. Hər iki tərəf döyüşün başlanmasına bir-birini ittiham etmişdi. Bundan əlavə, atışmalarda əvvəlki qarşıdurmalarda snayper və ya pulemyot atəşdən fərqli olaraq, ağır artilleriyadan istifadə olunmuşdu. 18 – 19 iyun 2010-cu ildə toqquşmalar Çaylı yaxınlığında da baş vermişdir.
Gərginlik yenidən 12 noyabr 2014-cü il 13:45 radələrində Ağdam rayonunun Kəngərli kəndi yaxınlığında Azərbaycan silahlı qüvvələri və Ermənistan silahlı qüvvələri arasında baş vermiş hadisədən sonra qızışdı. Nəticədə Azərbaycan Silahlı qüvvələrində müddətdən artıq hərbi xidmət keçən komandiri İlkin Muradov helikopterlərdən birini İQLA daşınan zenit-raket kompleksi vasitəsilə məhv etdi.
Bölgədə gərginlik 2016-cı il aprelin 1-dən 2-nə keçən gecədən başlayaraq Azərbaycan və Ermənistan silahlı qüvvələri arasında baş vermiş "Dördgünlük müharibə" adlandırılan hərbi münaqişədən sonra daha da artdı. Döyüşlər Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin qələbəsi ilə nəticələnmiş, Tərtər rayonunun Talış kəndi ətrafındakı yüksəkliklər və Seysulan kəndi, Cəbrayıl rayonunun Lələ təpə yüksəkliyi və Cocuq Mərcanlı, Goranboy rayonunun Gülüstan kəndi və Tərtər rayonunun Madaqiz kəndi istiqamətində yollar düşməndən azad olunmuşdur.
2020-ci il iyulun 12-də Ermənistan-Azərbaycan dövlət sərhəddinin Tavuş mərzi və Tovuz rayonu ərazilərində baş verən döyüşlərdə 16 əsgər həlak olmuşdur. Döyüşlərdən bir neçə saat sonra Bakıda şəhidləri qarşılamaq üçün küçələrə çıxmış insanlar daha sonra toplaşıb, şəhərin mərkəzinə "Qarabağ bizimdir" şüarı ilə yürüş ediblər.
İkinci Qarabağ müharibəsi
27 sentyabr 2020-ci il səhər saatlarında Ermənistan Silahlı Qüvvələrinin genişmiqyaslı təxribat törədərək cəbhəboyu zonada yerləşən Azərbaycan ordusunun mövqelərini və yaşayış məntəqələrini iriçaplı silahlar, minaatanlar və müxtəlif çaplı artilleriya qurğularından intensiv atəşə tutması nəticəsində, Ermənistan ordusunun döyüş aktivliyinin qarşısını almaq, mülki əhalinin təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədilə Azərbaycan ordusunun komandanlığı tərəfindən qoşunların bütün cəbhə boyu sürətli əks-hücum əməliyyatı başlaması barədə qərar verilib. Qarşıdurmalar nəticəsində Ermənistanda hərbi vəziyyət və ümumi səfərbərlik, Azərbaycanda isə hərbi vəziyyət və komendant saatı, 28 sentyabrda qismən səfərbərlik elan edilmişdir. Qarşıdurmalar qısa müddətdə sürətlə alovlanmış və İkinci Qarabağ müharibəsinə çevrilmişdir.
Çoxsaylı ölkələr və Birləşmiş Millətlər Təşkilatı münaqişəni kəskin şəkildə qınamış və hər iki tərəfi gərginliyi azaltmağa və mənalı danışıqları təxirə salmadan davam etdirməyə çağırmışdır. Əfqanıstan, Ukrayna, Pakistan, Türkiyə və Şimali Kipr Türk Respublikası isə Azərbaycana dəstək olduqlarını bildirmişdir. 29 sentyabr tarixində BMT Təhlükəsizlik Şurası Dağlıq Qarabağdakı vəziyyətlə əlaqədar təcili iclas keçirmişdir.Rusiyanın vasitəçiliyi ilə tərəfindən dəstəklənən və həm Ermənistan həm də Azərbaycan tərəfindən qəbul edilən humanitar atəşkəs rəsmi olaraq 10 oktyabr tarixində qüvvəyə minsə də, Ermənistan Silahlı Qüvvələrinin mülki vətəndaşları hədəfə alan terror aktları nəticəsində atəşkəs yenidən pozulmuş, yaralıların və məhbusların mübadiləsi dayandırılmışdır.
Davam edən müharibə ərzində 4 oktyabrda Cəbrayıl, 17 oktyabrda Füzuli, 20 oktyabrda Zəngilan, 25 oktyabrda Qubadlı və 8 noyabrda Şuşa şəhəri işğaldan azad edilmişdir.Moskvada imzalanan müqaviləyə əsasən, noyabrın 10-u Bakı vaxtı ilə saat 01:00-dan etibarən Dağlıq Qarabağ münaqişəsi zonasında atəşin və hərbi əməliyyatların tam dayandırılması, 1 dekabradək Ermənistan qüvvələrinin Dağlıq Qarabağın ətrafında Ermənistan nəzarətindəki Azərbaycan ərazilərindən çıxarılması və Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə Azərbaycanın qərb rayonlarını birləşdirən yeni nəqliyyat kommunikasiyalarının inşasının təmin edilməsi elan edilmişdir.
Qayda pozuntuları
SSRİ-nin dağılmasından sonra Ermənistan və Azərbaycan dərhal döyüşlərdə iştirak etsələrdə də, 1993-cü ilin ortalarında hər iki ölkə Cenevrə konvensiyaları beynəlxalq hüquq müqavilələrini imzaladılar. Hər üç hökumət (qondarma Dağlıq Qarabağ da daxil olmaqla) müntəzəm vəhşiliklər törətməkdə digər tərəfi ittiham edirdi. Bu insan hüquqları təşkilatları və KİV-lər tərəfindən dəfələrlə təsdiq olunmuşdur. Məsələn, Xocalı soyqırımı — "Human Rights Watch" və "Memorial" tərəfindən, Marağa qətliamı isə Britaniya təşkilatı "Christian Solidarity International" və 1992-ci ildə Böyük Britaniya Lordlar palatasının vitse-spikeri tərəfindən təsdiqlənmişdir.
Beynəlxalq qanunların olmaması hər iki tərəfdən müharibə cinayətlərin törəməsinə imkan verirdi. Ölüsoyanlıq və maradyorluq (qulaq kimi bədən hissələri cəbhədən müharibə suvenirləri kimi gətirilirdi) qeyd olunurdu və hətta əsgərlər arasında lovğalıq yaradırdı. Müntəzəm mülki vətəndaşlar tərəfindən deyil forma alan başqa bir təcrübə — ermənilər və azərbaycanlılar arasında məhbusların dəyişdirməsi idi. Bir çox hallarda ailə üzvləri, əsgər və ya ön cəbhədə xidmət edən döyüşçülərin əlaqəsi itəndə, onlar döyüş cəbhəsində əsgərləri girov götürüb, evlərinin sərhədində saxlayıb, məhbuslar ilə dəyişdirirdilər.
Müharibə başa çatdıqdan sonra, hər iki tərəf əks tərəfi insanları əsir götürməkdə ittiham edirdi. Azərbaycan Ermənistanı 5000 azərbaycanlını, ermənilər isə Azərbaycanı 600 nəfəri məhbus saxlamaqda ittiham edirdi. Qeyri-kommersiya qrupu "Helsinki Initiative 92" müharibədən sonra Şuşa və Xankəndində iki həbsxanaları tədqiq etsə də, heç bir müharibə məhbusunun olmadığını qeyd etmişdi. Oxşar istintaq Azərbaycanda da eyni nəticəni vermişdi.
Mədəniyyətdə
Azərbaycan ədəbiyyatında Qarabağ müharibəsi mövzusuna aid Baba Pünhanın "Qarabağ getsə əgər" qəzəlini, İsa Muğannanın "Qəbirstan", Sabir Əhmədlinin Qarabağ trilogiyası ("Axirət sevdası", "Kef" və "Ömür urası"), Aqil Abbasın "Dolu" romanını, Hüseynbala Mirələmovun "Yanan qar", Elçin Hüseynbəylinin "Əsrlər" povestini, Orxan Fikrətoğlunun "Tək", Çingiz Abdullayevin "Əclafların qanunu", Elxan Elatlının "Cəhənnəmdən gələn səs", Sərdar Aminin "Qaratoyuq nəğməsi", Rasim Qaracanın "Qarabağ Dekameronu", Elçin Mehrəliyevin "90-cı illər", Yusif Əhmədovun "Torpağa tökülən qan", Türkiyə ədəbiyatında isə Əbdürrəhim Karakoçun "Karabağ'a Mektup" əsərini qeyd etmək olar.
Dünya ədəbiyyatında Qarabağ müharibəsi mövzusuna aid olan kitablardan Laurens Broersin "Ermənistan və Azərbaycan: Rəqabət anatomiyası", Artur Huizinqanın "Offsayd. Sürgündə olan futbol" və Tomas de Vaalın "Qarabağ: Ermənistan və Azərbaycan sülh və savaş yollarında" əsərini qeyd etmək olar.
Azərbaycan təsviri incəsənətində Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyində və Azərbaycan Dövlət Rəsm Qalereyasında Azərbaycan rəssamlarının Xocalı faciəsinin və Xocalı soyqırımının qurbanlarına həsr olunmuş bir çox əsərləri saxlanılır. Bunlara misal olaraq Mais Ağabəyovun "Xocalı faciəsi", "Ömrünün axırıncı dəqiqəsi", Sirus Mirzəzadənin "Xocalı", Nazim Məmmədovun "Vətənpərvər qız", "Xocalının son günü", Arif Hüseynovun "Xocalı", Bayram Qasımxanlının "Faciələrimiz" (triptix), heykəltəraşlardan Xanlar Əhmədovun "Ana körpəsi ilə", "Qoca", "Torpaqlarımız uğrunda", Sahib Quliyevin "Soyqırım", Zakir Əhmədovun "Çingiz Mustafayev", Nəriman Məmmədovun "Qarabağ süitası" və başqa əsərlərin adlarını qeyd etmək olar.
Azərbaycan və Ermənistanın mövcud siyasi durumu, daim müharibə təhlükəsi, vətəni tərənnüm edən, vətəni müdafiəyə çağıran Qarabağ müharibəsinə həsr edilən əsərlər bəstəkar yaradıcılığının mühüm hissəsini təşkil edir. Bu mövzüda Şəmistan Əlizamanlının "Cənab Leytenant", Dəyirman qrupunun "Ya Qarabağ, Ya Ölüm", Vasif Adıgözəlovun "Qəm Karvanı", Əhməd Şəfəqin "Karabağ", Rasim Müzəffərlinin "Rekviyem", Ağadadaş Ağayevin "Halımı Sorma", Nizami Rəmzinin "Təhlükədə Qoymarıq Vətənimizi", Cem Karacanın "Karabağ", Elnarə Dadaşovanın "Xocalı Laylası", Ozan Arifin "Ya Karabağ, Ya Ölüm", Əzizə Mustafazadənin "Crying Earth", Qaraqanın "Xocalı", Nigar Camalın "Broken Dreams" və Çingiz Mustafayevin "Şəhid arzuları" mahnılarını qeyd etmək olar.
Kinomatoqrafda Qarabağ müharibəsinə həsr olunan filmlərdən, Azərbaycanın "Fəryad", "Haray", "Ağ atlı oğlan", "", "Yaddaş", "Biz qayıdacağıq", "Dolu" və "Nabat", Ermənistanın "Atılmamış güllələr", "Yarımçıq xatirələr", "Dönüş", Gürcüstanın "Qarabağa gəzinti" filmlərini qeyd etmək olar.
Azərbaycanın AzDimension oyun şirkəti Qarabağ müharibəsinə kompüterdə oynanılan 2010-cu ildə "Qarabağ Wars", 2012-ci ildə "İşğal altında: Şuşa", 2013-cü ildə İşğal altında: Ağdam və "İşğal altında: Şuşa. Qisas" birinci üzdən şuter oyunları həsr edib.
Qalereya
-
![image]()
Azərbaycan əsgərləri döyüşdən sonra istirahət edirlər -
![image]()
Qarabağ müharibəsində Azərbaycan əsgərləri -
![image]()
Qarabağ müharibəsində dağılmış evin xarabalıqları, 1992-1993-cü illər -
![image]()
Qarabağ müharibəsində Azərbaycan məcburi köçkünləri, 1992-ci il. -
![image]()
Qarabağ müharibəsində Azərbaycan qaçqınları, 1992-ci il. -
![image]()
Azərbaycan qaçqınları, 1992-1993-cü illər -
![image]()
Ağdamda Xocalı soyqırımının qurbanları üçün şaxsey-vaxsey, 1992-ci il. -
![image]()
Həlak olunmuş Azərbaycan əsgərinin cənazəsi, 1992-ci il. -
![image]()
Tərtərdə Azərbaycan qaçqınları, 1994-cü il.
İstinadlar
- Rasizade, Alec. . . 18 January 2011. 16 April 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 September 2016.
The victorious Armenian side is quite content with the status quo in Karabakh where it had achieved all strategic goals prior to the 1994 armistice.
- . . . 1997. 2016-06-24 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-09-13.
The Dashnaks, of course, are the ones who did the heavy lifting on the ground. Their men, including a substantial number of volunteers from the diaspora, did a great deal of the fighting and dying before the cease-fire.
- Taarnby, 2008. səh. 6
- . Turkey and the Karabakh Conflict: Summary // Турция и Карабахский конфликт в конце XX – начале XXI веков. Историко-сравнительный анализ [Turkey and the Karabakh Conflict in the 1990s: a Comparative Historical Analysis] (PDF) (Russian və English). Yerevan. 2006. səh. 226. 21 sentyabr 2013 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 15 iyul 2013.
Turkey continued to provide military as well as economic aid to Azerbaijan. As further proof, the Turkish army and intelligence services launched undercover operations to supply Azerbaijan with arms and military personnel. According to Turkish sources, over 350 high-ranking officers and thousands of volunteers from Turkey participated in the warfare on the Azerbaijani side.
- ; Sullivan, Paige, redaktorlar Russia and the Commonwealth of Independent States: Documents, Data, and Analysis. Washington, D.C.: M. E. Sharpe. 1997. səh. 616. ISBN .
It is also revealed that a new force of 200 armed members of the Grey Wolves organization has been dispatched from Turkey in preparation for a new Azeri offensive and to train units of the Azeri army.
- Charalampidis, Ioannis. Sponsored To Kill: Mercenaries and Terrorist Networks in Azerbaijan (PDF). Moscow: "MIA" Publishers. 2013. ISBN . 29 noyabr 2014 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 18 iyul 2013.
- (rus.) Melik-Shahnazarov, Arsen. Нагорный Карабах: факты против лжи 2010-11-29 at the Wayback Machine.
- de Waal, 2003. səh. 285
- Quoted in Bertsch, Gary. Crossroads and Conflict: Security and Foreign Policy in the Caucasus and Central Asia. London: Routledge. 1999. səh. 297. ISBN .
- "Winds of Change in Nagorno Karabakh 2011-12-06 at the Wayback Machine." Euronews. 28 November 2009.
- Ohanyan, Karine; Zarema Velikhanova. . Institute for War and Peace Reporting. 12 May 2004. 3 November 2010 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 August 2016. (#invalid_param_val)
- , Republic of Nagorno-Karabakh - civilians, viewed 2013-05-03
- "UNHCR-Azerbaijan 2020-08-08 at the Wayback Machine"
- "Permanent mission of Azerbaijan 2020-10-30 at the Wayback Machine"
- "Gefährliche Töne im "Frozen War" 2013-01-11 at the Wayback Machine." . 2 January 2013.
- "Armenia's Yezidi community needs MP". . 7 June 2012. 20 July 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 July 2013.
Tamoyan recalled that a 500-member Yezidi detachment participated in the Nagorno-Karabakh war, and 30 of them were killed or went missing.
- (rus). «time to analyze» — politics, society, and ideas. 13 March 2013. 16 April 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 September 2016.
- Benson, Brett V. Constructing International Security: Alliances, Deterrence, and Moral Hazard. Cambridge: Cambridge University Press. 2012. səh. 67. ISBN .
Russia was widely viewed as supporting the Armenian position. Much of this perception stemmed from the fact that Russia transferred military support to Armenia during the Nagorno-Karabakh War.
- "Strategic impact" (4). Bucharest: Centre for Defence and Security Strategic Studies. 2010: 35. 2013-09-21 tarixində . İstifadə tarixi: 2014-12-06.
Greece supported Armenia both by delivering military and economic assistance and diplomatic representation by promoting the Armenia's interests in the EU and NATO.
- "Turkey and the Conflict in Nagorno Karabakh: A Delicate Balance". Middle Eastern Studies. 34 (1). 1998. 2017-02-18 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-09-13.
The only country that constantly expressed its support for Azerbaijan is Turkey.
- Murinson, Alexander. (PDF). Mideast Security and Policy Studies No. 110. . October 2014. 3 November 2014 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib.
Israel supported the Azeri side in this conflict by supplying Stinger missiles to Azerbaijani troops during the war.
- Azadian, Edmond Y. History on the Move: Views, Interviews and Essays on Armenian Issues. . 1999. səh. 173. ISBN .
But as subsequent events evolved it became all too apparent that Ukraine has steadfastly stood behind Azerbaijan in the Nagorno-Karabagh conflict all along. ...it was reported from Stepanakert that Ukraine had shipped 40 tanks to Azerbaijan. Later that number was raised to 59. Ukraine had also supplied Azerbaijan with Mig-21 attack places.
- de Waal, 2003. səh. 200: "Yet it is not entirely clear how this support for the Armenians was translated on to the battlefield; to complicate things further, the Russians also gave some assistance to Azerbaijan."
- Rieff, David. "Without Rules or Pity". Foreign Affairs. . 76 (2). June 1997. 2008-07-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 avqust 2016.
- Lieberman, Benjamin. Terrible Fate: Ethnic Cleansing in the Making of Modern Europe. Chicago: Ivan R. Dee. 2006. 284–292. ISBN .
- Croissant, Michael P. The hddshnia-Azerbaijan Conflict: Causes and Implications. London: Praeger. 1998. ISBN .
- De Waal. Black Garden, p. 286.
- The . . 2009-06-10 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 avqust 2016.
- "Qarabağ müharibəsində nə qədər şəhid vermişik? – Foto". oxu.az. oxu.az. 2017-11-03 tarixində . İstifadə tarixi: 4 iyun 2018.
- "Qarabağ müharibəsində ən çox hansı rayon itki verib?". musavat.com. musavat.com. 2016-12-09 tarixində . İstifadə tarixi: 4 iyun 2018.
- De Waal, Thomas. Black Garden: Armenia and Azerbaijan Through Peace and War. New York: New York University Press. 2003. ISBN .
- Ministry of Foreign Affairs of the ROA. Circular by colonel D. I. Shuttleworth of the British Command 2006-05-07 at the Wayback Machine. Republic of Armenia Archives, File No. 9. Retrieved 2 March 2007.
- Armenia: The Survival of a Nation (revised second). New York: St. Martin's Press. 1990. səh. 270. ISBN .
- (1996), The Republic of Armenia: Vol. III: From London to Sèvres, February–August 1920. Berkeley: University of California Press, p. 152.
- Karagiannis, Emmanuel. Energy and Security in the Caucasus. London: RoutledgeCurzon. 2002. 36, 40. ISBN .
- Mutafian, Claude (1994). "Karabagh in the Twentieth Century" in The Caucasian Knot: The History and Geo-Politics of Nagorno-Karabagh. London: Zed Books, p. 136.
- de Vaal, 2003. səh. 130
- Bradshaw, Michael J; George W. White. Contemporary World Regional Geography: Global Connections, Local Voices. New York: Mcgraw-Hill. 2004. səh. 164. ISBN .
- Yamskov, A. N. "Ethnic Conflict in the Transcausasus: The Case of Nagorno-Karabakh." Theory and Society, Vol. 20, No. 5, Special Issue on Ethnic Conflict in the Soviet Union October 1991, p. 659. Retrieved 13 February 2007.
- Christoph Zürcher, The Post-Soviet Wars: Rebellion, Ethnic Conflict, and Nationhood in the Caucasus (New York: New York University Press, 2007), pp 153–154
- de Waal, 2003. səh. 130
- Weisbrode, Kenneth. Central Eurasia – Prize or Quicksand?: Contending Views of Instability in Karabakh, Ferghana and Afghanistan. Oxford: Oxford University Press. 2001. səh. 27. ISBN .
- . The Karabagh file: documents and facts on the region of Mountainous Karabagh, 1918-1988. New York: Zoryan Institute for Contemporary Armenian Research & Documentation. 1988. səh. 150. ISBN .
- Nadein-Raevski, V. "The Azerbaijani Armenian Conflict" in Ethnicity and Conflict in a Post-Communist World. Rupesinghe, K., King, P., Vorkunova, O. (eds.) New York: St. Martin's Press, 1992, p. 118.
- . 2020-07-10 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-07-10.
- Christoph Zürcher, The Post-Soviet Wars: Rebellion, Ethnic Conflict, and Nationhood in the Caucasus (New York: New York University Press, 2007), pp. 154
- . A History of the Twentieth Century: The Concise Edition of the Acclaimed World History. New York: Harper Collins. 2001. səh. 594. ISBN .
- de Waal, 2003. səh. 10
- de Waal, 2003. səh. 289
- . The Gorbachev Factor. Oxford: Oxford University Press. 1996. səh. 262. ISBN .
- (rus.) Anon. "Кто на стыке интересов? США, Россия и новая реальность на границе с Ираном" (Who is at the turn of interests? US, Russia and new reality on the border with Iran 2012-11-24 at the Wayback Machine). . 4 April 2006.
- Lobell, Steven E.; Philip Mauceri. Ethnic Conflict and International Politics: Explaining Diffusion and Escalation. New York: Palgrave MacMillan. 2004. səh. 58. ISBN .
- Cornell, Svante E. Small Nations and Great Powers: A Study of Ethnopolitical Conflict in the Caucasus. London: Routledge, 2001. .
- . The Armenian Tragedy: An Eye-Witness Account of Human Conflict and Natural Disaster in Armenia and Azerbaijan. New York: St. Martin's Press. 1990. səh. 17. ISBN .
- Kaufman, Stuart. Modern Hatreds: The Symbolic Politics of Ethnic War. New York: Cornell Studies in Security Affairs. 2001. 49–66. ISBN .
- de Waal, 2003. səh. 30
- "Haqqını halal elə, hocam!". www.azadliq.info. www.azadliq.info. 2022-03-28 tarixində . İstifadə tarixi: 21 avqust 2016.
- It has been argued that very little is known about these incidents because they were allegedly suppressed by authorities: see De Waal, Black Garden, pp. 18–19.
- Remnick, David. "Hate Runs High in Soviet Union's Most Explosive Ethnic Feud." The Washington Post. 6 September 1989.
- "«Sumqayıt hadisələri»ndən 25 il ötür". www.azadliq.org. www.azadliq.org. 2017-02-28 tarixində . İstifadə tarixi: 22 avqust 2016.
- The Republic of Armenia: The First Year, 1918–1919, Vol. I. Berkeley: University of California Press. 1971. səh. 91. ISBN .
- . My Brother's Road. New York: I.B. Tauris. 2005. ISBN .
- . The Making of Nagorno-Karabagh: From Secession to Republic. New York: Palgrave MacMillan. 2001. 1, 16 213. ISBN .
- Svante E. Cornell. "The Nagorno-Karabakh Conflict 2011-05-31 at the Wayback Machine." Report No 46, Department of East European Studies, Uppsala University, 1999.
- (PDF). United Nations. 6 June 2011 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 December 2010.
- (rus.) Pogroms in Armenia: Opinions, Conjecture and Facts 2011-07-21 at the Wayback Machine. Interview with Head of the Armenian Committee for National Security Husik Harutyunyan. Ekspress-Khronika. No. 16. 16 April 1991. Retrieved 1 August 2008.
- Hofheinz, Paul. . Time. 5 December 1988. 24 January 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 May 2006.
- Hofheinz, Paul. . Time. 23 October 1989. 17 March 2005 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 March 2006.
- de Waal, 2003. səh. 62
- "A Conditional Coexistence:Yezidi in Armenia". 2016-02-24 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-08-21.
- Valiyev, Anar. "Reviving a Forgotten Threat: The PKK in Nagorno-Karabakh". www.jamestown.org. www.jamestown.org. 2016-03-04 tarixində . İstifadə tarixi: 21 avqust 2016.
- Audrey L. Altstadt. The Azerbaijani Turks: power and identity under Russian rule 2022-05-21 at the Wayback Machine. Series: Hoover Institution Press Publication 410. Stanford, CA: Hoover Institution Press, Stanford University, 1992, p. 215.
- Smolowe, Jill. . TIME Magazine. 29 January 1990. 9 September 2005 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 February 2006.
- Abu-Hamad, Aziz, et al. Playing the "Communal Card": Communal Violence and Human Rights 2012-10-11 at the Wayback Machine Human Rights Watch.
- Cullen, Robert. "A Reporter at Large, Roots." . 15 April 1991.
- АРМЕНИЯ – АЗЕРБАЙДЖАН: ЭТО УЖЕ ПРОСТО ВОЙНА. Vlasts (rus). 20 August 1990. 10 June 2011 tarixində . İstifadə tarixi: 21 August 2016.
- "Çaykəndin azad olunması hekayəsi". news.xezerinfo.az. news.xezerinfo.az. 21 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 avqust 2016.
- "Zheleznovodsk Declaration". 23 September 1991. 5 July 2010 tarixində . İstifadə tarixi: 22 April 2010.
- "SON 16 İLDƏ İLK DƏFƏ: AZƏRBAYCAN və ERMƏNİSTANIN DÖVLƏT BAŞÇILARI BİRGƏ QARABAĞ SƏNƏDİ İMZALADILAR". mediaforum.az. mediaforum.az. 16 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 avqust 2016.
- Eichensehr, Kristen; Reisman, W.Michael. Stopping Wars and Making Peace: Studies in International Intervention. Leiden, The Netherlands: Martinus Nijhoff Publishers. 1998. səh. 54. ISBN . İstifadə tarixi: 22 April 2010.
- Novruzoğlu, Rövşən. GENOSID......ECOCID. Bakı: «Adiloğlu» nəşriyyatı. 2005. 544. (#accessdate_missing_url)
- (rus.) "Доклад правозащитного центра "Мемориал" о массовых нарушениях прав человека, связанных с занятием населенного пункта Ходжалы в ночь с 25 на 26 февраля 1992 г. вооружёнными формированиями 2010-07-31 at the Wayback Machine." Memorial.
- Dmitrii Faydengold. Завершен вывод войск из Нагорного Карабаха. Kommersant (rus). 30 December 1991. 1 August 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 21 August 2016.
- Petrosian, David. "What Are the Reasons for Armenians' Success in the Military Phase of the Karabakh Conflict?" Noyan Tapan Highlights. 1 June 2000.
- Carney, James. . . 13 April 1992. 10 March 2005 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 April 2006.
- de Waal, 2003. səh. 199
- Smith, Hedrick. The New Russians. New York: Harper Perennial. 1991. 344–345. ISBN .
- "Policy Archive". İstifadə tarixi: 10 February 2011.[ölü keçid]
- de Waal, 2003. səh. 208
- Gurdelik, Rasit. "Azerbaijanis Rebuild Army with Foreign Help". The Seattle Times. 30 January 1994. səh. A3. 30 September 2012 tarixində . İstifadə tarixi: 10 January 2011.
- Azərbaycan tarixi, 7-ci cild, səh 269
- Curtis, Glenn E. Armenia, Azerbaijan and Georgia Country Studies. Washington D.C.: Federal Research Division Library of Congress. 1995. ISBN .
- "Hekmatyar sending troops to Azerbaijan". Revolutionary Association of the Women of Afghanistan. 23 May 1994. 13 August 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 23 July 2013.
- Paşayeva, Qənirə Paşayeva. (PDF). Bakı: Elm və təhsil. 2011. 288. ISBN . 2016-03-05 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 avqust 2016. (#redundant_parameters)
- (az.). az.apa.az. 28 Yanvar 2015. 2015-01-31 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-01-28.
- Gokay, Bulent. The Politics of Caspian Oil. New York: Palgrave MacMillan. 2003. 189–190. ISBN .
- Walker J. Christopher (1996) The Armenian presence in mountainous Karabakh. In Wright F. R. John, Goldenberg Suzanne and Schofield Richard (eds.) Transcaucasian boundaries. London: UCL Press, pp. 89–111
- "Bloodshed in the Caucasus: escalation of the armed conflict in Nagorno Karabakh. Human Rights Watch, 1992. ISBN 1-56432-081-2, ISBN 978-1-56432-081-0, p. 20" (PDF). 2017-01-13 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2016-08-21.
- The HRW report quotes the testimony of an Azerbaijani woman: "According to A. H., an Azerbaijani woman interviewed by Helsinki Watch in Baku, "After Armenians seized Malybeyli, they made an ultimatum to Khojaly… and that Khojaly people had better leave with white flag. Alif Gajiev [the head of the militia in Khojaly] told us this on 15 February, but this didn't frighten me or other people. We never believed they could occupy Khojaly""Bloodshed in the Caucasus: escalation of the armed conflict in Nagorno Karabakh. Human Rights Watch, 1992. ISBN 1-56432-081-2, ISBN 978-1-56432-081-0, p. 20 2017-01-13 at the Wayback Machine
- Melkonian. My Brother's Road, p. 213.
- Libaridian, Gerard. "An Armenian perspective on Khojali". www.opendemocracy.net. OpenDemocracy. 2022-08-01 tarixində . İstifadə tarixi: 21 avqust 2016.
- de Waal, 2003. səh. 171
- . Unhchr.ch. 17 February 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 May 2012.
- Quinn-Judge, Paul. . Boston Globe. 3 March 1992. 8 February 2007 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 March 2007. (#invalid_param_val)
- Denber Rachel. Bloodshed in the Caucasus: Escalation of the Armed Conflict in Nagorno-Karabakh. New York: Helsinki Watch, September 1992, pp. 19–21. .
- 7. Bədəlov, Ə. Ayaz Mütəllibovun adı çəkiləndə insanın yadına Xocalı faciəsi düşür: [Milli Məclisin deputatı Səyyad Aranla müsahibə] /Ə. Bədəlov //Azərbaycan.- 2002.- 7 mart.- S.5.
- Весеннее оживление в Нагорном Карабахе. Kommersant (rus). 6 April 1992. 6 February 2021 tarixində . İstifadə tarixi: 16 August 2016.
- Rubin, Barry; Kemal Kirisci. Turkey in World Politics: An Emerging Multiregional Power. Boulder, Co: Lynne Rienner. 2001. səh. 175. ISBN .
- Khatchig Mouradian. "Terror in Karabakh: Chechen Warlord Shamil Basayev's Tenure in Azerbaijan 2011-08-15 at the Wayback Machine." The Armenian Weekly.
- Yossef Bodansky. Chechen Jihad: Al Qaeda's Training Ground and the Next Wave of Terror (reprint). HarperCollins. 2008. səh. 36. ISBN . İstifadə tarixi: 16 avqust 2016.
- Bertsch, Gary. Crossroads and Conflict: Security and Foreign Policy in the Caucasus and Central Asia. London: Routledge. 1999. 167–171, 172–173, 297. ISBN .
- Brown, Michael E. The International Dimensions of Internal Conflict. Cambridge: MIT Press. 1996. səh. 125. ISBN .
- Notholt, Stuart. Fields of Fire: An Atlas of Ethnic Conflict. Troubador Publishing Ltd. 2008. səh. 7.17. ISBN .
- Goldberg, Carey. "Azerbaijan Troops Launch Karabakh Offensive Conflict". Los Angeles Times. 14 June 1992. 6 February 2003 tarixində . İstifadə tarixi: 17 February 2007.
- (rus.) Zhirokhov, M. A. "Авиация в Нагорном Карабахе 2010-04-28 at the Wayback Machine."
- Dr. Mahmood Vaezi. Vice-President of the Center for Strategic Research and Head of Foreign Policy Research. . Center for Strategic Research. 22 July 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 May 2010.
- Jean-Christophe Peuch. "Caucasus: Iran Offers To Mediate In Nagorno-Karabakh Dispute". (RFE/RL). 25 July 2001. 18 February 2009 tarixində . İstifadə tarixi: 6 May 2010.
- . (rus). 11 June 2008. 29 May 2010 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: May 2010.
- Freire, Maria Raquel. Conflict and Security in the Former Soviet Union: The Role of the OSCE. Burlington, VT: Ashgate. 2003. ISBN .
- de Waal, 2003. səh. 196-197
- Dahlburg, John-Thor. "Azerbaijan Accused of Bombing Civilians". Chicago Sun-Times. 24 August 1992. Kocharyan's assertion in regard to the former allegation was confirmed by the testimonies given by Russian and Ukrainian pilots, hired to fly in the Azerbaijani air force, after being shot down by Armenian forces near Stepanakert. The pilots claimed that their Azerbaijani commanders outlined the air strikes to explicitly target civilian rather than military targets, thereby instowing panic upon the city's populace: (rus.) Русские наемники воевавшие в Карабахе. Documentary produced and broadcast by REN TV.
- Chrysanthopolous, Leonidas T. Caucasus Chronicles: Nation-building and Diplomacy in Armenia, 1993–1994. Princeton: . 2002. ISBN .
- Brown, Roland Elliott. . en.iranwire.com. en.iranwire.com. 2016-04-02 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 avqust 2016.
- Sammakia, Nejla. . San Francisco Chronicle. 23 December 1992. 11 August 2006 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 August 2006.
- Bourdreaux, Richard. "Despite Appeals, Karabakh Battles Rage". The Los Angeles Times. 5 January 1993. 6 February 2003 tarixində . İstifadə tarixi: 8 February 2007.
- . The Los Angeles Times. 6 February 1993. 2017-02-14 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-08-15.
- Kamal, Akif. KƏLBƏCƏR BATALYONU VƏ ƏFSANƏVĠ ALAY (PDF). Azərnəşr. 2012. səh. 164. 2020-04-18 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 20 avqust 2016.
- United Nations Security Council Resolution 822 passed on 30 April 1993 8 iyul 2006 at the Wayback Machine A total of four UNSC resolutions were passed in regards to the conflict.
- HRW, 1994. səh. 14
- "Prezidentin səlahiyyətləri Heydər Əliyevə keçdi". sputnik.az. sputnik.az. 2016-07-01 tarixində . İstifadə tarixi: 20 avqust 2016.
- "Rebel troops push toward Azeri capital 2011-02-24 at the Wayback Machine." . 21 June 1993, p. A12.
- Laura Baghdasaryan and Arif Yunusov. "Война, социальные изменения и синдромы 'ни войны, ни мира' в азербайджанском и армянском обществах" (rus). Conciliation Resources. 2011-01-11 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-08-20. "в 1993 году президент Гейдар Алиев расформировал 33 добровольческих батальона, состоявших в основном из сторонников оппозиции. Это стало во многом причиной кризиса на фронте и последовавшего захвата армянами семи районов вокруг Нагорного Карабаха."
- Karimli, Karim. "AGHDAM IS KARABAKH'S HEART". www.visions.az. www.visions.az. 2018-04-08 tarixində . İstifadə tarixi: 17 avqust 2016.
- Jones, Dorian. "Turkey-Russia Antagonism Playing Out in Karabakh". www.eurasianet.org. www.eurasianet.org. 2016-06-13 tarixində . İstifadə tarixi: 17 avqust 2016.
- de Waal, 2003. səh. 316
- Loiko, Sergei L. "Ex-Soviet 'Top Guns' Shot Down, Face Possible Death as Mercenaries". Los Angeles Times. 19 July 1993. 3 February 2009 tarixində . İstifadə tarixi: 15 August 2016.
- Melik-Shakhnazaryan, Hrant. . Voskanapat. 26 October 2012. 2012-10-27 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-08-15.
- Air War over Nagorniy-Kharabakh, 1988–1994 2013-06-04 at the Wayback Machine. Air Combat Information Group.
- (rus.) Zhirokhov, Mikhail A. "Авиация в Нагорном Карабахе 2010-04-28 at the Wayback Machine." Artofwar.ru.
- Cooley, John K. Unholy Wars: Afghanistan, America and International Terrorism. London: Pluto Press. 2002. 150–151. ISBN .
- HRW, 1994. səh. 121
- HRW, 1994. səh. 122-123
- De Waal, Thomas. The Caucasus. An Introduction. Oxford: Oxford University Press, 2010, p. 123.
- "Atəşkəsin 21-ci ili tamam oldu - Cəbhədə kim daha çox itki verir?". tr.shafaghna.com. tr.shafaghna.com. 15 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 avqust 2016.
- Bell, Christine. Peace Agreements and Human Rights. Oxford: Oxford University Press. 2005. səh. 326. ISBN .
- (rus.) "Журналисты на войне в Карабахе: Писаренко Дмитрий (Journalists in the Karabakh War: Dmitri Pisarenko) Arxivləşdirilib 2012-12-21 at Archive.today." Biblioteka Centra Ekstremalnoy Zhurnalistiki.
- Karim H. Karim. "Covering the South Caucasus and Bosnian Conflicts: Or How the Jihad Model Appears and Disappears 2016-04-19 at the Wayback Machine," in Abbas Malek, Anandam P. Kavoori. The Global Dynamics of News. Greenwood Publishing Group, 2000; pp. 180–185.
- Specter, Michael. "Armenians Suffer Painfully in War, But With Pride and Determination". New York Times. 15 July 1994. 4 February 2009 tarixində . İstifadə tarixi: 7 January 2007.
- Durch, William J ed. UN Peacekeeping, American Politics and the Uncivil Wars of the 1990s. New York: Palgrave Macmillan. 1996. səh. 444. ISBN . ([[:Category:|link]])[[Category:]]
- Tishkov, Valery. Ethnicity, Nationalism and Conflict in and after the Soviet Union: The Mind Aflame. London: Sage. 1997. səh. 107. ISBN .
- Cohen, Ariel (ed.). Eurasia in Balance: US and the Regional Power Shift. Aldershot, England: Ashgate. 2005. səh. 60. ISBN . ([[:Category:|link]])[[Category:]]
- . Asbarez. Asbarez. 19 April 2011. 1 October 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 August 2016.
- . ArmeniaNow. ArmeniaNow. 19 April 2011. 19 May 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 August 2016.
- "Azerbaijan threatens renewed war". BBC News. 12 May 2004. 17 April 2005 tarixində . İstifadə tarixi: 10 February 2007.
- Peuch, Jean-Christophe. "Armenia/Azerbaijan: International Mediators Report Progress On Karabakh Dispute". (RFE/RL). 10 April 2001. 27 July 2006 tarixində . İstifadə tarixi: 15 August 2016.
- Collin, Matthew. "Azeris criticised on human rights 2007-07-11 at the Wayback Machine." BBC News. 28 June 2007.
- The U. S. Committee for Refugees and Immigrants. 2001 Country Report of Armenia 2008-01-07 at the Wayback Machine. USCRI, 2001
- Freedom House Survey Team. Freedom in the World: The Annual Survey of Political Rights and Civil Liberties 1993-1994. University Press of America. 1994. 124–125. 15 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib (#archive_missing_url). (#accessdate_missing_url)
- "Report on Azerbaijan" (PDF). Strasbourg: . 15 April 2003. səh. 2. 21 September 2013 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 22 January 2013.
Due to the conflict, there is a widespread negative sentiment toward Armenians in Azerbaijani society today." "In general, hate-speech and derogatory public statements against Armenians take place routinely.
- (rus.) Fyodor Lukyanov, Editor-in-Chief of the journal Russia in Global Affairs "Первый и неразрешимый". 22 June 2014 tarixində . İstifadə tarixi: 12 March 2014.
- Yasemin Kilit Aklar (). The Teaching of History in Azerbaijan and Nationalism // 2/2005
- "Nagorno-Karabakh: Timeline Of The Long Road To Peace". RadioFreeEurope/RadioLiberty. 2014-03-29 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-08-15.
- Pickman, Sarah. "Tragedy on the Araxes 2006-11-21 at the Wayback Machine." , 30 June 2006.
- de Waal, 2003. səh. 274
- "Azərbaycan: 1008 hərbi qulluqçu şəhid olub, 1205 nəfər yaralanıb – 22 illik atəşkəs (cəbhə) şəhidləri – STATİSTİKA". 2022-03-28 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-07-06.
- https://modern.az/az/news/132602 2019-07-06 at the Wayback Machine Atəşkəs dövründə Ermənistan ordusunun itkiləri — STATİSTİKA
- Ermenistan'ın Tecavüzü neticesinde Azerbaycan'ın uğradığı Sosyal-İktisadi Zararlar hakkında, Bağımsız Analitik Araştırma Merkezi, Bizim Dernek Dergisi, Eylül 2002, s.34
- Sinan Ogan,"Azerbaycan'da Mülteci Sorunu, www.turksam.org
- Azerbaycanlı Genç bilim adamları Sempozyumu Bildirileri,2005, İstanbul, s.211
- Azerbaycanlı Genç bilim adamları Sempozyumu Bildirileri,2005, İstanbul, s.213
- Azerbaycan Cumhuriyeti DİB-ib beyanatı, Azerbaycan gazetesi no.36, Bakü,16 şubat,2000 .
- . www.virtualkarabakh.com. www.virtualkarabakh.com. 2016-05-10 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 avqust 2016.
- "Armenia's occupation costing billions of dollars for Azerbaijan". www.azernews.az. www.azernews.az. 2016-12-20 tarixində . İstifadə tarixi: 23 avqust 2016.
- "Armenians damage worth of 265 billion to Azerbaijan". 2022-08-01 tarixində . İstifadə tarixi: 23 avqust 2016.
- "Damage from Nagorno-Karabakh conflict exceeds $800 billion". vestnikkavkaza.net. vestnikkavkaza.net. 2015-11-19 tarixində . İstifadə tarixi: 23 avqust 2016.
- Nicat Muradzadə. "Can economic cooperation contribute to sustainable peace in Karabakh?". moderndiplomacy.eu (ingilis). Modern Diplomacy Journal. 27 noyabr 2020. 27 noyabr 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 27 noyabr 2020.
- (rus.) "Резолюция ПАСЕ по Карабаху: что дальше? 2012-03-25 at the Wayback Machine (The PACE Resolution on Karabakh: What Next?)." BBC Russian. 5 February 2005.
- "Resolution 1416 (2005) 2010-11-28 at the Wayback Machine." . 25 January 2005.
- Azimov, Araz. "Azerbaijan Criticizes France, Russia, U. S Over Karabakh Resolution 2009-08-08 at the Wayback Machine." RFE/RL. 25 March 2008.
- "Dağlıq Qarabağ münaqişəsi". www.ccla.lu. www.ccla.lu. 2016-08-21 tarixində . İstifadə tarixi: 16 avqust 2016.
- (PDF). 17 July 2011 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 December 2010.
- Organization of the Islamic Conference Again Condemns Armenia 2010-10-05 at the Wayback Machine." Asbarez. 27 September 2010.
- Sitat səhvi: Yanlış
<ref>teqi;Mikhail Barabanovadlı istinad üçün mətn göstərilməyib - "Pentaqon Azərbaycana 20 milyon dollar hərbi yardım ayırıb". www.azadliq.info. www.azadliq.info. 2016-05-21 tarixində . İstifadə tarixi: 16 avqust 2016.
- Yevgrashina, Lada. "Azerbaijan may use force in Karabakh after Kosovo 2008-03-06 at the Wayback Machine", Reuters. 4 March 2008. Retrieved 10 March 2008.
- "4 killed in Nagorno-Karabakh region in skirmishes between Azerbaijanis, ethnic Armenians 2008-03-14 at the Wayback Machine", . 10 March 2008. Retrieved 10 March 2008.
- "Aprel zəfərinin il dönümüdür". cebhe.info. 2017-11-25 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 noyabr 2017.
- "At least 16 killed in Armenia-Azerbaijan border clashes". www.theguardian.com. www.theguardian.com. 2020-07-15 tarixində . İstifadə tarixi: 15 iyul 2020.
- "Azerbaijan protesters demand war after Armenia clashes". www.bbc.co.uk. www.bbc.co.uk. 2020-07-15 tarixində . İstifadə tarixi: 15 iyul 2020.
- "Pro-war Azerbaijani protesters break into parliament". eurasianet.org. eurasianet.org. 2020-07-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 iyul 2020.
- "Ermənistan silahlı qüvvələri bütün cəbhə boyu genişmiqyaslı təxribat törədib". mod.gov.az (az.). Azərbaycan Respublikası Müdafiə Nazirliyi. 27 sentyabr 2020. 2020-09-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 noyabr 2020.
- "Ermənilər cəbhə boyu təxribat törədib, ölənlər və yaralananlar var". report.az (az.). Report İnformasiya Agentliyi. 27 sentyabr 2020. 2020-11-08 tarixində . İstifadə tarixi: 8 noyabr 2020.
- . asanradio.az (az.). ASAN Radio. 27 sentyabr 2020. 2021-11-07 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 noyabr 2020.
- "Armenia and Azerbaijan fight over disputed Nagorno-Karabakh". bbc.com. BBC News. 27 sentyabr 2020. 2020-09-28 tarixində . İstifadə tarixi: 8 noyabr 2020.
- "Nagorno-Karabakh announces martial law and total mobilization". reuters.com (ingilis). Reuters. 27 sentyabr 2020. 2020-10-11 tarixində . İstifadə tarixi: 8 noyabr 2020.
- "Azerbaijan's parliament approves martial law, curfews - president's aide". reuters.com (ingilis). Reuters. 27 sentyabr 2020. 2020-09-28 tarixində . İstifadə tarixi: 8 noyabr 2020.
- "Azerbaijan's president orders partial military mobilization". tass.com (ingilis). TASS. 28 sentyabr 2020. 2020-12-24 tarixində . İstifadə tarixi: 8 noyabr 2020.
- "The humanitarian fallout of the Nagorno-Karabakh conflict". thenewhumanitarian.org (ingilis). . 5 noyabr 2020. 2020-11-28 tarixində . İstifadə tarixi: 8 noyabr 2020.
- "Əfqanıstandan Azərbaycana növbəti dəstək". yenisabah.az (ingilis). 6 oktyabr 2020. 6 oktyabr 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 6 oktyabr 2020.
- "Türkiyədən Azərbaycana dəstək davam edir". modern.az (az.). 2 oktyabr 2020. 6 oktyabr 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 6 oktyabr 2020.
- "Ukraynadan Azərbaycana tam dəstək". azerbaycan24.com (az.). 30 sentyabr 2020. (#archive_missing_date) tarixində . İstifadə tarixi: 6 oktyabr 2020.
- "KKTC'den Azerbaycan'a destek haberi- Son Dakika Haberleri". ulusal.com.tr (türk). 5 oktyabr 2020. 6 oktyabr 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 6 oktyabr 2020.
- "UN Security Council calls for immediate end to fighting in Nagorno-Karabakh". France 24 (ingilis). 30 sentyabr 2020. 6 oktyabr 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 6 oktyabr 2020.
- "Armenia Azerbaijan: Reports of fresh shelling dent ceasefire hopes". bbc.co.uk (ingilis). BBC News. 12 oktyabr 2020. 2020-10-10 tarixində . İstifadə tarixi: 8 noyabr 2020.
- Bagirova, Nailia. "Armenia and Azerbaijan accuse each other of violating Nagorno-Karabakh ceasefire". uk.reuters.com (ingilis). Reuters. 10 oktyabr 2020. 2020-10-15 tarixində . İstifadə tarixi: 8 noyabr 2020.
- "Armenia Azerbaijan: Reports of fresh shelling dent ceasefire hopes". bbc.co.uk (türk). BBC News. 12 oktyabr 2020. 2020-10-10 tarixində . İstifadə tarixi: 8 noyabr 2020.
- Bagirova, Nailia. "Humanitarian crisis feared as Nagorno-Karabakh ceasefire buckles". reuters.com (ingilis). Reuters. 14 oktyabr 2020. 2020-10-13 tarixində . İstifadə tarixi: 8 noyabr 2020.
- "Cəbrayıl işğaldan AZAD OLUNDU". modern.az (az.). 4 oktyabr 2020. 2021-08-05 tarixində . İstifadə tarixi: 8 noyabr 2020.
- . azeridefence.com (az.). 4 oktyabr 2020. 2021-08-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 noyabr 2020.
- "İlham Əliyev: "Füzuli işğaldan azad olundu"". oxu.az (az.). 17 oktyabr 2020. 2021-02-06 tarixində . İstifadə tarixi: 8 noyabr 2020.
- "Prezident: "Füzuli şəhəri və rayonun daha bir neçə kəndi işğaldan azad olunub"". report.az (az.). Report İnformasiya Agentliyi. 17 oktyabr 2020. 2021-08-05 tarixində . İstifadə tarixi: 8 noyabr 2020.
- "Zəngilan və bu kəndləri azad edildi". qafqazinfo.az (az.). Qafqazinfo. 20 oktyabr 2020. 2021-08-05 tarixində . İstifadə tarixi: 8 noyabr 2020.
- . lent.az (az.). 20 oktyabr 2020. 2020-12-02 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 noyabr 2020.
- "Qubadlı şəhəri işğaldan azad olundu!". qafqazinfo.az (az.). Qafqazinfo. 25 oktyabr 2020. 2021-08-05 tarixində . İstifadə tarixi: 8 noyabr 2020.
- "Qubadlı şəhəri işğaldan azad edildi - Prezident". sputnik.az (az.). Sputnik Azərbaycanca. 25 oktyabr 2020. 2021-08-05 tarixində . İstifadə tarixi: 8 noyabr 2020.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Qarabag muharibesi bura istiqametlendirir Diger istifade formalari ucun Qarabag muharibesi deqiqlesdirme sehifesine baxin Bu meqale Birinci Dagliq Qarabag muharibesi 1988 1994 haqqindadir Ikinci Qarabag muharibesi 2020 ucun baxin Ikinci Qarabag muharibesi Birinci Qarabag muharibesi 1980 ci illerin sonlarindan 1994 cu ilin mayina kimi Azerbaycanin cenub qerb hissesinde yerlesen Qarabag bolgesinde Ermenistan Respublikasi ve onun terefinden desteklenen Qarabagin etnik ermenilerinin ekseriyyeti ile Azerbaycan Respublikasi arasinda bas vermis etnik ve erazi munaqisesi Birinci Qarabag muharibesiSaat eqrebi istiqametinde Azerbaycan Silahli Quvvelere mexsus zirehli transportyorlarin qaliqlari Ermenistanin isgali altindaki erazilerden didergin dusmus azerbaycanlilar Xankendinin kenarindaki ermeni T 72 tank abidesi Ermenistan Silahli Quvvelerinin esgerleriTarix 20 fevral 1988 12 may 1994Yeri Qarabag AzerbaycanNeticesi Ermenistanin qelebesi Biskek protokolu Turkiye terefinden Ermenistanin blokadasi Mubahiseli erazinin geleceyini mueyyen etmek ucun davam eden sulh danisiqlari Ara sira serhed atismalariErazi deyisikliyi Kecmis Azerbaycan SSR in Dagliq Qarabag Muxtar Vilayetinin ve 7 etraf rayonun isgali Qondarma Dagliq Qarabag Respublikasinin qurulmasiMunaqise terefleri1988 1991 Ermenistan SSR Dasnaksutun 1988 1991 Azerbaycan SSR Azerbaycan Xalq CebhesiKomandan lar Levon Ter Petrosyan Vazgen Sarkisyan Vazgen Manukyan Serj Sarkisyan Qurgen Dalibaltayan Tatul Krpeyan Artur Mkrtcyan Robert Koceryan Samvel Babayan Arkadi Ter Tadevosyan Kristapor Ivanyan Seyran Ohanyan Monte Melkonyan Ayaz Mutellibov Ebulfez Elcibey Heyder Eliyev Isgender Hemidov Suret Huseynov Sefer Ebiyev Rehim Qaziyev Rovsen Cavadov Fetulla Huseynov Samil Basayev Gulbeddin HikmetyarTereflerin quvvesi28 000 qondarma Dagliq Qarabag respublikasinin herbcileri daxil olmaqla Cemi 64 000 Turkiye 350 zabit 1000 konullu ve 200 bozqurd Efqan mucahidleri 1 000 3 000 Cecen herbcileri 300ItkilerOlu 5 856 6 000 Yarali 20 000 Itkin 196 Olu 11 557 Yarali 50 000 Itkin 4 210Umumi itkilerOlmus mulki sexsler ermeni mulki sexs 167 763 azerbaycanli mulki sexs 1992 ci ilde ermeniler terefinden oldurulub Helak olmus tam Azerbaycan mulki sexslerin sayi bilinmir Itkin dusmus mulki sexsler 400 Ermenistan Dovlet Komissiyasinin hesablamasi 749 Azerbaycan Dovlet Komissiyasinin hesablamasi Qacqinlar ve Mecburi kockunler 1 000 000 a yaxin azerbaycanli 300 000 500 000 ermeni Vikianbarda elaqeli mediafayllar Kecmis DQMV de Ermenistan ile birlesmek isteyen separatci herekatinin telebi 1988 ci ilde nisbeten dinc sekilde baslasa da novbeti aylarda SSRI dovletinin suqutunun yaxinlasmasi sebebinden ferqli istiqametde vuset alaraq etnik azerbaycanlilar ile ermeniler arasinda getdikce boyuyen siddetli munaqiseye cevrilmis ve hetta etnik temizleme iddialarina sebeb olan qanli toqqusmalarla musayiet olunmusdur Bas verenlerin fonunda kecmis SSRI respublikalari olan Azerbaycan ve Ermenistan 1988 ci ilden baslamaqla Dagliq Qarabagin yuksekliklerinde uzun ve elan edilmemis muharibe aparirdi Azerbaycanin ilk vaxtlarda esas meqsedi separatci herekati mehv etmek Ermenistanin niyyeti ise Azerbaycanin beynelxalq cercivede taninan erazilerinin bir hissesini ilhaq etmek idi Bu zaman kesiyinde DQMV nin yerli parlamenti DQMV nin Ermenistanla birlesdirilmesinin lehine ses verib referendum kecirdi Dagliq Qarabagin azerbaycanli ehalisinin referendumu boykotuna baxmayaraq ermeni esilli secicilerin ekseriyyeti sozugeden aktin lehine ses vererek munaqisenin yeni qarsidurmalar fazasina kecid etmesini suretlendirdi Azerbaycandan ayrilmaq haqqinda beyenname bu torpaq munaqisesinin son neticesi olmusdur Azerbaycan SSR den musteqilliyini elan etdikden sonra Qarabag ermenilerinin ekseriyyeti Azerbaycandan cekilmek qerarina gelmis ve qondarma Dagliq Qarabag Respublikasinin musteqilliyini elan etmisdirler Terefler arasinda genismiqyasli doyusler 1992 ci ilin qisinda baslamisdir Avropada Tehlukesizlik ve Emekdasliq Teskilati ATET kimi bir nece teskilat terefler arasindaki munaqisenin hellinin sonunu getirmek istese de cehdler ugursuz olmusdur 1993 cu ilin yazinda Ermenistan quvvelerinin anklavin terkibinde olmayan torpaqlari isgal etmesi regiondaki diger olkelerin muharibeye qatilmasi ucun tehdid yaratmisdir 1994 cu ilde muharibe basa catana qeder ermeniler Qarabagin ekser hissesini demek olar ki tam nezaretlerine kecirib elave olaraq anklavin terkibinde olmayan Azerbaycan torpaqlarinin 9 ne nezaret edirdiler Munaqise neticesinde Azerbaycandan 230 000 ermeni Ermenistan ve Qarabagdan ise 800 000 azerbaycanli mecburi kockun veziyyetine dusmusdur 1991 1994 cu illerde Qarabagda ve dovlet serhedinde bas vermis doyus emeliyyatlarinda 11 557 Azerbaycan herbcisi sehid olub En coxsayli itkiler 1992 1994 cu illerde davam eden herbi emeliyyatlar zamani bas verib Ermeni quvvelerinin esas itkileri Azerbaycan ordusunun 1992 ci ilin yayinda heyata kecirdiyi ugurlu hucum emeliyyatlari zamani qeyde alinib Azerbaycan ordusunun itkileri ise esasen Agdam doyuslerinde habele 1994 cu ilin qis yaz aylarinda Kelbeceri geri almaq ucun teskil edilmis hucum emeliyyatlarinda bas verib 1994 cu ilin mayinda Rusiyanin desteyi ile ateskes elde olunmusdur Daha sonra munaqisenin ATET in prinsipleri esasinda sulh yolu ile danisiqlar vasitesile helli ucun ATET in Minsk qrupu yaradilib TarixiEsas meqale Dagliq Qarabagin tarixi Dagliq Qarabagin erazi mulkiyyeti bu gune qeder hele ermeniler ve azerbaycanlilar arasinda keskin munaqiseye sebeb olur Cari munaqisenin kokleri Birinci dunya muharibesi hadiselerine cixir Osmanli Imperiyasinin muharibede meglubiyyetinden bir az evvel Rusiya imperiyasi 1917 ci ilin noyabr ayinda cokdu ve bolseviklerin hakimiyyeti altina dusdu Qafqazin uc xalqi olan azerbaycanlilar ermeniler ve gurculer evvelce ruslarin hakimiyyeti altinda Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikasinin yaradilmasi elan etdiler lakin onun movcudlugu cemi uc ay sonra legv olundu Azerbaycan Ermenistan muharibesi Dagliq Qarabag tarixiBu meqaleler olke seriyasindandirTarixden evvelki dovrAzix magarasiSusa magarasiXocali Gedebey medeniyyetiQedim tarixArsakQafqaz AlbaniyasiOrta esrlerXacin knyazligiMuasir dovrXemse meliklikleriQarabag beylerbeyliyiQarabag xanligiGulustan muqavilesiYelizavetpol quberniyasiAzerbaycan Ermenistan muharibesiAzerbaycan SSR Dagliq Qarabag Muxtar Vilayeti HazirdaQarabag muharibesiQondarma Dagliq Qarabag RespublikasiDagliq Qarabag portali brEsas meqale Azerbaycan Ermenistan muharibesi 1918 1920 Tezlikle Ilk Ermenistan Respublikasi ve Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti arasinda doyusler uc spesifik bolgede Naxcivan Muxtar Respublikasi Zengezur ve Qarabag basladi Ermenistan ve Azerbaycan bu uc vilayetin serhedleri uzerinde mubahise aparirdi Qarabagdaki ermenilerin cehdlerine baxmayaraq onlarin Ermenistan Respublikasi ile elaqe yaratmaq cehdi ugursuz oldu Birinci dunya muharibesinde Osmanli Imperiyasinin meglubiyyetinden sonra ermeni generali Andranik Ozanyan herbi ugurlar qazanaraq Qarabaga daxil oldu ve 1918 ci il dekabrda bolgenin paytaxti olan Susaya dogru irelleyirdi 1919 cu ilde Boyuk Britaniya qosunlari Cenubi Qafqazi isgal etdi ve Britaniya komandanligi Ozanyana oz hucumunun dayandirilmasini munaqiseni Paris Sulh Konfransinda helline imkan verilmesini teklif etdi Daha sonra britaniyalilar Azerbaycan dovlet xadimi Xosrov bey Sultanovu Qarabagin muveqqeti General Qubernatoru kimi tesdiq etdi Britaniyalilar Sultanova bolgede her hansi bir igtisasin qarsisinin alinmasini emr etmisdi Sovet isgali Iki ilden sonra SSRI 11 ci ordusu Qafqazi isgal etdi ve Qafqaz respublikalari her ucu birlikde SSRI nin Zaqafqaziya SFSR ini formalasdi Bolsevikler sonra yeddi uzvluk komite olan Qafqaz Burosunu adeten Kavburo adlanir yaratdilar Iosif Stalinin rehberlik etdiyi Milletlerin Isleri uzre Xalq Komissarliginin nezareti altinda olan Kavburoya Qafqazda rehberlik hevale olunmusdu 1921 ci il iyulun 21 de komite Qarabagi yeni yaradilmis Ermenistan Sovet Sosialist Respublikasina verilmesinin lehine 4 3 ses verse de bir gun sonra Kavburo qerarini legv edib regionu Azerbaycan SSR in terkibinde saxlamaga ses verdi 1923 cu ilde yaradilmis Dagliq Qarabag Muxtar Vilayetininin DQMV ehalisinin terkibi 94 ermeni idi Regionun inkisafi Azerbaycanin iqtisadi elaqeleri ile bagli idi Hemin ilde vilayetin paytaxti Susadan Xankendiye kocuruldu ve hemin seher daha sonra Stepanakert adlandirildi Ermenistan ve Azerbaycan alimleri iddia edirler ki bu qerar Sovet Ittifaqi terefinden parcala ve idare et prinsipinin hissesi idi Bunu Ermenistandan ayrilmis lakin Azerbaycanin bir hissesi olan Naxcivan Muxtar Respublikasinin qeyri adi yerlesdirilmesinde de gormek olar Digerleri iddia edirdiler ki bu xosmeramli jest Sovet hokumeti terefinden Ataturkun Turkiyesi ile yaxsi elaqelerin saxlamaq ucun edilmisdi Sovet hakimiyyeti idareciliyi dovrunde ermeniler Ermenistanin Dagliq Qarabagin birlesmesi ucun guclu cehdler gosterirdi ve Ermenistan Kommunist Partiyasinin bezi uzvleri bu hedefi yerine yetirmeyi meqsed qoymusdu Ermenistan Kommunist Partiyasinin birinci katibi NKVD reis muavini ve tezlikle rehberi Lavrenti Beriya terefinden Ermenistanin Dagliq Qarabag ve Naxcivana qayitmaq sorgusunu Staline teqdim etdikden sonra olduruldu Ermeniler israrla qeyd edirdiler ki onlarin milli huquqlari sixilir medeni ve iqtisadi azadliqlari mehdudlasdirilirdi Qarabag meselesinin berpasiSovetler dovrunde istenilen etiraz qetiyyetle yatirilirdi Lakin Stalinin olumunden sonra ermenilerin naraziligi artdi 1963 cu ilde 2500 e yaxin Qarabag ermenileri Qarabagi ermeni nezareti altinda qoymaq ve ya Rusiyaya kocurmek ucun erize yazmisdi Hemcinin 1963 cu ilde 18 ermeni olumu ile neticelenen Xankendinde siddetli qarsidurmalar yasanmisdi 1965 ci ve 1977 ci ilde Ermenistanla Qarabagi birlesdirmek cagirisi ile Irevanda boyuk numayisler kecirilmisdi Sovet Ittifaqinin yeni bas katibi Mixail Qorbacov 1985 ci ilde hakimiyyete gelen kimi Sovet sisteminde islahatlar siyasetini heyata kecirmeye basladi Bu siyaset esas iki terkib hisseden ibaret idi perestroyka ve qlasnost Perestroyka daha cox iqtisadi islahatlar ile elaqeli olsa da qlasnost ve ya merdanelik Sovet sisteminin ozu ve onun liderleri haqqinda sikayetlerin ifade olunmasinda Sovet vetendaslarina mehdud azadliq verirdi 1987 ci ilin payizinda bir cox narazi quvveler veziyyetin deyisdiyini hiss etdi Oktyabrin evvelinde Yerevanda ekologiyaya hesr olunmus mitinqde ilk defe olaraq DQMV nin Ermenistan SSR e verilmesi barede teleb seslenmeye basladi Yerli metbuat Azerbaycan rehberliyini bolge iqtisadiyyatini geriletmekde ermeni medeniyyetini sixisdirilmaqda ve Dagliq Qarabagla Ermenistan arasinda eleqeleri engelletmekde ittiham etdi Dagliq Qarabag ve Ermenistanda muxtar vilayet statusunun deyisdirilmesi ucun 75 mine yaxin imza toplanmisdi 1987 ci il dekabrin 1 de yazici Zori Balayan basda olmaqla heyet Dagliq Qarabagin tarixi ve muasir durumuna dair imzalar atilmis vereqeler ve 84 senedi gorus zamani Politburo uzvluyune namized Petr Demiceve teqdim etmisdir Moskvanin yeni siyasetinden xeyir guden QMV Xalq Deputatlari Soveti 1988 ci il fevralin 20 de vilayetin Ermenistana birlesdirilmesi teklifinin lehine ses verdi Azerbaycanli deputatlar sesvermede istirak etmedi 24 fevralda Dagliq Qarabag Muxtar Bolgesi Partiya katibi ve Azerbaycan terefli qebul olunmus qerarin tesdiqlenmesi ucun teleb olunan resmi mohuru ogurlamaga cehd etmisdi Fevralin 24 de Kevorkov vezifesinden kenarlasdirilaraq yerine ehali arasinda daha populyar olan teyin olundu Qarabag ermeni liderleri regionda ne ermeni dilinde dersliklerin ne de televiziya yayimin olmamasindan sikayet ederek Azerbaycanin Kommunist Partiyasinin bas katibi Heyder Eliyevi regionun genis Azerbaycanlasdirma cehdinde Dagliq Qarabagda yasayan azerbaycanlilarin sayinin ve tesirinin artirilmasinda ittiham etmisdi 1988 ci ile kimi Qarabagda ermeni ehalisi umumi ehali ile muqayisede texminen 3 4 defe azalmisdi 1988 ci ilin hemin fevral gunlerinde Sovet rehberleri birden gorduler ki veziyyet gerginlesmeye dogru gedir Kommunist partiyasinin daxilinde aciq mubarize gedirdi Moskva rehberliyi usyancilari verdis etdiyi gucun isledilmesile yatira bilmeyeceyi qenaetine geldi Qorbacovsayagi dozumluluk prinsipini praktikada tetbiq etmis Politburo Azerbaycan kompartiyasi liderlerine elan etdi ki onlar munaqiseni yatirmaq ucun gucden yox yalniz partiya xettine uygun inandirmaq kimi metoddan istifade etmelidir Bu herekata meshur ermeni xadimleri rehberlik edirdi ve onlar Rusiyada ziyalilar da destek verirdi Jurnalist Tomas de Vaal qeyd edir ki dissident Andrey Saxarov kimi bezi Rusiya ziyalilari ermenileri destekleyirdi Mixail Qorbacovun iqtisadi meseleler uzre musaviri akademik Abel Aqanbekyan Parisde qezetine verdiyi musahibesinde DQMV nin Ermenistana birlesdirilmesinin iqtisadi cehetden daha serfeli olmasini ve bu mesele uzerinde xususi komissiyanin islediyini beyan etmisdi Beyanatin elanindan evvel ermeniler etiraza baslayaraq Irevanda isciler numayisler edib anklavin Ermenistana birlesmesini teleb edirdil Bu Bakida eks etirazlara sebeb oldu Irevanda numayislerden sonra 1988 ci il fevralin 26 da Qorbacov Qarabag herekatinin iki rehberi olan Zori Balayan ve Silva Kaputikyan ile gorusdu Qorbacov onlardan numayislere gore bir ayliq moratorium istedi Qorbacov konkret ved etmese de Kaputikyan eyni axsam Ermenistana qayitdi ve xalq qarsisinda cixis ederek ermeniler qelebe caldi deye bildirdi Svante Kornelle gore bu Moskvaya tezyiq cehdi idi Martin 10 da Qorbacov Sovet Konstitusiyasinin 78 ci maddesine uygun olaraq respublikalar arasinda serhedlerin deyisikliyinin mumkun olmadigini ifade etdi Qorbacov Sovet Ittifaqinin bir sira diger bolgelerinde erazi deyisiklikler hesretini ve Qarabagda serhedlerini yeniden cekilmesini bele bir tehlukeli presedent oldugunu qeyd etdi lakin ermeniler hiddet ile Kavburonun 1921 ci il qerarina baxirdi ve onlar oz seylerini oz muqedderatini teyinetme prinsipi ile tarixi sehvin duzelisi konstitusiyada verilen haqq kimi gorurduler Diger terefden azerbaycanlilar ermenilerin bele cagirislarini aglasigmaz sayirdi ve ozlerini Qorbacovun movqeyi ile beraberlesdirdi Ermeni numayislerinin yeddinci gununde 1988 ci il fevralin 19 da Bakida ilk etiraz numayisi kecirildi Hadiseler baslayan zaman tarixci Suleyman Eliyarli ve sair Bextiyar Vahabzade ile birlikde 1988 ci ilde Azerbaycan jurnalinin 9 cu sayinda derc etdirdikleri Dagliq Qarabag uydurmalar ve heqiqetler yazisinda Qarabagin tarixen Azerbaycan torpagi oldugunu beyan etmisdi Mixail Qorbacov ise tereddud ederek oz movqeyini 1988 ci il fevralin 26 da ermeni yazicilari Silva Kaputikyan ve Zori Balayanla sohbetde bildirdi Qorbacov dedi ki statusun deyisdirilmeyecek lakin vilayet sakinlerinin qanuni telebleri iqtisadiyyat ve medeniyyet sahesinde islahatlar kecirilmekle yerine yetirilmelidir Qarabagin Ermenistana verilmesi terefdarlarina qarsi repressiyalar olmadi Esgeran ve Sumqayit hadiseleri Esas meqaleler Esgeran doyusu ve Sumqayit hadiseleri 1988 Etnik daxili cekismeler tezlikle Qarabagda yasayan ermeniler ve azerbaycanlilar arasinda qarsidurma yaratdi 1987 ci ilin sonlarinda azerbaycanlilar Ermenistanin Qafan ve Megri rayonunun kendlerinde evlerini onlarin ermeni qonsulari arasinda gerginliyin neticesinde terk etmek mecburiyyetinde qaldi ve 1987 ci ilin noyabrinda azerbaycanlilar iki yuk dolu avtomobiller ile Bakinin qatar stansiyasinda gelmisdiler Sonraki musahibelerde iki kend belediyye bascilari bu cur gerginlik zamanda movcud tekzib edib bele senedlerin mecburi surgun anlayisi destek almasi ucun demisdi 1988 ci il 20 fevralda Xankendi merkezi xestexanasinda tecrube kecen iki azerbaycanli telebe qiz ermeniler terefinden zorlanmisdi Iki gun sonra azerbaycanlilar ve ermeniler arasinda birbasa qarsidurma atismaya cevrildi Qarsidurmalar zamani iki azerbaycanli genc heyatini itirdi 1988 ci il fevralin 27 de Sovet vitse prokuroru Aleksandr Katayev Bakinin merkezi televiziyasinda danisarken qeyd etdi ki Agdam rayonunun iki sakinleri qetle yetirilmisdir ve onlarin muselman adlarini aciqlamisdir Esgeran qarsidurmasi Sumqayit qirginlari ucun muqeddime idi Qarabag munaqisesinde artiq emosiyalari artirmisdi ve fevralin 27 de baslayan etirazlar daha da cirkin oldu Etirazlarda Qafandan gelen azerbaycanli qacqinlar ermenileri cinayet ve vehsilikler de ittiham etmisdi Sovet metbuatinin bu iddialari tekzib edib ve danisanlarin coxunu agent provokator olmaginda suclayirdi Bir nece saatdan sonra 1988 ci il fevralin 27 den 28 ne kecen gece Sumqayit seherinde bas vermis igtisaslar neticesinde 32 nefer helak oldu Onlardan 26 si ermeni 6 si ise azerbaycanli idi Texminen butun Sumqayitin ermeni ehalisi bu hadiselerden sonra seheri terk etdi Fevralin 28 de her saatbasi respublikanin o donemki rehberi Azerbaycan Kommunist Partiyasi Merkezi Komitesinin 1 ci katibi Kamran Bagirovun sumqayitlilari sakitliye cagiran muracieti yayilirdi Ermenistan prezidentliyine kecmis namized Paruyr Hayrikyan 1988 ci ilin fevralinda Sumqayitin ermeni sakinlerine qarsi basqinlarin teskilinde sovet hakimiyyetini ittiham edirdi O Sumqayit olayini Moskvanin teskil etdiyi bir hadise adlandirib 1988 ci il martin 23 de Sovet Ittifaqinin Ali Soveti ermenilerin Ermenistanla Dagliq Qarabagla birlesme teleblerini redd etdi Irevanda qerarin etiraz qarsisini almaq ucun qosunlar gonderildi Qorbacovun cehdleri bosuna idi her iki teref beraber olaraq barismaz qaldi Ermenistanda Naxcivan bolgesinde bas veren hadiselerinin Dagliq Qarabagda tekrar olunacagi barede mohkem inam var idi SSRI qurulmazdan evvel orada ehalinin 40 i ermeni idi lakin 1980 ci illerde ermeni ehalisi faktiki olaraq qeyri movcud idi 1989 cu il dekabrin 1 de Ermenistanin Ali Soveti Moskvanin kursuna zidd olaraq dagliq Qarabagin Ermenistanin terkibine daxil edilmesini resmen destekledi Milletlerarasi qarsidurmaEsas meqale Quqark qirginiAgcabedi rayonunun qacqin dusergesinde meskunlasan Qarabag qacqinlari 1992 ci il Qorbacov terefinden kompromise baxmayaraq ermeniler meseleni sakitlesmek ucun tekliflerden imtina etdiler Kompromise 400 milyon rubl paketlik ermeni dilinde derslik ve Qarabagda televiziya verilisleri daxil idi Eyni zamanda Azerbaycan Ermenistana her hansi bir erazini guzeste getmeyin eleyhine idi 1988 ci il dekabrin 7 de Spitak zelzelesinde 25 min nefer helak olmusdu ve Spitak ve Leninakan hazirki Gumru seherini mehvine gore Ermenistanda Qarabagin kocurulme cagirislari bir az azaldi Lakin Moskva resmilerinin zelzele fonunda yeni formalasan Qarabag Komitesinin 11 uzvunun o cumleden Ermenistanin gelecek prezidenti Levon Ter Petrosyanin hebsinden sonra munaqise yeniden qizisdi Bele hadiseler Ermenistan ve resmi Moskva arasinda munasibetleri soyuqlasdirdi ermeniler Qorbacova inamini zelzelede komek seylerinin idaresine ve onun Dagliq Qarabag uzre barismaz movqesine gore itirmisdi Ermenilerin iddia etdiyi Sumqayit poqromlarindan sonra mecburi ehali mubadilesi bas tutdu Azerbaycanda yasayan ermeniler ve Ermenistanda yasayan azerbaycanlilar evlerini terk etmek mecburiyyetinde qalmisdi Azerbaycan hokumetine gore 1988 ci ilde 27 ve 29 noyabrda 33 azerbaycanli Spitak Quqark ve Stepanavanda 1987 1989 dovrunde ise 216 nefer oldurulmusdur Azerbaycan deputati Arif Yunus qeyd edir ki hemin ilin noyabr ayinda 20 azerbaycanli ermeni kendi Vartanda yandirilmisdi Lakin ermeni menbelerinde 1988 1989 cu illerde oldurulen azerbaycanlilarin sayi 25 kimi gosterilib Milletlerarasi munaqise hem de Azerbaycanin seherlerine o cumleden 1988 ci ilin dekabr ayinda Gence ve Naxcivanda yayilmisdi Bu seherlerde Sovet ordusunun ermenilere yonelmis hucumlari dayandirmaq ucun cehdleri neticesinde yuzlerle insan yaralanmis ve yeddi nefer onlardan dordu esger helak olmusdur Munaqisenin ilk iki ili erzinde heyatini itiren insanlarin sayi hesablamalarda ferqlenir Azerbaycan hokumeti 216 azerbaycanli Ermenistanda oldurulduyunu tedqiqatci Arif Yunus ise tek 1988 ci ilde heyatini itirenlerin 127 nefer oldugunu iddia edir 1989 cu ilin oktyabr ayinda Time jurnalinin meqalesinde qeyd olunur ki 1988 ci ilin fevral ayinda her iki terefden 100 nefer helak olmusdur 1988 ci ilin sonlarinda Ermenistanda onlarla kendler 200 000 azerbaycanli ve muselman kurdlerin terk etdiyi sebebe gore bos idi Muselman kurdler ermenilere qarsi silahli munaqiseye qosulmasalar da ermeni isgali altinda olan erazilerden qovulmusdular Qara Yanvar Esas meqale Qara Yanvar1990 ci ilde Bakida Sovet qosunlari Milletlerarasi munaqise her iki olkenin ehalisi arasina bas verirdi Azerbaycanda ermeniler Ermenistana Ermenistan azerbaycanlilari ise Azerbaycan qacmaga mecbur olmusdu Dagliq Qarabagda veziyyet Sovet hakimiyyetinin idaresinde cixmisdi 1989 cu ilin yanvarinda Moskvada merkezi hokumeti muveqqeti olaraq bolgeye nezaret edirdi ve bu veziyyet bir cox ermeniler terefinden yaxsi qarsilanmisdi 1989 cu ilin sentyabrinda Azerbaycan Xalq Cebhesinin AXC rehberleri ve onlarin artan terefdarlari Ermenistana ve DQMV ye kecen demir yolunu blokada etmeyi bacarmisdi Bu Ermenistanin iqtisadiyyatina ciddi derecede sarsidici zerbe yetirmisdi cunki yuk ve mallarin 85 i demir yolu vasitesile Ermenistana gelirdi Bezileri iddia edir ki bu Ermenistanin Naxcivan MSSR qarsi embarqosuna cavab idi Ermenistanda demir yolu xidmetinin pozulmasindan sonra ermeni yaraqlilari Ermenistana daxil olan Azerbaycan qatar qruplarina hucumlar edirdi 1990 ci ilin yanvarinda ermenilerin Bakida sixilmasi neticesinde Qorbacov asayisi berpa etmek ucun fovqelade veziyyet elan etdi ve DQMV qosunlarini gondermesini emr etdi Azerbaycanda artan musteqillik herekatindan evvel Sovet rejimi dagilmaga yaxin oldugundan Qorbacov hadiseleri zorla idare etmek ucun Azerbaycana Sovet qosunlarini gonderdi 1990 ci il yanvarin 19 dan 20 ne kecen gece saat 23 30 da Baki seherine kecmis Sovet Ittifaqinin qosun hisseleri fovqelade veziyyet elan edilmeden yeridilmis dinc ehaliye divan tutulmus yuzlerle insan qetle yetirilmis yaralanmis ve itkin dusmusdur Sit teskilatinin musteqil herbi ekspertlerinin hesabati herbcilerin ates iddialarini redd edib Baki yollarinda silahlanmis insanlarin qurdugu barrikadalara aid hec bir delil tapmamisdi Daha sonra komendant saati elan olundu ve MVD esgerleri ve guclenen Azerbaycan Xalq Cebhesi arasinda siddetli qarsidurmalar bas verdi Bunun neticesinde Bakida 120 azerbaycanli ve sekkiz MVD esgeri helak olmusdu Bu muddet erzinde Azerbaycanin Kommunist Partiyasi legv olunmusdu ve gecikmis emr esasen seherin ermeni ehalisi qorunmasina yox partiyanin hakimiyyetde saxlanmasina hesab olunmusdu Qara Yanvar kimi adlanan bu hadiseler Azerbaycan ve merkezi hokumet arasinda elaqeleri gerginlesdirdi Qazaxda doyusler Esas meqale Ermeniler terefinden isgali edilmis Qazax rayonun kendleriBaki Xankendi Susa Kelbecer Agdam Agdere Xocali Esgeran Lacin Zengilan Qubadli Xocavend Eskipara Barxudarli KerkiIkinci Qarabag muharibesine kimi isgal altinda olan Azerbaycan erazileri Azerbaycanin Ermenistan erazisinde bir nece anklavi vardir simal qerbde Yuxari Eskipara Barxudarli ve Sofulu ve Azerbaycan Respublikasinin Naxcivan Muxtar Respublikasinda Kerki erazisi Erken 1990 ci illerde Azerbaycanin Baganis Ayrim kendi Ermenistan herbcileri terefinden gundelik hucuma meruz qalirdi Eyni zamanda ermeni quvveleri Ermenistan erazisinde Azerbaycan anklavlarina ve Azerbaycanin Qazax ve Sederek rayonunda yerlesen serhed kendlerine hucum edirdi 1990 ci il martin 26 da ermeni herbciler bir nece masinla Baganis kendinin serhedine geldi Qaranliqda onlar serhedi kecib Azerbaycanin Baganis Ayrim kendine hucum etdi Texminen 20 ev yandirildi ve 8 11 azerbaycanli kendli qetle yerine yetirilmisdir Bir ailenin uzvlerinin cesedleri o cumleden korpeler yanmis evlerin xarabaliqlarinda askar edilmisdir Sovet Daxili Isler Nazirliyinin qosunlari Baganis Ayrima catanda tecavuzkarlar artiq qacmisdi 18 avqustda coxlu sayda ermeni yaraqlilarinin Azerbaycan serhedine yaxin toplanmasi musahide edilirdi Novbeti gun ermeni silahlilari Azerbaycanin Yuxari Eskipara Baganis Ayrim Asagi Eskipara ve Quscu Ayrim kendlerini raketli qumbaratan ve hava toplarindan istifade ederek bombaladi Irevandan dord helikopterle getirilen elave yardimin hesabina ermeni quvveleri Yuxari Eskipara ve Baganis Ayrimi ele kecire bildi Caykend emeliyyati Esas meqale Caykend emeliyyati 1991 ci ilin yazinda Prezident Qorbacov yeni ittifaq muqavilesi esasinda saxlanilmasina dair referendumun kecirilmesi nezerde tutulan adli xususi referendum kecirdi Yeni secilen Sovet respublikalarinda hakimiyyete qeyri kommunist liderler o cumleden Rusiyada Boris Yeltsin Qorbacov Sovet Ittifaqinin prezidenti idi Ermenistanda Levon Ter Petrosyan ve Azerbaycanda Ayaz Mutellibov gelmisdi Azerbaycan rehberliyi referendumun kecirilmesine raziliq verdi Ermenistan ise bes diger muttefiq respublika ile birlikde boykot yolunu secdi Qarabagda bir cox ermeni ve azerbaycanlilar ozlerini mudafie etmek ucun silah yigmaga baslayirdi Mutellibov regionda ermeni yaraqlilarini silahsizlasdirmaq ucun birge herbi emeliyyat baslanmasinda Qorbacovdan destek isteyirdi Bunun neticesinde Caykend emeliyyatinda Sovet Mudafie ve Daxili Isler nazirliklerinin hemcinin Azerbaycan XTMD nin 6 minlik quvvesi ermenilerin yasadigi rayonlara qarsi yeridildi Bu quvvelerin 3 min neferi Azerbaycan Xususi Teyinatli Milis Destesine mexsus idi ve esas agirliq da onlarin uzerine dusurdu Caykendin azad edilmesi SSRI nin rehberi Mixail Qorbacov SSRI mudafie naziri SSRI Dovlet Tehlukesizlik Komitesinin sedri Azerbaycanin rehberi Ayaz Mutellibov seviyyesinde muzakire olunmus respublika rehberlerinin hamisi Xanlara indiki Goygol gelmis ve 1991 ci ilin aprelin 30 da baslamis emeliyyat mayin 4 de tamamlanmisdi Emeliyyat zamani bas veren zorakiliq ermeniler arasinda Qarabag munaqisesinin yegane hellini yalniz herbi yolla inamini guclendirdi Sulh danisiqlari ucun ilk cehd Esas meqale Jeleznovodsk Kommunikesi Ilk sulh vasitecilik seyleri 1991 ci il sentyabrda Rusiya prezidenti Boris Yeltsin ve Qazaxistan prezidenti Nursultan Nazarbayev terefinden edilmisdi 20 23 sentyabrda Baki Gence Xankendi ve Irevanda sulh danisiqlarindan sonra terefler Rusiyanin Jeleznovodsk seherinde Jeleznovodsk Kommunikesini yazmaga razilasdi Muqavileni Yeltsin Nazarbayev Mutellibov ve Ter Petrosyan imzalamisdi Razilasmaya baxmayaraq ermeni herbi birlesmeleri Xocavend ve Hadrut rayonlari erazisinde azerbaycanli sakinlere qarsi hucumlara etdi Neticede bu rayonlarin azerbaycanlilar yasayan kendlerinin ekseriyyeti isgal olundu azerbaycanli sakinler ise oz torpaqlarini terk etmek mecburiyyeti qarsisinda qaldilar 1991 ci il 20 noyabrda Xocavend rayonunun rayonunun Qarakend kendinin yaxinliginda Agdam rayonunun Merzili kendi erazisinde ermeni herbi desteleri Azerbaycana mexsus herbi helikopteri vurdu SSRI nin son gunlerinde qarsidurma 1991 ci ilin sonlarinda ermeni herbcileri 1991 ci il may iyul aylarinda Azerbaycan OMON u terefinden ele kecirilen kendlere hucumlara basladi Memorial teskilatinin verdiyi melumata gore Ermenistan silahli quvveleri terefinden hucumlari neticesinde kecmis Saumyan Agdere Esgeran Asagi Qaranliq rayonlarinda Azerbaycan kendlerinin bir nece min sakinleri evlerini terk etmek mecburiyyetinde qalmisdilar Bezi kendler herbciler terefinden yandirilmisdi Ciddi zorakiliq hallari xususile Meseli kendinde mulki ehaliye qarsi var idi 1991 ci ilin payizin sonunda Azerbaycan terefi eks hucuma baslayanda Ermenistan Azerbaycan kendlerini hedeflemeye basladi Memoriala gore Malibeyli ve Yuxari Quscular kendlerine ermeniler terefinden hucum edilmis evler yandirilmis ve onlarla mulki ehali oldurulmusdur Her iki teref diger terefi kendleri artilleriya movqelerini ehate eden strateji noqte kimi istifade etmesinde ittiham edirdi Dekabrin 19 da Daxili Isler Nazirliyinin qosunlari Dagliq Qarabag cekilmeye basladi ve bu proses 27 dekabrda basa catdi Sovet Ittifaqinin dagilmasi ve Dagliq Qarabagdan daxili qosunlar cixarilandan sonra munaqise zonasinda veziyyet idareolunmaz oldu Silah vakuumuQarabag muharibesinde Azerbaycanin qadin esgerleri 1991 ci ilin payizinda Sovet Ittifaqinin dagilmasindan sonra her iki olke Qarabag erazisinde yerlesen herbi anbarlardan silah goturmusdu Ilkin ustunluk Azerbaycanin xeyrine idi Soyuq muharibe zamani Qafqazin mudafiesi ucun Sovet herbi doktrinasida olan strategiyada qeyd olunurdu ki NATO uzvu Turkiye qerbden isgali tedbirinde Ermenistan doyus meydanina cevrilecek Belelikle Ermenistan SSR inde yalniz uc herbi bolme Azerbaycanda ise umumi bes herbi bolme ve bes herbi aerodrom var idi Bundan basqa Ermenistanda texminen 500 Azerbaycanda 10 000 demir yolu vaqonu sursat var idi Sovetin DIN quvveleri cekilmeye baslayanda onlar ermeni ve azerbaycanlilara genis herbi arsenal ve zirehli masinlar verirdi Uc il evvel Qorbacov terefinden gonderilmis hokumet quvvelerinin esgerleri Sovet Ittifaqinin diger respublikalarindan idi ve onlarin burada qalmaq ucun hec bir arzusu yox idi Onlarin ekseri kasib ve cavan cagiriscilar idi Onlar pul ve hetta araq ucun silahlarini hetta tanklarini ve zirehli texnikasini her iki terefe satirdi Teminatsiz silah anbarlarina gore her iki teref Qorbacovun siyasetini munaqise yaratmaqda ittiham edirdi noyabr 1993 cu ilde Azerbaycan Xarici Isler Nazirliyinin melumatina gore azerbaycanlilarda silah vakuumu zamani 286 tank 842 zirehli texnikasi ve 386 eded artilleriya var idi Qara bazar Qerbden silah idxalini asanlasdirmaga komek edirdi Silahlarin ekseri Rusiya ve ya kecmis Serq bloku olkelerinden gelse de her iki teref bezi improvizasiyalar edirdi Azerbaycan Turkiye Israil ve bir cox ereb olkelerinden ehemiyyetli herbi yardim ve sursat almisdi Ermeni diasporu muharibe zamani Ermenistana ehemiyyetli yardim meblegi gonderirdi ve hetta 1992 ci ilde ermeni lobbisinin tesebbusu ile ABS Konqresi terefinden Azadliga Destek Aktina qebul edilen ve Azerbaycana Amerikanin birbasa dovlet yardimini yasaqlayan 907 ci duzelisi qebul etmesini bacarmisdi 1991 ci il 26 dekabrda Qorbacov SSRI rehberliyinden istefa verende SSRI de respublikalar oz musteqilliyini elan etdi ve Sovet Ittifaqi 31 dekabr 1991 ci il movcudlugunu dayandirdi SSRI nin suqutu Ermenistan ve Azerbaycana tam miqyasli muharibe ucun butun maneeleri aradan qaldirdi Noyabrin 21 de Azerbaycan Milli Meclisi Qarabagin muxtar vilayet kimi statusunun legv etdi ve vilayetin paytaxtini Xankendi adlandirdi Buna cavab olaraq dekabrin 10 da Qarabagda kecirilen referendumda azerbaycanli icmasi onu boykot etmisdi ermenilerin ekseriyyeti Dagliq Qarabagin musteqilliyi lehine ses verdi 1992 ci il yanvarin 6 da separatistlerin idare etdiyi bolge Azerbaycandan oz musteqilliyini elan etdi Dagliq Qarabaga Sovet daxili qosunlarinin yeridilmesi muveqqeti idi 1992 ci ilin fevralinda kecmis Sovet dovletleri Musteqil Dovletler Birliyinin MDB uzvleri oldu Azerbaycan qosulmaga biteref olsa da Ermenistan Turkiyenin mumkun isgal qorxusundan MDB ye girib teskilatin kollektiv tehlukesizlik cetiri altina kecdi 1992 ci ilin yanvar ayinda MDB quvveleri Xankendinde oz yeni qerargahini yaratdi Ordu quruculuguEsas meqale Qarabag muharibesinde Azerbaycan erazi ozunumudafie batalyonlarinin siyahisiQarabag muharibesinde Azerbaycan esgerleri 1992 ci il Ermeniler ve azerbaycanlilar arasinda tesadufi doyusler Caykend emeliyyatindan sonra siddetini artirdi ve her iki teref minlerle konulluleri ordularina celb etmeye basladi Ermenistanda bir cox sexsler tarixi ermeni partizan destelerinin separatci doyusculerini ve XIX XX esrlerde Osmanli imperiyasina qarsi mubarize aparan Andranik Ozanyan ve Qaregin Njde kimi sexsleri ideoloji rehber kimi qebul edirdi 18 45 yasli kisilerin hokumetin herbi xidmete cagirisi ile yanasi bir cox ermeniler mubarize ucun konullu olub cokat ve ya polkovnik leytenantin idareciliyi altinda qirx neferlik desteler formalasdirirdi Ilkin merhelede onlar cox zaman xidmet mekanlarini ozleri secirdiler Bir cox esgerler komandanliga birbasa tabe olmurdu onlar olu esgerlerin cesedlerini soyurdu ve zirehli neqliyyat vasiteleri ucun dizel yanacagi kimi mallari qara bazarlarda satirdilar Qadinlar da ordulara celb olunur doyuslerde istirak edirdi ve ilk yardim ve doyusde yarali insanlari evakuasiya etmek kimi komekci rollarda xidmet edirdiler Muharibe illerinde Azerbaycanin Silahli Quvveleri texminen 30 000 esgerden 10 000 e yaxin OMON doyuscusunden ve Xalq Cebhesinin bir nece min konullusunden ibaret idi Suret Huseynov Azerbaycan Ordusunun 709 sayli herbi hissesi yaratmisdi ve Sovet ordusunun 23 cu motor piyada diviziyasinin arsenalindan coxlu silah ve neqliyyat vasitelerini almisdi Qarabag muharibesinde Isgender Hemidovun Bozqurd briqadasi da fealiyyet gosterirdi Butovlukde ise Azerbaycan Ordusunun maddi texniki durumu habele doyus hazirligi qenaetbexs deyildi Herbi hisselerin ayri ayri siyasi qruplarin tesiri altina dusmesinin fonunda nizam intizam derecesi de ehemiyyetli derecede asagi dusmusdu 1991 1992 ci illerde ordunu 30 min doyuscu ozbasina terk etmisdi Sovet Ittifaqinin kecmis herbcileri her iki terefe oz xidmetlerini teklif edirdi Meselen Dagliq Qarabagda bes il yasayan 1992 1997 kecmis Sovet Generali Ermenistanin Azerbaycana qarsi aqressiyasinda istirak eden en yuksek rutbeli zabit idi Muharibenin sonunda o qondarma Dagliq Qarabag Respublikasinin silahli quvvelerinin Bas Qerargah rehberi vezifesinde calismisdir O dovrde Ermenistanin Rusiya ile muqavileleri 1997 ci ve 2010 cu ilde sonra imzalanib ve Kollektiv Tehlukesizlik Muqavilesi Teskilati KTMT olmadigindan Ermenistan ozu Turkiye ile serhedini qorumaq mecburiyyetinde idi Muharibe zamani Ermenistan Respublikasinin herbi qulluqculari ve avadanligin bir hissesi Ermenistanin Turkiye ile serhedini mumkun muharibeden muhafize edirdi Umumi herbi muqayisede 17 32 yas qrupunda Ermenistanda herbi xidmet ucun uygun kisilerin sayi 550 000 nefer Azerbaycanda ise 1 3 milyon nefer teskil edirdi Her iki terefden kisilerin ekseri Sovet ordusunda o cumleden SSRI Efqanistan muharibesinde xidmet etmisdi ve munaqisenden evvel herbi tecrubeye sahib idi Qarabag ermenilerin texminen 60 i Sovet ordusunda xidmet etmisdi Ekser azerbaycanlilar ise Sovet ordusunda onlarin xidmet zamani tez tez ayri seckiliye meruz qaldigindan doyus korpuslarindan daha cox tikinti batalyonlarda isleyirdi Azerbaycanda deniz mektebi o cumleden iki zabit akademiyalarinin yaradilmasina baxmayaraq esgerlerin herbi tecrubesinin olmamasi Azerbaycanin muharibeye hazir olmamasinin esas amillerinden biri idi Azerbaycan ordusuna Efqanistan komandiri Gulbeddin Hikmetyar terefinden yardim edilirdi Komandir Fazle Haq esasen Piseverde konulluleri celb edirdi ve bir nece desteni Azerbaycana gonderirdi Erken ermeni hucumlariXocali soyqirimi Esas meqaleler Xocali soyqirimi Agdaban soyqirimi ve Qaradagli soyqirimiAgdamda Xocali soyqiriminin sahidi olan qacqin Xocali 1991 ci ilin oktyabrindan blokadada idi Oktyabrin 30 da quru yolu elaqesi kesilmis ve yegane neqliyyat vasitesi olaraq helikopter elaqesi qalmisdi Xocaliya sonuncu helikopter 1992 ci il yanvarin 28 de gelmisdi Susa seherinin semasinda mulki helikopterin vurulmasi ve neticede 41 neferin facieli suretde helak olmasindan sonra ise bu elaqe de kesilmisdi Yanvarin 2 den sehere elektrik enerjisi verilmirdi 1992 ci il yanvarin 2 de Ayaz Mutellibov Azerbaycan Respublikasi Prezidentinin vezifesini icare etmeye davam etdi Resmi olaraq yeni yaradilmis Ermenistan Respublikasi Dagliq Qarabagda separatcilara aciq olaraq her hansi bir silah yanacaq erzaq ve ya diger maddi texniki temin olunmasini tekzib edirdi lakin Ter Petrosyan sonra separatcilarinin maaslarinin odenilmesi ve maddi texniki techizat ile temin edilmesini etiraf etse de muharibeye oz herbcilirinin gonderilmesini tekzib edirdi Ermenistani artiq Azerbaycan Respublikasinin blokadasi hemcinin Azerbaycanin qonsusu olan Turkiyenin tezyiqi altinda idi Fevralin evveli Azerbaycan kendleri olan Malibeyli Qaradagli ve Agdaban ermeniler terefinden isgal edildi ve oranin ehalisi evlerinden qovuldu Neticede en azi 140 nefer yaralanmis ve 99 nefer helak olmusdu Ermenistanin Qarabagla elaqesi yalniz Lacin dehlizi vasitesile ora daxil olan helikopterler vasitesile idi Bolgenin tek hava limani paytaxt Xankendinden yeddi km mesafede yerlesen ehalisi texminen 6 000 10 000 nefer olan Xocali seheri idi Bundan elave Xocali Qrad raketlerinin artilleriya bazasi kimi xidmet edirdi Xankendide ermenilerin yasadigi coxmertebeli binalara 400 Qrad raketleri atilmisdi Fevralin sonunda ermeni quvveleri qarsidaki hucum barede xeberdarliq etdi ve Azerbaycana Xocalida atesin dayandirmasi ucun ultimatum verdi Fevralin sonunda Xocali esasen izolyasiya olunmusdu Fevralin 26 da ermeni quvveleri 366 ci motoatici alayin zirehli texnikasi ve herbi heyetinin komekliyi ile Xocaliya hucum etdi Azerbaycan terefinin ve Human Rights Watch Moskvada insan huquqlari teskilati ve ermeni komandiri Monte Melkonyanin bioqrafiyasinda olan menbelerinin melumatlari esasinda Qarabag separatcilari Xocalini ele kecirib seherden qacan mulki ehalini oldurmekde ittiham edilirdi Ilkin olaraq ermeni quvveleri sehere hucum etmek ve seher ehalisini cixisi ucun quru dehlizi ayiracigini qeyd etmisdi Neticede seherde yanginlar bas vermis ve fevralin 26 i seher saat 5 radelerinde seher tam alova burunmusdur Bele bir veziyyetde ermeni muhasiresinde olan seherde qalmis teqriben 2500 nefer ehali yaxinliqda azerbaycanlilar meskunlasan Agdam rayonunun merkezine catmaq umidi ile seheri terk etmeye mecbur olmusdur Hava limaninin enme zolagi qesden mehv edilib yararsiz gune qalmisdi Azad dehlizle qacan ehali Azerbaycanin Agdam rayonuna yaxin erazide gulleye tutulmusdur ve neticede coxlu sayda insan helak olmusdur Beynelxalq qruplarin vetendaslarin qesden qirgini ittihamlar uzlesen Ermenistan hokumeti resmileri soyqirimi tekzib edib hucumu Xocalidan gelen artilleriya atesinin susdurulmasi ile esaslandirmisdi Britaniya jurnalisti Tomas de Vaalin fikrince facie neticesinde 485 insan donma neticesinde helak olanlar da daxil helak olmusdu Azerbaycan hakimiyyetinin resmi hesablamasinda 25 26 fevralin hadiseleri zamani olu sayi 613 nefer idi bunlardan da 63 u usaq 106 si qadin 70 i ise ahil yasli insanlar olmusdur 8 aile tamamile mehv edilmis 25 usaq her iki valideynini 130 usaq valideynlerinden birini itirmis 487 nefer o cumleden 76 usaq yaralanmisdir 1275 nefer esir goturulmus 150 Xocali sakini itkin dusmusdur Dovletin ve ehalinin emlakina 1 aprel 1992 ci il tarixine olan qiymetlerle 5 mlrd rubl deyerinde ziyan vurulmusdur 1992 ci il 3 martda melumat verirdi ki munaqisenin son dord ili erzinde 1000 nefer oldurulmusdur Melumatda qeyd olunurdu Xocalinin meri Eldar Memmedov 200 nefer itkin 300 nefer girov ve doyuslerde 200 nefer yaralandigini bildirib 1992 ci ilde huquq mudafie teskilati in hesabatinda qeyd olunurdu ki Azerbaycan OMONu ve bezileri silahli olan herbi formada olan sexsler mulki sexslerin arasinda idiler bu ise ermeni separatcilarinin onlara ates atmasina sebeb ola bilerdi Xocali soyqirimindan sonra Azerbaycan Xalq Cebhesinin tezyiqi altinda Ayaz Mutellibov Azerbaycan Milli Meclisine istefasini teqdim etmek mecburiyyetinde qaldi Susanin isgali Esas meqale Susanin isgaliSusaya geden yol Azerbaycanin Milli Qehremani Albert Aqarunov ermeni tankcisi tankla burda vurmusdur 13 fevral 1988 ci ilde ermeniler Xankendiye ilk hucumlarindan birini edende azerbaycanlilarin coxu Susaya penah getirdi Martin 28 de Azerbaycan quvveleri Xankendiye hucum etmeyi planlasdirirdi ve Canqasan kendinden Kerkicahandan yuxarida yerlesen dusmen movqelerine hucum etdi Novbeti gunun gunorta cagi Azerbaycan herbcileri sehere yaxin movqelere yerlesseler de ermeniler terefinden hucumdan sonra geriye cekildi Xocalinin zebtinden sonraki aylarda regionun sonuncu Susa istiqametinde teslim olmayan azerbaycanli komandirler Qrad qurgularindan istifade ederek Xankendiye qarsi genismiqyasli artilleriya hucum etdiler Aprele qeder davam eden bombalama Xankendide yasayan 50 000 nefer sakinin boyuk hissesinin bunker ve zirzemilerde qalmasina mecbur etdi Seherin ucqar noqtelerinin yaxinliginda Dagliq Qarabagdaki ermeni herbi liderler seheri tutmaq ucun hucum teskil etdiler Mayin 8 de yuzlerle ermeni esgeri tanklarla ve vertolyotlarla Susaya hucum etdi Seherin kucelerinde siddetli doyusler bas verdi ve her iki terefden yuzlerle adam helak oldu Sayca az olmalarina ve daha zeif silahlanmalarina baxmayaraq ermeniler mayin 9 da seheri ele kecirib azerbaycanlilarin geri cekilmesine nail oldular Susanin isgali qonsu Turkiyede boyuk ses kuye sebeb oldu Ermenistan SSRI den musteqilliyini elan etdikden sonra Turkiye ile munasibetleri yaxsilassa da Dagliq Qarabag regionunu isgali Turkiye ve Ermenistan arasinda munasibetleri zeiflesdirdi Turkiyenin bas naziri Suleyman Demirel Azerbaycana komek etmekle bagli tezyiq altinda oldugunu qeyd etmisdi Buna baxmayaraq Demirel muharibeye mudaxile etmeye qarsi oldugunu Turkiyenin muharibeye daxil olmasinin daha boyuk xristian muselman munaqisesine sebeb ola bileceyini bildirdi Bunun neticesinde Turkiye ordusunu Azerbaycana gondermeyib Azerbaycana ehemiyyetli herbi yardim etdi 1992 ci ilin may ayinda MDB quvvelerinin herbi komandiri marsal Yevgeni Saposnikov Qerb dovletlerine xususile ABS ye Qafqazdaki munaqiseye mudaxile etmemek barede xeberdarliq etdi Saposnikov bu yerin Ucuncu dunya muharibesinin baslangici ola bileceyini bildirdi Samil Basayevin basciliq etdiyi cecen quvveleri muharibede istirak eden herbi birliklerden biri idi Azerbaycan polkovniki Azer Rustemova gore 1992 ci ilde Samil Basayev ve Salman Raduyevin basciligi altinda yuzlerle cecen doyuslerde azerbaycanlilara ehemiyyetli komek gostermisdi Bezi menbelere gore Samil Basayev Susani terk eden sonuncu doyusculerden biri idi Basayev qeyd edirdi ki muharibe dinden cox milliyyetci xarakter dasidigindan o quvvelerini geri cekdi Lacinin isgali Esas meqale Lacin ugrunda doyus Susanin isgalindan sonra Azerbaycan Milli Meclisi Azerbaycan prezidenti vezifesini icra eden Yaqub Memmedov gunahlandiraraq onu gucle vezifesinden cixartdi Mutellibov Xocalinin itkisi haqqinda her hansi bir mesuliyyet dasinmasinda tesdiq eden faktlar askar etmediyinden Ali Sovet oz qerarini legv etdi ve 1992 ci il mayin 15 de o vezifesine qayitdi 1992 ci il mayin 18 de ermeni quvveleri Ermenistani ve Dagliq Qarabagi ayiran Lacin dehlizine hucum etdi Lacin seheri zeif muhafize olundugundan novbeti gun erzinde Ermenistan Silahli Quvveleri seheri ele kecirdi ve orada vurusan Azerbaycan herbcilerini meglub etdi Seherin alinmasi quru marsrutla Ermenistandan Qarabagin dagliq bolgesi olan Lacina qeder ozunu techizat eden karvanlarin baglanamasina imkan yaradirdi Lacinin itkisi Mutellibov rejimine son zerbe oldu Mutellibovun qadagasina baxmayaraq Azerbaycanda etiraz aksiyalari kecirildi ve Xalq Cebhesi feallari silahli cevrilise nail oldular Hokumet quvveleri ve Xalq Cebhesinin destekcileri arasinda doyusler siyasi muxalifetin Bakida parlament binasinin hava limaninin ve prezident ofisinin ele kecmesine sebeb oldu 1992 ci il iyunun 16 da Ebulfez Elcibey Azerbaycanin prezidenti secildi ve Azerbaycan Xalq Cebhesi Partiyasinin bir cox siyasi feallari deputat oldular Azerbaycan Xalq Cebhesinin terefdarlari Mutellibovu Qarabag muharibesinde zeif lider olmasinda gunahlandirirdi Ebulfez Elcibey Rusiyadan yardim alinmasinin eleyhine idi O Turkiye ile yaxin elaqelerinin terefdari idi 1992 ci ilin may ayinda doyusler Naxcivana da catdi GerginlesmeGoranboy emeliyyati Esas meqale Goranboy emeliyyati Dagliq Qarabag uzerinde nezarete helledici zerbe vurmaq ucun 1992 ci ilin yayinda Azerbaycan irimiqyasli hucum etdi Bu hucum Azerbaycan Ordudunun en ugurlu herbi irelileyisi idi Goranboy emeliyyatindan sonra muharibe daha siddetli merheleye kecdi Emeliyyatda 8000 Azerbaycan esgeri dord elave batalyon en azi 90 tank 70 piyada doyuss neqliyyat vasitesi ve Mi 24 herbi helikopterleri istifade olunmusdu 1992 ci il iyunun 12 de Azerbaycan ordusu Dagliq Qarabagin merkezi olan Esgeran rayonu istiqametinde genismiqyasli diversiya hucumuna basladi 4000 neferlik iki deste Esgeranin simal ve cenub movqelerine hucum etdi Siddetli doyusler neticesinde Azerbaycanlilar Esgeran rayonunun bezi yasayis menteqelerinde nezareti ele kecirdi Naxcivanli Dovsanli Pircamal Dehrez ve Agbulaq Dasaltida mehv olunmus BRDM 2 1992 ci il iyunun 13 de Azerbaycan herbcileri ermeni konullu desteleri terefinden mudafie edilen Goranboy rayonununda eks hucuma basladi Bu uc gunluk hucumun kod adi Goranboy emeliyyati idi ve emeliyyata Suret Huseynov basciliq edirdi On bes saat Azerbaycan quvvelerine qarsi siddetli mubarizesinden sonra iki ermeni destesi geri cekilmeye mecbur oldu Azerbaycan Ermenistan quvveleri terefinden nezaret olunan Goranboy rayonunun onlarla kendini ele kecirmeyi bacardi ve regiondan butun mulki ermeni ehalisi qacdi 1992 ci il iyulun 4 de azerbaycanlilar bolgenin en boyuk seheri olan Agdereni ele kecirdi Azerbaycanin hucum miqyasini goren Ermenistan hokumeti Azerbaycani tehdid edib birbasa mudaxile ve Qarabagda doyusen separatcilara komek edeceyini elan etdi Goranboya hucum Ermenistan quvvelerini Xankendinin cenubuna dogru cekilmeye mecbur etmisdi harada ki ermeni komandirleri Agdere rayonunun muhum Serseng su anbarina nezaret edirdi Dagliq Qarabagin texminen yarisi alindigindan sonra texminen 30 000 ermeni qacqini Xankendiden qacmaq mecburiyyetinde qalmisdi 1992 ci il iyunun 18 de ermeniler nezaret etdiyi erazilerde fovqelade veziyyet elan etdi Avqustun 15 de Robert Kocaryan ve daha sonra Serj Sarkisyanin basciliq etdiyi qondarma DQR Dovlet Mudafie Komitesi yarandi Komiteye qismen seferberlik ucun cavus ve esgerler 18 40 yasli herbi xidmete movcud kisiler 50 yasina kimi zabitler ve kecmis herbi telimli qadinlar cagirildi Herbi xidmete cagirilanlarin sayi 15 000 neferden artiq idi Suretli herbi islahatlar ayri ayri doyusen Ermenistan konullu destelerini vahid DQR Mudafie Ordusuna cevirdi 1992 ci ilde Azerbaycanin zirehli qosunlarinin hucumu ermeni helikopterleri terefinden dayandirildi Iddia olunur ki Azerbaycanin zirehli qosunlarinin ekipaj uzvlerinin coxu Gencede yerlesen 104 cu qvardiya desant hucum diviziyasindan olan ruslar idi 1992 ci ilin payizinda Azerbaycan ordusu agir itkiler vermisdi Qacilmaz meglubiyyet ile uzlesen Suret Huseynov ordusundan qalan esgerlerini Agdereden cixardi Suret Huseynov daha sonra qosunlari Genceye 104 cu qvardiya desant hucum diviziyasinin herbi bazasindan sursat yigmaq ucun kocurdu Novbeti ilin fevral mart aylarinda DQR Mudafie Ordusu gelecek Azerbaycan herbi hucumlarinin qarsisini ala bildi Sulh danisiqlarinin novbeti cehdleri Xocali soyqirimi ve Azerbaycan prezidenti Ayaz Mutellibovun istefasindan sonra sulh danisiqlarinin yeni cehdleri 1992 ci ilin birinci yarisinda Iran prezidenti Hasimi Refsencaninin tesebbusu ile kecirilirdi Iran diplomatlari mekik diplomatiyasini icra ederek 1992 ci il mayin 7 de ikiterefli danisiqlar ucun Tehrana Azerbaycan prezidentinin selahiyyetlerinin icracisi Yaqub Memmedovu ve Ermenistan prezidenti Levon Ter Petrosyani devet etdi Memmedov Ter Petrosyan ve Refsencani beynelxalq huquq normalarina serhedlerin sabitlik tereflerin raziliga asagidaki ve qacqin bohrani ile mesgul olmaq ucun imzalamisdilar lakin sulh seyleri novbeti gun Ermenistan qosunlarinin Susa seherini ve 18 mayda tamamile Lacin seherini ele kecirmesinin ugursuzluqundan sonra pozuldu 1992 ci ilin yayinda ATEM sonradan Avropa Tehlukesizlik ve Emekdasliq Teskilati oldu Helsinkide 11 olkeden teskil olunan Minsk qrupunu yaratdi Gorus Fransa Rusiya ve ABS nin birge basciligi altinda kecirilirdi lakin 1992 ci ilde qrupun illik sammitinde teskilat problemi hell ede bilmedi ve Sovet Ittifaqi dagildiqdan sonra bir cox yeni problemler yaranmisdi Dnestryani separatci respublikasi ile Moldovanin muharibesi Cecenistanda separatci herekati Rusiya Abxaziya ve Osetiya ile Gurcustanin yeni mubahiseleri gundeliyin esas meseleler idi ATEM ateskese nezaret ve humanitar yardim dasimalarin mecburi qacqin gonderilirmesini qorumaq ucun NATO ve MDB sulhmeramlilarinin istifadesini teklif edirdi Bir nece ateskes iyun hucumundan sonra quvveye minse de Ermenistan terefinden desteklenen Avropa sulhmeramli quvvelerinin Qarabagda yerlesme planlari alinmadi Qarabaga 100 beynelxalq musahideci gonderilmesi ideyasi defelerle qaldirilsa da iyul ayinda Azerbaycan ve Ermenistan rehberleri arasinda danisiqlar tamamile pozulmusdu Rusiya Qafqazda NATO nun coxmilletli sulhmeramli quvvelerinin tam eleyhine idi Agdere ve Xocavend toqqusmalari Esas meqale 1992 ci ilde Dagliq Qarabagda Azerbaycan herbcileri Iyunun sonunda Azerbaycan Qarabagin cenub serqinde yerlesen Xocavend seherine yeni hucum hazirlayirdi Hucum quvvesine coxlu tanklar Xocavend ve Qirmizi Bazar yaxinliginda Mackalasen ve Cardar cebhelerinde zirehli doyus masinlarin ve zirehli piyada destelerin daxil idi Xocavendin alay komandiri Monte Melkonyan agir zirehli texnikanin olmamasina baxmayaraq Azerbaycan quvveleri terefinden tekrar hucum cehdlerini zererlesdirmeyi bacarmisdi 1992 ci il avqustun sonunda qondarma Dagliq Qarabag hokumetinde siyasi gerginlik hokumet uzvlerinin avqustun 17 de istefa vermesi ile neticelendi Hakimiyyet sonradan Dovlet Mudafie Komitesi terefinden cagirilan suraya ferz edildi Robert Kocaryanin basciligi altinda olan suraya munaqisenin sonuna qeder muveqqeti olaraq anklavin idare edilmesi tapsirildi Eyni zamanda Azerbaycan teyyare hucumlarina basladi Qisin yaxinlasmasi Qarabag muharibesinde Azerbaycan qacqinlari 1992 ci il Qis yaxinlasdiqca her iki teref esasen qaz ve elektrik kimi resurslari daxili istifade ucun qoruyurdu Qarabagda yasayan ermeni sakinleri iqtisadi avtomobil yolunun acilisina baxmayaraq Azerbaycanin tetbiq etdiyi iqtisadi blokadadan boyuk eziyyet cekirdi Metsamor AES baglandiqdan sonra Ermenistanin iqtisadiyyeti erzaq catismazligi ve enerji catismazligindan cetinlik cekirdi Gurcustanda Abxaziya ve Osetiya separatcilarina qarsi vetendas muharibeleri baslamisdi techizati karvanlara basqinlar edilmisdi ve Ermenistandan Rusiyaya kecirilen neft kemeri defelerle dagidilmisdi 1991 1992 ci illerin qisi kimi 1992 1993 qisi da cox soyuq idi Ermenistan ve Qarabag erzinde bir cox aileler istilik ve isti suyun olmamasindan cetinlik cekirdi Ermeni diasporasi pul yigib Ermenistana techizati yardim edirdi Dekabr ayinda Ermenistana Gurcustanin Qara deniz limani olan Batumi vasitesile ABS den iki dasima ile 33 000 ton taxil ve 150 ton usaq qidasi getirilmisdi 1993 cu ilin fevral ayinda Avropa Iqtisadi Birliyi Ermenistana 4 5 milyon ECU yolladi Ermenistanin cenub qonsusu Iran Ermenistana guc ve elektrik enerjisi ile temin edilmesi ile iqtisadi yardim edirdi Elcibeyin Iran ucun tehlukeli olan Butov Azerbaycan ideyasini defelerle gundeme getirmesi iki olke arasinda munasibetlerinde soyuqlasma yaratmisdi Qacqin ve mecburi kockun olan azerbaycanlilar Azerbaycan hokumeti ve Iran terefinden qurulan derme catma dusergelerde yasayirdi azerbaycanlilara yorgan paylayaraq dekabr ayinda qacqinlar ucun qida ayirmisdi Azerbaycanin iqtisadiyyati neft senayesinin dayanmasindan cetinlik cekirdi Olkenin neft emali zavodlari tam gucu ile islemirdi ve hasilat normalari hesablamalardan asagi idi 1965 ci ilde Bakida neft yataqlarindan ile 21 5 milyon ton neft ixrac edilirdise 1988 ci ilde neft ixracinin sayi demek olar ki 3 3 milyon asagi dusmusdu Kohnelmis Sovet emali avadanliqlari ve Qerb neft sirketleri terefinden muharibe regionda investisiya isteksizliyi Azerbaycana neftin istehsalinda manee olurdu 1993 cu ilin yayiMunaqiseler Keskin qisa baxmayaraq yeni ile her iki teref hevesle gozleyirdi Azerbaycan prezidenti Elcibey Ermenistan prezidenti Ter Petrosyanla munaqisenin helline optimizle baxmasini ifade etmisdi lakin bele umidler 1993 cu ilde puc oldu Rusiya prezidenti Boris Yeltsin ve ABS prezidenti Corc Herbert Uoker Busun yeni ateskes cagirislarina baxmayaraq bolgede herbi emeliyyatlari yeniden qaynadi Ermenistan Silahli Quvveleri 1992 ci ilin payizindan Qarabagin simalinda azerbaycanlilarin idare etdiyi kendlere yeni hucumlar etdi Herbi meglubiyyetler Azerbaycanin daxilinde gerginlik yaratmisdi Caresiz qalan Azerbaycan ordusunun mudafie naziri Rehim Qaziyev ve Rovsen Cavadovun briqadasi komek ucun Rusiyaya uz tutmusdu Herbi hisselerin yerlesmesi haqqinda olkenin daxili naziri Isgender Hemidov ve Qaziyev arasinda siyasi gerginlik fevralin 20 de Qaziyevin istefasi ile neticelendi Ermenistanda da eyni siyasi gerginlik yaranmisdi ve ermenilerin prezident Ter Petrosyana qarsi naraziligi artirdi Kelbecer Esas meqale Kelbecer doyusu1992 ci ilde Kelbecer rayonunu terk eden azerbaycanli qacqinlar Simali Qarabagin qerbinde yerlesen Kelbecer rayonu Ermenistan ile hemserheddir ve bolgenin resmi serhedleri xaricinde idi 1993 cu il mart ayinda ermenilerin isgal etdiyi Terter rayonunun erazisinde Serseng su anbari azerbaycanlilar terefinden hucuma meruz qalmisdi Monte Melkonyanin doyusculeri Asagi Qaranliq rayonunu tutduqdan sonra Kelbeceri isgal etmek niyyetinde idi Prezident Elcibey iki ay muddetine fovqelade veziyyet elan edib universal cagiris teqdim etdi Azerbaycanlilarin herbi muxalifeti Melkonyanin doyusculerine regionda ve bir nece terk edilmis zirehli avtomobil ve tanklarin ele kecme imkanini verdi Aprel ayinin 1 de sehere yaxin ermeni ve rus herbi qosunlari Ermenistan terefden eyni vaxtda serhed boyu agir artilleriya atesinin ve zirehli texnikanin komeyi ile 2000 neferden cox canli quvve ile qeti hucuma kecdi Soyudlu Yellice Ayrim serhed menteqelerinde Azerbaycan ordusu onlardan qat qat ustun quvvelerin qarsisinda tab getirmeyib doyuserek geriye cekilmeye mecbur oldu Bunun neticesinde hemin movqeler ermenilerin eline kecdi Yalniz Zeylik istiqametinde ermenilerin hucumunun qarsisi alindi Zeylikde olan Azerbaycan quvveleri son iki gun erzinde ermenilerin movqelerine ve Basarkecere 200 dek top mermisi atmisdi 3 aprelde artiq ermeni qosunlari Kelbeceri idare edirdi BMT Tehlukesizlik Surasi Turkiye ve Pakistanin desteyi ile 1993 cu il aprelin 30 da Kelbecerin isgalini pisleyen ermeni isgalcilarindan derhal hemin erazini terk etmeyi teleb eden 822 li qetname qebul etdi Human Rights Watch mecmuesinde qeyd edirdi ki ermeni qosunlari Kelbecere hucum edende muharibe qaydalarinin defelerle pozmusdu Ermeniler mulki ehalinin zorla oz evlerinden cixarmis qesden ates accilmis ve girov goturmusdur Siyasi hadiseler Azerbaycanda da bas verirdi Suret Huseynovun tabeliyindeki silahli birlesmeler Gencebasar bolgesinde yerli hakimiyyet strukturlarini devirerek Bakiya dogru hereket etmeye basladi 9 iyun 1993 cu ilde Naxcivan Ali Meclisinin sedri Heyder Eliyev prezident Ebulfez Elcibeyin deveti ile Bakiya geldi Bunun ardinca Milli Meclisde Gence hadiseleri ile bagli gergin muzakireler basladi 15 iyun 1993 cu ilde ise Milli Meclisin iclasinda prezident Ebulfez Elcibeyin teklifi ile deputat ve Naxcivan Ali Meclisinin sedri Heyder Eliyev parlamentin sedri secildi Azerbaycan Respublikasinin Prezidenti Ebulfez Elcibey 1993 cu il iyunun 17 den 18 ne kecen gece qefleten dovlet orqanlarinin rehberlerine xeber vermeden Baki seherinden Ordubad rayonunun Keleki kendine getdi Bununla Ebulfez Elcibey Azerbaycan Respublikasinin Prezidenti vezifelerini icra etmesini qeyri mumkun etdi 1 iyulda Suret Huseynov Azerbaycanin bas naziri teyin edildi Prezidenti vezifesini icra eden Eliyev Xalq Cebhesinin 33 konullu batalyonunu etibarsiz hesab ederek legv etdi Heyder Eliyev 1998 ci il oktyabrin 11 de seckilerde seslerin 76 1 faizini toplayaraq yeniden Azerbaycan Respublikasinin Prezidenti secildi Agdam Fuzuli Cebrayil ve Zengilan Esas meqaleler 1993 Yay emeliyyatlari ve Agdam ugrunda doyusQarabag muharibesinde Allahverdi Bagirovun elle cekilmis xeritesi Azerbaycan xalqi yeni siyasi menzereye oyreserken ermeniler iyunun 12 da Merzili mahali yaxinlarinda Azerbaycanin yungul zireh ve piyada ile atismasinda olen Monte Melkonyanin Irevanda dovlet cenazesinde istirak edirdiler Ermeni terefi Bakidaki siyasi bohrandan istifade edirdiler Azerbaycan quvveleri Qarabag cebhesini demek olar ki tamamile qorumurdu Dord ay siyasi qeyri sabitlikden sonra Azerbaycan bes rayonunu ve Dagliq Qarabagin simalini itirmisdi Iyunun sonunda azerbaycanlilar anklavin son noqtesi olan Xocavendi itirmisdi 1993 cu il iyulun 4 de ermeni quvveleri artilleriya ile Agdami bombalayib seherin ekser hissesini mehv etmisdi ve bunun neticesinde esgerler ve mulki vetendaslar seherden evakuasiya edildi Ordunun dagilmasi ile uzlesen Heyder Eliyev de fakto Qarabag hokumeti ve Minsk Qrupu resmileri ile danisiqlar aparirdi Avqustun ortalarinda ermeniler Fuzuli ve Cebrayila qosun yeritdi Ermenilerin Azerbaycana isgalini nezere alaraq Turkiyenin bas naziri Tansu Ciller Ermenistan hokumetini Naxcivana hucum etmesinden xeberdarliq etdi ve ermenilerin Azerbaycan torpaqlarinin cixmasini teleb etdi Bunun neticesinde minlerle turk esgerleri sentyabrin evvelinde Turkiye Ermenistan serhedine gonderildi Ermenistanda Rusiya terefli quvveler Turkiyenin hereketine qarsi idi ve onlarin munaqiseye qosulmasinin eleyhine idi Sentyabrin evvellerinde Azerbaycan ordusunda nizamsizliq artmisdi Ruslardan alinan ekser agir silahlar doyusler zamani fealiyyetden cixarilmisdi 1992 ci il iyun hucumunda Ermenistan Silahli Quvveleri Azerbaycan terefinden onlarla tanklar yungul zirehli texnikalar ve artilleriya ele kecirmisdi Meselen 1993 cu ilde Monte Melkonyan televiziyaya musahibesinde qeyd edirdi ki tekce Xocavendde onun destesi toplam olaraq 55 T 72 24 BMP 2 15 1992 ci ilde Goranboy hucumunda 25 eded agir artilleriya ele kecirib ve ya mehv etmisdir Serj Sarkisyan Qarabag silahli quvvelerinin o zaman herbi lideri muharibe zamani toplam olaraq 156 tankin ele kecirilmesini qeyd etmisdi 1993 cu ilin yayinda ermeniler kullu miqdarda Azerbaycan terefinden silahi ele kecirilmesine gore Elcibeyi terif edirdi Semada doyuslerEsas meqaleler Azerbaycan Herbi Hava Quvveleri Ermenistan Herbi Hava Quvveleri Qarakend faciesi Susa yaxinliginda Mi 8 vertolyotunun vurulmasi ve An 2 teyyaresinin vurulmasi 1991 Qarabagin semalarinda geden doyuslerde esas qirici ve hucum vertolyotlarindan istifade olunurdu Muharibede her iki terefin esas neqliyyat vertolyotu Mi 8 ve Mi 17 idi Ermenistanin hava quvveleri cemi iki Su 25 destekleyen bombardmandan ibaret idi ve Su 25 lerden biri dost atesi zamani mehv olmusdu Ermenistanda bir nece ve Su 17 ler olsa da olkenin kohne ucus aparatlari muharibe dovrunde ehtiyatda qalmisdi Qarabag muharibesi dovrunde Ermenistan Azerbaycanin 28 doyus teyyaresini ve 19 herbi helikopterini mehv etmisdi Azerbaycan Herbi Hava Quvveleri 45 qiricidan ibaret idi ve bu qiricilar esasen kecmis Sovet herbi tecrubeli Rusiya ve Ukraynadan getirilen muzdlular terefinden idare olunurdu Muzdlular MiQ 25 ve Su 24 kimi inkisaf etmis teyyarelerle ve MiQ 21 kimi kohne nesil Sovet qirici bombardmanlarla ile Qarabaga ucurdular Muzdlulara 5000 Rusiya rublundan cox ayliq emek haqqi odenirdi ve onlar tez tez Xankendini bombalamaq ucun Azerbaycanin hava bazalarindan ucurdu Ermenilerin mudafie sisteminin qurasdirilmasi Azerbaycanin hava hucum qabiliyyetine ciddi manee yaradirdi Azerbaycan ve Ermenistanin en cox istifade etdiyi doyus vertolyotu Mil Mi 24 Krokodil idi Azerbaycan ve Ermenistan teyyare avadanligi Asagida muharibe zamani Ermenistan ve Azerbaycan terefinden istifade edilen teyyarelerinin siyahisi gosterilib Ucus aparati Ermenistan Ermenistanin itkileri Azerbaycan Azerbaycanin itkileri QeydlerQiriciMiQ 21 1 1 18 8 1992 ci il 20 avqustda 1 Azerbaycan MiQ 21 i Soxiy uzerinde vurulub 1992 ci il 31 avqustda 1 Azerbaycan MiQ 21 i Soxiy uzerinde kicik silah atesi ile vurulub 1992 ci il 30 oktyabrda 1 ve ya 2 Azerbaycan MiQ 21 i Arqadzar uzerinde vurulub 1993 cu il yanvarda 1 Azerbaycan MiQ 21 i vurulub 1993 cu il 15 yanvarda 1 Ermenistan MiQ 21 i vurulub 1993 cu il 22 iyulda 1 Azerbaycan MiQ 21 i Agdam ve Xocavendin arasinda vurulub 1994 cu il 17 fevralda 1 Azerbaycan MiQ 21 i Verdenisskiy uzerinde ile vurulub MiQ 23 1MiQ 25 20 10 20 MiQ 25RB Rusiya bazasindan goturulmusdur 1992 ci il 20 avqustda Yuri Belicenkonun idare etdiyi 1 Azerbaycan MiQ 25 i Cerban yaxinliginda A ile vurulub 1992 ci il 30 oktyabrda 1 Azerbaycan MiQ 25 i Srxarend uzerinde vurulub 1992 ci il 11 noyabrda 1 Azerbaycan MiQ 25 i Susimski uzerinde vurulub 1992 ci ilin payizinda 1 ve ya 3 Azerbaycan MiQ 25 i vurulub 1993 cu il 1 yanvarda 2 Azerbaycan MiQ 25 i vurulub 1993 cu il 15 yanvarda 1 Azerbaycan MiQ 25 i Sirxavend ve Qazanci yaxinliginda terefinden ile vurulub 1993 cu il yanvarda 1 Azerbaycan MiQ 25 i vurulub 1993 cu il 22 iyulda 4 Azerbaycan MiQ 25 i vurulub Muharibenin sonunda Azerbaycan Hava Quvvelerinde 10 MiQ 25 qalmisdir and 4 1 1994 cu il 19 fevralda 1 Azerbaycan Su 22 i Verdenisskiy uzerinde vurulub 19 20 Ilkin olaraq Azerbaycanin 3 4 Su 24 i var idi daha sonra 16 Su 24MR Rusiya bazasindan goturulmusdur Su 25 2 0 7 2 1992 ci il 13 iyunda Qurbanov terefinden idare olunan 1 Azerbaycan Su 25 i Murovdag uzerinde vurulub 1992 ci il 10 oktyabrda 1 Azerbaycan Su 25 i Malibeyli yaxinliginda vurulub Ermenistanin 3 Su 25 i doyus vaxti effektiv olmadigindan istifade edilmeyib 1 18 141 2 12 1992 ci il 24 iyunda Lacin yaxinliginda Azerbaycan minimum bir L 39 itirib Hucum helikopterleriMi 24 12 15 2 or 4 25 30 19 24 Muharibenin sonunda Azerbaycan Hava Quvvelerinde alti Mi 24 qalmisdi Mi 2 2 7 Mi 8 and Mi 17 7 6 13 14 4 3 0 1 0 1 01 0 1 01993 1994 cu il hucum dalgalariEsas meqaleler Horadiz emeliyyati ve Murovdag emeliyyatiSehidler Xiyabaninda defn olunmus Azerbaycanin Milli Qehremani Vezir Orucovun mezari 1993 cu ilin oktyabr ayinda Heyder Eliyev resmi olaraq prezident secildi ve itirilmis erazilerden elave olkede sosial nizami berpa etmeyi ved etdi Hemin ay Azerbaycan MDB ye qatildi Qis movsumu evvelki il kimi oxsar seraitlerde kecirdi her iki teref aylar evvel yigilan erzaqlar ile dolanirdi Dagliq Qarabag munaqisesi ile bagli iki sonraki BMT Tehlukesizlik Surasinin qetnameleri oktyabr ve noyabr ayinda 874 ve 884 qebul edildi Yanvarin evvellerinde Azerbaycan quvveleri ve efqan doyusculeri Fuzuli rayonunun bir hissesini o cumleden Iran serhedinde Horadiz demir yolu qovsagini ele kecirse de Fuzuli seherini geri ala bilmemisdi 1994 cu il yanvarin 10 da Azerbaycan Agdere rayonunun simal anklavini ele kecirmek ucun hucuma basladi Hucumda Azerbaycan ordusu Qarabagin simalinda ve cenubunda bir nece erazileri goturse de onlari saxlaya bilmedi Buna cavab olaraq Ermenistan herbi xidmetde olan herbcileri ve Daxili Isler Nazirliyinin qosunlarini Azerbaycani dayandirmaq ucun Qarabaga yolladi Ermenistan hokumeti odusunun siralarini guclendirmek ucun yasi 45 e qeder olan kisilerin orduya cagirilmasi ucun ferman imzaladi Bu dovrde xidmetde olan bir nece Ermenistan esgerleri Azerbaycan quvveleri terefinden esir goturulmusdu Azerbaycanin hucumlarinda caresizlik artdiqca olkenin herbi rehberleri hec bir herbi telim almayan 16 yasli genc oglanlari celb edib onlari semeresiz canli sedd hucumlarinda istirak etmeye gonderirdi Qisda reallasan iki hucumda Azerbaycan terefi texminen 5000 nefer itki vermisdi Bu doyuslerde ermeni terefinin itkisi ise bir nece yuz nefer idi Azerbaycan esas hucumlari Kelbecer istiqametinde edib bu yolla Lacin dehlizinde tehluke yaratmaq isteyirdi Azerbaycanin ilk hucumlarina neticesinde Omer asirimi alindi lakin muharibenin en siddetli toqqusmalari daha sonra bas verdi Kelbecer istiqametinde toqqusmalarin birinde Azerbaycanin ugursuz hucumu neticesinde texminen 1500 esger helak olmusdu Siddetli doyusler neticesinde ermeniler Omer asirimini isgal etdi 1994 cu il ateskesi Esas meqale Biskek protokolu Alti il gergin doyuslerden sonra her iki teref ateskese hazir idi Azerbaycan Ermenistan quvvelerinin maneesiz Bakiya yurus planlarindan xeberdar oldugundan ATET in ve ya Rusiyanin yeni ateskes teklifine umid baglayirdi Munaqisenin son doyusleri Saumyan yaxinliginda gedirdi ve 1994 cu ilin evvellerinde Goranboy rayonunun Gulustan kendinde Azerbaycan ve Ermenistan diplomatlari ateskesin detallarini heyata etmek ucun gorus kecirirdi Mayin 5 de Rusiyanin vasiteciliyi ile butun terefler herbi emeliyyatlarinin dayandirmaga razilasdi Mayin 12 si saat 00 01 dan etibaren ateskes rejimi barede Biskek protokolu adli sened imzalandi Azerbaycanin mudafie naziri Memmedrefi Memmedov mayin 9 da Ermenistanin mudafie naziri Serj Sarkisyan mayin 10 da ve Dagliq Qarabag qosunlarinin komandani Samvel Babayan mayin 11 de senedi imzaladi Ara sira doyusler rayonunun bezi yerlerinde davam etse de butun terefler ateskes sertlerine emel edeceyini bildirmisdi KIV lerin isiqlandirmasiAzerbaycanin Milli Qehremani Cingiz Mustafayevin Bakidaki Sehidler xiyabaninda mezari Munaqisenden goruntuler her iki olkenin jurnalistlerini terefinden isiqlandirilirdi 2007 ci ilde en yaxsi yeni senedli kinorejissor kimi mukafat qazanmis Cingiz Mustafayev Salatin Esgerova ve Ali Mustafayev ise olumunden sonra Azerbaycanin Milli Qehremani adina layiq gorulmusdur Cebhe xettinde doyusleri ceken jurnalist qeyd edir ki Ermenistan ve Azerbaycan jurnalistleri oz hokumetlerinin resmi movqeyini sedalanadirirdi ve obyektivlik ideologiyaya gore qurban edilmisdir Ermenistan herbi komandanligi azerbaycanlilarin hucumlarlarindan sonra musahibeler verirdiler ve onlar agir artilleriya hucumlarinin baslanmasinda diger terefi tenqid edib kicik sayli amma fexrli ermenilerin mubarizesini vurgulayirdi Buna baxmayaraq Ermenistan qosunlari bele hereketlere haqq qazandirmamaq ucun Dagliq Qarabagin xaricinde olan kendlerin ele kecme zamani danismaqdan imtina edirdiler Ona gore de ermeni jurnalistler kifayet qeder yaradici ehtiyac hissini ermeni eks hucumu ve ya zeruri herbi emeliyyat kimi qeyd edirdiler Bolqaristan jurnalisti Caykend emeliyyatinin isiqlandirdi Bezi xarici jurnalistler evveller SSRI nin Soyuq muharibeni uduzmasini vurgulayib tedricen etnik munaqiselerin SSRI nin buruduyunu onlardan da biri olan Dagliq Qarabag munaqisesini oldugunu qeyd edirdiler SSRI insan huquqlari muvekkili Andrey Saxarov Qarabag muharibesini Qarabag meselesi Azerbaycan ucun ambisiya Qarabag ermenileri ucun heyat ve ya olum meselesidir kimi qeyd etmisdi Post ateskes zorakiliq ve vasitecilik2014 cu il avqustun 10 da Ilham Eliyev Serj Sarkisyan ve Vladimir Putinin Moskvada gorusu Bu gun Dagliq Qarabag munaqisesi kecmis Sovet Ittifaqinda Gurcustanin Abxaziya ve Cenubi Osetiya Moldovanin Dnestryani separatci bolgeleri ile yanasi bir nece dondurulmus munaqiselerin biri olaraq qalir Qarabag qondarma hokumetinin yurisdiksiyasi altinda qalsa da de fakto Dagliq Qarabag Respublikasinin oz formalasmayan ordusunu saxlayir KIV lerin melumatinda ermeni ve azerbaycanlilarin dini qeyd olunsa da dini aspektleri elave casus belli kimi ehemiyyet qazanmamisdir ve Qarabag munaqisesinin esasi erazi meselesi kimi qalib 1995 ci ilden ATET in Minsk Qrupunun hemsedrleri munaqisenin helli ucun Azerbaycan ve Ermenistan hokumetleri ile vasitecilik edir Coxsayli teklifler her iki terefler bir sira guzestlerin esasinda edilmisdir Nezerde tutulan tekliflerden biri ermeni quvvelerinin Qarabag etrafindaki yeddi rayondan cekilmesini Azerbaycan Turkiyeye Ermenistan vasitesile neft borusunun gelirlerinden o cumleden bezi iqtisadi aktivlerin bolusmesidir Diger teklifler de Azerbaycanin Qarabaga muxtariyyetine tam musteqillik verilmesine en yaxin genis formada temin edilmesidir Ermenistana hem de regionda boyuk iqtisadi layihelerin o cumleden Baki Tbilisi Ceyhan neft kemeri ve Baki Tbilisi Qars demiryolu xetti xaric edilmesi ile tezyiq edilir Ermenistan kecmis prezidentin Levon Ter Petrosyanin sozlerine gore Azerbaycana mueyyen Qarabag erazileri vererek Qarabag munaqisesi 1997 ci ilde hell edile bilerdi Neticede sulh muqavilesi baglana bilerdi ve Dagliq Qarabagin statusu mueyyen olardi Ter Petrosyan qeyd edir ki Qarabag rehberliyi yanasmasi maksimalistir ve onlar daha da cox seyin elde etmesini dusunurduler Lakin ekser muxtariyyet teklifleri ermeniler terefinden muzakire obyekti deyil hesab edilib ve redd edilmisdir Eyni zamanda Azerbaycan da mesele sakitlesmek imkanini imtina edib ve muntezem herbi emeliyyatlarinin hele de quvvede oldugunu qeyd edir 1998 ci il martin 30 da Robert Kocaryan prezident secildi ve munaqisenin helli ucun muqavile baglama tekliflerini davam etdirmek cehdlerini redd etdi 2001 ci ilde Koceryan ve Heyder Eliyev Avropa Tehlukesizlik ve Emekdasliq Teskilati terefinden maliyyelesdirilen sulh danisiqlari ucun Floridada gorusduler Bir sira Qerb diplomatlari optimist atmosferi ifade etse de olke ehalisini hazirlamaq ucun kompromisler ugursuz oldu ve munaqisenin sulh yolu ile helli umidinin qarsisini aldi Doyusler neticesinde texminen bir milyon adama qacqin ve mecburi kockun olmusdur Azerbaycanda yasayan texminen 400 000 ermeni Ermenistana ve ya Rusiyaya kocmus ve daha 30 000 insan Qarabagdan onlara qosulmusdur Qarabagi terk edenlerin coxu muharibeden sonra qayitmisdi Texminen 800 000 azerbaycanli doyuslerde hem de o cumleden Ermenistan ve Qarabagdan didergin edilmisdir Qarabagda yasayan muxtelif etnik qruplari da Azerbaycan ve Iran hokumetleri terefinden insa olunan qacqin dusergelerinde yasamaga mecbur edilmisdi Dagliq Qarabag muharibesi Azerbaycanda anti ermeni Ermenistanda anti azerbaycanli munasibetinin yaranmasina sebeb olmusdur Ermenistan Azerbaycani 1998 ci ilden baslanilan ve 2005 ci ilin dekabrinda tamamlanmasi iddia edilen Cuga nekropolunda xac daslarin mehv edilmesinde suclayir Azerbaycan regionda Ermenistanin nezaretini Ikinci dunya muharibesi zamani Sovet Ittifaqinin nasist isgalina benzedib Caspian Defense Studies Institute bildirir ki terefler arasinda ateskes muqavilesinin imzalandigi vaxtdan kecen 22 il erzinde 1994 cu ilin 12 mayindan 2016 ci ilin 12 mayinadek Azerbaycan Ermenistan qosunlarinin temas xettinde Azerbaycan Silahli Quvvelerinin 2 min neferden artiq herbi qulluqcusu dunyasini deyisib ve ya yaralanib Sozugeden muddetde en azi 1008 Azerbaycan herbi qulluqcusu helak olub Onlarin 873 Azerbaycan herbcisi ermeni gullesinden dunyasini deyisib 135 den artiq Azerbaycan herbcisi ise mina partlayisindan vefat edib Muvafiq dovrde ise 1205 herbi qulluqcu cebhe bolgesinde yaralanib ve ya xesaret alib Bele ki hemin dovrde ermeni gullesinden yaralananlarin umumi sayi ise 965 neferden yuxaridir 240 dan artiq herbi qulluqcu ise mina partlayisindan yaralanib Bundan basqa sozguden muddetde cebhe xettinde 90 dan artiq mulki vetendas helak olub Onlardan 50 neferi ermeni gullesinden 40 neferi ise mina partlayisindan helak olublar Muvafiq dovrde 140 mulki sexs cebhe xettinde yaralanib ve ya xesaret alib Onlardan 80 neferi ermeni gullesinden yaralanib 60 neferi ise mina partlayisindan xesaret alib Qeyd edilen dovrde Azerbaycanin 10 mulki vetendasi girov goturulub sonradan qaytarilib Iki azerbaycanli onlardan biri Rusiya vetendasidir hazirda isgal altinda olan Dagliq Qarabagda qondarma mehkeme prosesine celb olunub Sozugeden dovrde Azerbaycan Silahli Quvvelerinin 30 dan artiq herbi qulluqcusu esir goturulub ve onlardan 5 i 3 cu olkeye gonderilib qalanlari ise muxtelif vaxtlarda Azerbaycana qaytariliblar Vanadzor Ofisi Ermenistan ordusunun ateskes dovrunde verdiyi itkilerle bagli genis tehqiqat aparib ve 1994 cu ilin mayindan 2017 ci ilin martina kimi 2500 den cox ermeni herbcisinin doyus ve qeyri doyus seraitinde olduyunu yazir Ermenistan ordusu esas itkilerini ateskesin ilk illerinde xususen 1995 344 nefer ve 1997 ci 216 nefer illerde verib Azerbaycana deyen maddi ziyan Isgal neticesinde Azerbaycana aid cemi uzunlugu 25 min km olan avtomobil yolu yene cemi uzunlugu 3984 m olan 160 korpu 14 5 min km uzunlugunda elektrik xetti 2500 elektrik transformatoru 2 min km qaz boru xetti 160 su anbari 34 den cox qaz dagitim stansiyasi ermeni isgalcilari terefinden dagidilmisdir Isgal edilmis bolgelerde cemi 140 min sagirdin oxudugu olan 600 mekteb 53 min sagirdin tehsil adligi 65 pese mektebi 2 yuksek ogrenim qurumu mehv edilib 700 sehiyye ocagi 800 neferlik xestexana poliklinikalar dogum evleri aptek binalari tecili yardim xestexanalari dagitilmistir Sehiyye xidmetine deyen umumi iqtisadi ziyan 1 2 milyard dollara yaxindir Azerbaycana aid 903 dovlet qeydiyyatinda olan 1500 Dovlet qeydiyyatinda olmayan tarix ve medeniyyet abideleri minlerce eserin qorundugu 26 muzey 8 resm sergisi 4 6 milyon kitab ve elyazma saxlanan 927 kitabxana 85 incesenet mektebi 20 medeniyyet sarayi 4 dovlet teatri ermeniler terefinden isgal edilib Muharibe neticesinde Azerbaycan Respublikasi milyardlarla dollar mebleginde ziyana meruz qalib Ziyanin meblegi muxtelif menbelerde ferqli gosterilir BMT nin 1994 cu ildeki hesabatinda ise isgal neticesinde Azerbaycana deyen ziyan 53 5 milyard ABS dollari seviyyesinde tesbit olunmusdur Movcud veziyyetEsas meqaleler Madrid prinsipleri ve Praqa prosesiAzerbaycan Silahli Quvvelerinin herbcileri Moskvada Ikinci Dunya muharibesinde Qelebenin 70 ci ildonumune hesr olunan paradda Muharibenin sonundan etibaren bir sira teskilatlar munaqisesi ile bagli qetnameler qebul etmisler 2005 ci il yanvarin 25 de ASPA nin qis hissevi sessiyasinda ATET in Minsk Konfransinin mesgul oldugu Dagliq Qarabag bolgesi uzerinde munaqise adli 1416 2005 sayli Qetname ve 1690 2005 sayli Tovsiye qebul olunmusdur Assambleya bir uzv dovlet terefinden xarici erazinin isgalinin hemin dovletin Avropa Surasinin uzvu kimi oz uzerine goturduyu ohdeliklerin ciddi sekilde pozulmasi demek oldugunu xatirlatmis ve munaqise erazisinden kockun dusmus sexslerin oz evlerine tehlukesiz ve leyaqetle qayitmasi huququnu bir daha tesdiq etmisdir 14 mart 2008 ci il tarixinde BMT Bas Meclisi ozunun 62 ci sessiyasinda Azerbaycanin isgal olunmus erazilerinde veziyyete dair A RES 62 244 sayli qetname qebul etdi Azerbaycan Respublikasinin Dagliq Qarabag bolgesi ve etrafindaki silahli munaqisenin beynelxalq sulh ve tehlukesizliye tehluke toretdiyinden ciddi narahatliq keciren BMT Bas Meclisi Azerbaycan Respublikasinin suverenliyini ve beynelxalq seviyyede taninmis serhedlerinin toxunulmazligina guclu desteyini bir daha tesdiq ederek butun ermeni qosunlarinin Azerbaycan Respublikasinin butun isgal olunmus erazilerinden derhal tam ve qeyd sertsiz cixarilmasini teleb etdi Islam Konfransi Teskilatinin 2008 ci il martin 13 14 de Seneqalin Dakar seherinde kecirilmis 11 ci Zirve konfransinda elece de 2009 cu il mayin 23 25 de Suriyanin Demesq seherinde kecirilmis IET xarici isler nazirlerinin 36 ci konfransi Azerbaycanin maraqlarina tam uygun olan qetnameler qebul etmis qebul edilen senedlerde uzv dovletler bir daha ermeni tecavuzunu qetiyyetle pislemis Ermenistan silahli quvvelerinin isgal olunmus erazilerden derhal ve qeyd sertsiz cixarilmasini teleb etmisler Buna cavab olaraq Ermenistan rehberliyi Azerbaycani boyuk beynelxalq destek qazanmaq ucun Islami istifade etmesinde ittiham etmisdi 2008 ci ilde Moscow Defense Brief jurnali qeyd edir ki Azerbaycan mudafie xerclerinin suretli artimi ve Azerbaycan Silahli Quvvelerinin yeniden silahlanmasi ile herbi balans artiq Azerbaycanin xeyrine deyisib 2016 ci ilde Eurasianet org saytinin analitiki Cosua Kucera Pentaqonun yardim proqramlarinin regionda uygun balansi Azerbaycanin xeyrine pozdugunu vurgulayir Duzdur Azerbaycanin aldigi 20 milyon dollar region miqyasinda kicik gorunur Meselen Qirgizistana hemin muddet erzinde eyni proqramlar cercivesinde 118 milyon dollar ayrilib Amma Dovlet Departamenti son 10 ilde Ermenistanla Azerbaycana oxsar yardimi ciddi azaldir ilde 2 4 milyon dollara salib ve texminen eynilesdirib Toqqusmalar Esas meqale Aprel doyusleriDordgunluk muharibede ermenilerin Terter rayonuna atdigi merminin qelpesi 2008 ci ilin evvelinde Ermenistan ve Azerbaycan arasinda gerginlik artdi Diplomatik xettinde Prezident Ilham Eliyev Azerbaycanin lazim olsa erazi butovluyunu herbi yolla almaq aciqlamalarini qeyd edirdi eyni vaxtda temas xetti boyunca ates insidentlerin sayi artirdi 2008 ci ilin mart ayinda Ermenistan silahli quvveleri Terterde herbi texribat toretmisdir Her iki teref doyusun baslanmasina bir birini ittiham etmisdi Bundan elave atismalarda evvelki qarsidurmalarda snayper ve ya pulemyot atesden ferqli olaraq agir artilleriyadan istifade olunmusdu 18 19 iyun 2010 cu ilde toqqusmalar Cayli yaxinliginda da bas vermisdir Gerginlik yeniden 12 noyabr 2014 cu il 13 45 radelerinde Agdam rayonunun Kengerli kendi yaxinliginda Azerbaycan silahli quvveleri ve Ermenistan silahli quvveleri arasinda bas vermis hadiseden sonra qizisdi Neticede Azerbaycan Silahli quvvelerinde muddetden artiq herbi xidmet kecen komandiri Ilkin Muradov helikopterlerden birini IQLA dasinan zenit raket kompleksi vasitesile mehv etdi Bolgede gerginlik 2016 ci il aprelin 1 den 2 ne kecen geceden baslayaraq Azerbaycan ve Ermenistan silahli quvveleri arasinda bas vermis Dordgunluk muharibe adlandirilan herbi munaqiseden sonra daha da artdi Doyusler Azerbaycan Silahli Quvvelerinin qelebesi ile neticelenmis Terter rayonunun Talis kendi etrafindaki yukseklikler ve Seysulan kendi Cebrayil rayonunun Lele tepe yuksekliyi ve Cocuq Mercanli Goranboy rayonunun Gulustan kendi ve Terter rayonunun Madaqiz kendi istiqametinde yollar dusmenden azad olunmusdur 2020 ci il iyulun 12 de Ermenistan Azerbaycan dovlet serheddinin Tavus merzi ve Tovuz rayonu erazilerinde bas veren doyuslerde 16 esger helak olmusdur Doyuslerden bir nece saat sonra Bakida sehidleri qarsilamaq ucun kucelere cixmis insanlar daha sonra toplasib seherin merkezine Qarabag bizimdir suari ile yurus edibler Ikinci Qarabag muharibesi Esas meqale Ikinci Qarabag muharibesi 27 sentyabr 2020 ci il seher saatlarinda Ermenistan Silahli Quvvelerinin genismiqyasli texribat torederek cebheboyu zonada yerlesen Azerbaycan ordusunun movqelerini ve yasayis menteqelerini iricapli silahlar minaatanlar ve muxtelif capli artilleriya qurgularindan intensiv atese tutmasi neticesinde Ermenistan ordusunun doyus aktivliyinin qarsisini almaq mulki ehalinin tehlukesizliyini temin etmek meqsedile Azerbaycan ordusunun komandanligi terefinden qosunlarin butun cebhe boyu suretli eks hucum emeliyyati baslamasi barede qerar verilib Qarsidurmalar neticesinde Ermenistanda herbi veziyyet ve umumi seferberlik Azerbaycanda ise herbi veziyyet ve komendant saati 28 sentyabrda qismen seferberlik elan edilmisdir Qarsidurmalar qisa muddetde suretle alovlanmis ve Ikinci Qarabag muharibesine cevrilmisdir Coxsayli olkeler ve Birlesmis Milletler Teskilati munaqiseni keskin sekilde qinamis ve her iki terefi gerginliyi azaltmaga ve menali danisiqlari texire salmadan davam etdirmeye cagirmisdir Efqanistan Ukrayna Pakistan Turkiye ve Simali Kipr Turk Respublikasi ise Azerbaycana destek olduqlarini bildirmisdir 29 sentyabr tarixinde BMT Tehlukesizlik Surasi Dagliq Qarabagdaki veziyyetle elaqedar tecili iclas kecirmisdir Rusiyanin vasiteciliyi ile terefinden desteklenen ve hem Ermenistan hem de Azerbaycan terefinden qebul edilen humanitar ateskes resmi olaraq 10 oktyabr tarixinde quvveye minse de Ermenistan Silahli Quvvelerinin mulki vetendaslari hedefe alan terror aktlari neticesinde ateskes yeniden pozulmus yaralilarin ve mehbuslarin mubadilesi dayandirilmisdir Davam eden muharibe erzinde 4 oktyabrda Cebrayil 17 oktyabrda Fuzuli 20 oktyabrda Zengilan 25 oktyabrda Qubadli ve 8 noyabrda Susa seheri isgaldan azad edilmisdir Moskvada imzalanan muqavileye esasen noyabrin 10 u Baki vaxti ile saat 01 00 dan etibaren Dagliq Qarabag munaqisesi zonasinda atesin ve herbi emeliyyatlarin tam dayandirilmasi 1 dekabradek Ermenistan quvvelerinin Dagliq Qarabagin etrafinda Ermenistan nezaretindeki Azerbaycan erazilerinden cixarilmasi ve Naxcivan Muxtar Respublikasi ile Azerbaycanin qerb rayonlarini birlesdiren yeni neqliyyat kommunikasiyalarinin insasinin temin edilmesi elan edilmisdir Qayda pozuntulariSSRI nin dagilmasindan sonra Ermenistan ve Azerbaycan derhal doyuslerde istirak etselerde de 1993 cu ilin ortalarinda her iki olke Cenevre konvensiyalari beynelxalq huquq muqavilelerini imzaladilar Her uc hokumet qondarma Dagliq Qarabag da daxil olmaqla muntezem vehsilikler toretmekde diger terefi ittiham edirdi Bu insan huquqlari teskilatlari ve KIV ler terefinden defelerle tesdiq olunmusdur Meselen Xocali soyqirimi Human Rights Watch ve Memorial terefinden Maraga qetliami ise Britaniya teskilati Christian Solidarity International ve 1992 ci ilde Boyuk Britaniya Lordlar palatasinin vitse spikeri terefinden tesdiqlenmisdir Beynelxalq qanunlarin olmamasi her iki terefden muharibe cinayetlerin toremesine imkan verirdi Olusoyanliq ve maradyorluq qulaq kimi beden hisseleri cebheden muharibe suvenirleri kimi getirilirdi qeyd olunurdu ve hetta esgerler arasinda lovgaliq yaradirdi Muntezem mulki vetendaslar terefinden deyil forma alan basqa bir tecrube ermeniler ve azerbaycanlilar arasinda mehbuslarin deyisdirmesi idi Bir cox hallarda aile uzvleri esger ve ya on cebhede xidmet eden doyusculerin elaqesi itende onlar doyus cebhesinde esgerleri girov goturub evlerinin serhedinde saxlayib mehbuslar ile deyisdirirdiler Muharibe basa catdiqdan sonra her iki teref eks terefi insanlari esir goturmekde ittiham edirdi Azerbaycan Ermenistani 5000 azerbaycanlini ermeniler ise Azerbaycani 600 neferi mehbus saxlamaqda ittiham edirdi Qeyri kommersiya qrupu Helsinki Initiative 92 muharibeden sonra Susa ve Xankendinde iki hebsxanalari tedqiq etse de hec bir muharibe mehbusunun olmadigini qeyd etmisdi Oxsar istintaq Azerbaycanda da eyni neticeni vermisdi MedeniyyetdeEsas meqale Qarabag muharibesi incesenetde Azerbaycan edebiyyatinda Qarabag muharibesi movzusuna aid Baba Punhanin Qarabag getse eger qezelini Isa Mugannanin Qebirstan Sabir Ehmedlinin Qarabag trilogiyasi Axiret sevdasi Kef ve Omur urasi Aqil Abbasin Dolu romanini Huseynbala Mirelemovun Yanan qar Elcin Huseynbeylinin Esrler povestini Orxan Fikretoglunun Tek Cingiz Abdullayevin Eclaflarin qanunu Elxan Elatlinin Cehennemden gelen ses Serdar Aminin Qaratoyuq negmesi Rasim Qaracanin Qarabag Dekameronu Elcin Mehreliyevin 90 ci iller Yusif Ehmedovun Torpaga tokulen qan Turkiye edebiyatinda ise Ebdurrehim Karakocun Karabag a Mektup eserini qeyd etmek olar Dunya edebiyyatinda Qarabag muharibesi movzusuna aid olan kitablardan Laurens Broersin Ermenistan ve Azerbaycan Reqabet anatomiyasi Artur Huizinqanin Offsayd Surgunde olan futbol ve Tomas de Vaalin Qarabag Ermenistan ve Azerbaycan sulh ve savas yollarinda eserini qeyd etmek olar Azerbaycan tesviri incesenetinde Azerbaycan Milli Incesenet Muzeyinde ve Azerbaycan Dovlet Resm Qalereyasinda Azerbaycan ressamlarinin Xocali faciesinin ve Xocali soyqiriminin qurbanlarina hesr olunmus bir cox eserleri saxlanilir Bunlara misal olaraq Mais Agabeyovun Xocali faciesi Omrunun axirinci deqiqesi Sirus Mirzezadenin Xocali Nazim Memmedovun Vetenperver qiz Xocalinin son gunu Arif Huseynovun Xocali Bayram Qasimxanlinin Facielerimiz triptix heykelteraslardan Xanlar Ehmedovun Ana korpesi ile Qoca Torpaqlarimiz ugrunda Sahib Quliyevin Soyqirim Zakir Ehmedovun Cingiz Mustafayev Neriman Memmedovun Qarabag suitasi ve basqa eserlerin adlarini qeyd etmek olar Azerbaycan ve Ermenistanin movcud siyasi durumu daim muharibe tehlukesi veteni terennum eden veteni mudafieye cagiran Qarabag muharibesine hesr edilen eserler bestekar yaradiciliginin muhum hissesini teskil edir Bu movzuda Semistan Elizamanlinin Cenab Leytenant Deyirman qrupunun Ya Qarabag Ya Olum Vasif Adigozelovun Qem Karvani Ehmed Sefeqin Karabag Rasim Muzefferlinin Rekviyem Agadadas Agayevin Halimi Sorma Nizami Remzinin Tehlukede Qoymariq Vetenimizi Cem Karacanin Karabag Elnare Dadasovanin Xocali Laylasi Ozan Arifin Ya Karabag Ya Olum Ezize Mustafazadenin Crying Earth Qaraqanin Xocali Nigar Camalin Broken Dreams ve Cingiz Mustafayevin Sehid arzulari mahnilarini qeyd etmek olar Kinomatoqrafda Qarabag muharibesine hesr olunan filmlerden Azerbaycanin Feryad Haray Ag atli oglan Yaddas Biz qayidacagiq Dolu ve Nabat Ermenistanin Atilmamis gulleler Yarimciq xatireler Donus Gurcustanin Qarabaga gezinti filmlerini qeyd etmek olar Azerbaycanin AzDimension oyun sirketi Qarabag muharibesine komputerde oynanilan 2010 cu ilde Qarabag Wars 2012 ci ilde Isgal altinda Susa 2013 cu ilde Isgal altinda Agdam ve Isgal altinda Susa Qisas birinci uzden suter oyunlari hesr edib QalereyaAzerbaycan esgerleri doyusden sonra istirahet edirler Qarabag muharibesinde Azerbaycan esgerleri Qarabag muharibesinde dagilmis evin xarabaliqlari 1992 1993 cu iller Qarabag muharibesinde Azerbaycan mecburi kockunleri 1992 ci il Qarabag muharibesinde Azerbaycan qacqinlari 1992 ci il Azerbaycan qacqinlari 1992 1993 cu iller Agdamda Xocali soyqiriminin qurbanlari ucun saxsey vaxsey 1992 ci il Helak olunmus Azerbaycan esgerinin cenazesi 1992 ci il Terterde Azerbaycan qacqinlari 1994 cu il IstinadlarRasizade Alec 18 January 2011 16 April 2016 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 9 September 2016 The victorious Armenian side is quite content with the status quo in Karabakh where it had achieved all strategic goals prior to the 1994 armistice 1997 2016 06 24 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 09 13 The Dashnaks of course are the ones who did the heavy lifting on the ground Their men including a substantial number of volunteers from the diaspora did a great deal of the fighting and dying before the cease fire Taarnby 2008 seh 6 Turkey and the Karabakh Conflict Summary Turciya i Karabahskij konflikt v konce XX nachale XXI vekov Istoriko sravnitelnyj analiz Turkey and the Karabakh Conflict in the 1990s a Comparative Historical Analysis PDF Russian ve English Yerevan 2006 seh 226 21 sentyabr 2013 tarixinde PDF Istifade tarixi 15 iyul 2013 Turkey continued to provide military as well as economic aid to Azerbaijan As further proof the Turkish army and intelligence services launched undercover operations to supply Azerbaijan with arms and military personnel According to Turkish sources over 350 high ranking officers and thousands of volunteers from Turkey participated in the warfare on the Azerbaijani side Sullivan Paige redaktorlar Russia and the Commonwealth of Independent States Documents Data and Analysis Washington D C M E Sharpe 1997 seh 616 ISBN 9781563246371 It is also revealed that a new force of 200 armed members of the Grey Wolves organization has been dispatched from Turkey in preparation for a new Azeri offensive and to train units of the Azeri army Charalampidis Ioannis Sponsored To Kill Mercenaries and Terrorist Networks in Azerbaijan PDF Moscow MIA Publishers 2013 ISBN 978 5 9986 0115 6 29 noyabr 2014 tarixinde PDF Istifade tarixi 18 iyul 2013 rus Melik Shahnazarov Arsen Nagornyj Karabah fakty protiv lzhi 2010 11 29 at the Wayback Machine de Waal 2003 seh 285 Quoted in Bertsch Gary Crossroads and Conflict Security and Foreign Policy in the Caucasus and Central Asia London Routledge 1999 seh 297 ISBN 0 415 92273 9 Winds of Change in Nagorno Karabakh 2011 12 06 at the Wayback Machine Euronews 28 November 2009 Ohanyan Karine Zarema Velikhanova Institute for War and Peace Reporting 12 May 2004 3 November 2010 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 17 August 2016 invalid param val Republic of Nagorno Karabakh civilians viewed 2013 05 03 UNHCR Azerbaijan 2020 08 08 at the Wayback Machine Permanent mission of Azerbaijan 2020 10 30 at the Wayback Machine Gefahrliche Tone im Frozen War 2013 01 11 at the Wayback Machine 2 January 2013 Armenia s Yezidi community needs MP 7 June 2012 20 July 2013 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 20 July 2013 Tamoyan recalled that a 500 member Yezidi detachment participated in the Nagorno Karabakh war and 30 of them were killed or went missing rus time to analyze politics society and ideas 13 March 2013 16 April 2016 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 13 September 2016 Benson Brett V Constructing International Security Alliances Deterrence and Moral Hazard Cambridge Cambridge University Press 2012 seh 67 ISBN 9781107027244 Russia was widely viewed as supporting the Armenian position Much of this perception stemmed from the fact that Russia transferred military support to Armenia during the Nagorno Karabakh War Strategic impact 4 Bucharest Centre for Defence and Security Strategic Studies 2010 35 2013 09 21 tarixinde Istifade tarixi 2014 12 06 Greece supported Armenia both by delivering military and economic assistance and diplomatic representation by promoting the Armenia s interests in the EU and NATO Turkey and the Conflict in Nagorno Karabakh A Delicate Balance Middle Eastern Studies 34 1 1998 2017 02 18 tarixinde Istifade tarixi 2016 09 13 The only country that constantly expressed its support for Azerbaijan is Turkey Murinson Alexander PDF Mideast Security and Policy Studies No 110 October 2014 3 November 2014 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Israel supported the Azeri side in this conflict by supplying Stinger missiles to Azerbaijani troops during the war Azadian Edmond Y History on the Move Views Interviews and Essays on Armenian Issues 1999 seh 173 ISBN 9780814329160 But as subsequent events evolved it became all too apparent that Ukraine has steadfastly stood behind Azerbaijan in the Nagorno Karabagh conflict all along it was reported from Stepanakert that Ukraine had shipped 40 tanks to Azerbaijan Later that number was raised to 59 Ukraine had also supplied Azerbaijan with Mig 21 attack places de Waal 2003 seh 200 Yet it is not entirely clear how this support for the Armenians was translated on to the battlefield to complicate things further the Russians also gave some assistance to Azerbaijan Rieff David Without Rules or Pity Foreign Affairs 76 2 June 1997 2008 07 20 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 22 avqust 2016 Lieberman Benjamin Terrible Fate Ethnic Cleansing in the Making of Modern Europe Chicago Ivan R Dee 2006 284 292 ISBN 1 56663 646 9 Croissant Michael P The hddshnia Azerbaijan Conflict Causes and Implications London Praeger 1998 ISBN 0 275 96241 5 De Waal Black Garden p 286 The 2009 06 10 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 22 avqust 2016 Qarabag muharibesinde ne qeder sehid vermisik Foto oxu az oxu az 2017 11 03 tarixinde Istifade tarixi 4 iyun 2018 Qarabag muharibesinde en cox hansi rayon itki verib musavat com musavat com 2016 12 09 tarixinde Istifade tarixi 4 iyun 2018 De Waal Thomas Black Garden Armenia and Azerbaijan Through Peace and War New York New York University Press 2003 ISBN 0 8147 1945 7 Ministry of Foreign Affairs of the ROA Circular by colonel D I Shuttleworth of the British Command 2006 05 07 at the Wayback Machine Republic of Armenia Archives File No 9 Retrieved 2 March 2007 Armenia The Survival of a Nation revised second New York St Martin s Press 1990 seh 270 ISBN 978 0 312 04230 1 1996 The Republic of Armenia Vol III From London to Sevres February August 1920 Berkeley University of California Press p 152 Karagiannis Emmanuel Energy and Security in the Caucasus London RoutledgeCurzon 2002 36 40 ISBN 0 7007 1481 2 Mutafian Claude 1994 Karabagh in the Twentieth Century in The Caucasian Knot The History and Geo Politics of Nagorno Karabagh London Zed Books p 136 de Vaal 2003 seh 130 Bradshaw Michael J George W White Contemporary World Regional Geography Global Connections Local Voices New York Mcgraw Hill 2004 seh 164 ISBN 0 07 254975 0 Yamskov A N Ethnic Conflict in the Transcausasus The Case of Nagorno Karabakh Theory and Society Vol 20 No 5 Special Issue on Ethnic Conflict in the Soviet Union October 1991 p 659 Retrieved 13 February 2007 Christoph Zurcher The Post Soviet Wars Rebellion Ethnic Conflict and Nationhood in the Caucasus New York New York University Press 2007 pp 153 154 de Waal 2003 seh 130 Weisbrode Kenneth Central Eurasia Prize or Quicksand Contending Views of Instability in Karabakh Ferghana and Afghanistan Oxford Oxford University Press 2001 seh 27 ISBN 0 19 851070 5 The Karabagh file documents and facts on the region of Mountainous Karabagh 1918 1988 New York Zoryan Institute for Contemporary Armenian Research amp Documentation 1988 seh 150 ISBN 0 916431 26 6 Nadein Raevski V The Azerbaijani Armenian Conflict in Ethnicity and Conflict in a Post Communist World Rupesinghe K King P Vorkunova O eds New York St Martin s Press 1992 p 118 2020 07 10 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 07 10 Christoph Zurcher The Post Soviet Wars Rebellion Ethnic Conflict and Nationhood in the Caucasus New York New York University Press 2007 pp 154 A History of the Twentieth Century The Concise Edition of the Acclaimed World History New York Harper Collins 2001 seh 594 ISBN 0 06 050594 X de Waal 2003 seh 10 de Waal 2003 seh 289 The Gorbachev Factor Oxford Oxford University Press 1996 seh 262 ISBN 0 19 288052 7 rus Anon Kto na styke interesov SShA Rossiya i novaya realnost na granice s Iranom Who is at the turn of interests US Russia and new reality on the border with Iran 2012 11 24 at the Wayback Machine 4 April 2006 Lobell Steven E Philip Mauceri Ethnic Conflict and International Politics Explaining Diffusion and Escalation New York Palgrave MacMillan 2004 seh 58 ISBN 1 4039 6356 8 Cornell Svante E Small Nations and Great Powers A Study of Ethnopolitical Conflict in the Caucasus London Routledge 2001 ISBN 0 7007 1162 7 The Armenian Tragedy An Eye Witness Account of Human Conflict and Natural Disaster in Armenia and Azerbaijan New York St Martin s Press 1990 seh 17 ISBN 0 312 04611 1 Kaufman Stuart Modern Hatreds The Symbolic Politics of Ethnic War New York Cornell Studies in Security Affairs 2001 49 66 ISBN 0 8014 8736 6 de Waal 2003 seh 30 Haqqini halal ele hocam www azadliq info www azadliq info 2022 03 28 tarixinde Istifade tarixi 21 avqust 2016 It has been argued that very little is known about these incidents because they were allegedly suppressed by authorities see De Waal Black Garden pp 18 19 Remnick David Hate Runs High in Soviet Union s Most Explosive Ethnic Feud The Washington Post 6 September 1989 Sumqayit hadiseleri nden 25 il otur www azadliq org www azadliq org 2017 02 28 tarixinde Istifade tarixi 22 avqust 2016 The Republic of Armenia The First Year 1918 1919 Vol I Berkeley University of California Press 1971 seh 91 ISBN 0 520 01984 9 My Brother s Road New York I B Tauris 2005 ISBN 1 85043 635 5 The Making of Nagorno Karabagh From Secession to Republic New York Palgrave MacMillan 2001 1 16 213 ISBN 0 333 77340 3 Svante E Cornell The Nagorno Karabakh Conflict 2011 05 31 at the Wayback Machine Report No 46 Department of East European Studies Uppsala University 1999 PDF United Nations 6 June 2011 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 4 December 2010 rus Pogroms in Armenia Opinions Conjecture and Facts 2011 07 21 at the Wayback Machine Interview with Head of the Armenian Committee for National Security Husik Harutyunyan Ekspress Khronika No 16 16 April 1991 Retrieved 1 August 2008 Hofheinz Paul Time 5 December 1988 24 January 2011 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2 May 2006 Hofheinz Paul Time 23 October 1989 17 March 2005 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 13 March 2006 de Waal 2003 seh 62 A Conditional Coexistence Yezidi in Armenia 2016 02 24 tarixinde Istifade tarixi 2016 08 21 Valiyev Anar Reviving a Forgotten Threat The PKK in Nagorno Karabakh www jamestown org www jamestown org 2016 03 04 tarixinde Istifade tarixi 21 avqust 2016 Audrey L Altstadt The Azerbaijani Turks power and identity under Russian rule 2022 05 21 at the Wayback Machine Series Hoover Institution Press Publication 410 Stanford CA Hoover Institution Press Stanford University 1992 p 215 ISBN 0817991824 Smolowe Jill TIME Magazine 29 January 1990 9 September 2005 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 February 2006 Abu Hamad Aziz et al Playing the Communal Card Communal Violence and Human Rights 2012 10 11 at the Wayback Machine Human Rights Watch Cullen Robert A Reporter at Large Roots 15 April 1991 ARMENIYa AZERBAJDZhAN ETO UZhE PROSTO VOJNA Vlasts rus 20 August 1990 10 June 2011 tarixinde Istifade tarixi 21 August 2016 Caykendin azad olunmasi hekayesi news xezerinfo az news xezerinfo az 21 avqust 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 21 avqust 2016 Zheleznovodsk Declaration 23 September 1991 5 July 2010 tarixinde Istifade tarixi 22 April 2010 SON 16 ILDE ILK DEFE AZERBAYCAN ve ERMENISTANIN DOVLET BASCILARI BIRGE QARABAG SENEDI IMZALADILAR mediaforum az mediaforum az 16 avqust 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 16 avqust 2016 Eichensehr Kristen Reisman W Michael Stopping Wars and Making Peace Studies in International Intervention Leiden The Netherlands Martinus Nijhoff Publishers 1998 seh 54 ISBN 978 90 04 17855 7 Istifade tarixi 22 April 2010 Novruzoglu Rovsen GENOSID ECOCID Baki Adiloglu nesriyyati 2005 544 accessdate missing url rus Doklad pravozashitnogo centra Memorial o massovyh narusheniyah prav cheloveka svyazannyh s zanyatiem naselennogo punkta Hodzhaly v noch s 25 na 26 fevralya 1992 g vooruzhyonnymi formirovaniyami 2010 07 31 at the Wayback Machine Memorial Dmitrii Faydengold Zavershen vyvod vojsk iz Nagornogo Karabaha Kommersant rus 30 December 1991 1 August 2022 tarixinde Istifade tarixi 21 August 2016 Petrosian David What Are the Reasons for Armenians Success in the Military Phase of the Karabakh Conflict Noyan Tapan Highlights 1 June 2000 Carney James 13 April 1992 10 March 2005 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 13 April 2006 de Waal 2003 seh 199 Smith Hedrick The New Russians New York Harper Perennial 1991 344 345 ISBN 0 380 71651 8 Policy Archive Istifade tarixi 10 February 2011 olu kecid de Waal 2003 seh 208 Gurdelik Rasit Azerbaijanis Rebuild Army with Foreign Help The Seattle Times 30 January 1994 seh A3 30 September 2012 tarixinde Istifade tarixi 10 January 2011 Azerbaycan tarixi 7 ci cild seh 269 Curtis Glenn E Armenia Azerbaijan and Georgia Country Studies Washington D C Federal Research Division Library of Congress 1995 ISBN 0 8444 0848 4 Hekmatyar sending troops to Azerbaijan Revolutionary Association of the Women of Afghanistan 23 May 1994 13 August 2013 tarixinde Istifade tarixi 23 July 2013 Pasayeva Qenire Pasayeva PDF Baki Elm ve tehsil 2011 288 ISBN 978 9952 8142 7 9 2016 03 05 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 avqust 2016 redundant parameters az az apa az 28 Yanvar 2015 2015 01 31 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 01 28 Gokay Bulent The Politics of Caspian Oil New York Palgrave MacMillan 2003 189 190 ISBN 0 333 73973 6 Walker J Christopher 1996 The Armenian presence in mountainous Karabakh In Wright F R John Goldenberg Suzanne and Schofield Richard eds Transcaucasian boundaries London UCL Press pp 89 111 Bloodshed in the Caucasus escalation of the armed conflict in Nagorno Karabakh Human Rights Watch 1992 ISBN 1 56432 081 2 ISBN 978 1 56432 081 0 p 20 PDF 2017 01 13 tarixinde PDF Istifade tarixi 2016 08 21 The HRW report quotes the testimony of an Azerbaijani woman According to A H an Azerbaijani woman interviewed by Helsinki Watch in Baku After Armenians seized Malybeyli they made an ultimatum to Khojaly and that Khojaly people had better leave with white flag Alif Gajiev the head of the militia in Khojaly told us this on 15 February but this didn t frighten me or other people We never believed they could occupy Khojaly Bloodshed in the Caucasus escalation of the armed conflict in Nagorno Karabakh Human Rights Watch 1992 ISBN 1 56432 081 2 ISBN 978 1 56432 081 0 p 20 2017 01 13 at the Wayback Machine Melkonian My Brother s Road p 213 Libaridian Gerard An Armenian perspective on Khojali www opendemocracy net OpenDemocracy 2022 08 01 tarixinde Istifade tarixi 21 avqust 2016 de Waal 2003 seh 171 Unhchr ch 17 February 2012 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 31 May 2012 Quinn Judge Paul Boston Globe 3 March 1992 8 February 2007 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2 March 2007 invalid param val Denber Rachel Bloodshed in the Caucasus Escalation of the Armed Conflict in Nagorno Karabakh New York Helsinki Watch September 1992 pp 19 21 ISBN 1 56432 081 2 7 Bedelov E Ayaz Mutellibovun adi cekilende insanin yadina Xocali faciesi dusur Milli Meclisin deputati Seyyad Aranla musahibe E Bedelov Azerbaycan 2002 7 mart S 5 Vesennee ozhivlenie v Nagornom Karabahe Kommersant rus 6 April 1992 6 February 2021 tarixinde Istifade tarixi 16 August 2016 Rubin Barry Kemal Kirisci Turkey in World Politics An Emerging Multiregional Power Boulder Co Lynne Rienner 2001 seh 175 ISBN 1 55587 954 3 Khatchig Mouradian Terror in Karabakh Chechen Warlord Shamil Basayev s Tenure in Azerbaijan 2011 08 15 at the Wayback Machine The Armenian Weekly Yossef Bodansky Chechen Jihad Al Qaeda s Training Ground and the Next Wave of Terror reprint HarperCollins 2008 seh 36 ISBN 0 06 142977 5 Istifade tarixi 16 avqust 2016 Bertsch Gary Crossroads and Conflict Security and Foreign Policy in the Caucasus and Central Asia London Routledge 1999 167 171 172 173 297 ISBN 0 415 92273 9 Brown Michael E The International Dimensions of Internal Conflict Cambridge MIT Press 1996 seh 125 ISBN 0 262 52209 8 Notholt Stuart Fields of Fire An Atlas of Ethnic Conflict Troubador Publishing Ltd 2008 seh 7 17 ISBN 1 906510 47 4 Goldberg Carey Azerbaijan Troops Launch Karabakh Offensive Conflict Los Angeles Times 14 June 1992 6 February 2003 tarixinde Istifade tarixi 17 February 2007 rus Zhirokhov M A Aviaciya v Nagornom Karabahe 2010 04 28 at the Wayback Machine Dr Mahmood Vaezi Vice President of the Center for Strategic Research and Head of Foreign Policy Research Center for Strategic Research 22 July 2011 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 6 May 2010 Jean Christophe Peuch Caucasus Iran Offers To Mediate In Nagorno Karabakh Dispute RFE RL 25 July 2001 18 February 2009 tarixinde Istifade tarixi 6 May 2010 rus 11 June 2008 29 May 2010 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi May 2010 Freire Maria Raquel Conflict and Security in the Former Soviet Union The Role of the OSCE Burlington VT Ashgate 2003 ISBN 0 7546 3526 0 de Waal 2003 seh 196 197 Dahlburg John Thor Azerbaijan Accused of Bombing Civilians Chicago Sun Times 24 August 1992 Kocharyan s assertion in regard to the former allegation was confirmed by the testimonies given by Russian and Ukrainian pilots hired to fly in the Azerbaijani air force after being shot down by Armenian forces near Stepanakert The pilots claimed that their Azerbaijani commanders outlined the air strikes to explicitly target civilian rather than military targets thereby instowing panic upon the city s populace rus Russkie naemniki voevavshie v Karabahe Documentary produced and broadcast by REN TV Chrysanthopolous Leonidas T Caucasus Chronicles Nation building and Diplomacy in Armenia 1993 1994 Princeton 2002 ISBN 1 884630 05 7 Brown Roland Elliott en iranwire com en iranwire com 2016 04 02 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 20 avqust 2016 Sammakia Nejla San Francisco Chronicle 23 December 1992 11 August 2006 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 8 August 2006 Bourdreaux Richard Despite Appeals Karabakh Battles Rage The Los Angeles Times 5 January 1993 6 February 2003 tarixinde Istifade tarixi 8 February 2007 The Los Angeles Times 6 February 1993 2017 02 14 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 08 15 Kamal Akif KELBECER BATALYONU VE EFSANEVĠ ALAY PDF Azernesr 2012 seh 164 2020 04 18 tarixinde PDF Istifade tarixi 20 avqust 2016 United Nations Security Council Resolution 822 passed on 30 April 1993 8 iyul 2006 at the Wayback Machine A total of four UNSC resolutions were passed in regards to the conflict HRW 1994 seh 14 Prezidentin selahiyyetleri Heyder Eliyeve kecdi sputnik az sputnik az 2016 07 01 tarixinde Istifade tarixi 20 avqust 2016 Rebel troops push toward Azeri capital 2011 02 24 at the Wayback Machine 21 June 1993 p A12 Laura Baghdasaryan and Arif Yunusov Vojna socialnye izmeneniya i sindromy ni vojny ni mira v azerbajdzhanskom i armyanskom obshestvah rus Conciliation Resources 2011 01 11 tarixinde Istifade tarixi 2016 08 20 v 1993 godu prezident Gejdar Aliev rasformiroval 33 dobrovolcheskih batalona sostoyavshih v osnovnom iz storonnikov oppozicii Eto stalo vo mnogom prichinoj krizisa na fronte i posledovavshego zahvata armyanami semi rajonov vokrug Nagornogo Karabaha Karimli Karim AGHDAM IS KARABAKH S HEART www visions az www visions az 2018 04 08 tarixinde Istifade tarixi 17 avqust 2016 Jones Dorian Turkey Russia Antagonism Playing Out in Karabakh www eurasianet org www eurasianet org 2016 06 13 tarixinde Istifade tarixi 17 avqust 2016 de Waal 2003 seh 316 Loiko Sergei L Ex Soviet Top Guns Shot Down Face Possible Death as Mercenaries Los Angeles Times 19 July 1993 3 February 2009 tarixinde Istifade tarixi 15 August 2016 Melik Shakhnazaryan Hrant Voskanapat 26 October 2012 2012 10 27 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 08 15 Air War over Nagorniy Kharabakh 1988 1994 2013 06 04 at the Wayback Machine Air Combat Information Group rus Zhirokhov Mikhail A Aviaciya v Nagornom Karabahe 2010 04 28 at the Wayback Machine Artofwar ru Cooley John K Unholy Wars Afghanistan America and International Terrorism London Pluto Press 2002 150 151 ISBN 0 7453 1917 3 HRW 1994 seh 121 HRW 1994 seh 122 123 De Waal Thomas The Caucasus An Introduction Oxford Oxford University Press 2010 p 123 Ateskesin 21 ci ili tamam oldu Cebhede kim daha cox itki verir tr shafaghna com tr shafaghna com 15 avqust 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 15 avqust 2016 Bell Christine Peace Agreements and Human Rights Oxford Oxford University Press 2005 seh 326 ISBN 0 19 927096 1 rus Zhurnalisty na vojne v Karabahe Pisarenko Dmitrij Journalists in the Karabakh War Dmitri Pisarenko Arxivlesdirilib 2012 12 21 at Archive today Biblioteka Centra Ekstremalnoy Zhurnalistiki Karim H Karim Covering the South Caucasus and Bosnian Conflicts Or How the Jihad Model Appears and Disappears 2016 04 19 at the Wayback Machine in Abbas Malek Anandam P Kavoori The Global Dynamics of News Greenwood Publishing Group 2000 pp 180 185 Specter Michael Armenians Suffer Painfully in War But With Pride and Determination New York Times 15 July 1994 4 February 2009 tarixinde Istifade tarixi 7 January 2007 Durch William J ed UN Peacekeeping American Politics and the Uncivil Wars of the 1990s New York Palgrave Macmillan 1996 seh 444 ISBN 0 312 12930 0 Category link Category Tishkov Valery Ethnicity Nationalism and Conflict in and after the Soviet Union The Mind Aflame London Sage 1997 seh 107 ISBN 0 7619 5185 7 Cohen Ariel ed Eurasia in Balance US and the Regional Power Shift Aldershot England Ashgate 2005 seh 60 ISBN 0 7546 4449 9 Category link Category Asbarez Asbarez 19 April 2011 1 October 2012 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 15 August 2016 ArmeniaNow ArmeniaNow 19 April 2011 19 May 2011 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 15 August 2016 Azerbaijan threatens renewed war BBC News 12 May 2004 17 April 2005 tarixinde Istifade tarixi 10 February 2007 Peuch Jean Christophe Armenia Azerbaijan International Mediators Report Progress On Karabakh Dispute RFE RL 10 April 2001 27 July 2006 tarixinde Istifade tarixi 15 August 2016 Collin Matthew Azeris criticised on human rights 2007 07 11 at the Wayback Machine BBC News 28 June 2007 The U S Committee for Refugees and Immigrants 2001 Country Report of Armenia 2008 01 07 at the Wayback Machine USCRI 2001 Freedom House Survey Team Freedom in the World The Annual Survey of Political Rights and Civil Liberties 1993 1994 University Press of America 1994 124 125 15 avqust 2016 tarixinde arxivlesdirilib archive missing url accessdate missing url Report on Azerbaijan PDF Strasbourg 15 April 2003 seh 2 21 September 2013 tarixinde PDF Istifade tarixi 22 January 2013 Due to the conflict there is a widespread negative sentiment toward Armenians in Azerbaijani society today In general hate speech and derogatory public statements against Armenians take place routinely rus Fyodor Lukyanov Editor in Chief of the journal Russia in Global Affairs Pervyj i nerazreshimyj 22 June 2014 tarixinde Istifade tarixi 12 March 2014 Yasemin Kilit Aklar The Teaching of History in Azerbaijan and Nationalism 2 2005 Nagorno Karabakh Timeline Of The Long Road To Peace RadioFreeEurope RadioLiberty 2014 03 29 tarixinde Istifade tarixi 2016 08 15 Pickman Sarah Tragedy on the Araxes 2006 11 21 at the Wayback Machine 30 June 2006 de Waal 2003 seh 274 Azerbaycan 1008 herbi qulluqcu sehid olub 1205 nefer yaralanib 22 illik ateskes cebhe sehidleri STATISTIKA 2022 03 28 tarixinde Istifade tarixi 2019 07 06 https modern az az news 132602 2019 07 06 at the Wayback Machine Ateskes dovrunde Ermenistan ordusunun itkileri STATISTIKA Ermenistan in Tecavuzu neticesinde Azerbaycan in ugradigi Sosyal Iktisadi Zararlar hakkinda Bagimsiz Analitik Arastirma Merkezi Bizim Dernek Dergisi Eylul 2002 s 34 Sinan Ogan Azerbaycan da Multeci Sorunu www turksam org Azerbaycanli Genc bilim adamlari Sempozyumu Bildirileri 2005 Istanbul s 211 Azerbaycanli Genc bilim adamlari Sempozyumu Bildirileri 2005 Istanbul s 213 Azerbaycan Cumhuriyeti DIB ib beyanati Azerbaycan gazetesi no 36 Baku 16 subat 2000 www virtualkarabakh com www virtualkarabakh com 2016 05 10 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 23 avqust 2016 Armenia s occupation costing billions of dollars for Azerbaijan www azernews az www azernews az 2016 12 20 tarixinde Istifade tarixi 23 avqust 2016 Armenians damage worth of 265 billion to Azerbaijan 2022 08 01 tarixinde Istifade tarixi 23 avqust 2016 Damage from Nagorno Karabakh conflict exceeds 800 billion vestnikkavkaza net vestnikkavkaza net 2015 11 19 tarixinde Istifade tarixi 23 avqust 2016 Nicat Muradzade Can economic cooperation contribute to sustainable peace in Karabakh moderndiplomacy eu ingilis Modern Diplomacy Journal 27 noyabr 2020 27 noyabr 2020 tarixinde Istifade tarixi 27 noyabr 2020 rus Rezolyuciya PASE po Karabahu chto dalshe 2012 03 25 at the Wayback Machine The PACE Resolution on Karabakh What Next BBC Russian 5 February 2005 Resolution 1416 2005 2010 11 28 at the Wayback Machine 25 January 2005 Azimov Araz Azerbaijan Criticizes France Russia U S Over Karabakh Resolution 2009 08 08 at the Wayback Machine RFE RL 25 March 2008 Dagliq Qarabag munaqisesi www ccla lu www ccla lu 2016 08 21 tarixinde Istifade tarixi 16 avqust 2016 PDF 17 July 2011 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 13 December 2010 Organization of the Islamic Conference Again Condemns Armenia 2010 10 05 at the Wayback Machine Asbarez 27 September 2010 Sitat sehvi Yanlis lt ref gt teqi Mikhail Barabanov adli istinad ucun metn gosterilmeyib Pentaqon Azerbaycana 20 milyon dollar herbi yardim ayirib www azadliq info www azadliq info 2016 05 21 tarixinde Istifade tarixi 16 avqust 2016 Yevgrashina Lada Azerbaijan may use force in Karabakh after Kosovo 2008 03 06 at the Wayback Machine Reuters 4 March 2008 Retrieved 10 March 2008 4 killed in Nagorno Karabakh region in skirmishes between Azerbaijanis ethnic Armenians 2008 03 14 at the Wayback Machine 10 March 2008 Retrieved 10 March 2008 Aprel zeferinin il donumudur cebhe info 2017 11 25 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 noyabr 2017 At least 16 killed in Armenia Azerbaijan border clashes www theguardian com www theguardian com 2020 07 15 tarixinde Istifade tarixi 15 iyul 2020 Azerbaijan protesters demand war after Armenia clashes www bbc co uk www bbc co uk 2020 07 15 tarixinde Istifade tarixi 15 iyul 2020 Pro war Azerbaijani protesters break into parliament eurasianet org eurasianet org 2020 07 15 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 15 iyul 2020 Ermenistan silahli quvveleri butun cebhe boyu genismiqyasli texribat toredib mod gov az az Azerbaycan Respublikasi Mudafie Nazirliyi 27 sentyabr 2020 2020 09 27 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 8 noyabr 2020 Ermeniler cebhe boyu texribat toredib olenler ve yaralananlar var report az az Report Informasiya Agentliyi 27 sentyabr 2020 2020 11 08 tarixinde Istifade tarixi 8 noyabr 2020 asanradio az az ASAN Radio 27 sentyabr 2020 2021 11 07 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 8 noyabr 2020 Armenia and Azerbaijan fight over disputed Nagorno Karabakh bbc com BBC News 27 sentyabr 2020 2020 09 28 tarixinde Istifade tarixi 8 noyabr 2020 Nagorno Karabakh announces martial law and total mobilization reuters com ingilis Reuters 27 sentyabr 2020 2020 10 11 tarixinde Istifade tarixi 8 noyabr 2020 Azerbaijan s parliament approves martial law curfews president s aide reuters com ingilis Reuters 27 sentyabr 2020 2020 09 28 tarixinde Istifade tarixi 8 noyabr 2020 Azerbaijan s president orders partial military mobilization tass com ingilis TASS 28 sentyabr 2020 2020 12 24 tarixinde Istifade tarixi 8 noyabr 2020 The humanitarian fallout of the Nagorno Karabakh conflict thenewhumanitarian org ingilis 5 noyabr 2020 2020 11 28 tarixinde Istifade tarixi 8 noyabr 2020 Efqanistandan Azerbaycana novbeti destek yenisabah az ingilis 6 oktyabr 2020 6 oktyabr 2020 tarixinde Istifade tarixi 6 oktyabr 2020 Turkiyeden Azerbaycana destek davam edir modern az az 2 oktyabr 2020 6 oktyabr 2020 tarixinde Istifade tarixi 6 oktyabr 2020 Ukraynadan Azerbaycana tam destek azerbaycan24 com az 30 sentyabr 2020 archive missing date tarixinde Istifade tarixi 6 oktyabr 2020 KKTC den Azerbaycan a destek haberi Son Dakika Haberleri ulusal com tr turk 5 oktyabr 2020 6 oktyabr 2020 tarixinde Istifade tarixi 6 oktyabr 2020 UN Security Council calls for immediate end to fighting in Nagorno Karabakh France 24 ingilis 30 sentyabr 2020 6 oktyabr 2020 tarixinde Istifade tarixi 6 oktyabr 2020 Armenia Azerbaijan Reports of fresh shelling dent ceasefire hopes bbc co uk ingilis BBC News 12 oktyabr 2020 2020 10 10 tarixinde Istifade tarixi 8 noyabr 2020 Bagirova Nailia Armenia and Azerbaijan accuse each other of violating Nagorno Karabakh ceasefire uk reuters com ingilis Reuters 10 oktyabr 2020 2020 10 15 tarixinde Istifade tarixi 8 noyabr 2020 Armenia Azerbaijan Reports of fresh shelling dent ceasefire hopes bbc co uk turk BBC News 12 oktyabr 2020 2020 10 10 tarixinde Istifade tarixi 8 noyabr 2020 Bagirova Nailia Humanitarian crisis feared as Nagorno Karabakh ceasefire buckles reuters com ingilis Reuters 14 oktyabr 2020 2020 10 13 tarixinde Istifade tarixi 8 noyabr 2020 Cebrayil isgaldan AZAD OLUNDU modern az az 4 oktyabr 2020 2021 08 05 tarixinde Istifade tarixi 8 noyabr 2020 azeridefence com az 4 oktyabr 2020 2021 08 05 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 8 noyabr 2020 Ilham Eliyev Fuzuli isgaldan azad olundu oxu az az 17 oktyabr 2020 2021 02 06 tarixinde Istifade tarixi 8 noyabr 2020 Prezident Fuzuli seheri ve rayonun daha bir nece kendi isgaldan azad olunub report az az Report Informasiya Agentliyi 17 oktyabr 2020 2021 08 05 tarixinde Istifade tarixi 8 noyabr 2020 Zengilan ve bu kendleri azad edildi qafqazinfo az az Qafqazinfo 20 oktyabr 2020 2021 08 05 tarixinde Istifade tarixi 8 noyabr 2020 lent az az 20 oktyabr 2020 2020 12 02 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 8 noyabr 2020 Qubadli seheri isgaldan azad olundu qafqazinfo az az Qafqazinfo 25 oktyabr 2020 2021 08 05 tarixinde Istifade tarixi 8 noyabr 2020 Qubadli seheri isgaldan azad edildi Prezident sputnik az az Sputnik Azerbaycanca 25 oktyabr 2020 2021 08 05 tarixinde Istifade tarixi 8 noyabr 2020