Atatürk müasir, proqressiv və dünyəvi olan milli dövlət yaratmaq üçün siyasi, iqtisadi və mədəni sahələrdə dünyəvi və millətçi şəkildə islahatlar həyata keçirmişdir. Belə ki, xarici ölkələrə verilmiş iqtisadi imtiyazlar ləğv edildi və onlara məxsus müəssisələr və dəmir yolları milliləşdirildi. Təhsil sahəsində qəbul etdiyi qanunla təhsil Türkiyə hökumətinin nəzarətinə keçdi. Təhsil sistemi dünyəvi və elmi təhsilə əsaslandırıldı. Minlərlə yeni məktəb tikildi. İbtidai təhsil pulsuz və məcburi edildi. Xarici məktəblər dövlətin nəzarətinə keçdi. Kəndlilərdən alınan ağır vergilər (aşar vergisi) azaldıldı. Kişilərin papaq və bəzi dəyişikliklər edildi. Təqvim, saat və ölçülərdə dəyişikliklər edildi. Məcəllə ləğv edilib əvəzində dünyəvi qanun qəbul edildi. Qadınların mülki və siyasi hüquqları bir çox Qərb ölkəsindən əvvəl tanındı.Poliqamiya ləğv edildi. Qadınların şahidliyi və miras haqqı kişilərinkiylə bərabər edildi. Eynilə, Türkiyədə qadınlara dünyanın əksər ölkələrindən əvvəl yerli seçkilərdə (1930), daha sonra ümumi seçkilərdə (1934) seçmək və seçilmək hüququ verildi. Cinayət və borc haqqında dünyəvi qanunlar qəbul edildi. Sənayenin dirçəldilməsi məqsədilə qanun qəbul edildi. Torpaq islahatı edilməsinə cəhd edildi. Ərəb hərflərinə əsaslanan Osmanlı əlifbasının yerinə latın qrafikasına əsaslanan yeni türk əlifbası təsis edildi. Xalqın maariflənməsi üçün təhsil kompaniyası başladıldı. Universitet islahatı keçirildi. Birinci Beşillik Sənaye Planı qəbul edildi. Sinif və statusa görə ayrı-seçkilik yaradan ləqəb və adlar ləğv edildi və soyadları qüvvəyə mindi. Yekcins və vahid xalq yaratmaq üçün türkləşdirmə siyasəti həyata keçirilirdi.
1839-cu ildə anadan olduğu düşünülən atası Əli Rza əfəndi əslən Şimali Makedoniyadandır. Atasının ailəsi XIV–XV əsrdə Anadoludan köç etmiş Kocacık köçərilərindəndir. Əli Rza bəy əvvəlcə dini vəqflərə nəzarət edən məmur olaraq işləmiş, Rusiya-Osmanlı müharibəsindən əvvəl 1876–77-ci illərdə könüllü leytenant olaraq xidmət etmişdir. Zibeydə xanımla ailə həyatı qurduqdan sonra Salonikidə ticarətlə məşğul olmuşdur.
Anası Zibeydə xanım 1857-ci ildə Saloniki şəhərinin qərb hissəsində fermer ailəsində anadan olmuşdur. Anasının nəsli Karamandan Rumeliyə gələn türkmənlərə dayanır.
Əli Rza bəylə Zibeydə xanım 1871-ci ildə ailə həyatı qurdu və Əli Rza bəyin atasına məxsus Salonikidəki evdə yaşamağa başladılar. Atatürk rumi təqvimi ilə 1296-cı (miladi təqvimlə 1880–1881) ildə Salonikidə anadan olmuşdur. Samsuna gəldiyi 19 mayı doğum günü olaraq qəbul etmişdir. Fatma, Ömər, Əhməd, Naciyə və Makbule adlı beş övladın ilk dördü kiçik yaşda ölmüşdür.
Məktəbə başlama yaşına çatan Mustafanın hansı məktəbə gedəcəyi mövzusunda anası ilə atası arasında münaqişə yaranmışdır. Anası Mustafanın Hafiz Mehmet Əfəndinin məhəllə məktəbinə getməsini, atası isə o dövrdəki yeni üsullarla təhsil verən dünyəvi Şəmsi Əfəndi Məktəbində oxumasını istəyirdi. Sonda əvvəlcə məhəllə məktəbinə başlayan Mustafa bir neçə gün sonra Şəmsi Əfəndi Məktəbinə keçdi. Atatürk məktəb seçimindəki bu qərarı üçün həyatı boyu atasına minnətdarlığını bildirmişdir. Atatürk 1888-ci ildə atasını itirdi. Bir müddət "Rapla" fermasında anasının ögey qardaşı Hüseyinin yanında qalıb sadə ferma işləriylə məşğul olduqdan sonra, təhsilsiz qalacağından narahat olan anasının istəyi ilə Salonikiyə qaytıdı, bibisinin yanında yaşamağa başlayıb məktəbi bitirdi. Bu müddətdə Zibeydə xanım Salonikidə gömrük məmuru işləyən Raqıp Bəylə evləndi.
M. Kamal Hərbi Məktəbdə dostları ilə birlikdə, 1901
Mustafa dünyəvi məktəb olan və bürokrat yetişdirən yazıldı. Anasının bu qərarına qarşı çıxmasına baxmayaraq 1893-cü ildə liseyə daxil oldu. Bu məktəbdə riyaziyyat müəllimi kapitan Üsküplü Mustafa Sabri bəy ona mənası "mükəmməllik, yetişkinlik" olan "Kamal" adını verdi. Fransız dili müəllimi kapitan Nakiyüddin bəy Yücekök azadlıq düşüncəsi ilə gənc Mustafa Kamalın düşüncə tərzinə təsir etdi. Atatürk məktəbi 1895-ci ildə sinif dördüncüsü olaraq bitirdi. Mustafa Kamal girməyi düşünsə də, ona qardaşlıq edən salonikili zabit Həsən Bəyin Bitolada təhsilin daha yaxşı olduğu tövsiyəsini qəbul edərək 1896-cı ildə yazıldı.
1896–1899-cu illərdə təhsil aldığı Bitola Hərbi Liseyində tarix müəllimi qolağası Mehmet Tevfik bəy Mustafa Kamalın tarixə olan marağını artırdı. Məktəbdə fransız dilini öyrəndi, Salonikidə keçirdiyi yay tətillərində də fransız dili kurslarına davam etdi. 19 aprel 1987-ci ildə başlayan Osmanlı-Yunan müharibəsinə könüllü qatılmaq istəsə də, həm orta məktəb şagirdi olduğu üçün, həm də 16 yaşında olduğuna görə cəbhəyə gedə bilmədi. 1898-ci ilin noyabr ayında Bitola Hərbi Liseyindən sinif ikincisi olaraq məzun oldu. 13 mart 1899-cu ildə İstanbulda Quru Qoşunları Hərbi Məktəbinə daxil oldu. Hərbi məktəbə girdikdən iki ay sonra sinif çavuşu oldu. Birinci kursu 27-ci, ikinci kursu 11-ci, üçüncü kursu 549 kursant içərisində sinif səkkizincisi olaraq bitirdi və 10 fevral 1902-ci ildə leytenant rütbəsiylə zabit kadrların hazırlandığı Hərbi Akademiyaya haqq qazandı.
Quru Qoşunları Hərbi Məktəbindən sonra təhsilinə davam etdi və zabit təhsili aldı. Hərbi Akademiyada təhsil alarkən dostları ilə birlikdə hökumətin idarəetməsi və siyasəti mövzusunda gördükləri əskiklik və yanlışları açıqlamaq üçün əllə yazılmış qəzet nəşr etdilər. Məktəb idarəsi tərəfindən izlənsələr də, cəza almadılar və məktəb qurtarana qədər qəzetin nəşrinə davam etdilər. Atatürk 11 yanvar 1905-ci ildə "zabit" rütbəsi ilə məzun oldu.
Əsgərlik (1905–1918)
İlk illəri
Kapitan Mustafa Kamal dostları ilə Dəməşq şəhərində (iyun 1907)
Kadr kapitanı Mustafa Kamal məzuniyyətin ardınca mərkəzi Dəməşqdə yerləşən 5-ci Orduya təcrübə məqsədiylə göndərildi. Bu təcrübədə piyada, süvari və topçu qoşunlarında xidmət etdi. 1905–1907-ci illərdə Dəməşqdə Lütfi Müfit bəy Özdeşin komandanlığı altında olan 5-ci Orduda xidmət etdi. İlk təcrübəsi 5-ci Ordunun 30-cu Süvari alayında baş tutdu. Bu dövrdə aşağı rütbəli təcrübəçi kapitan olaraq Suriyanın müxtəlif ərazilərindəki üsyanlarla maraqlanan Mustafa Kamal "kiçik döyüş"lə təcrübə qazandı. Dörd ay üsyanlarla məşğul olduqdan sonra Dəməşqə qayıtdı. 1906-cı ilin oktyabr ayında mayor Lütfi Bəy Dr. Mahmut Bəy, Lütfi Müfit Özdeş bəy və hərbi həkim Mustafa Cantekinlə birlikdə "" adlı təşkilat qurduqdan sonra ordudan icazəsiz Salonikiyə getdi. Saloniki Mərkəzi Komandanlığının müavini kapitan köməkliyi ilə sahilə çıxdı və orada öz təşkilatının şöbəsini açdı. Bir müddət sonra axtarıldığını öyrəndi və ona qardaşlıq edən polkovnik Həsən Bəy Təl-Əvivə qayıdıb oranın komandiri Əhməd Bəyə Misir sərhədindəki Beer-Şevaya göndərildiyini bildirməsini təklif etdi. Əhməd Bəy də Mustafa Kamalı Beer-Şevaya təyin etdi və bir müddət sonra topçu təcrübəsi üçün yenidən Dəməşqə göndərildi. 20 iyun 1907-ci ildə qolağası oldu və 13 oktyabr 1907-ci ildə 3-cü Orduya kadr olaraq təyin edildi. Amma Salonikiyə çatanda "Vətən və Hürriyət"in şöbəsinin "İttihad və Tərəqqi" təşkilatına birləşdiyini öyrəndi. Buna görə özü də 1908-ci ilin fevralında "İttihad və Tərəqqi" təşkilatına üzv oldu (üzv nömrəsi 322 olmuşdur). 22 iyun 1908-ci ildə Rumeli Şərq Bölgəsi Dəmir Yolları Müfəttişliyinə təyin edildi.
23 iyul 1908-ci ildə konstitusiyalı monarxiyanın bərqərar olmasından sonra 1908-ci il dekabr ayının sonlarında "İttihad və Tərəqqi" təşkilatı tərəfindən sosial, siyasi və təhlükəsizlik problemlərini araşdırmaq üçün indiki Liviyanın bir hissəsi olan Tripolitaniyaya göndərildi. Burada 1908-ci il inqilabının düşüncələrini liviyalılara yaymağa və buradakı əhalinin müxtəlif təbəqələrindən olan insanları "Gənc türklər"in tərəfinə çəkməyə çalışdı. Bu siyasi vəzifəsindən əlavə buradakı əhalinin təhlükəsizliyi ilə də maraqlandı. Şəhərdən kənarda aparılan döyüş təlimində Benqazi qarnizonuna rəhbərlik edərək əsgərlərə müasir taktikalar öyrətdi. Bu təlim zamanı o, bölgədəki digər güclü anti-sistem adamlarına nümunə olmaq üçün üsyankar Şeyx Mənsurun evini mühasirəyə alaraq onu nəzarətə götürdü. Həmçinin həm şəhər əhalisini, həm də kənd əhalisini qorumaq üçün ehtiyat ordu planlaşdırmağa başladı.
13 oktyabr 1909-cu ildə 3-cü Orduya aid "Saloniki Rədif" təriqətinin lideri oldu və 13 aprel 1909-cu ildə konstitusiyalı monarxiyaya qarşı 3-cü Orduya aid 2-ci və 4-cü döyüş batalyonlarının üsyanı ilə başlayan, digər qoşunların qatılması ilə geniş vüsət alan 31 mart üsyanını yatırmaq üçün Saloniki və Ədirnədən yola çıxaraq mirlivaMahmud Şövkət Paşanın komandanlığı ilə 1909-cu il aprelin 19-da İstanbula daxil olacaq Hərəkət Ordusunun ilk eşelon hissələrinin qərargah rəisi oldu. Daha sonra 3-cü Ordu Qərargahı, 3-cü Ordu Zabit Təlim Komandanlığı, 5-ci Korpus Qərargahı, 38-ci Piyada Alayının komandiri vəzifələrində xidmət göstərdi.
Stuart Klaynın "Türk aviasiyasının xronologiyası" kitabına görə Mustafa Kamal 1910-cu ildə Fransada keçirilən Pikardiya təlimlərinə qatıldı. Burada yerni istehsal olunmuş təyyarələrin sınaq uçuşları həyata keçirilirdi. Əli Rza paşa bu uçuşlardan birinə qatılmaq istəyən Mustafa Kamalı qabaqladı. Və sonra uçuşdan enən həmin təyyarə eniş zamanı yerə düşdü. Bəzi mənbələr tərəfindən bu hekayəyə əsaslanaraq Atatürkün təyyarəyə minməkdən qorxduğu iddia edilsə də, kitabın yazıçısı Klayn Atatürkün bu hadisədən sonra 3 dəfə təyyarəyə mindiyindən bəhs etmişdir.
Mustafa Kamal qayıtdıqdan sonra 27 sentyabr 1911-ci ildə İstanbulda Baş qərargahda xidmət etdi.
Trablis müharibəsi
Trablis müharibəsi zamanı qərargah mayoru Mustafa Kamal (solda) Mücahid Bədəvi Qüvvələrinin qarşısında əmrlərini diktə edir.
1911-ci ildə İtaliya krallığı Osmanlı imperiyasına Osmanlının Şimali Afrikadakı son ərazisi olan Benqazini ələ keçirmək məqsədiylə müharibə elan etdi. 29 sentyabr 1911-ci ildə verilən nota ilə bu müharibənin müəyyən səbəblərlə başlayacağı bildirildi. Bunun ardınca İtaliya qüvvələri heç bir danışıq aparmadan 4 oktyabr 1911-ci ildə Tərabülüsə hücum etdi. Osmanlılar Trablis müharibəsində çətin vəziyyətdə idi. Belə ki, Hərbi nazir vəzifəsində olan Mahmud Şövkət Paşa Hərbi Məktəbdə zabitlərlə keçirdiyi iclasda quru qoşununun və donanmanın zəif olmasına görə Tərabülüsün müdafiə edilə bilməyəcəyini etiraf etmişdi. İtaliya tərəfində də vəziyyət elə də yaxşı deyildi, onlar da lazımi gücə sahib olmadıqları üçün bu mübarizəyə yaxşı hazırlanmamışdılar. Mustafa Kamal bu vaxt İstanbulda Baş Qərargah vəzifəsinə təyin edilmişdi, lakin bu fəaliyyətinə başlamazdan əvvəl Tərabülüsə gedəcəkdi. Buna görə mayor Ənvər Paşa, Fuad, və mayor Fəthi kimi digər İttihadçı zabitlər kimi qolağası Mustafa Kamal da Tərabülüsə getməyə qərar verdi. Mustafa Kamal İstanbuldan getməzdən əvvəl "İttihad və Tərəqqi" mərkəzi komitəsindən pul istəmiş və 200 sterlinq toplayaraq Tərabülüsə doğru yola çıxmışdır.
İtaliya qüvvələri bir ay ərzində Tərabülüsdən Benqaziyə qədər olan əraziləri işğal etmişdi. Osmanlı qüvvələri hücum gözləmədikləri üçün buradakı qüvvələrini Yemənə göndərmiş və bu səbəblə İtaliyaya qarşı müdafiə oluna bilməmişdi. Həmin ərazidə sadəcə 4.000 əsgər var idi. Bun səbəbdən 15 oktyabr 1911-ci ildə "Tanin" qəzetinin müxbiri "Mustafa Şərif Bəy" adından istifadə edən Mustafa Kamal Ömər Naci ilə birgə Sapancalı Haqqı və Yaqub Cəmil adında iki fədai ilə birlikdə rus gəmisi ilə İstanbuldan ayrıldı. Mustafa Kamalla qrupu MisirdəQahirə və İsgəndəriyyə yolu ilə Benqaziyə getməyi planlaşdırmışdı. Mustafa Kamal 29 oktyabrda İsgəndəriyyədən yola çıxdıqdan qısa müddət sonra yaralandı və geri qayıdaraq iki həftə İsgəndəriyyədə xəstəxanada qalmağa məcbur oldu. Uşaqlıq dostları Nuri və Fuadla burada görüşüb yenidən yola çıxdı. 29 oktyabrda qatarla İsgəndəriyyədən ayrıldılar, həmin gün çatdıqları son stansiyadan 1 dekabrda dəvələrlə ayrılaraq 8 günlük səyahətin ardınca Liviya sərhədinə, 12 dekabrda isə sərhədin 80 km qərbindəki Rəsuldəfnəyə çatdılar. Mustafa Kamal yolda olarkən Benqazi bölgəsinin komandanı Ənvər bəyə noyabrın 30-da baş qərargah rəisi olaraq mayor rütbəsinə yüksəldiyini bildirdi. 18 dekabr 1911-ci ildə Ənvər Paşanın Hərbi Nazirliyə yazdığı teleqrafda Mustafa Kamalın orduya "öz istəyi ilə" qoşulması yazılırdı.
Mustafa Kamal ilk dəfə 22 dekabrda Tobruq yaxınlığında italyanlarla savaşdı. İtalyanlar Tobruqu 4 oktyabrda tutmuşdu, amma içərilərə irəliləyə bilməmişdilər. Türk zabitlərinin təşkilatlanması və İtaliyanın tam hazır olmaması və geridə qalması italyanların içərilərə irləliləməsinin qarşısını almışdır. Buna baxmayaraq italyanlar Osmanlını çətin vəziyyətə salmaq üçün də hücum etdilər. Əvvəlcə Mustafa Kamal şərqdəki, Ənvər Paşa isə qərbdəki qoşuna komandanlıq edirdi. Müharibə genişlənəndə Ənvər bəy bütün orduya, Mustafa Kamal isə Derna bölgəsinə komandanlıq etməyə başladı. 16 – 17 yanvar 1912-ci ildə Derna hücumunda gözündən yaralanıb bir ay xəstəxanada müalicə olundu və 6 martda Derna Komandanlığına gətirildi. Amma daha sonra gözü yenidən ağrıdı və bir həftə yataqdan qalxa bilmədi.
3 mart 1912-ci ildə Osmanlı 63 ölü və 168 yaralı, İtaliya isə təxminən 200 ölü itki verdi. Həmin vaxtda Dernanın bütün komandanlığı Mustafa Kamalın əlində idi və komandanlığında 8 Osmanlı zabiti, 160 əsgər, bəzi könüllülər, artilleriya diviziyası, italyanlardan ələ keçirilən iki pulemyot və 7.742 ərəb əsgəri var idi. Ərəb əsgərlərini Sənusi lojaları təmin edirdi və lider şeyxləri Osmanlı zabitlərinə tabe idi. Bu qoşun 15.000–16.000 İtaliya əsgərini 1911-ci il oktyabr — 1912-ci il sentyabr aylarında Dernada tutmuşdu. İtalyanlar 11 sentyabr 1912-ci ildə məğlub olduqdan sonra orduda dəyişiklik edərək Darneyə çıxmaq üçün güclü hücuma keçdilər. Amma Mustafa Kamal komandanlığındakı türk və ərəblər tərəfindən yenidən dayandırıldı.
Sahil xəttində sıxışan İtaliya qüvvələri Osmanlıları sülhə məcbur etmək üçün Aralıq dənizinin şərqinə və Qırmızı dənizə hücum etmək qərarına gəldilər. 1912-ci ilin mart ayında Beyrut, aprel ayında Çanaqqala, may ayında isə Rodos və Dodekanesə hücum etdilər. Bu səbəblərdən Yaxın Şərqdə Berlin konfransı ilə qurulan sülh mühitinin pisləşəcəyindən narahat olan Rusiya, İngiltərə və Fransa vasitəçilik fəaliyyətinə başladı. Lakin Liviyanın italyanlara verilməsi şərtlərinin müzakirə edildiyi bu cəhdlər İttihadçılar tərəfindən qəbul edilmədi.
Müharibə davam edərkən Mustafa Kamal 1912-ci ilin iyulunda iki əmr verdi ki, bu da müharibənin sonrakı dövrdə daha yaxşı öyrənilməsinə imkan verdi. 13/14 iyulda verdiyi əmrlərdən birincisi bütün zabitlərin iki hərbi qəzet oxuması və dünyada baş verən hadisələrdən və Osmanlı ordusunun uğurlarından xəbərdar olması idi. İyulun 22-də verdiyi ikinci əmr isə bütün zabitlərin müharibədə yaşadıqlarını tarix, mövcud şərtlər, komandirin əmrləri, əməliyyatlar və nəticələri və əsgərlərin psixoloji vəziyyətinin də olduğu formada bir ay ərzində qeyd etmələri idi. Bu yolla o, Qərbdən gələn düşmənə qarşı müharibədə əldə edilən təcrübələri qələmə almağı qarşısına məqsəd qoymuşdu. Bu müharibədə Mustafa Kamal partizan döyüşü, müvəqqəti birliklərin idarə edilməsi, kəşfiyyat, maddi-texniki dəstək kimi hərbi təcrübə ilə yanaşı, ərəb qəbilə başçıları ilə danışıqlar aparmaqla diplomatik təcrübə də qazandı. Buradakı uğurları onun adının daha çox yayılmasına səbəb oldu.
Həmin ilin sentyabrında başlayan sülh danışıqlarına baxmayaraq, qarşıdurmalar davam etdi və oktyabrın 8-də Monteneqronun Osmanlı imperiyasına müharibə elan etməsi ilə Birinci Balkan müharibəsi başladı. Monteneqronun ardınca, Bolqarıstan, Serbiya və Yunanıstan da Osmanlı dövlətinə müharibə elan etdi. Əvvəlcə Ənvərin İstanbula qayıtması, Mustafa Kamalın cəbhəni nəzarətə alması qərara alındı, lakin Osmanlıların üzləşdiyi təhlükənin miqyası aydınlaşdıqda əksər zabitlər İstanbula qayıtdılar və cəbhə Ənvərin qardaşı Nuru Paşanın komandanlığına keçdi. Həmin vaxtda Balkan müharibəsinə görə Osmanlı hökuməti italyanlarla sülhə razılaşdı. Balkan müharibələri başlayanda Tripolitaniyada xidmət edən Derna komandiri Mustafa Kamal və mayor Nuru bəy bu müharibələrdə iştirak etmək istəyirdilər. Mustafa Kamal o vaxtki Osmanlı Hərbi naziri Ənvər bəyin də icazəsi ilə 24 oktyabr 1912-ci ildə Tripolitaniyanı tərk etdi. Vyana, Macarıstan və Rumıniyadan keçərək İstanbula qayıtdı. Bu yoldan gəlməsinin səbəbi gözlərini Avstriyada müalicə etdirməsi idi. Bununla belə, ərazidə müqaviməti davam etdirən zabitlər də olmuşdur. Şahzadə Osman Fuad Əfəndi bunlardan biri idi. Digər zabitlərlə birlikdə Tripolitaniyanı tərk edən Mustafa Kamal 1912-ci ilin noyabr ayında İstanbula çatdı. Osmanlı ilə İtaliya arasında 18 oktyabr 1912-ci ildə imzalandı. Müqavilənin şərtlərinə görə Tripolitaniya İtaliyaya verildi, İtaliya da 90 min qızıl təzminat ödəyəcək və əlindəki kapitulyasiyalar ləğv ediləcəkdi. Həmçinin müharibədə italyanlar tərəfindən işğal edilən Dodekanes də müvəqqəti İtaliyaya verildi. İtaliya qoşunları Osmanlı qoşunları Tripolitaniyadan çıxdıqdan sonra adalardan gedəcəkdi. Padşah naibi olaraq vəzir rütbəli bir xadim Tripolitaniyaya göndəriləcək, vəqflərlə birgə əhalinin dini hüquqlarının təmin edilib-edilməməsinə nəzarət edəcək, dini vəzifələri icra edənləri isə İstanbulda Şeyxüslislamlıq təyin edəcəkdi. Əhali isə Sənusi təriqətinin şeyxi liderliyi ilə Tripolitaniyada Mudros barışığına qədər müqavimət göstərməyə davam etdi. .
Mustafa Kamal 1912-ci ilin noyabr ayında İstanbula çatanda Osmanlının əlində Avropadakı ərazilərindən sadəcə paytaxt İstanbul və qərb hissəsi, Çanaqqala yarımadası və mühasirəyə alınmış üç şəhər — Şkoder, Yanina və Ədirnə qalmışdı. Bolqarlar Çatalcaya qədər gəlib çatmış, paytaxt İstanbulu hədələyirdi.
21 noyabr 1912-ci ildə qərargahı yerləşən Dardanel Kuvayi ekipajı Əməliyyat Şöbəsi Müdirliyinə təyin edildi. Ekipajın komandiri Fəxri Paşa, başçısı isə məktəb dostu Fəthi Okyar idi. Mustafa Kamal Bolayırda olarkən 23 yanvar 1913-cü ildə Ənvər və tərəfadşlarının təşkil etdiyi Bab-ı Ali basqını ilə hakimiyyət "İttihad və Tərəqqi"nin əlinə keçmişdi. Yanvarın 30-da Mahmud Şövkət Paşa hökuməti böyük dövlətlərin təklif etdiyi sülh şərtlərini rədd etdi. Fevralın 3-də atəşkəs başa çatdı və bolqarlar yenidən Ədirnəni bombalamağa başladılar.
Bolqar hücumunun ardınca Hərbi rəis Əhməd İzzət Paşa tərəfindən bolqarlara qarşı hücum planı hazırlandı. Əməliyyat tam planlandı və yanvar ayının sonlarında sınaqdan keçirildi. Fırtına səbəbi ilə 8 fevrala keçirilən hücumda Şarköyə çıxmalı olan qoşunlar gecikdi. Şarköyə yarım gün gec çıxıldı, amma bu uğursuzluqla nəticələndi. Döyüş gəmilərinin gec gəlməsi, koordinatların verilməməsi və bolqarların müdafiə xəttlərini gücləndirmələri səbəbindən əməliyyat uğursuz oldu.
19 martda Yanina yunanlar, 24 mart 1913-cü ildə isə Ədirnə bolqarlar tərəfindən ələ keçirildi. Çatalca cəbhəsində son bolqar hücumu 30 martda baş verdi. 16 apreldə atəşkəs imzalandı. Mahmud Şövkət Paşa Ədirnə və qərb torpaqlarının bir hissəsini Bolqarıstana verməyə məcbur oldu. 30 may 1913-cü ildə imzalandı. 11 iyunda Mahmud Şövkət Paşa sui-qəsd nəticəsində öldürüldü, yerinə Səid Həlim Paşa keçdi.
İkinci Balkan müharibəsi
Polkovnik-leytenant Mustafa Kamal dostları ilə Sofiyada, 1914
Birinci Balkan müharibəsində qələbə qazanan Balkan dövlətlərinin arasına müharibədən sonra tutduqları əraziləri paylaşmaqda ixtilaf yarandı. Yunanıstan və Serbiya Rumıniyanı ələ keçirmək istəyən Bolqarıstana qarşı birləşdilər. Amma ilk hücumu Bolqarıstan etdi. 29 – 30 iyun gecəsi bolqarlar Makedoniyadakı serb ordusuna hücum etdilər, amma məğlub oldular. Yunanlar da Salonikidən şərqə doğru irəliləyib Cənubi Makedoniyanı tamamilə işğal etdilər. Bunun ardınca Bolqarıstan Osmanlıya qarşı istifadə etdiyi qoşunlarının əsas hissəsini digər cəbhələrə göndərdi.
"İttihad və Tərəqqi" təşkilatı itirilən əraziləri yenidən almaq üçün bu fürsətdən istifadə etdi. 18 iyulda Osmanlı ordusu Ədirnə üzərinə hərəkətə keçdi və 21 iyul 1913-cü ildə çox az müqavimətlə qarşılaşaraq şəhəri geri qaytardılar. Bir yazıçıya görə Ədirnəyə ilk girən qoşun hissəsi Mustafa Kamalın Bolayır korpusunun briqadası idi, amma hücumda iştirak edən qoşunların başında Xurşid Paşa dayanırdı. 29 sentyabr 1913-cü ildə İstanbulda Bolqarıstanla imzalanan sülh müqaviləsi ilə müharibə başa çatdı.
Müharibənin sonunda Qərbi Frakiyadakı türk əhali İstanbul və İzmir başda olmaqla Osmanlı torpaqlarına köçməyə başladı. Mustafa Kamal anası Zibeydə xanım üçün Dolmabağça sarayının yaxınlığında ev tutdu. Ögey atası Raqıpın on altı yaşlı qardaşı qızı Fikriyə də Sultan Əhməd məscidinin yaxınlığındakı bir evə yerləşdi.
Birinci Dünya müharibəsi
Mustafa Kamalın hərbi attaşe xidməti 1915-ci ilin yanvar ayında başa çatdı. 28 iyul 1914-cü ildə isə Birinci Dünya müharibəsi başladı. Osmanlı imperiyası da 29 oktyabr 1914-cü ildə müharibəyə qoşuldu. Mustafa Kamal 20 yanvar 1915-ci ildə Təkirdağda yerləşəcək 19-cu diviziyaya komandan təyin edildi.
2 noyabr 1914-cü ildə Rusiya Osmanlıya müharibə elan etdi. Bunun ardınca ingilis və fransız hərbi gəmiləri Çanaqqala boğazındakı Səddülbahir, Qumqapı və Orxaniyə qalalarını bombaladı. Bu donanmaya qarşı müdafiədə iştirak etmiş 5 zabit və 80 əsgər öldü. Türk ordusu 3 ay ərzində hazırlıq gördü və əsas diqqətini quru qoşunlarına yönəltdi. Mustafa Kamal 25 fevralda yalnız 57-ci alayla Maydosa (indiki Eceabat) hərəkət əmri aldı. Bu vaxt ingilis və fransız gəmiləri 19 və 25 fevralda boğazın girişindəki istehkamları bombalamış, qoşunun bir hissəsini quruya çıxartmışdı. Səddülbahirdə çavuş Bigalı Mehmed əlindəki tüfəngin işləmədiyini görmüş, ingilislərə daşla hücum etmişdir. Mustafa Kamal bu hadisənin yayımlanmasına kömək məqsədilə hazırda türk əsgərinin ləqəbi olan "Mehmetçik" ləqəbinin yaranmasını təmin etmişdir. 72-ci və 77-ci alaylar 19-cu diviziyanı dəstəkləmək üçün bölgəyə köçürüldü. Mustafa Kamal korpus qərargahından zəif təlim keçmiş ərəb əsgərlərindən ibarət bu alayların əvəzinə özü hazırladığı və ehtiyatda saxladığı türk alaylarını tələb etdi, lakin bu tələb rədd edildi. 18 may 1918-ci ildə Çanaqqaladakı ən mühüm dəniz əməliyyatı baş tutdu.
25 aprel 1915-ci ildə Gelibolu yarımadasına Antanta dövlətlərinin qoşun çıxarması ilə Çanaqqala döyüşünün əsas quru əməliyyatları başladı. Qumqalaya çıxarılmış fransız əsgərləri qısa müddətdə geri çəkildi. Bu əsnada polkovnik-leytenant Mustafa Kamalın 19-cu diviziyası Arıburnundan 8 km uzaqlıqda Eceabatda ehtiyatda gözləyirdi.
Xəlil Sami Mustafa Kamaldan Arıburnunun şərqindəki təpələri saxlamaq üçün bir batalyon istədi. Mustafa Kamalın başçılığı ilə türk qoşunları və ingilislər arasında döyüş başladı. 25 apreldə türklər Conk Bayırı təpəsini ələ keçirdi. Sonrakı gün qızğın mübarizənin ardınca anzaklar sıxışdırıldı. 29 apreldə Mustafa Kamala göstərdiyi şücaətə görə "İmtiyaz" nişanı verildi.
Mustafa Kamal İstanbuldan gələn jurnalistlərə döyüş haqqında danışır, 1915
May ayında şimal qrupunun müdafiə etdiyi cəbhə üç hissəyə ayrılmışdı. Mustafa Kamal qrupun sağ hissəsinin komandanı olaraq vəzifəyə təyin edilmişdi. Mustafa Kamal 29 – 30 mayda Conk Baykırıdan Sazlıdərəyə qədər irimiqyaslı hücum hazırladı. Mustafa Kamal 1 iyunda "polkovnik" rütbəsi ilə təltif olundu.
Gelibolu cəbhəsində ikinci mərhələ ingilis, anzak və hindlərin Mustafa Kamalın müdafiə etdiyi Arıburnunun şimalındakı Suvla Koyuna 6 avqust gecəsi qoşun çıxartması ilə başladı. Qüvvələr əraziyə çatanda başlarındakı polkovnik Fevzi əsgərlərin qırx kilometr gəzdikləri və yorğun olduqları səbəbi ilə əlavə zaman istədi. Bunun ardınca fon Sanders 8 avqust saat 21:50-də Fevzini vəzifədən kənarlaşdırıb yerinə Mustafa Kamalı gətirdi. Mustafa Kamalın başçılığı ilə qoşun 9 – 10 avqustda Suvla zəfəri çaldı. Bu döyüş zamanı qəlpə parçası sinəsindəki saata dəydi. Parçalanan saat yaralanmasının qarşısını aldı. Bu saatı daha sonra Otto Liman fon Sandersə hədiyyə etmişdir. 17 avqustda Kirəçtəpə və 21 avqustda II Suvla qələbəsini qazandı.
Miralay Mustafa Kamal İstanbul mətbuatı tərəfindən ictimaiyyətə "Suvla Qəhrəmanı" kimi təqdim edildi. 20 sentyabrda xəstələnməsinə baxmayaraq Geliboluda xidmətinə davam etdi. Osmanlı ordusunu idarə edən alman zabitlərlə müharibənin başlarından başlayaraq problem yaşadı. Sentyabr ayından sonra Çanaqqala döyüşünün qazanılacağını əvvəlcədən deyərək başqa cəbhədə xidmət etmək istədi.
Liman fon Sanders 5 dekabrda Mustafa Kamalı səhhətindən dolayı məzuniyyətə göndərdi. 19 – 20 dekabrda bölgəni tərk etdi. 28 dekabr 1915-ci ildə Almaniya imperatoru II Vilhelm tərəfindən ilə mükafatlandırıldı.
Qafqaz cəbhəsi
16-cı hərbi hissənin komandiri Mustafa Kamal Bitlisdə, 16 noyabr 1916
Mustafa Kamal 14 yanvar 1916-cı ildə Ədirnədə yerləşən 16-cı hərbi hissənin komandiri təyin edildi. Ədirnədə olduğu 2 ay müddətində 16-cı hərbi hissənin təchizatı, nizam-intizamı və təlimi ilə məşğul oldu. Təlim məqsədilə "Mes’elesinin Halli ve Emirlerin Sûret-i Tahrîrine Dâir Nasâyih" ("Taktiki məsələlərin həlli və əmrlərin yazılmasına dair nəsihətlər") əsərini yazdı və nəşr etdi. Şərq cəbhəsində rus ordusu Osmanlının 3-cü Ordusunu geri oturtmuş və 16 fevralda Ərzurumu, 3 martda Bitlis, Muş, Van və Hakkarini işğal etmişdi.[]Polkovnik Mustafa Kamal 11 mart tarixində 3-cü Orduya kömək məqsədilə tabeliyindəki 16-cı hərbi hissə ilə birlikdə Diyarbəkirə göndərildi; Hələblə gələn Mustafa Kamal uzun yol qət etdikdən sonra 27 martda Diyarbəkirə çatdı. Rütbəsinə görə çətin iş tapşırılan 16-cı hərbi hissənin komandiri Mustafa Kamalın rütbəsi 1 aprel 1916-cı ildə Diyarbəkirdə olanda "briqada generalı"na (mirliva) yüksəldildi və "paşa" titulu aldı. 35 yaşında əldə etdiyi bu rütbə Birinci Dünya müharibəsində aldığı ən yuxarı rütbə olacaqdı. 16 apreldə ordunun qərərgahını Silvanda qurdu. Bitlis-Muş arasındakı təxmini 100 kilometrlik cəbhəyə nəzarət edirdi, tabeliyindəki ordu 13.741 əsgər, 9.297 tüfəng, yeddi pulemyot və 19 topdan ibarət idi.
İldırım Ordular qrupunun komandiri Kamal Paşa (1918). Üstündəki zolaq "sultanın fəxri adyutenti" olduğunu göstərir.
Ənvərin Şərq cəbhəsindəki planında 2-ci və 3-cü Ordunun birgə əməliyyatı nəzərdə tutulurdu. Amma 2-ci Ordu qərbdə yerləşmədən ruslar 3-cü Orduya hücum edib onları məğlub etdilər və 15 aprel 1916-cı ildə Trabzonu işğal etdilər; iyul ayında isə Gümüşxanə, Bayburt və Ərzincan da daxil olmaqla daha geniş ərazi tutdular və 2-ci Ordunu Diyarbəkirə doğru geri oturtdular. Osmanlı ordusu 3 avqustda əks-hücuma keçdi; 6 avqustda Mustafa Kamalın 16-cı diviziyası Muş və Bitlisi ruslardan geri alaraq Osmanlı ordusuna strateji üstünlük qazandırdı. Mustafa Kamal Qafqaz cəbhəsində bu uğuruna görə "Qızıl qılınclı imtiyaz medalı" ilə mükafatlandırıldı. Rusların avqustun sonunda əks-hücuma keçməsinin ardınca Mustafa Kamal 21 avqustda ordunu yenidən Silvana geri çəkdi. Muş rusların, Bitlis isə osmanlıların hakimiyyətində idi.
Mustafa Kamal Diyarbəkirdə olanda İttihadçı fədai hökumət çevrilişi etmək qərarına gəlmişdi. O, müharibədə Osmanlının məğlub olacağını düşünürdü. Xilas olmağın tək yolunu isə Bab-ı Əliyə (sədrəzəm sarayı) basqın edib hərbi çevriliş etməkdə görürdü. Yeni Baş komandir və Hərbi nazir vəzifəsinə isə Mustafa Kamalın gəlməyini istəyirdi. Tərəfdaşlarından biri bu planı Ənvər Paşaya çatdırdı. Buna görə də Yaqub Cəmil güllələnərək öldürüldü. Mustafa Kamal Falih Rıfkı Ataya danışdığı xatirələrinə deyir: "Həmin vaxtda divizyalarımdan birinin komandiri Əli Fuad Cəbəsoya "Yaqub Cəmil asılıb. Səbəbi isə mənim baş komandir və Hərbi nazir olmasam məğlub olacağımızı" deməsidir. Dediyini etsəydi belə İstanbula gedən kimi ilk işim onu cəzalandırmaq olacaqdı. Əgər mən o və onun kimilər vasitəsilə hakimiyyətə gətiriləcək adamamsa onda adam deyiləm!" demişdir.
Qışın tez gəlməsi müharibənin şiddətlənməsinin qarşısını aldı. 25 noyabr 1916-cı ildə 2-ci Ordu komandiri Əhməd İzzət Paşa icazə alıb İstanbula qayıdanda Mustafa Kamal komandir vəkili olaraq ordunun başına keçdi. Vəkil olanda gələcəkdə İstiqlaliyyət müharibəsində bərabər olacağı zabitlər İsmət İnönü, və Əli Fuad Cəbəsoyun komandanlığı altına keçdi.
Mustafa Kamal 18 fevral 1917-ci ildə Hicaz yürüşünə qoşulan hissələrin komandiri təyin edildiyini öyrəndi. 26 fevralda Ənvərin başçılığı ilə keçiriləcək iclaslara qoşulmaq üçün Dəməşqə getdi. Görüşlərdən sonra planlarda dəyişiklik edildi; Fəxrəddin Paşanın hərbi hissələrinin Fələstin cəbhəsinə göndərilməsi və Mustafa Kamalın 2-ci Ordunun komandiri təyin edilməsi qərara alındı. Bu qərar sədrəzəm Talat Paşa tərəfindən təsdiqləndi.
9-cu Ordunun müfəttişi Mustafa Kamal Paşa, 17 aprel 1919
Mustafa Kamal 13 noyabrda İstanbulun Heydərpaşa vağzalına çatdı. Heydərpaşadan İstanbula keçərkən boğazda şəhərin işğalı üçün gəlmiş düşmən gəmilərini görəndə məşhur "Gəldikləri kimi gedərlər!" ifadəsini işlətdi. İşğal edilmiş İstanbulda qaldığı altı ay müddətində ölkənin işğalına və parçalanmasına qarşı mübarizə aparmaq istəyən digər vətənpərvər zabitlərlə gizli görüşlər keçirdi. O, "Minber" qəzetini nəşr edərək siyasi məsələlərə qoşuldu. İlin sonuna yaxın da əvvəl yazdığı "Zabit və komandir ilə hasb-i hal" kitabını nəşr etdirdi. İstanbulda əvvəlcə Pera Plazada qaldı, qısa müddət sonra Hələbdə tanış olduğu Suriya vətəndaşı xristian ərəb Bəyoğlundakı evinə köçdü. Ardınca 21 dekabr 1918-ci ildə Akartelərdə yaşayan anası Zibeydə xanım və bacısı Makbule ilə birlikdə hazırda Atatürk Muzeyi olan evə köçdü. İstanbulun işğal olunduğu bu günlərdə Mustafa Kamal dostları ilə bu evdə tez-tez görüşürdü. Bu görüşlərdə əvvəlcə İstanbuldakı hökuməti dəyişdirmək daha sonra isə ölkənin işğalına qarşı ordunun parçalanmasının qarşısı almaq, silah və hərbi sursatların ehtiyatda saxlanması, gənc zabitlərin Anadoluya göndərilməsi və xalqın əhavli-ruhiyyəsinin yüksəldilməsi mövzularında qərarlar qəbul edilirdi. Samsuna gəldiyi gün, yəni 16 may 1919-cu ilə qədər bu evdə yaşadı.
Osmanlıda siyasi qalmaqallar davam etdiyi vaxtda Mustafa Kamal Rauf, Əli Fuad, Fəxrəddin, , Kazım Qarabəkir, İsmət kimi zabitlərlə sıx görüşləri davam edirdi. 1919-cu ilin fevral ayında Əli Fuad 20-ci hissənin komandiri olaraq Ankaraya, 13 martda isə Kazım Qarabəkir 15-ci hissənin komandiri olaraq Ərzuruma göndərildi. Mustafa Kamal da Anadoluda vəzifəyə təyin edilmək istəyirdi.
Aprel ayında Hərbi nazir Şakir Paşa tərəfindən çağrılan Mustafa Kamal Fevzi Çaxmaq paşanın vəkili briqadir generalı Kazım İnancın da qəbul etdiyi qərarla Şərqi Anadoluda yunanların təcavüzünün həll edilməsi vəzifəsi ilə 9-cu Ordunun müfəttişliyinə təyin edildi. Qərar 30 apreldə rəsmi şəkildə açıqlandı və qısa müddət sonra kabinet tərəfindən təsdiq edildi. Mustafa Kamalın buradakı vəzifəsi bölgədə nizam-intizamı təmin etmək, silahların yığılıb təhlükəsiz yerdə saxlanılmasına nəzarət etmək, ordunun "şuralar" qurması mövzusundakı hesabatları araşdırmaq və əgər bunlar doğrudursa bunun qarşısını almaqdan ibarət idi. Mustafa Kamal son olaraq sultan ilə sonuncu dəfə görüşdü və 16 mayda heyətləri ilə birlikdə Samsuna doğru Bandırma gəmisi ilə yola çıxdı.
"Büyük Mecmua" jurnalının 20 mart 1919 tarixli buraxılışında "Böyüklərimiz — Mustafa Kamal Paşa" başlıqlı məqalə2 fevral 1919-cu ildə Mersinli Camal Paşa atəşkəs şərtlərinə görə Şərqdə Osmanlı ordularını təşkil etmək üçün müfəttiş olaraq Anadoluya göndərilmişdi. İngilis ali komissar admiral Kaltorp və fransız ali komissar admiral Amet 1918-ci ilin noyabr ayında Osmanlıya nota göndərdilər. Şərqdə türklərin xristianları öldürdüyünü, buna qarşı tədbir görülməsini tələb etdilər. Mustafa Kamal Paşaya sultan VI Mehmed tərəfindən Altı regiondakı xristian əhalini qorumaq və işğalçılara qarşı təşkil edilən kiçik miqyaslı üsyanları yatırmaq tapşırıldı.[]
Atatürk jurnalist Falih Rıfkı Ataya Samsuna gəlməzdən əvvəl VI Mehmed ilə son görüşünü danışmışdır. Sultan Mehmed bu görüşdə Mustafa Kamal Paşaya "Paşa, paşa, indiyə qədər dövlətə çox xidmət etmisən, bunların hamısı artıq bu kitaba girmişdir, tarixə keçmişdir. Bunları yadından çıxart, əsas indi göstərəcəyin xidmət hamısından vacib ola bilər. Paşa, paşa, dövləti xilas edə bilərsən!" demişdir. Amma Atatürk Mehmedin səmimiyyətindən əmin olmadığını, onun Antanta dövlətlərinin siyasətinə uyğun olaraq milli mübarizəyə qalxan türklərin məhv edilməsini istədiyini demişdir. Mustaf Kamal 19 may 1919-cu ildə qərargah polkovnikləri , Kazım Dirik, , dr. polkovnik , qərargah mayoru Xosrov Gərədə, dr. mayor , mayor Kamal Doğan, kapitanlar Cavad Abbas Gürər və ilə birlikdə Samsuna yola çıxdı.
İşğala qarşı mübarizə 30 oktyabr 1918-ci ildə atəşkəs imzalandıqdan dərhal sonra başlasa da, Mustafa Kamal və tərəfdaşları olan komandirlərin Samsuna gəliş günü — 19 may 1919-cu il tarixi Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsinin başlanğıcı qəbul edilir. Bir həftə müddətində Mantıka Palasda qaldığı bu müddət ərzində bölgədə baş verən silahlı münaqişələrin səbəbini araşdırmış və sultan VI Mehmed tərəfindən tapşırılan vəzifəsinin əksinə Milli Ordunun yaranmasında rol oynamışdır.
"İleri" qəzetinin 6 oktyabr 1919-cu il tarixli "Mustafa Kamal Paşa" başlıqlı məqaləsi
21 mayda müdafiə vəziyyəti haqda danışmaq üçün ingilis müdafiə zabiti mayor L. H. Harst və iki vəzifə yoldaşı ilə görüşdü. İngilislərin Osmanlı hökumətinin ölkəni idarə edə bilməməsi və bir neçə il xarici ölkələrin müdaxilə etməyinə ehtiyac olduğu fikirlərinə qarşı çıxdı, Samsundakı mübahisəli məsələlərin yunanların təcavüzlərinə son verdikdə həll olacağını və Osmanlı torpaqlarında yunanların müstəqillik qazanmağa haqları olmadığını bildirdi. Samsunda bir neçə gün daha qalan və görüşlər keçirdən Mustafa kamal bu bir həftənin sonunda getdi. Qəsəbədə xoş qarşılanan Mustafa Kamal əhalidən "Müdafiə Hüquq Cəmiyyətləri"nin şöbəsini açmalaranı istədi. Mustafa Kamalın Havzada etdiklərini yunanlar mayor Harsta çatdırmışdılar; Harstın hesabatının ardınca 8 iyunda ali komissar admiral Kaltorp ingilis Xarici İşlər Nazirliyinə bu haqda teleqraf göndərdi. Bunun ardınca ingilis məmurları Osmanlı hökümətinə Mustafa Kamalın vəzifəsindən uzaqlaşdırılması mövzusunda təzyiq göstərdilər. Həmin gün sədrəzəm vəkili ingilislərə kabinetin Mustafa Kamalı geri çağırmağa qərar verdiyini bildirdi; Hərbi nazir isə Mustafa Kamalın ora getməsinə onların özlərinin icazə verdiyini xatırlatdı, lakin Mustafa Kamala "İstanbula qayıdaraq özünü şərəfləndirməsini" bildirdi. Mustafa Kamal 11 iyunda vaxt əldə etmək üçün geri çağrılmasının səbəbini soruşdu. Havzada qaldığı on yeddi günün sonunda Rauf Orbaydan onun ölkəyə daxil olmasına mane olmaq üçün ingilis dəstəsinin göndəriləcəyi xəbərini alanda heç kimə xəbər vermədən 13 iyunda Refət Belənin diviziyasının yerləşdiyi Amasyaya getməyə qərar verdi.
Amasya sirkulyarı
Mustafa Kamal Paşa, 1919
Mustafa Kamal 13 iyunda, Əli Fuad və Rauf 19 iyunda, isə 20 iyunda Amasyaya çatdı. Həmin vaxtda Qərbi Anadoluda yunanların işğalı davam edirdi. 18 iyunda Mustafa Kamal 1-ci hərbi hissənin komandiri polkovnik Cəfər Tayyara göndərdiyi teleqrafda İstanbuldakı hökumətin gücünü itirdiyini və Anadolu xalqının milli azadlıq üçün birləşdiyini yazmışdı.
Mustafa Kamal hazırladığı bildiriş şablonu haqda müzakirə üçün 19 – 20 iyunda Rauf, Refət və Əli Fuad ilə görüşdü. Sirkulyar hazırlandıqdan sonra Konyadakı 2-ci Ordu müfəttişi Camal Mərsinli vasitəsilə Ərzurumda yerləşən 15-ci hərbi hissənin komandiri Kazım Qarabəkirə göndərildi və təsdiqləndi. 22 iyun 1919-cu ildə Amasya sirkulyarı rəsmi şəkildə elan olundu. Daha sonra bütün komandirlərə teleqrafla göndərildi.
İstanbuldakı işğalçıların narazılığına səbəb oldu və ingilislər Mustafa Kamalı İstanbula geri gətirmək üçün İstanbul hökumətinə göstərdikləri təzyiqləri artırdılar. Daxili İşlər naziri bəy sirkulyar göndərərək Mustafa Kamalın yaxşı əsgər olduğunu, amma ingilislərin təzyiqi səbəbilə vəzifəsindən uzaqlaşdırıldığını bildirdi. Amasya sirkulyarında vətənin bütövlüyü və xalqın azadlığı mühüm məsələ idi. Sirkulyarda Sivasda konqres keçiriləcəyi bildirilmişdi. Şərq əraziləri üçün isə Ərzurumda konqres təşkil ediləcəyi, daha sonra Ərzurum konqresinin üzvlərinin də Sivasa qoşulacağı bildirilmişdir.
Mustafa Kamalın hakimiyyətə daxil olmasını istəməyən Əli Kamal 23 iyunda yerli səllahiyyətli şəxslərə "onun hökumət işləri ilə əlaqəli heç bir istəyinin yerinə yetirilməməsi" əmrini
verdi. Bundan xəbəri olmayan Mustafa Kamal və Rauf 26 iyundan Amasyadan Ərzuruma gəldilər. Sivas qubernatoru Mustafa Kamalı necə qarşılamalı olduğu barədə İstanbula sual göndərdi. Əli Kamal və Hərbi nazir Şövkət Turqut Paşa arasında şiddətli münaqişə baş verdi; iki nazir də 26 iyunda istefa verdi. Yeni nazir Sivas qubernatoruna Mustafa Kamalı "vəzifəsindən uzaqlaşdırılmış bir general kimi qarşılamasını" bildirdi.
Kazım Qarabəkir Mustafa Kamalı 3 iyulda Ərzurumdan 15 km uzaqlıqda qarşıladı və qonaqları təntənə ilə Ərzurum qalasının qərərgahına apardı. Mustafa Kamal 7 iyulda bütün komandirlərə göndərdiyi sonuncu əmrində hərbi və milli təşkilatların dağıdılmaması, komandanlıq mövqelərinin təhvil verilməməsi, döyüş sursatı və silahların verilməməsi, "düşmən" birləşmələrinin atacağı addımlara əks-hücum göstərilməli olduğunu bəyan etdi. Bu əmrdən xəbər alan admiral Kaltorp Refət və Mustafa Kamalın dərhal geri gətirilməsini əmr etdi. 8 – 9 iyul gecəsi Mustafa Kamal Hərbi nazir Əli Fərid Paşa ilə teleqraf vasitəsilə saatlarla danışdı. Danışıq bitdikdən sonra vəzifəsindən uzaqlaşdırılacağını hiss edən Mustafa Kamal istefa verdi, Fərid Paşa aisə vəzifəsindən uzaqlaşdırıldığını dedi.
Kazım Qarabəkir Paşa tərəfindən Ərzurumda keçirilən Ərzurum konqresinə qatıldı. Mustafa Kamal əvvəlcə hazırlıq komissiyasının başçısı, daha sonra Qarabəkirin səyi nəticəsində konqresin başçısı seçildi. Çıxışında "ölkənin bölündüyünü, İstanbul hökümətinin gücüz olduğunu və Antanta dövlətləriin intriqalarından danışdı; ölkəni dirçəldə biləcək milli hökumət qura biləcəklərindən bəhs etdi.
Konqres İtanbul höküməti tərəfindən ciddi etirazla qarşılandı. Belə ki, konqresin özünü parlament hesab etdiyi, bu səbəblə onun dərhal sona çatmasını, Mustafa Kamal və tərəfdaşlarının dərhal tutulub İstanbula göndərilməsi istənirdi. Mustafa Kamalın başçılığı ilə əks-cavabda bu ittihamlar rədd edildi.
7 avqustda Ərzurum konqres bəyanatı yayımlandı. Bu bəyannamədə vətənin bölünməzliyi, vətəni qorumağı və müstəqilliyi İstanbul höküməti bacara bilməsə, müvəqqəti hökumət qurulacağı, xristian azlıqlara siyasi və sosial tarazlığı pozacaq azadlıq verilməyəcəyi, mandat sisteminin qəbul edilməyəcəyi qərara alınmışdı.
Mustafa Kamal konqresin bitməsindən sonra üç həftə Ərzurumda qaldı. Ərzurumda yaşayan təqaüdə çıxmış mayordan Sivasa getmək üçün borc aldı. 29 avqustda , Rauf və ilə birlikdə Ərzurumdan ayrıldı. Ərzincanda də onlara qoşuldu. 2 sentyabrda Sivasa çatdılar.
Sivas konqresi 4 – 11 sentyabr 1919-cu il tarixləri aralığında keçirilmişdir. Mustafa Kamal etirazlara baxmayaraq konqresin birinci günündə sədr seçildi. 11 sentyabrda elan edilən "Sivas konqresi bəyannaməsi"ndə Mudros müqaviləsi imzalandığı günə qədərki torpaqların qorunacağı və bütovlüyü qeyd edilmişdir.
Konqres müddətində İstanbul höküməti Mustafa Kamalı həbs etməyə cəhd etdilər. 3 sentyabrda Daxili İşlər naziri və yeni Hərbi nazir Elazığ qubernatoru Əli Qalibə Mustafa Kamalı həbs edib konqresi ləğv etməsini əmr etmişdi. Əli Qalib Malatyaya gələrək ingilis kapitan Eduard Noel və kürd Bədirxan ailəsinin bəzi nümayəndələri ilə görüşdü. Kazım Qarabəkir baş verəcək sui-qəsd cəhdinə qarşı kiçik süvari dəstəni Malatyaya göndərib Bədirxanları həbs etməyi əmr etdi. Bunu eşidən Əli Qalib, mayor Noel və Bədirxanlar Suriyaya qaçdı. İstanbul höküməti isə Mühittin Paşaya Sivasa gedib buranı nəzarətdə saxlamasını əmr etmişdi, amma Əli Fuadın əmri ilə onlar hələ yolda olarkən yaxalanmışdır.
Bu uğursuz əməliyyatlar millətçilərin Anadolunun işğal olunmamış ərazilərində hakimiyyəti ələ keçirmələrinə yol açdı. 24 sentyabrda Trabzon qubernatoru həbs edildi; 26 sentyabrda Konya qubernatoru Refət Belənin şəhəri tutmaq üçün gəldiyini eşidəndən sonra şəhərdən uzaqlaşdı. Bunları görən İstanbul höküməti Anadoluda nəzarəti itirəcəyini başa düşdü və 27 sentyabrda Əbdül Kərim Paşanın vasitəçiliyi ilə Mustafa Kamalla teleqraflaşdı. Mustafa Kamal bu danışıqda istefa verməyini istədi. 30 sentyabrda Damad Fərid istefa verdi və onun yerinə Əli Rza paşa sədrəzəm olaraq təyin olundu. Sonda 20 – 22 oktyabr tarixlərində İstanbul höküməti ilə Mustafa Kamal Amasyada görüşdü. 3 gün davam edən görüşün nəticəsində zəif razılaşma əldə edildi.
TBMM-nin açılışı
Mustafa Kamal 27 dekabr 1919-cu ildə Ankaraya gəldi. 29 dekabrda İstanbul höküməti Mustafa Kamalın öz istəyi ilə istefa etdiyini elan etdi. 1919-cu ilin dekabrında sonuncu ABŞ təklifində "qondarma Ermənistan dövlətinin yanında Türk dövləti" qurulacağını qeyd edilmişdi. 1920-ci ilin yanvar ayında yunanların Qərbi Anadolunu işğal edəcəkləri şayiələri yayılmağa başladı. 9 yanvarda polkovnik Fəxrəddin Altay ilə görüşən Mustafa Kamal yunanlara qarşı Qərbi Anadoludakı bütün ordunun başına keçməyi planlaşdırdığını bildirdi. Həmçinin polkovnik İsmət ilə Ankarada görüşüb Yunanıstan ilə müharibənin qaçınılmaz olduğunu və döyüşdə kiçik dəstələrlə yox, nizami ordu ilə qələbə qazana biləcəyini bildirdi.
12 yanvar 1920-ci ildə 72 vəkillə Osmanlının sonuncu məclis iclası keçirildi. 28 yanvar 1920-ci ildə Osmanlı Məclis-i Məbusanın Mustafa Kamalın başçılığı ilə hazırlanmış qərarlarını qəbul etdi, 17 fevralda isə ictimaiyyətə açıqlandı. "Türkiyə" ifadəsinin ilk dəfə qeyd olunduğu bu bildirişi Birinci Dünya müharibəsini sona çatdıran sülh müqaviləsində Türkiyənin qəbul etdiyi hərbi şərtlər təşkil edirdi. Həmin vaxtda Antanta Dövlətləri İstanbulun işğalı ilə bağlı görüşürlər, həmçinin Anadoluda hakimiyyət boşluğu yaranırdı. 3 martda sədrəzəm Əli Rza paşa istefa verdi; yerinə Saleh Paşa gəldi. İngilislər 15 – 16 martda hakimiyyətə müdaxilə etdilər, mühüm binaları tutub türk millətçiləri həbs etməyə başladılar. Həbs edilmiş millətçilər daha sonra Malatyaya sürgün ediləcəkdi. 18 mart 1920-ci ildə İstanbuldakı son məclis iclası keçirildi və məclisin müddətsiz fəaliyyətini dayandırmasına qərar verildi.
İngilislərin bu cəhdlərinə cavab olaraq Mustafa Kamal əvvəlcə Anadoludakı ingilis zabitlərin saxlanmasını əmr etdi. Daha sonra isə İstnabuldakı vəkilləri Anakaraya çağıraraq yeni seçkilər keçirdi.
23 aprel 1920-ci ildə Ankarada Türkiyə Böyük Millət Məclisi açıldı. Məclis 24 apreldə fəaliyyətə başladı. Mustafa Kamal 120 səsdən 110-unu əldə edərək sədr seçildi. TBMM açıldıqdan bir gün sonra Mustafa kamal açılış danışığında Birinci Dünya müharibəsinə girməyin məcburi olduğunu ifadə etdi:
"Nəticəsi fəlakət və təəssüfləndirici hadisələrə səbəb olan və xalqımızın kədərinə yol açan Dünya müharibəsinə qoşulmamaq əlbəttə ki, daha çox yaxşı olardı. Lakin bu maddi cəhətdən mümkün deyildi. Çünkü qoşulmamağımız silahlı bitərəfliliyi, yəni boğazların bağlı olmasını tələb edirdi. Halbuki vətənimizin coğrafi mövqeyi, İstanbulun strateji vəziyyəti, rusların Antanta dövlətləri ilə birgə olması bizim müharibədən uzaq olmamıza qətiyyən uyğun deyildi. Bundan əlavə silahlı bitərəfliliyin davam etməsi üçün pulumuz, silahımız, sənayemiz, qısaca, lazımi sursatlarmız da yox idi. Antanta dövlətlərinin, xüsusilə ingilislərin pul verməməyi bir yana, gəmilərimizi ələ keçirərək xalqın əziyyətlə topladığı gəmiqayırmaya aid yeddi milyon lirəmizi məcburi almaları, Antanta dövlətlərinin müharibə elan etmələri, Osmanlının xeyrinə olmayan Emənistan Respublikası yaratmağa qərar verdiklərini bildirmələri və hətta bolşeviklərin paylaşdığı gizli müqavilələrdən də göründüyü kimi İstanbulun Çar Rusiyasına vəd edilməsi müharibəyə Antanta dövlətlərinə qarşı girməyimizin məcburi olduğunu göstərən açıq-aydın faktlardır."
Ali Baş Komandan Mustafa Kamal Paşa Türk qoşunlarının yanında (İzmit, 18 iyun 1922)
Bir həftə sonra isə "The Mail" qəzetinin 1 may 1920-ci il tarixli manjetində qeyd edilirdi ki, Mustafa Kamal Osmanlının dağılmasında, İslamın ayaq altına düşməsində İngiltərəni ittiham edirdi. Qoşunlarını soyqırım törətməkdə ittiham edənləri isə qəti təkzib etdi; yalnız qırğın törədənlərin cəzalandırıldığını qeyd etdi. Bundan əlavə "İngiltərəni cəzalandıracam" deyən Mustafa Kamal İngiltərə koloniyalarında üsyanın başlamasının öz əlində olduğunu bildirdi.
19 – 26 apreldə Antanta dövlətləri San-Remo konfransında Osmanlının bölünməsini planlaşdırırdılar. Britaniya Baş naziri Lloyd Corc Qərbi Anadolunun işğal planını dəstəkləyirdi. Görüşlər bitdikdən sonra uzun müddət gözləyən yunanlar şərqə və şimala doğru hərəkətə keçərək 8 iyulda Bursanı tutdular. Yunanlar İzmirin şimalından Mərmərənin cənubuna qədər olan bütün Egey sahili əraziləri işğal etdilər. 25 iyulda Ədirnə, 27 iyulda isə bütün Frakiya itirildi.
10 avqustda İstanbul hökuməti ilə Antanta dövlətləri arasında Sevr müqaviləsi imzalandı. Mustafa Kamal bu vaxt ərzində Antanta dövlətlərinə qarşı siyasi dəstək əldə etməyə çalışırdı. Bu məqsədlə Rusiyaya göndərilən heyət 19 iyulda Moskvaya çatmış və ingilislərə qarşı bolşevikləri müttəfiqliyə dəvət etmişdi. Bolşeviklərin təhlükəli müttəfiq olduğunu düşünən Mustafa Kamal həm daxili, həm də xarici siyasətdə siyasi tarazlığı qormağa önəm verdi. Uzun görüşlərdən sonra rusların Şərqi Anadoluda torpaq tələbləri qəti şəkildə rədd edildi. Mustafa Kamal Kazım Qarabəkirə Qarsın qərbini yenidən tutmağa icazə verdi. 29 sentyabrda zəif erməni müqavimətinə baxmayaraq Sarıqamış alındı; 24 – 30 oktyabrda Qars ermənilərdən geri alındı. Mustafa Kamalın təlimatı ilə ermənilərin üzərinə təzyiq davam etdirildi; 18 noyabrda ermənilər tamamilə məğıub olaraq Ankararın şərtlərini qəbul etməyə məcbur oldular. 3 dekabr 1920-ci ildə imzalanan Gümrü müqaviləsi ilə Ermənistanın sərhədi tanındı. Şərq sərhədində təhülkəsizlik təmin edildikdən sonra qoşunlar qərbə göndərildi. Kilikiya və Şimali Mesopotamiyadakı qüvvələr nizami vəziyyətə salındı.
Böyük hücumun ardınca 11 oktyabr 1922-ci ildə TBMM, İngiltərə, Fransa və İtaliya arasında imzalanan Mudanya barışığı ilə müharibə sona çatdı. Yunanlar görüşlərdə iştirak etməmişdi, müqavilədə İtaliya onları təmsil edirdi. Bu müqavilənin nəticəsində türklər və yunanlar arasında müharibə başa çatdı. Şimali Frakiya TBMM-yə verilmiş və sülh müqaviləsi imzalanana qədər TBMM burada ən çox 8000 nəfərlik qoşun saxlaya bilərdi. Boğazlar və İstanbul da TBMM hökumətinə verilmişdi. Sülh müqaviləsi imzalanana qədər Antanta dövlətləri İstanbulda qalacaqdı.
Mudanya barışığından sonra sülh müqaviləsi imzalanması üçün bitərəf ölkə olan İsveçrənin Lozanna şəhəri seçilmişdi. Burada Türkiyəni İsmət İnönü təmsil etmişdi. Konfrans 20 noyabr 1922-ci ildə çağrıldı və fikir ayrılığı səbəbindən 4 fevral 1923-cü ildə danışıqlar dayandı. 23 aprel 1923-cü ildə danışıqlar yenidən başlamış və 24 iyul 1923-cü ildə Lozanna müqaviləsi imzalanmışdır. Müqavilədə cənub sərhədləri olduğu kimi saxlanmışdır. Meriç çayı Yunanıstanla sərhəd təyin edilmişdir. Qaraağac və ətraf əraziləri təzminat olaraq Türkiyəyə verilmişdir. Egey dənizindəki Bozcaada və Gökçeada da Türkiyəyə verilmiş, yunanların əlində qalan Anadoluya yaxın adaların silahsızlaşdırılması qərarı qəbul edilmişdir. Kapitulyasiyalar tamamilə ləğv edilmişdir. Osmanlı imperiyasının 1845-ci ildən Birinci Dünya müharibəsinin sonuna qədər olan borcları yenidən hesablanaraq azaldılmışdır. Həmçinin borclar Osmanlıdan ayrılan dövlətlər arasında gəlir nisbətinə uyğun olaraq bölüşdürülmüşdür. Türkiyənin borclarını türk pulu və ya fransız frankı ilə ödəməsi təklifi qəbul edilmişdir. Lozanna Boğazlar müqaviləsi ilə boğazlardan sərbəst keçmək təmin edilmiş, Boğazlar Komissiyası qurulmuş, boğazlar və ətrafı silahsızlaşdırılmışdır. Türkiyədə yaşayan yunanlarla Yunanıstanda yaşayan türklərin yer dəyişdirməsi qəbul edilmişdir. Beləliklə İstiqlaliyyət müharibəsi 24 iyul 1923-cü ildə Lozanna müqaviləsinin imzalanması ilə nəticələnmişdir. Bu müqavilədən sonra Sevr müqaviləsi ləğv edilmiş, Türkiyə Lozanna müqaviləsinə əsasən qurulmuşdur.
Respublikanın elan edilməsi
Mustafa Kamala şeir oxuyan uşaq (Vəzirxan, 16 yanvar 1923)
Mustafa Kamal sultanlığın ləğvindən sonra 15 yanvar 1923-cü ildə Əskişəhərdə hökumət sistemləri ilə bağlı çıxışında respublikaya qarşı çıxır və respublika ilə konstitusiyalı monarxiya arasında heç bir fərq olmadığını bildirir:
Kamal Paşa Nurəddin Paşanın 2-ci Ağır Artilleriya bölüyünün yanında, 18 yanvar 1923
"Bütün dünya tarixində və bu gün də dünya üzrə mütləqiyyət idarəsinə, konstitusiyalı idarəyə rast gəlirik, bir də respublika hökümətləri də görürük. Bildiyimiz konstitusiyalı monarxiya və respublika hökümətlərinin təşkili hakimiyyət bölgüsü əsasında təşkil edilir. Biz hakimiyyət birliyi əsasında hökumət təsis etdik… Məncə həqiqətdə hakimiyyət bölgüsü yoxdur, hakimiyyət birliyi vardır. Əgər şəriət qaydalarına uyğunluq baxımından qiymətləndirmək istəyirsinizsə, nəzərinizə çatdırım ki, bizim şəriət qaydalarımızda müəyyən bir hökumət ifadəsi yoxdur. Respublika, mütləqiyyət formaları kimi bir forma müəyyən edilməyib…"
Mustafa Kamal müxalifətin gücləndiyi, seçkilərin keçiriləcəyi vaxtın qeyri-müəyyən olduğu bir vaxtda, 19 yanvar 1923-cü ildə İzmitdə parlamentli idarəetmə sistemini müdafiə edir və respublikanın üstün olduğunu belə açıqlayır: "Bizim hökümətimiz daha despotik hökumət deyildir. Mütləq və konstitusiyalı monarxiya höküməti də deyildir. Bizim hökümətimiz Fransa və ya Amerika hökümətlərinə də oxşamır. Bizim hökümətimiz xalq hökümətidir. Tam olaraq şura hökümətidir. Yeni Türkiyə dövlətində hakimiyyət xalqındır…"
Mustafa Kamal 2 fevral 1923-cü ildə İzmirdə çıxışında respublika ilə konstitusiyalı monarxiya idarəetmə üsulları arasında çox kiçik fərq olduğunu belə ifadə edir: "Mütləqiyyət hökümətləri vardır, konstitusiyalı hökümətlər də vardır, respublika hökümətləri də vardır. Bunlar bu gün dünyada gördüyümüz idarəetmə formalarıdır. Lakin bütün bu adları iki ad altında birləşdirə bilərsiniz. Şəxsi hakimiyyət vardır və yaxud respublikalı hakimiyyət vardır. Mən bu ifadə tərzimlə respublika ilə konstitusiyalı hakimiyyət arasında çox az fərq olduğunu gördüm… Məncə, sultanlıq, respublika formalarında müəyyən müddət dəyişməz səlahiyyətlərə malik olan müvəqqəti sultan vardır. Digərində idə özü sultan olan və öldükdən sonra da övladına və yaxud qohum və yaxınlarına miras olaraq qalan sultanlıq vardır…"
Mustafa Kamala aid ingilis karikaturası, 7 noyabr 1923
Mustafa Kamal respublikanın elan ediləcəyini ilk dəfə 22 sentyabr 1923-cü ildə "Wiener Neue Freie Fresse" qəzetinin müxbirinin paytaxtın hara olacağı sualına cavab olaraq ifadə etmişdir: "O ki, qaldı Türkiyənin paytaxtı məsələsinə. Bunun cavabı təbiidir: Ankara Türkiyə Respublikasının paytaxtıdır."
İstiqlaliyyət müharibəsinin ardınca Türkiyədə iki başlı hakimiyyət yaranmışdı. TBMM 1 noyabr 1922-ci ildə Osmanlı sultanlığını ləğv edib VI Mehmedi hakimiyyətdən uzaqlaşdıraraq İstanbul hökumətinin hüquqi varlığına son qoydu. 8 aprel 1923-cü ildə yeni rejimin təməlini təşkil edən Xalq Partiyasının (CXP) əsasını qoydu.
25 oktyabr 1923-cü ildə həm Baş nazir, həm də Daxili İşlər naziri olan Fəthi Bəy Daxili İşlər nazirliyini tərk etdiyi açıqladı. Qazi Mustafa Kamal 28 oktyabr 1923-cü il gecəsi Çankayada İsmət Paşa və bəzi şəxsləri toplayaraq "Sabah respublikanı elan edəcəyik," dedi və öz qərarını açıqladı. 29 oktyabr axşam yerli saatla saat 18:45-də TBMM-nin iclası başladı. Anayasa Komissiyasının hesabatı və digər sənədlər təsdiqlənmək üçün iclasa təqdim edildi və 29 oktyabr 1923-cü il bazar ertəsi axşamı saat 20:30-da millət vəkillərinin alqışları və "Yaşasın cümhuriyyət!" nidaları ilə respublika elan edildi.
Prezidentlik dövrü (1923–1938)
"Asri Hafta" qəzetində "Xilaskar və muhibimiz, şanlı və uca qazimiz Mustafa Kamal Paşa Həzrətləri" alt yazısı ilə paylaşılan şəkil, 1926
Respublikanın elan edilməsinin ardınca keçirilən prezident seçkisində iştirak edən 158 millət vəkilinin hamısının seçimi ilə Qazi Mustafa Kamal Türkiyənin ilk prezidenti seçildi. Atatürk öz sözü ilə Türkiyəni "müasir mədəniyyət səviyyəsinə çatdırmaq" məqsədilə bir sıra mühüm islahatlar keçirdi. 1924-cü il konstitusiyasına əsasən TBMM 29 oktyabr 1923-cü ildə keçirilən prezident seçkisindən sonra üç dəfə də (1927, 1931, 1935-ci illərdə) Qazi Mustafa Kamalı yenidən prezident seçdi. Atatürkün prezidentlik dövründə İsmət İnönü, Fəthi Okyar və Cəlal Bayar Baş nazir olmuşdur. Bu müddətdə ən çox vəzifədə olan və ən çox hökumət quran İsmət İnönü olmuşdur. Belə ki, Atatürkün prezidentliyi dövründə 8 hökumət qurulmuşdur.
Daxili siyasət
Atatürk tez-tez ölkədə səyahət edərək dövlət işlərinə yerində nəzarət etmişdir.
İslahatlar
TBMM-də 3 mart 1924-cü ildə Təhsil islahatı keçirilərək mədrəsələr ləğv edilmiş və Türkiyə Respublikasının sərhədləri daxilində yerləşən bütün məktəblər Türkiyə Respublikası Təhsil Nazirliyinə tabe edilmişdir. Təhsil qurumlarının vahid bir yerə tabe edilməsi ilə təhsil milliləşdirilmişdir. Həmin tarixdə TBMM-də qəbul edilən digər bir qanunla xəlifəlik ləğv edilmiş və Osmanlı xanədanının nümayəndələri vətəndaşlıqdan çıxardılaraq xaricə sürgün edilmişdir.
Prezident Qazi Mustafa Kamal Samsun-Çarşamba dəmir yolunun təməlinin atılması mərasimində, 21 sentyabr 1924
17 fevral 1925-ci ildə aşar vergisi (onda bir vergisi) ləğv edilmişdir. Aşardan əldə edilən gəlirin dövlətin xərclərinin yüzdə otuzuna bərabər olmasına baxmayaraq kəndlilərin vəziyyətinin yaxşılaşdırılması və istehsalın artırılması məqsədilə bu vergi ləğv edilmişdir.
25 noyabr 1925-ci ildə Papaq qanunu qəbul edildi. Bu qanunla TBMM nümayəndələrinə və dövlət işçilərinə papaq taxmaq məcbur edildi və türk xalqına da buna zidd hərəkət etmək qadağan edildi.
30 noyabr 1925-ci ildə TBMM-də xanəgahların, və türbələrin bağlanması qanunu qəbul edildi və 13 dekabr 1925-ci ildə Türkiyə Respublikasının rəsmi qəzetində dərc edilərək qüvvəyə mindi.
Osmanlı dövlətində istifadə olunan saat, təqvim və ölçülər Avropa dövlətlərindən fərqli olduğuna görə sosial, ticari və rəsmi münasibətləri çətinləşdirirdi. Osmanlının son vaxtlarında həmin fərqliliyi aradan qaldırmaq üçün bəzi işlər görülsə də bunlar kifayət etmirdi. Respublika dövründə bu problemləri həll etmək üçün çalışıldı. 26 dekabr 1925-ci ildə qəbul edilən qanunla Hicri və Rumi təqvimlərin yerinə miladi təqvim qəbul edildi və 1 yanvar 1926-cı ildən başlayaraq istifadə olundu. Bundan əlavə günbatımına əsaslanan alaturka saat əvəzinə müasir dünyanın istifadə etdiyi saat sistemi təmin edildi. Bir gün 24 saata bölünərək günlük həyat nizamlandı.
Atatürk dövründə Türkiyənin yerli sənayesində inkişaf baş verdi. Türkiyənin ilk yerli təyyarəsi onun dövründə Vecihi Hürquş tərəfindən istehsal olundu.
1928-ci ildə millətlərarası rəqəmlər qəbul edildi. 1931-ci ildə qəbul edilən qanunla istifadə olunan arşın, əndazə, okka kimi ölçü vahidləri ləğv edildi və bu ölçülərin əvəzində uzunluq vahidi olaraq metr, çəki vahidi olaraq isə kiloqram qəbul edildi. Bu dəyişikliklərin nəticəsində ölkədə ölçü sistemi vahid oldu.
1935-ci ildə qəbul edilmiş digər bir qanunla cümə günü olan həftə tətili yerinə şənbə günü günortadan sonra və bazar günü həftə tətili olaraq müəyyən edildi.
17 fevral 1926-cı ildə İsveçrə Evlilik Qanunundan təcümə edilib hazırlanmış Evlilik Qanunu qəbul edildi və 4 oktyabr 1926-cı ildə qüvvəyə mindi. Bu qanunla türk ailə həyatı yenidən nizamlanmış; tək qadınla evlilik, rəsmi nikah və miras mövzusunda bərabərlik təmin edilmişdir.
1 mart 1926-cı ildə 1889-cu il İtaliya Zanerdelli Qanununa əsaslanaraq hazırlanan 765 saylı Türkiyə Cinayət Qanunu TBMM tərəfindən qəbul edilərək qüvvəyə minmişdir.
Atatürk Nazilli Mətbuat Zavodunun açılışında, 9 oktyabr 1937
TBMM 1 noyabr 1928-ci ildə yeni əlifbanın qəbul edilməsinə dair qanun qəbul etdi. Qanun qəbul edildikdən sonra əhaliyə oxu-yazı öyrətmək məqsədilə "Milli məktəblər" quruldu. Atatürk 24 noyabr 1928-ci ildə "Milli məktəblərin baş müəllimi" elan edildi.
Qadınların 1930-cu ildə yerli, 1934-cü ildə isə ümumi seçkilərdə seçmə və seçilmə hüququ tanınmışdır.
12 iyul 1932-ci ildə Atatürkün təlimatı ilə Türk Dili Tədqiqat Cəmiyyəti qurulmuşdur. 1934-cü ildə keçirilən qurultayda cəmiyyətin adı "Türk Dili Araşdırma Qurumu"; 1936-cı ildəki qurultayda isə "Türk Dil Qurumu" olaraq dəyişdirilmişdir.
Homogen və birləşmiş xalq yaradılması üçün türkləşdirmə siyasəti tətbiq edildi. Türk olmayan azlıqlara ictimaiyyətdə türk dilində danışmaq məcbur edildi, türk dilində olmayan toponimlər və azlıqların soyadları türk dilinə çevrildi.
Atatürk Singeç körpüsünün açılışında (Tunceli, 17 noyabr 1937)Atatürk Ankarada, 29 oktyabr 1925
Atatürkün təlimatı ilə qurulan qurumlardan digər biri Türk Tarix Qurumudur. Türk tarixini və mədəniyyətini araşdırmaq məqsədilə yaradılan Türk Tarixi Tədqiqat Heyəti 4 iyun 1930-cu ildə ilk iclasını keçirmiş və idarə heyətini təyin etmişdir. 29 mart 1931-ci ildə Türk Ocaqlarının 7-ci Qurultayında bağlanma qərarı verildikdən sonra, 12 aprel 1931-ci ildə "Türk Tarixi Tədqiqat Cəmiyyəti" adı ilə yenidən təşkil edilmiş və fəaliyyətinə davam etmişdir. Qurumun adı 1935-ci ildə "Türk Tarixi Araşdırma Qurumu", daha sonra isə "Türk Tarix Qurumu" olaraq dəyişdirilmişdir.
21 iyun 1934-cü ildə qəbul edilmiş Soyadı Qanununa görə hər türk öz adından başqa ailəsinin ortaq işlədəcəyi soyada sahib olacaqdı. Bu soyadlar türk dilində olacaq, əxlaqa zidd və gülünc adlar soyad olaraq qəbul edilməyəcəkdi. Soyadı Qanununun qəbul edilməsindən sonra 24 noyabr 1934-cü ildə TBMM tərəfindən Mustafa Kamala "Atatürk" soyadı verilmişdir. 26 noyabr 1934-cü ildə qəbul edilmiş digər bir qanunla isə; Ağa, Hacı, Hafiz, Xoca, Molla, Əfəndi, Bəy, Bəyəfəndi, Paşa, Xanım, Xanıməfəndi və Həzrətləri kimi ləqəb və titullar ləğv edilmişdir.
3 dekabr 1934-cü ildə qəbul edilən "Bəzi kisvələrin (dini geyimlər) geyilməyəcəyinə dair qanun" ilə ruhanilərin hansı din və məzhəbə mənsub olmalarından asılı olmayaraq mabəd və ayinlər xaric digər vaxtlarda ruhani geyimində olmalarına icazə veriləcəkdi.
Atatürk prezidentlik dövründə həmçinin torpaq islahatı üçün də çalışmışdır.
Atatürk 1923–1938-ci illər hakimiyyəti dövründə Türkiyə iqtisadiyyatı ortalama 7,5% qalxaraq ölkənin ÜMM-su dünyanın mində 3,62-sindən mində 6,62-sinə yüksəlmişdir. Onun dövründə Türkiyə Respublikası dünyanın ən sürətlə inkişaf edən ölkələrindən biri olmuşdur.
Atatürk xarici siyasətdə realist və dinamik idi. Ona verilən "xarici siyasətiniz hansı prinsipə əsaslanır?" sualına "Biz özümü tanıyan şəxslərik. Həyata keçirə bilməyəcəyimiz istəklərimiz yoxdur." cavabını vermişdir. O, islamçılıq və turançılıq ideyalarının zərərli səviyyəyə yüksəlməsinə qarşı tədbirlər görmüşdür.
Hərbi tərbiyə görən və müharibələrdə iştirak edən Atatürk əsgərlik xidmətindən sonra sülh və əmin-amanlıq üçün çalışmışdır. Bunu onun "Bizim fikrimizcə, beynəlxalq siyasi təhlükəsizliyin inkişafının birinci və ən mühüm şərti xalqların ən azı sülhməramlılıq ideyasında səmimi birliyidir." ifadəsində görmək mümkündür.
Türkiyə-Yunanıstan münasibətləri
Atatürk hərbi akademiya manevrlərində, 28 may 1936
Atatürk Türkiyə-Yunanıstan münasibətlərini nizamlamaq üçün 1930-cu ildə Yunanıstanın Baş naziri Türkiyəyə dəvət edərək keçmiş düşməni ilə dostluğun təməlini qoydu. Venizelos hakimiyyətdən getdikdən sonra da Türk-Yunan münasibətləri sabit qalmağa davam etdi. Venizelosun xələfi 1933-cü ilin sentyabr ayında Atatürkü ziyarətə gəldi və Türkiyə Yunanıstan arasında Balkan sazişinin ilkin mərhələsi olan "Səmimi müqavilə" adında pakt imzalandı. Atatürk 1934-cü ildə Venizelos tərəfindən namizəd göstərildi. Amma Nobel Mükafatı Komissiyası qiymətləndirməyə qəbul etmədi.
Yunanıstanın Anadolunu işğal etməsinin yanlış olduğunu düşünən və Türkiyə ilə dotluq münasibətlərinin davam etdirilməsini müdafiə edən diktator Atatürk haqqında demişdir:
"…Prezident Atatürkün ortaq ideyalar və sülhməram iş birliyi çərçivəsində Türkiyə-Yunanıstan ittifaqının həqiqi qurucusu olduğunu heç vaxt unutmayacayıq. İki ölkə arasında sıx dotluq əlaqələri quruldu. Yunanıstan bu Türkiyə üçün gələcək yaradan bu böyük şəxsin xatirələrini qoruyacaq."
Millətlər Cəmiyyəti
Türkiyə Respublikası 13 aprel 1932-ci ildə keçirilən Cenevrə konfransında Millətlər Cəmiyyətinə üzv olmağa hazır olduğunu bildirmişdir. İspaniya və Yunanıstan Türkiyənin Millətlər Cəmiyyətinə qəbul edilməsini təklif etmişdir. Millətlər Cəmiyyəti bu təklifi 6 iyul 1932-ci ildə səsvermə yolu ilə qəbul etmişdir. Beləcə Türkiyə 18 iyul 1932-ci ildə bu cəmiyyətə üzv olmuşdur. Millətlər Cəmiyyətini 1945-ci ildən sonra Birləşmiş Millətlər əvəz etmişdir.
1933-cü ildə AlmaniyadaNasional Sosialist Fəhlə Partiyasının hakimiyyətə gəlməsi, İtaliyanınAralıq dənizi və Balkan yarımadasında möhkəmlənmək istəyi və Avropa dövlətlərinin silahlanma yarışına başlaması dünyada sülhü pozdu. Bu səbəblərdən Balkan dövlətləri arasında müttəfiqlik münasibətləri yarandı. Türkiyə 14 sentyabr 1933-cü ildə Ankarada Yunanıstanla Səmimi müqavilə, 17 oktyabr 1933-cü ildə Rumıniya ilə Dostluq, Hücum etməmə, Arbitraj və Barışıq müqaviləsi, 27 noyabr 1933-cü ildə isə Belqradda Yuqoslaviya ilə həmin müqaviləni imzalandı.
İkinci Dünya müharibəsinin yaxınlaşması Avropada bir çox siyasi dəyişikliyə səbəb oldu. Boğazların müdafiəsini öz üzərinə götürən dövlətlərdən biri İtaliya Həbəşistana hücum etdi. Yaponiya isə öz istəyi ilə Millətlər Cəiyyətindən çıxdı. Dünyada sülhün təmin edilməsi üçün keçirilən konfranslar nəticəsiz qalmış, bütün dövlətlər silahlanmağa başlamışdı.
Siyasi vəziyyətin gəginləşdiyini görən Atatürk boğazlar məsələsini birdəfəlik həll etməyə qərar verdi. Türkiyə hökuməti Millətlər Cəmiyyətindən Lozanna müqaviləsindəki boğazlara aid şərtlərin dəyişdirilməsini tələb etdi. Bu səbəbdən İsveçrə Montrö şəhərində konfrans başlatmış və 20 iyul 1936-cı ildə Türkiyə, İngiltərə, Fransa, Bolqarıstan, Rumıniya, Yuqoslaviya, Yunanıstan, Yaponiya və SSRİ arasında Montrö boğazlar müqaviləsi imzalanmışdır. Konfransa qoşulmayan İtaliya 2 may 1938-ci ildə Boğazlar müqaviləsinə qoşulmuşdur. Montrö boğazlar müqaviləsinin əsas müddəaları bunlardır:
Boğazlar qeyd-şərtsiz Türkiyəyə veriləcək.
Sülh dövründə hər bir dövlətin ticarət gəmisi sərbəst keçə biləcək, amma müharibə və sülhdə hərbi və mülki hava qüvvələrinin keçməsinə icazə verilməyəcək.
Əgər Türkiyə bitərəfdirsə müharibə dövründə ticarət gəmiləri keçə biləcək.
Sülh dövründə sualtı qayıqlar ististina olmaqla hərbi gəmilər on beş gün əvvəldən Türkiyə hökumətinə xəbər verməli, gedəcəkləri yer, ad və növ bildirilməli və sonra təyyarə istifadə etməmək şərti ilə boğazlardan keçə biləcək.
Əgər Türkiyə müharibəyə giribsə, düşmənə heç bir şəkildə kömək etməmək şərti ilə yalnız bitərəf dövlətlərin ticarət gəmiləri boğazlardan sərbəst keçə biləcək.
Montrö müqaviləsi 20 il qüvvədə qalacaqdı. Amma bu müddətin bitməsindən 2 il əvvəl tərəflərdən heç biri müqavilənin ləğv edilməsini istəməsə müqavilə qüvvədə qalmağa davam edəcəkdi. Montrö müqaviləsinin müddəti 1956-cı ildə bitsə də tərəflərdən heç biri müqavilənin ləğv edilməsini istəmədiyinə görə bu müqavilə hələ də qüvvədədir.
İtaliyanın şərq ölkərinə hücum planı səbəbi ilə Türkiyə, İran, İraq və Əfqanıstan arasında 8 iyul 1937-ci ildə İranda Səadabad sarayındaSəadabad paktı imzalandı. Pakta qoşulan dövlətlər dotluq münasibətlərini qoruyacaq, Millətlər Cəmiyyəti Paktı və Brian-Kolleq paktına sadiq qalacaq, bir-birlərinin daxili işlərinə qarışmayacaq, bir-birlərinə hücum etməyəcək, mübahisəli məslələr yarandıqda ortaq qərar qəbul edəcək və sərhədlərin qorunmasına əhəmiyyət verəcəkdilər.
Azərbaycana münasibəti
Mustafa Kamal paşa, İbrahim Əbilov və Rusiyanın Türkiyədəki ticarət nümayəndəsi S. Aralov
"Azərbaycanın sevinci bizim sevincimiz, kədəri bizim kədərimizdir. Azərbaycan bizim qardaşımızdır. Heç nəyə baxmayaraq ona yardım etmək borcumuzdur." sözlərini Mustafa Kamal Atatürk 1921-ci ildə Azərbaycan SSR-in Türkiyədəki təmsilçisi İbrahim Əbilovun etibarnaməsini qəbul edərkən demişdir.
Şəxsi həyatı
Doğum tarixi
1940-cı ildə çap olunmuş və Atatürkün doğum tarixinin 1880 olduğunu göstərən poçt markası
Atatürkün doğum tarixi dəqiq bilinmir. Həmçinin özü də bilmirdi. Miladi təqvim Türkiyədə 26 dekabr 1925-ci ildən başlayaraq istifadə olunmağa başlamışdır. Doğum tarixinin dəqiq olmamasının səbəbi isə Osmanlı dövründə istfadə olunan iki fərqli təqvimdir. Atatürkün doğum ili 1926-cı ilin yanında hicri və ya rumi təqvim olduğu qeyd edilməmişdir. Bu səbəbdən miladi təqvimdə ay və ilə əsaslanaraq 1880 və ya 1881-ci ildə anadan olduğu dəqiq bilinmir. Faiq Rəşid Ünat bu məsələni araşdırmaq məqsədilə Zibeydə xanımın Salonikidəki qonşularını ziyarətə gedib bu mövzuda suallar vermişdir. Aldığı cavablar müxtəlifdir. Belə ki, bəzi qonşular Atatürkün yaz günündə, bəziləri isə qış günündə (yanvar və ya fevral) anadan olduğunu iddia etmişdirlər. Atatürk özü anasının ona yaz günündə anadan olduğunu dediyini, bacısı Makbule Atadan isə anasının ona Mustafa Kamalın fırtınalı gecədə anadan olduğunu dediyini söyləmişdir. Ənvər Benhan Şapolyo Atatürkün 23 dekabr 1880-ci ildə anadan olduğunu, Şövkət Sürəyya Aydəmir isə bu tarixin 4 yanvar 1881-ci il olduğunu iddia etmişdir. Şişli Atatürk Muzeyində saxlanılan Atatürkün sonuncu şəxsiyyət vəsiqəsində doğum tarixi "1881" yazılmışdır. 1882-ci ildə anadan olmuş Əlif Fuad Cəbəsoy Şişlidəki evində onun "Rauf Bəylə mən sənin böyük qardaşınıq. Çünkü ikimiz də səndən bir yaş böyüyük." nitqini mənbə göstərərək "1881-ci il təvəllüdlü" olduğunu yazmışdır.
Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsinin başlanğıc günü qəbul edilən 19 mayın Atatürkün doğum günü olması tarixçi Rəşid Saffet Atabinen tərəfindən təklif edilmişdir. Bu təklifi Atatürk çox bəyənmiş və ondan doğum gününün soruşanlara 19 may demişdir. Amma bu tarix qəribə hal yaradır. Belə ki, 1881-ci ilin 19 may günü rumi təqvimdə 1297-ci ilə bərabərdir, amma rəsmi doğum tarixi rumi təqvimin 1296-cı ilidir. Rumi təqviminin 1296-cı ili 13 mart 1880 və 12 mart 1881-ci illər arasındadır. Alternativ olaraq Atatürkün doğum tarixi 19 may 1880-ci il qəbul edilə bilər. Bu səbəblərdən Atatürkün nə doğum ili, nə də doğum günü tam dəqiq bilinməmişdir.
Atatürkün rumi təqviminin 1296-cı ilində anadan olduğu haqda mənbələr olsa da, onun doğum gününü dəqiq bilmək üçün kifayət qədər mənbə yoxdur. Atatürkün doğum günü miladi təqvimlə 1880 və ya 1881-ci il ola bilər. Doğum günü öz istəyi ilə 19 may olaraq qeyd edilmişdir. Həmin gün həm də Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsinin başlanğıcı olduğuna görə xüsusi önəm kəsb edir.
Şəxsiyyət vəsiqəsi
Soyadı Qanunundan sonra Atatürkün şəxsiyyət vəsiqələri
993.814-B seriya və 51 nömrəli şəxsiyyət vəsiqəsi
993.815-B seriya və 51 nömrəli şəxsiyyət vəsiqəsi
27 mart 1923-cü ildə verilən şəxsiyyət vəsiqəsində Boy: Orta; Saç: Sarı; Qaş: Sarı; Göz: Mavi; Burun: Adeta; Ağız: Adeta; Bığ: Sarı, kəsilmiş; Saqqal: Təraşlı; Çənə: Uzun; Üz: Uzun; Rəng: Ağ; Fəqlilik: Tam, Titul: Müşir Qazi Mustafa Kamal Paşa Həzrətləri; Doğum yeri və tarixi: Saloniki, 1296; Atasının adı: Əli Rza əfəndi; Anasının adı: Zibeydə xanım; Vəzifəsi: TBMM rəisi və Ali Baş Komandan; Ailə vəziyyəti: Evli; Hərbi xidməti: Müşir; ünvan isə Hacı Bayram məhəlləsi 161/1 qeyd edilmişdi.
24 noyabr 1934-cü ildə 2587 saylı soyad qanunu ilə Qazi Mustafa Kamala "Atatürk" soyadı verildikdən sonra "993.814-B seriya və 51 nömrəli" yeni şəxsiyyət vəsiqəsində Adı: Kemal; Soyadı: Atatürk; "993.815-B seriya və 51 nömrəli" şəxsiyyət vəsiqəsində isə Adı: Kamâl; Soyadı: Atatürk; Vəzifəsi: Prezident; Ailə vəziyyəti: Subay; ünvan isə Ankara vilayəti, Çankaya məhəlləsi, küçə 139, ev 56, mənzil 49 qeyd edilmişdir.
Vətəndaşlıq İdarəsinin veb saytında vəsiqə nömrəsi: 10000000146; il: Qaziantep; ilçə: Şahinbəy; məhəllə: Bəy; adı: Qazi Mustafa Kamal; soyadı: Atatürk; atasının adı: Əli Rza bəy; anasının adı: Zibeydə xanım; doğum ili: 1881; cinsiyyəti: kişi olaraq görünür.
Doğum yeri
Atatürkün Salonikidəki evi
Atatürk İslahxana küçəsi, Koca Qasım Paşa məhəlləsi, Saloniki, Osmanlı dövlətində (indiki Apotolu Pavlu küçəsi № 75, Aya Dimitri məhəlləsi, Saloniki, Yunanıstan) hazırda muzey olan 3 mərtəbəli və 3 otaqlı evdə anadan olmuşdur.
Amma Atatürkün ögey bacısı Ruhiye xanımın nəvəsi Fərhad Babürün dediyinə görə Atatürkün anadan olduğu ev olaraq tanınan və şəkildə də göstərilən bu ev Atatürkün anadan olduğu ev deyil. Bu ev Zibeydə xanımın ikini həyat yoldaşı, yəni Atatürkün ögey atası Raqıp bəyin evidir.
Atatürk kitab oxumağı, musiqi dinləməyi, rəqs etməyi, at sürməyi və üzməyi sevirdi. Nərd və bilyard oynamaqdan xoşu gəlirdi. Zeybək rəqsi, güləş, Rumelitürküləri ilə maraqlanırdı. Sakarya adı verdiyi atına və iti çox dəyər verirdi. Köməkçilərindən biri Atatürkü asudə vaxtlarında əlindən tarix kitabları düşməyən biri olaraq təsvir etmişdir. Başqa mövzularla maraqlanmaq əvəzinə haddindən çox tarixi kitab oxumasını sevməyən bir siyasətçi ona "Kitab oxuyaraq Samsuna gəldin?" sualına cavab olaraq Atatürk "Mən uşaq vaxtı kasıb idim. Əlimə iki qəpiy pul keçən kimi bir qəpiyini kitaba verirdim. Əgər belə olmasaydı indi etdiklərimin heç birini edə bilməzdim." cavabını verdi. Çankaya köşkündə tez-tez dövlət xadimləri, incəsnət adamları, alimlər birlikdə axşam yeməyində toplaşıb dövlətin problemlərini müzakirə edirdilər. Təmiz və səliqəli geyinməyə önəm verirdi. Atatürk təbiəti çox sevirdi. Tez-tez Meşə Fermasına gedir, müasir kənd təsərrüfatına keçid məqsədilə aparılan işlərə şəxsən qoşulurdu. Yüksək səviyyədə fransız dili, orta səviyyədə alman dili bilirdi.
Şəxsi münasibətləri
Əli Rza əfəndi və Zibeydə xanımın Fatma (1872–1875), Əhməd (1874–1883), Ömər (1875–1883), Mustafa (Kamal Atatürk) (1881–1938), Makbule (Boysan, Atadan) (1885–1956) və Naciyə (1889–1901) adında altı övladları olmuşdur. Fatma dörd, Əhməd doqquz, Ömər isə səkkiz yaşında o vaxtlar yayılan epidemiya difteriya (o vaxtkı adı ilə quşpalazı) xəstəliyindən öldülər. Ən kiçik övlad Naciyə Mustfa Kamalın Hərbi məktəbi bitirdiyi ildə on iki yaşında olanda vərəm xəstəliyinə tutulub öldü. Makbule xanım isə 1956-cı ilə qədər yaşamışdır. Makbule Atadan və Saleh Bozoka görə azyaşlı Mustafa 12 yaşında olanda mayor Rüknəddinin 8 yaşlı qızı Müjgana aşiq olmuşdu. Makbule Atadana görə ikinci sevdiyi qız Xədicə olmuş və Xədicənin anası buna müdaxilə edib aralarındakı əlaqəni kəsmişdir. Sonra komandir Şevki Paşanın 12 yaşlı qızı Əminəyə (Əminə Arıq) riyaziyyat dərsi keçərkən aşiq olmuşdur. Bundan başqa Salonikidə yaşadığı vaxtlarda yunan tacir Əftim Karintenin qızı Eleni Kriyası sevdiyi deyilsə də sübut edilməmişdir.
Mustafa Kamal gənc əsgər olaraq Çanaqqala döyüşündən sonra Osmanlı imperiyasının sonuncu sultanı VI Mehmedin qızı Səbihə Sultana üçüncü tərəflər vasitəsilə evlilik təklifi etdi. Səbihə Sultan əmisi Əbdülməcid Əfəndinin oğlu Ömər Fərrux Əfəndini sevdiyini deyərək bu təklifi rədd etdi. Səbihə Sultan həmin günlərdən 40 il sonra Suat Hayri Ürgüplüyə diktə etdiyi xatirələrində deyir: "Hə, istəmişdi. Mənimlə danışmayıb, amma mən çəkindim və istəmədim. Çünkü qarşımda heç də yaxşı nümunə olmayan Ənvər Paşa ilə Naciyə Sultanın həyatı var idi. Sonra tanınmış …bir komandirlə ailə həyatı qura biləcəyimə inanmırdım."
İstiqlaliyyət müharibəsi vaxtı Raqıb Bəyin qohumu Fikriyə xanım ilə birlikdə yaşayırdı. Vərəm xəstəliyinə tutulan Fikriyə xanım müalicə məqsədilə Almaniyaya getdikdən sonra 29 yanvar 1923-cü ildə İzmirin seçilən varlılarından biri Uşakizadə Muammer Bəyin qızı Lətifə xanımla evləndi.
Mustafa Kamalı sevən Fikriyə xanım onun Lətifə xanımla evləndiyini öyrənən kimi Türkiyəyə geri qayıtdı və ilk iş olaraq köşkə getdi. Amma Lətifə xanım onun gəldiyini öyrənən kimi Atatürkə xəbər vermədən onu köşkdən uzaqlaşdırdı. Bu səbəbdən Fikriyə xanımın Çankaya köşkündə tapança ilə intihar etdiyi deyilir. Mustafa Kamalın Lətifə xanımla evliliyi 5 avqust 1925-ci ilə qədər davam etmişdir.
Atatürk mənəvi qızı ilə gül baxçasında, 12 sentyabr 1936
Atatürkün mənəvi övladları Əbdürrəhim Tuncak, Afifə, Zəhra Aylin, Rukiye Erkin, Nəbilə İrdelp, Səbihə Gökçən, Afət İnan, Mustafa Dəmir və .
Bitlis 1916-cı ildə rus işğalından xilas edildiyi illərdə 16-cı hərbi hissənin komandiri olan Mustafa Kamal Paşa müharibədə bütün ailə üzvlərini itirən və heç kimi qalamayan Əbdürrəhimi övladlığa götürdü. Onu İstanbula — anası Zibeydə xanım və bacısı Makbulenin yanına göndərdi. Zəhra Aylin və ya Zəhra Mehmed (Amasyalı Mehmedin qızı) 1936-cı ildə Londondan ekspres qatarla Parisə səyahət edəndə Amyen yaxınlığında qataradan düşərək öldü. Səbihə Gökçən isə ilk türk qadın pilot və dünyanın ilk qadın döyüş pilotu oldu.
Atatürk: "Türkiyə Respublikasında hər kəs Allaha istədiyi kimi ibadət edə bilər. Heç kimə dini görüşləri ilə bağlı bir şey edilməz. Türkiyənin rəsmi dini yoxdur. Türkiyədə kiməsə öz inancını məcburi qəbul etdirməyə çalışan şəxslər yoxdur və olsa da buna icazə verilməz."
Atatürkün dini inancı mübahisəli məsələdir. Dini inacı mövzusunda fərqli araşdırmaçılar fərqli düşüncələrdədir. Bəzi mənbələr müsəlman olduğunu, bəziləri isə deist və ya ateist olduğunu iddia edir.
Bir danışığında dini "zəruri" adlandıran Atatürk digər danışığında da İslamı "bizim dinimiz" və "böyük dinimiz" adlandırmışdır. Həmçinin Quran haqqında "şanı böyük" və "ən əksiksiz kitab", Məhəmməd haqqında "peyğəmbərimiz əfəndimiz həzrətləri" və "Allahın birinci və ən böyük qulu" ifadələri istifadə etmişdir. 1922-ci il və 1923-cü ildə iki çıxışında "Allah birdir, böyükdür." demişdir.
Atatürk dini "zəruri" adlandırsa da əks olaraq "dini olanların kasıb olmağa məhkum olduqlarını" və bu səbəblə "xüsusilə din anlayışını ləğv etməy"in vacib olduğunu düşündüyünə dair mənbələr də mövcuddur. Kazım Qarabəkirin bildirdiyinə görə Atatürk insanların Quranı başa düşərək oxumaları üçün Quranı türk dilinə təcrümə etdirmişdir. Bunlardan başqa İslama dair işlətdiyi mənfi ifadələr də vardır. Qarabəkirin dediyinə görə Atatürk Quran və Məhəmmədlə əlaqəli mənfi sözlər işlətmişdir.
Mənbələr Atatürkün dinə şübhə ilə yanaşdığını və sərbəst düşünən biri olduğunu göstərir. 1933-cü ildə ABŞ səfiri Çarlz Şerrill Atatürkdən müsahibə aldı. Atatürk müsahibədə "dininin sadəcə kainatın yaradıcısı və hakimi tək Tanrıya inanmaq olduğunu, insanların belə bir Tanrıya inanmağa ehtiyacları olduğunu və dualar vasitəsilə bu Tanrıyla danışmağın yaxşı olduğunu" demişdir. Atatürkə görə türk xalqı İslamın həqiqətən nə olduğunu bilmir və Quranı oxumur. Onun fikrincə insanlar başa düşmədikləri ərəb dilində yazılmış cümlələrdən təsirlənir və adət-ənənələrinə uyğun olaraq məscidlərə gedirlər. Türklər Quranı oxuyub təhlil etdikdən sonra İslamdan uzaqlaşacaqlar.
Ölümü
Atatürkün cənazəsi
Atatürkün səhhətində 1937-ci ildən sonra problemlər yarandı. 1938-ci ilin əvvəllərində ona sirroz diaqnozu qoyuldu. Bu səbəbdən Avropadan həkimlər gətirildi. Türk və xarici həkimlər sağlamlığını geri gətirə bilmədi.
Atatürk 10 noyabr 1938-ci ildə yerli saatla səhər saat 09:05-də Dolmabağça sarayında vəfat etdi. Cənazəsi Ankaraya göndərildi və nəşi 21 noyabr 1938-ci ildə mərasimlə Ankara Etnoqrafiya Muzeyindəki müvəqqəti qəbrinə qoyuldu. Bundan 15 il sonra 10 noyabr 1953-cü ildə Antıqəbirdə yerləşən əbədi qəbrində torpağa tapşırıldı. Vəsiyyətinə görə sərvəti Türk Tarix Qurumuna və Türk Dil Qurumuna verildi; Makbule Atadanın Çankayada qalmasını, Makbule Atadana və mənəvi qızlarına maaş verilməsini və İsmət İnönünün uşaqlarına təhsil almaları üçün dəstək göstərilməsini istəmişdir.
Əsərləri
Atatürkün 1916-cı ildə 16-cı hissə komandiri olduğu vaxtlarda yazdığı "Hərbi təlim və tərbiyə haqqında nöqteyi nəzərlər" əsəri
"Komandanın müharibə təlimi" — Saloniki mətbəəsi, Saloniki, 1908 (Alman dilindən tərcümə).
"Cüməli ordugahı — Süvari: Hərbi hissə, diviziya, təlim və həmlələr" — Saloniki, 1909.
"Ordu toplanması və tətbiqat səyahəti" — Saloniki Hərbi mətbəəsi, 1911.
"Hərbi hissənin müharibə təlimi" — 1912 (Alman dilindən tərcümə).
"Ordu toplanması məsələsinin həlli və əmrlərin qəbul edilməsinə dair nəsihət" — Ədirnə Sənaye Məktəbi mtəbəəsi, 1916.
"Hərbi təlim və tərbiyə haqqında nöqteyi nəzərlər" — Ədirnə Sənaye Məktəbi mtəbəəsi, 1916.
"Zabit və komandir ilə danışıq" — Minbər mətbəəsi, 1918.
"Mədəni məlumatlar" — Milliyət mətbəəsi, İstanbul, 1930.
"Həndəsə" — 1937.
Atatürkün həmçinin 1915–18-ci illərdə müharibədə yazdığı gündəlikləri də vardır. Bunlardan "Anafartalar müharibəsində aid tarixçə" Türk Tarix Qurumu tərəfindən kitab olaraq nəşr edilmişdir. 1908–1938-ci illərdə Atatürkün imzaladığı, yazdığı, danışdığı şəxsi qeydləri daxil olmaqla hər şeyin yer aldığı "Atatürkün bütün əsərləri" adlı ensiklopediya da mövcuddur.
Atatürkün uğurlarının və yazdığı əsərlərinin ən vacib əsaslarından biri kitab oxumağa marağı olmuşdur. Məsələn, sonralar dünya üzrə sülhün və insan hüquqlarının qorunması məsələsində öndərlərdən olan şəxs Herbert Uelles 1921-ci ildə ingilis dilində 1208 səhifəlik "Bəşəriyyətin tarixi" adlı kitab nəşr edir. Bu kitab Atatürk tərəfindən qısa müddətdə oxunur, qiymətləndirilir və Türkiyədə nəşr edildikdən sonra "Nitq" əsərində yer alır. Həmçinin 1756-cı ildə ümumilikdə 5 cilddən ibarət olan və fransız dilində yazılmış "Hunlar, türklər və moğollar" kitabı da Atatürkün oxuduğu kitablardan biridir.
Atatürkün təsis etdiyi qurumlar
Bağlanmış və ya adı dəyişdirilmiş qurumları göstərir.
Doğum adı: Əli Rza oğlu Mustafa; 1890-cı illərdən 1911-ci ilə qədər: Mustafa Kamal; 1911-ci ildən 1916-cı ilə qədər: Mustafa Kamal "Bəy"; 1916-cı ildən 1921-ci ilə qədər: Mustafa Kamal"Paşa"; 1921-ci ildən 1934-cü ilə qədər: "Qazi" Mustafa Kamal "Paşa"; 1934–1935-ci illərdə: Kamal Atatürk; 1935-ci ildən sonra: Kamâl Atatürk. Ömrünün çox hissəsində daşıdığı Mustafa Kamal adı ilə tanınır və yad edilir. "Time" jurnalı 19 may 1941-ci il tarixli nömrəsində yazmışdır: "Yeddi adlı adam. Bu sarışın, mavi gözlü, şən adamın Kamâl Atatürk adı ilə ölməzdən əvvəl yeddi adı var idi."
Atatürkün doğum günü dəqiq bilinmir. 19 may — Samsunda İstiqlaliyyət müharibəsinin başladığı gün onun simvolik doğum günüdür. Bundan başqa Atatürkün 1881-ci ildə deyil 1880-ci ildə anadan olduğu da iddia edilir. Baxın: "Doğum tarixi".
Ətraflı məlumat üçün "Doğum tarixi" başlığına nəzər yetirin.
Endrü Monqoya görə "Bu tarix (15 oktyabr 1911) Mustafa Kamalın İzmir yaxınlığında yerləşən Urla stansiyasından 17 oktyabr 1911-ci ildə Saleh Bozoka göndərdiyi məktubda qeyd edilib. Həmçinin 22 may 1912-ci ildə Benqazidən Əbdül Kərimə göndərilən digər məktubda da həmin tarix qeyd edilmişdir. (ATASE, "1911–1912 Osmanlı-İtalyan Harbi", s. 134)." Corc Qavriç isə bu tarixin 4 oktyabr 1911-ci il olduğunu bildirmişdir.
"Fayl:Atatürk'ün 993 814 seri numaralı nüfus cüzdanı.jpg - Vikianbar". commons.wikimedia.org.
"Fayl:Atatürk'ün 993 815 seri numaralı nüfus cüzdanı.jpg - Vikianbar". commons.wikimedia.org.
Cuthell Jr., David Cameron. Atatürk, Kemal (Mustafa Kemal) // Ágoston, Gábor; Masters, Bruce (redaktorlar ). Arxivlənmiş surət. Encyclopedia of the Ottoman Empire. : . 2009. 56–60. ISBN . LCCN 2008020716. 27 December 2021 tarixində . İstifadə tarixi: 23 January 2021.
Atatürk, Kemal // World Encyclopedia (ingilis), Philip's, 2014, doi:10.1093/acref/9780199546091.001.0001, ISBN, İstifadə tarixi: 9 June 2019
Books, Market House Books Market House, Books, Market House (redaktor), "Atatürk, Kemal", Who's Who in the Twentieth Century (ingilis), Oxford University Press, 2003, doi:10.1093/acref/9780192800916.001.0001, ISBN, İstifadə tarixi: 9 June 2019
Harold Courtenay Armstrong Gray Wolf, Mustafa Kemal: An Intimate Study of a Dictator. page 225
"EINSTEIN AND ATATURK (Part 1), National Geographic Society Newsroom". 2021-05-22 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-07-10.
Zürcher, Turkey: a modern history, 142
Türkiye'nin 75 yılı, Tempo Yayıncılık, İstanbul, 1998, pp. 48, 59, 250
Mastering Modern World History by Norman Lowe, second edition
Sofos, Umut Özkırımlı & Spyros A. Tormented by history: nationalism in Greece and Turkey. New York: Columbia University Press. 2008. səh. 167. ISBN .
Toktaş, Şule. "Citizenship and Minorities: A Historical Overview of Turkey's Jewish Minority". Journal of Historical Sociology. 18 (4). 2005: 394–429. doi:10.1111/j.1467-6443.2005.00262.x. 3 May 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 7 January 2013.
Jongerden, Joost; Verheij, Jelle, redaktorlar Social relations in Ottoman Diyarbekir, 1870–1915. Leiden: Brill. 3 August 2012. səh. 300. ISBN .
Kieser, Hans-Lukas, redaktorTurkey beyond nationalism: towards post-nationalist identities ([Online-Ausg.]). London: Tauris. 2006. səh. 45. ISBN . 13 October 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 7 January 2013.
Öktem, Kerem. "The Nation's Imprint: Demographic Engineering and the Change of Toponymes in Republican Turkey". European Journal of Turkish Studies (7). 2008. doi:10.4000/ejts.2243. 29 December 2012 tarixində . İstifadə tarixi: 18 January 2013.
Aslan, Senem. "Incoherent State: The Controversy over Kurdish Naming in Turkey". European Journal of Turkish Studies. Social Sciences on Contemporary Turkey (10). 29 December 2009. doi:10.4000/ejts.4142. 26 July 2012 tarixində . İstifadə tarixi: 16 January 2013. the Surname Law was meant to foster a sense of Turkishness within society and prohibited surnames that were related to foreign ethnicities and nations
"Mustafa Kemal Atatürk'ün Nüfus Hüviyet Cüzdanı. (24.11.1934)". www.isteataturk.com. 16 December 2012 tarixində . İstifadə tarixi: 26 June 2013.
"Turkey commemorates Atatürk on 78th anniversary of his passing". Hürriyet Daily News (ingilis). 11 December 2021 tarixində . İstifadə tarixi: 21 November 2017.
Jayapalan, N. Modern Asia Since 1900 (ingilis). Atlantic Publishers & Dist. April 1999. ISBN . 2022-03-11 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-07-10.
"ATATURK: Creator of Modern Turkey". www.columbia.edu. 9 November 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 22 November 2017.
Landau, Jacob M. Atatürk and the Modernization of Turkey (ingilis). BRILL. 1984. ISBN . 2022-04-03 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-07-10.
Méropi Anastassiadou; Méropi Anastassiadou-Dumont. Salonique, 1830–1912: une ville ottomane à l'âge des Réformes. BRILL. 1997. səh. 71. ISBN . 2022-03-28 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-07-10.
Cemal Çelebi Granda. Cemal Granda anlatıyor. Pal Medya ve Organizasyon. 2007. ISBN . 2022-04-03 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-07-10.[]
Atatürk: The Biography of the Founder of Modern Turkey, Overlook Press, 2002, ISBN , p. 25–27 2022-03-28 at the Wayback Machine, p.27ff. – "Feyzullah's family is said to have come from the country near Vodina (now Edhessa in western Greek Macedonia). The surname Sofuzade, meaning 'son of a pious man', suggests that the ancestors of Zübeyde and Ali Rıza had a similar background. Cemil Bozok, son of Salih Bozok, who was a distant cousin of Atatürk and, later, his ADC, claims to have been related to both Ali Rıza's and Zübeyde's families. This would mean that the families of Atatürk's parents were interrelated. Cemil Bozok also notes that his paternal grandfather, Safer Efendi, was of Albanian origin. This may have a bearing on the vexed question of Atatürk's ethnic origin. Atatürk's parents and relatives all used Turkish as their mother tongue. This suggests that some at least of their ancestors had originally come from Turkey, since local Muslims of Albanian and Slav origin who had no ethnic connection with Turkey spoke Albanian, Serbo-Croat or Bulgarian, at least so long as they remained in their native land.But in looks Atatürk resembled local Albanians and Slavs.[…] But there is no evidence that either Ali Riza or Zübeyde was descended from such Turkish nomads." page 28; "It is much more likely that Atatürk inherited his looks from his Balkan ancestors.[…] But Albanians and Slavs are likely to have figured among his ancestors."
Sevtap Gamsız, T. C. İnkılap Tarihi ve Atatürkçülük, 2012 İstanbul, s. 12
Kutay, Cemal. Atatürk'ün Beraberinde Götürdüğü Hasret: Türkçe İbadet: Ana Dilimizle Kulluk Hakkı, 1. cilt (1998), Aksoy Yayıncılık, s. 130
Tuğlacı, Pars. Çağdaş Türkiye, 1. cilt (1987), Cem Yayınevi, s. 2
Atatürkçü düşünce (1992), Atatürk Araştırma Merkezi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, s. 696 2012-06-04 at the Wayback Machine
Baba, İmran. Културните взаимодействия на Балканите и турската архитектура. Международен симпозиум 17–19 май 2000, Шумен-България (2001), Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı, s. 24 2012-06-04 at the Wayback Machine
Aydemir, Şevket Süreyya. Tek adam (1963), Remzi Kitabevi, s. 44
Bayhan, Fatih. Gölgesinde Mustafa Kemal büyüten kadın Zübeyde Hanım (2008), Pegasus Yayınları, s. 78
İzmir Ticaret Odası, Atatürk'ün Evi — Bir ulusun geleceğinin doğduğu yer, y.y, t.y.:
Mango, Andrew, Atatürk: the biography of the founder of modern Turkey, (Overlook TP, 2002), p. 27.
Jackh, Ernest, The Rising Crescent, (Goemaere Press, 2007), p. 31, Turkish mother and Albanian father 2022-04-13 at the Wayback Machine
Isaac Frederick Marcosson, Turbulent Years, Ayer Publishing, 1969, p. 144. 2016-12-19 at the Wayback Machine
Celâl Erikan, Komutan Atatürk, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara, 1972, s. 72.
T. C. Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı Yayınları, Türk İstiklâl Harbine Katılan Tümen ve Daha Üst Kademelerdeki Komutanların Biyografileri, Genkur. Basınevi, Ankara, 1972, s. 1–17.
Kâzım Karabekir (Haz: Faruk Özerengin), İttihat ve Terakki Cemiyeti 1896–1909, Emre Yayınları, İstanbul, 1994, s. 322.
Falih Rıfkı Atay, Çankaya: Atatürk'ün doğumundan ölümüne kadar, İstanbul: Betaş, 1984, p. 17. {{{2}}}
Vamık D. Volkan & Norman Itzkowitz, Ölümsüz Atatürk (Immortal Atatürk), Bağlam Yayınları, 1998, ISBN , p. 37, dipnote no. 6 (Atay, 1980, s. 17)
. Türk dünyası edebiyatçıları ansiklopedisi, 2. cilt (2004), Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı: "Babası Ali Rıza Efendi (doğ. 1839), annesi Zübeyde Hanımdır, baba dedesi Hafız Ahmet Efendi, 14–15. yy.da Anadolu'dan göç ederek Makedonya'ya yerleşen Kocacık Yörüklerindendir."
Kartal, Numan. Atatürk ve Kocacık Türkleri (2002), T. C. Kültür Bakanlığı: "Aile Selânik'e Manastır ilinin Debrei Bâlâ sancağına bağlı Kocacık bucağından gelmişti. Ali Rıza Efendi'nin doğum yeri olan Kocacık bucağı halkı da Anadolu'dan gitme ve tamamıyla Türk, Müslüman Oğuzların Türkmen boylarındandırlar."
Dinamo, Hasan İzzettin. Kutsal İsyan: Millî Kurtuluş Savaşı'nın Gerçek Hikâyesi, 2. cilt (1986), Tekin Yayınevi.
"Mustafa Kemal Ataturk – memorial museum in village Kodzadzik (Коџаџик) in Municipality Centar Zupa (Центар Жупа)". Macedonia Travel Blog. 24 May 2013. 4 November 2014 tarixində . İstifadə tarixi: 23 April 2018.
Rachel Simon (1999). 'Reformlara Başlangıç: Mustafa Kemal Libya'da.' Jacob M. Landau (Yay. Haz.) (1999).Atatürk ve Türkiye'nin Modernleşmesi, İstanbul: Sarmal, (s. 39–48) içinde. s. 40.
Rachel Simon, a.g.e., s. 46.
Şevket Süreyya Aydemir, Tek Adam: Mustafa Kemal, Birinci Cilt (1st vol.): 1881–1919, 14th ed., Remzi Kitabevi, 1997, ISBN , p. 31. {{{2}}}
, "Doenmeh", Encyclopaedia Judaica, 2nd ed.; Volume 5: Coh-Doz, Macmillan Reference USA, Thomson Gale, 2007, ISBN , p. 732.
Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi, 31. cilt (2006), Türkiye Diyanet Vakfı, s. 340 2012-06-04 at the Wayback Machine
, Atatürk hakkında hâtıralar ve belgeler, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1959, p. 8. 2022-03-30 at the Wayback Machine
"Mustafa Kemal Atatürk". Turkish Embassy website. 27 September 2007 tarixində . İstifadə tarixi: 7 August 2007.
Tuğlacı, Pars. Çağdaş Türkiye, 1. cilt (1987), Cem Yayınevi, s. 14
, Sınıf arkadaşım Atatürk: okul ve genç subaylık hâtıraları, İnkılâp ve Aka Kitabevleri, 1967, p. 6. 2022-07-17 at the Wayback MachineBenim adım Mustafa. Senin adın da Musfata. Arada bir fark olmalı, ne dersin, senin adının sonuna bir de Kemal koyalım.
"Atatürk as Founder of a State". Daedalus. 97 (3). 1968: 793–828. ISSN 0011-5266. JSTOR 20023842. 2022-04-03 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-07-10 – JSTOR vasitəsilə.
Turco-Italian War 1911–12, The Encyclopedia Americana (1954). cilt 27, s. 175–177.
T. C. Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı Yayınları, Türk İstiklâl Harbine Katılan Tümen ve Daha Üst Kademelerdeki Komutanların Biyografileri, Ankara: Genkurmay Başkanlığı Basımevi, 1972, p. 1. {{{2}}}
Patrick Kinross: Rebirth of a Nation (translation Ayhan Tezel), Sander yayınları, İstanbul, 1972 p.68
D. V. Mikusch: Zwichen Europe und Asien (translation Esat Mermi Erendor), İkarus Yayınları, İstanbul, 1981 ISBN p. 67
T. C. Genelkurmay Başkanlığı Yayınları, ibid, p. 2.
Falih Rıfkı Atay: Çankaya, Pozitif Yayınları, İstanbul, 2004 ISBN
Mango, ibid, p. 37.
. Zeriyt.com. 6 August 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 November 2012.
"1910, Albania broke a major uprising. Minister of War, Shefqet Mahmut Pasha, was personally involved in its printing. For this purpose decided to call his war headquarters Qemali Mustafa who was known as one of the generals prepared and laid him drafting the plan of operations. Mustafa at this time was in the Fifth Army Headquarters in Salonica". Albania.dyndns.org. 26 July 2011 tarixində . İstifadə tarixi: 10 November 2012.
. Albanianhistory.net. 22 October 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 October 2012.
Enstehung und Ausbau der Königsdiktatur in Albanien, 1912–1939 Von Michael Schmidt-Neke
"I remember well the meeting very interesting, I had casually with Mustafa Qemali in 1910, at the time, still a mere lieutenant". Albislam.com. 26 February 2021 tarixində . İstifadə tarixi: 10 November 2012.
Erik Goldstein. Wars and Peace Treaties: 1816 to 1991. Routledge. 2005. səh. 37. ISBN . 2022-07-10 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-07-10.
Richard C. Hall, The Balkan Wars 1912–1913: Prelude to the First World War, Routledge, 2002, p. 81. 2022-07-10 at the Wayback Machine
Kemal Atatürk // Encyclopedia Britannica (ingilis). 21 September 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 21 November 2017.
"Atatürk'ün Bulgar aşkı belgesel oldu". Hürriyet. 18 April 2006. 10 July 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 10 July 2022.
Worringer, Renée. Ottomans Imagining Japan: East, Middle East, and Non-Western Modernity at the Turn of the Twentieth Century. Springer. 2014. ISBN . 2020-10-30 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-07-10.
""Facing History: Denial and Turkish National Security." | Wilson Center". www.wilsoncenter.org (ingilis). 2022-04-02 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-03-14.
Oeconomos, Lysimachos. The martyrdom of Smyrna and eastern Christendom; a file of overwhelming evidence, denouncing the misdeeds of the Turks in Asia Minor and showing their responsibility for the horrors of Smyrna. University of California Libraries. London, G. Allen & Unwin. 1922.
. The Unionist Factor: The Rôle [sic] of the Committee of Union and Progress in the Turkish National Movement, 1905–1926. Brill. 1 January 1984. səh. 59. ISBN . 12 May 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 10 July 2022.
Niki Karavasilis, The Whispering Voices of Smyrna, Dorrance Publishing, 2010, ISBN , pp. 208–209.
Kırlı, Biray Kolluoḡlu. "Forgetting the Smyrna Fire". History Workshop Journal. 60 (60). 2005: 25–44. doi:10.1093/hwj/dbi005. ISSN 1363-3554. JSTOR 25472814. 2022-03-31 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-07-10.
Andrew Mango, Atatürk, John Murray, 1999, ISBN , p. 214.
Findley, Carter V. Turkey, Islam, Nationalism, and Modernity: A History, 1789-2007 (ingilis). Yale University Press. 2010-09-21. 222. ISBN .
(1968). pp.794–795
: Rebirth of a Nation (translation Ayhan Tezel), Sander yayınları, İstanbul, 1972 p.293
Ahmad, The Making of Modern Turkey, 50
; . Judgment at Istanbul: The Armenian Genocide Trials (ingilis). Berghahn Books. 2011. 196, 199. ISBN .
23 Temmuz 1919 Erzurum Kongresi, Atatürk Araştırma Merkezi web sayfası. 2008-05-28 at the Wayback Machine İstifadə tarixi: 11 iyul 2009
Heper, Metin; Sayari, Sabri. The Routledge Handbook of Modern Turkey (ingilis). Routledge. 7 May 2013. 41. ISBN .
Documents on British Foreign Policy, vol. vii, p. 303.
В. Шеремет. Босфор. Moscow, 1995, p. 241.
"TBMM açılış danışığı". TBMM. 24 aprel 1920. 6 may 2021 tarixində . İstifadə tarixi: 28 avqust 2021.
James, Edwin L. "Kemal Won't Insure Against Massacres 2016-03-03 at the Wayback Machine," New York Times, 11 September 1922.
Greco-Turkish wars, Britannica CD 99
. Anadolu Ajansı Genel Müdürlüğü. 9 January 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 January 2008. Ikdam newspaper dated 9 August 1921, reproducing the dispatches of AA dated 5 August and 6th, 1921, announced that Atatürk was promoted to Chief Commander
Shaw, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, 365
Turkey – Declaration of the Turkish republic | history – geography // Encyclopedia Britannica (ingilis). 14 September 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 21 November 2017.
"Republic Day in Turkey". www.timeanddate.com (ingilis). 21 August 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 21 November 2017.
Sedat Yazıcı ilə Fatih Yazıcı, "Tarihsellik ve Kuramsallık Arasında: 1921 ve 1924 Anayasalarında Kuvvetler Birliği/Ayrılığı Tartışması", bilig, güz 2011 59-cu nömrə, səhifə: 248
Taha Akyol, "Atatürk'ün İhtilal Hukuku", 1-ci nəşr, səhifə: 304
"Atatürk'ün Bütün Eserleri", cild 14, səhifə: 328–329
Taha Akyol, "Atatürk'ün İhtilal Hukuku", 1-ci nəşr, səhifə: 306
"Atatürk'ün Bütün Eserleri", cild 16, səhifə: 118
Zürcher, Erik Jan. "Turkey: a modern history" (2004), I. B. Tauris, s. 195
"Türk dünyası araştırmaları", 152-ci nömrə (2004), Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, s. 131
Can Dündar, "Yükselen Bir Deniz", İmge Kitabevi, S:120–145
Baten, Jörg. A History of the Global Economy. From 1500 to the Present. Cambridge University Press. 2016. səh. 226. ISBN .
Mango, Atatürk, 394
Önder, Mehmet. "Atatürk'ün yurt gezileri" (1998), Türkiye İş Bankası
M. Şükrü Hanioğlu. Atatürk: An Intellectual Biography. Princeton University Press. 9 May 2011. səh. 55. ISBN . 5 July 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 4 June 2013.
Mango, Atatürk, 367
İsmail Yavuz, "Mustafa Kemal'in Uçakları", İstanbul, 2013.
M. Şükrü Hanioğlu. Atatürk: An Intellectual Biography. Princeton University Press. 9 May 2011. səh. 158. ISBN . 10 April 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 5 June 2013.
"1924". Ministry of Culture And Tourism. 3 March 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 4 June 2013.
. The National Interest. 3 January 2007. 13 February 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 September 2013.
Wolf-Gazo, John Dewey in Turkey: An Educational Mission, 15–42.
Demirci, Fatih Kadro Hareketi ve Kadrocular, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2006, sayı 15.
Ergüder, J. 1927 Komünist Tevkifatı, "İstanbul Ağır Ceza Mahkemesindeki Duruşma", Birikim Yayınları, İstanbul, 1978
Başvekalet Kararlar Dairesi Müdürlüğü 15 Aralık 1937 tarih, 7829 nolu kararname 7 iyun 2016 at the Wayback Machine. Erişim tarihi: 9 Şubat 2019. Ayrıca: .
. 24 yanvar 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 noyabr 2008.
. 6 mart 2004 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 mart 2004.
Koçak, Cemil (2005) "Parliament Membership during the Single-Party System in Turkey (1925–1945)", European Journal of Turkish Studies
Majid Khadduri (2006) War and peace in the law of Islam, The Lawbook Exchange, Ltd., ISBN -page 290–291
"Ataturk on a Gallipoli pedestal". www.neoskosmos.com. 2 iyun 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 2 iyun 2020.
T. C. Millî Eğitim Bakanlığı Açık Öğretim Okulları (Açık Öğretim Lisesi- Meslekî Açık Öğretim Lisesi) İçin Hazırlanan 11. Sınıf Türkiye Cumhuriyeti İnkılap Tarihi ve Atatürkçülük 2 Ders Notları, Alim ÖZTÜRK, s 76, 2007
"Soysal 1989", ss. 447–463.
. www.tsk.tr. 20 yanvar 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 iyul 2011.
"Səadabad paktı". www.ataturk.net. 4 mart 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 18 iyul 2011.
Mustafa Kamal Ataturk turk Mustafa Kemal Ataturk ve ya sadece Kemal Ataturk diger adi Kamal Ataturk en tezi 1880 ve en geci 1881 Saloniki Saloniki vilayeti Osmanli imperiyasi 10 noyabr 1938 Dolmabagca sarayi Besiktas Turkiye Turkiye Respublikasinin qurucusu ve ilk prezidenti dovlet xadimi marsal 1919 cu ilde baslayan Turkiye Istiqlaliyyet muharibesinin onderi Mustafa Kamal Ataturkturk Mustafa Kemal AtaturkTurkiye Respublikasinin 1 ci prezidenti29 oktyabr 1923 10 noyabr 1938Bas nazirIsmet Inonu 1923 24 1925 37 Fethi Okyar 1924 25 Celal Bayar 1937 39 Evvelkivezife tesis edilibSonrakiIsmet InonuTurkiye Respublikasinin 1 ci Bas naziri3 may 1920 24 yanvar 1921SonrakiFevzi CaxmaqTurkiye Ordusunun Bas komandani5 avqust 1921 29 oktyabr 1923Turkiye Boyuk Millet Meclisinin 1 ci sedri24 aprel 1920 29 oktyabr 1923SonrakiFethi OkyarCumhuriyyet Xalq Partiyasinin 1 ci sedri9 sentyabr 1923 10 noyabr 1938SonrakiIsmet InonuTurkiye Boyuk Millet Meclisinin millet vekili23 aprel 1920 10 noyabr 1938Turkiye Boyuk Millet Meclisinin I II III IV ve V dovr milletvekili23 aprel 1920 10 noyabr 19389 cu Ordu boluyu mufettisi sonradan 3 cu Ordu mufettisi 16 may 1919 9 iyul 1919Ildirim Ordular qrupunun komandiri31 oktyabr 1918 7 noyabr 1918EvvelkiOtto Liman fon Sanders7 ci Ordu komandiri7 avqust 1918 7 noyabr 1918EvvelkiFevzi Caxmaq2 ci Ordu komandiri7 avqust 1918 7 noyabr 1918EvvelkiEhmed Izzet PasaSexsi melumatlarDogum adi Ali Riza oglu MustafaDogum tarixi en tezi 1880 ve en geci 1881Dogum yeri Saloniki Saloniki vilayeti Osmanli imperiyasiVefat tarixi 10 noyabr 1938 1938 11 10 Vefat yeri Dolmabagca sarayi Besiktas TurkiyeVefat sebebi qaraciyer sirrozuDefn yeri AnitqebirAnkara Etnoqrafiya MuzeyiMilliyyeti turkPartiya Cumhuriyyet Xalq PartiyasiTehsili Turkiye Quru Qosunlari mektebi 1899 1902 Monastir Herbi Ali Mektebi d 1896 Osmanli Herbi Mektebi d 1905 Fealiyyeti siyasetci zabit dovlet xadimi yazici inqilabci ordu zabiti d Atasi Eli Rza EfendiAnasi Zibeyde xanimHeyat yoldasi Letife Ussaqi 29 yanvar 1923 5 avqust 1925 Usaqlari Sebihe Goycen Ulku Adatepe d Ebdurrehim Tuncak d Afet Inan Zehra Aylin d Ruqiye Erkin d Nebile Irdelp d Sigirtmac Mustafa d Herbi xidmetQosun novu Turkiye Quru QosunlariDoyusler 31 mart hadisesi Italiya Turkiye muharibesi Balkan muharibeleri Canaqqala doyusu Qafqaz cebhesi Sinay ve Felestin cebhesi Turkiye Istiqlaliyyet muharibesiRutbesi Marsal d Teltifleri Vikianbarda elaqeli mediafayllar Birinci Dunya muharibesinde Osmanli ordusunda xidmet eden Ataturk Canaqqala cebhesinde polkovnik Suriya Felestin cebhesinde ise Ildirim Ordular qrupunun komandiri vezifesine teyin edildi Muharibenin sonunda Osmanli imperiyasinin meglub olmasinin ardinca Istiqlaliyyet muharibesi Turk Milli Herekatina liderlik ve onderlik etdi Turkiye Istiqlaliyyet muharibesi erefesinde Ankara Hokumetini qurdu Turkiye Ordusunun bas komandani olaraq Sakarya doyusundeki qelebesine gore 19 sentyabr 1921 ci ilde leqebini aldi ve marsal rutbesine yukseldi Herbi ve siyasi fealiyyeti ile Antanta Dovletleri ve onlarin destekcileri uzerinde qelebe qazandi Muharibeden sonra Cumhuriyyet Xalq Partiyasini qurdu ve partiyanin ilk sedri oldu 29 oktyabr 1923 cu ilde prezident secildi 1938 ci ilde olene qeder dord hakimiyyet dovrunde bu vezifede xidmet ederek Turkiyede en uzun muddet prezident olmus sexs oldu Ataturk muasir proqressiv ve dunyevi olan milli dovlet yaratmaq ucun siyasi iqtisadi ve medeni sahelerde dunyevi ve milletci sekilde islahatlar heyata kecirmisdir Bele ki xarici olkelere verilmis iqtisadi imtiyazlar legv edildi ve onlara mexsus muessiseler ve demir yollari millilesdirildi Tehsil sahesinde qebul etdiyi qanunla tehsil Turkiye hokumetinin nezaretine kecdi Tehsil sistemi dunyevi ve elmi tehsile esaslandirildi Minlerle yeni mekteb tikildi Ibtidai tehsil pulsuz ve mecburi edildi Xarici mektebler dovletin nezaretine kecdi Kendlilerden alinan agir vergiler asar vergisi azaldildi Kisilerin papaq ve bezi deyisiklikler edildi Teqvim saat ve olculerde deyisiklikler edildi Mecelle legv edilib evezinde dunyevi qanun qebul edildi Qadinlarin mulki ve siyasi huquqlari bir cox Qerb olkesinden evvel tanindi Poliqamiya legv edildi Qadinlarin sahidliyi ve miras haqqi kisilerinkiyle beraber edildi Eynile Turkiyede qadinlara dunyanin ekser olkelerinden evvel yerli seckilerde 1930 daha sonra umumi seckilerde 1934 secmek ve secilmek huququ verildi Cinayet ve borc haqqinda dunyevi qanunlar qebul edildi Senayenin dirceldilmesi meqsedile qanun qebul edildi Torpaq islahati edilmesine cehd edildi Ereb herflerine esaslanan Osmanli elifbasinin yerine latin qrafikasina esaslanan yeni turk elifbasi tesis edildi Xalqin maariflenmesi ucun tehsil kompaniyasi basladildi Universitet islahati kecirildi Birinci Besillik Senaye Plani qebul edildi Sinif ve statusa gore ayri seckilik yaradan leqeb ve adlar legv edildi ve soyadlari quvveye mindi Yekcins ve vahid xalq yaratmaq ucun turklesdirme siyaseti heyata kecirilirdi Turkiye Dovlet Demir Yollari Turk Hava Yollari Mineral Tedqiqat ve Kesfiyyat Umumi Mudirliyi Turk Tarix Qurumu Turk Dil Qurumu Deyanet isleri uzre rehberlik ve bir cox basqa dovlet qurumlari Ataturk terefinden ve ya Ataturkun desteyi ile tesis edildi Kend teserrufatinin toxuculugun masinqayirmanin teyyare ve avtomobil senayesinin inkisafina destek verildi Butun bunlara baxmayaraq Ataturkun hedefleri ile olkenin siyasi sosioloji qurulusu arasindaki ucurum aradan qalxmadi Ataturk tarixde 100 en cox oyrenilmis sexsiyyetler siyahisina daxil edilmisdir Usaqliq ve genclik 1881 1904 1839 cu ilde anadan oldugu dusunulen atasi Eli Rza efendi eslen Simali Makedoniyadandir Atasinin ailesi XIV XV esrde Anadoludan koc etmis Kocacik kocerilerindendir Eli Rza bey evvelce dini veqflere nezaret eden memur olaraq islemis Rusiya Osmanli muharibesinden evvel 1876 77 ci illerde konullu leytenant olaraq xidmet etmisdir Zibeyde xanimla aile heyati qurduqdan sonra Salonikide ticaretle mesgul olmusdur Anasi Zibeyde xanim 1857 ci ilde Saloniki seherinin qerb hissesinde fermer ailesinde anadan olmusdur Anasinin nesli Karamandan Rumeliye gelen turkmenlere dayanir Makbule Atadan Zibeyde xanim ve Mustafa Kamal Eli Rza beyle Zibeyde xanim 1871 ci ilde aile heyati qurdu ve Eli Rza beyin atasina mexsus Salonikideki evde yasamaga basladilar Ataturk rumi teqvimi ile 1296 ci miladi teqvimle 1880 1881 ilde Salonikide anadan olmusdur Samsuna geldiyi 19 mayi dogum gunu olaraq qebul etmisdir Fatma Omer Ehmed Naciye ve Makbule adli bes ovladin ilk dordu kicik yasda olmusdur Mektebe baslama yasina catan Mustafanin hansi mektebe gedeceyi movzusunda anasi ile atasi arasinda munaqise yaranmisdir Anasi Mustafanin Hafiz Mehmet Efendinin mehelle mektebine getmesini atasi ise o dovrdeki yeni usullarla tehsil veren dunyevi Semsi Efendi Mektebinde oxumasini isteyirdi Sonda evvelce mehelle mektebine baslayan Mustafa bir nece gun sonra Semsi Efendi Mektebine kecdi Ataturk mekteb secimindeki bu qerari ucun heyati boyu atasina minnetdarligini bildirmisdir Ataturk 1888 ci ilde atasini itirdi Bir muddet Rapla fermasinda anasinin ogey qardasi Huseyinin yaninda qalib sade ferma isleriyle mesgul olduqdan sonra tehsilsiz qalacagindan narahat olan anasinin isteyi ile Salonikiye qaytidi bibisinin yaninda yasamaga baslayib mektebi bitirdi Bu muddetde Zibeyde xanim Salonikide gomruk memuru isleyen Raqip Beyle evlendi M Kamal Herbi Mektebde dostlari ile birlikde 1901 Mustafa dunyevi mekteb olan ve burokrat yetisdiren yazildi Anasinin bu qerarina qarsi cixmasina baxmayaraq 1893 cu ilde liseye daxil oldu Bu mektebde riyaziyyat muellimi kapitan Uskuplu Mustafa Sabri bey ona menasi mukemmellik yetiskinlik olan Kamal adini verdi Fransiz dili muellimi kapitan Nakiyuddin bey Yucekok azadliq dusuncesi ile genc Mustafa Kamalin dusunce terzine tesir etdi Ataturk mektebi 1895 ci ilde sinif dorduncusu olaraq bitirdi Mustafa Kamal girmeyi dusunse de ona qardasliq eden salonikili zabit Hesen Beyin Bitolada tehsilin daha yaxsi oldugu tovsiyesini qebul ederek 1896 ci ilde yazildi 1896 1899 cu illerde tehsil aldigi Bitola Herbi Liseyinde tarix muellimi qolagasi Mehmet Tevfik bey Mustafa Kamalin tarixe olan maragini artirdi Mektebde fransiz dilini oyrendi Salonikide kecirdiyi yay tetillerinde de fransiz dili kurslarina davam etdi 19 aprel 1987 ci ilde baslayan Osmanli Yunan muharibesine konullu qatilmaq istese de hem orta mekteb sagirdi oldugu ucun hem de 16 yasinda olduguna gore cebheye gede bilmedi 1898 ci ilin noyabr ayinda Bitola Herbi Liseyinden sinif ikincisi olaraq mezun oldu 13 mart 1899 cu ilde Istanbulda Quru Qosunlari Herbi Mektebine daxil oldu Herbi mektebe girdikden iki ay sonra sinif cavusu oldu Birinci kursu 27 ci ikinci kursu 11 ci ucuncu kursu 549 kursant icerisinde sinif sekkizincisi olaraq bitirdi ve 10 fevral 1902 ci ilde leytenant rutbesiyle zabit kadrlarin hazirlandigi Herbi Akademiyaya haqq qazandi Quru Qosunlari Herbi Mektebinden sonra tehsiline davam etdi ve zabit tehsili aldi Herbi Akademiyada tehsil alarken dostlari ile birlikde hokumetin idareetmesi ve siyaseti movzusunda gordukleri eskiklik ve yanlislari aciqlamaq ucun elle yazilmis qezet nesr etdiler Mekteb idaresi terefinden izlenseler de ceza almadilar ve mekteb qurtarana qeder qezetin nesrine davam etdiler Ataturk 11 yanvar 1905 ci ilde zabit rutbesi ile mezun oldu Esgerlik 1905 1918 Ilk illeri Kapitan Mustafa Kamal dostlari ile Demesq seherinde iyun 1907 Kadr kapitani Mustafa Kamal mezuniyyetin ardinca merkezi Demesqde yerlesen 5 ci Orduya tecrube meqsediyle gonderildi Bu tecrubede piyada suvari ve topcu qosunlarinda xidmet etdi 1905 1907 ci illerde Demesqde Lutfi Mufit bey Ozdesin komandanligi altinda olan 5 ci Orduda xidmet etdi Ilk tecrubesi 5 ci Ordunun 30 cu Suvari alayinda bas tutdu Bu dovrde asagi rutbeli tecrubeci kapitan olaraq Suriyanin muxtelif erazilerindeki usyanlarla maraqlanan Mustafa Kamal kicik doyus le tecrube qazandi Dord ay usyanlarla mesgul olduqdan sonra Demesqe qayitdi 1906 ci ilin oktyabr ayinda mayor Lutfi Bey Dr Mahmut Bey Lutfi Mufit Ozdes bey ve herbi hekim Mustafa Cantekinle birlikde adli teskilat qurduqdan sonra ordudan icazesiz Salonikiye getdi Saloniki Merkezi Komandanliginin muavini kapitan komekliyi ile sahile cixdi ve orada oz teskilatinin sobesini acdi Bir muddet sonra axtarildigini oyrendi ve ona qardasliq eden polkovnik Hesen Bey Tel Evive qayidib oranin komandiri Ehmed Beye Misir serhedindeki Beer Sevaya gonderildiyini bildirmesini teklif etdi Ehmed Bey de Mustafa Kamali Beer Sevaya teyin etdi ve bir muddet sonra topcu tecrubesi ucun yeniden Demesqe gonderildi 20 iyun 1907 ci ilde qolagasi oldu ve 13 oktyabr 1907 ci ilde 3 cu Orduya kadr olaraq teyin edildi Amma Salonikiye catanda Veten ve Hurriyet in sobesinin Ittihad ve Tereqqi teskilatina birlesdiyini oyrendi Buna gore ozu de 1908 ci ilin fevralinda Ittihad ve Tereqqi teskilatina uzv oldu uzv nomresi 322 olmusdur 22 iyun 1908 ci ilde Rumeli Serq Bolgesi Demir Yollari Mufettisliyine teyin edildi Mustafa Kamal Beyrut 1906 23 iyul 1908 ci ilde konstitusiyali monarxiyanin berqerar olmasindan sonra 1908 ci il dekabr ayinin sonlarinda Ittihad ve Tereqqi teskilati terefinden sosial siyasi ve tehlukesizlik problemlerini arasdirmaq ucun indiki Liviyanin bir hissesi olan Tripolitaniyaya gonderildi Burada 1908 ci il inqilabinin dusuncelerini liviyalilara yaymaga ve buradaki ehalinin muxtelif tebeqelerinden olan insanlari Genc turkler in terefine cekmeye calisdi Bu siyasi vezifesinden elave buradaki ehalinin tehlukesizliyi ile de maraqlandi Seherden kenarda aparilan doyus teliminde Benqazi qarnizonuna rehberlik ederek esgerlere muasir taktikalar oyretdi Bu telim zamani o bolgedeki diger guclu anti sistem adamlarina numune olmaq ucun usyankar Seyx Mensurun evini muhasireye alaraq onu nezarete goturdu Hemcinin hem seher ehalisini hem de kend ehalisini qorumaq ucun ehtiyat ordu planlasdirmaga basladi 13 oktyabr 1909 cu ilde 3 cu Orduya aid Saloniki Redif teriqetinin lideri oldu ve 13 aprel 1909 cu ilde konstitusiyali monarxiyaya qarsi 3 cu Orduya aid 2 ci ve 4 cu doyus batalyonlarinin usyani ile baslayan diger qosunlarin qatilmasi ile genis vuset alan 31 mart usyanini yatirmaq ucun Saloniki ve Edirneden yola cixaraq mirliva Mahmud Sovket Pasanin komandanligi ile 1909 cu il aprelin 19 da Istanbula daxil olacaq Hereket Ordusunun ilk eselon hisselerinin qerargah reisi oldu Daha sonra 3 cu Ordu Qerargahi 3 cu Ordu Zabit Telim Komandanligi 5 ci Korpus Qerargahi 38 ci Piyada Alayinin komandiri vezifelerinde xidmet gosterdi Stuart Klaynin Turk aviasiyasinin xronologiyasi kitabina gore Mustafa Kamal 1910 cu ilde Fransada kecirilen Pikardiya telimlerine qatildi Burada yerni istehsal olunmus teyyarelerin sinaq ucuslari heyata kecirilirdi Eli Rza pasa bu ucuslardan birine qatilmaq isteyen Mustafa Kamali qabaqladi Ve sonra ucusdan enen hemin teyyare enis zamani yere dusdu Bezi menbeler terefinden bu hekayeye esaslanaraq Ataturkun teyyareye minmekden qorxdugu iddia edilse de kitabin yazicisi Klayn Ataturkun bu hadiseden sonra 3 defe teyyareye mindiyinden behs etmisdir Mustafa Kamal qayitdiqdan sonra 27 sentyabr 1911 ci ilde Istanbulda Bas qerargahda xidmet etdi Trablis muharibesi Trablis muharibesi zamani qerargah mayoru Mustafa Kamal solda Mucahid Bedevi Quvvelerinin qarsisinda emrlerini dikte edir 1911 ci ilde Italiya kralligi Osmanli imperiyasina Osmanlinin Simali Afrikadaki son erazisi olan Benqazini ele kecirmek meqsediyle muharibe elan etdi 29 sentyabr 1911 ci ilde verilen nota ile bu muharibenin mueyyen sebeblerle baslayacagi bildirildi Bunun ardinca Italiya quvveleri hec bir danisiq aparmadan 4 oktyabr 1911 ci ilde Terabuluse hucum etdi Osmanlilar Trablis muharibesinde cetin veziyyetde idi Bele ki Herbi nazir vezifesinde olan Mahmud Sovket Pasa Herbi Mektebde zabitlerle kecirdiyi iclasda quru qosununun ve donanmanin zeif olmasina gore Terabulusun mudafie edile bilmeyeceyini etiraf etmisdi Italiya terefinde de veziyyet ele de yaxsi deyildi onlar da lazimi guce sahib olmadiqlari ucun bu mubarizeye yaxsi hazirlanmamisdilar Mustafa Kamal bu vaxt Istanbulda Bas Qerargah vezifesine teyin edilmisdi lakin bu fealiyyetine baslamazdan evvel Terabuluse gedecekdi Buna gore mayor Enver Pasa Fuad ve mayor Fethi kimi diger Ittihadci zabitler kimi qolagasi Mustafa Kamal da Terabuluse getmeye qerar verdi Mustafa Kamal Istanbuldan getmezden evvel Ittihad ve Tereqqi merkezi komitesinden pul istemis ve 200 sterlinq toplayaraq Terabuluse dogru yola cixmisdir Italiya quvveleri bir ay erzinde Terabulusden Benqaziye qeder olan erazileri isgal etmisdi Osmanli quvveleri hucum gozlemedikleri ucun buradaki quvvelerini Yemene gondermis ve bu sebeble Italiyaya qarsi mudafie oluna bilmemisdi Hemin erazide sadece 4 000 esger var idi Bun sebebden 15 oktyabr 1911 ci ilde Tanin qezetinin muxbiri Mustafa Serif Bey adindan istifade eden Mustafa Kamal Omer Naci ile birge Sapancali Haqqi ve Yaqub Cemil adinda iki fedai ile birlikde rus gemisi ile Istanbuldan ayrildi Mustafa Kamalla qrupu Misirde Qahire ve Isgenderiyye yolu ile Benqaziye getmeyi planlasdirmisdi Mustafa Kamal 29 oktyabrda Isgenderiyyeden yola cixdiqdan qisa muddet sonra yaralandi ve geri qayidaraq iki hefte Isgenderiyyede xestexanada qalmaga mecbur oldu Usaqliq dostlari Nuri ve Fuadla burada gorusub yeniden yola cixdi 29 oktyabrda qatarla Isgenderiyyeden ayrildilar hemin gun catdiqlari son stansiyadan 1 dekabrda develerle ayrilaraq 8 gunluk seyahetin ardinca Liviya serhedine 12 dekabrda ise serhedin 80 km qerbindeki Resuldefneye catdilar Mustafa Kamal yolda olarken Benqazi bolgesinin komandani Enver beye noyabrin 30 da bas qerargah reisi olaraq mayor rutbesine yukseldiyini bildirdi 18 dekabr 1911 ci ilde Enver Pasanin Herbi Nazirliye yazdigi teleqrafda Mustafa Kamalin orduya oz isteyi ile qosulmasi yazilirdi Mustafa Kamal ve Nuri Conker Tripolitaniyada 1912 Mustafa Kamal ilk defe 22 dekabrda Tobruq yaxinliginda italyanlarla savasdi Italyanlar Tobruqu 4 oktyabrda tutmusdu amma icerilere irelileye bilmemisdiler Turk zabitlerinin teskilatlanmasi ve Italiyanin tam hazir olmamasi ve geride qalmasi italyanlarin icerilere irlelilemesinin qarsisini almisdir Buna baxmayaraq italyanlar Osmanlini cetin veziyyete salmaq ucun de hucum etdiler Evvelce Mustafa Kamal serqdeki Enver Pasa ise qerbdeki qosuna komandanliq edirdi Muharibe genislenende Enver bey butun orduya Mustafa Kamal ise Derna bolgesine komandanliq etmeye basladi 16 17 yanvar 1912 ci ilde Derna hucumunda gozunden yaralanib bir ay xestexanada mualice olundu ve 6 martda Derna Komandanligina getirildi Amma daha sonra gozu yeniden agridi ve bir hefte yataqdan qalxa bilmedi 3 mart 1912 ci ilde Osmanli 63 olu ve 168 yarali Italiya ise texminen 200 olu itki verdi Hemin vaxtda Dernanin butun komandanligi Mustafa Kamalin elinde idi ve komandanliginda 8 Osmanli zabiti 160 esger bezi konulluler artilleriya diviziyasi italyanlardan ele kecirilen iki pulemyot ve 7 742 ereb esgeri var idi Ereb esgerlerini Senusi lojalari temin edirdi ve lider seyxleri Osmanli zabitlerine tabe idi Bu qosun 15 000 16 000 Italiya esgerini 1911 ci il oktyabr 1912 ci il sentyabr aylarinda Dernada tutmusdu Italyanlar 11 sentyabr 1912 ci ilde meglub olduqdan sonra orduda deyisiklik ederek Darneye cixmaq ucun guclu hucuma kecdiler Amma Mustafa Kamal komandanligindaki turk ve erebler terefinden yeniden dayandirildi Sahil xettinde sixisan Italiya quvveleri Osmanlilari sulhe mecbur etmek ucun Araliq denizinin serqine ve Qirmizi denize hucum etmek qerarina geldiler 1912 ci ilin mart ayinda Beyrut aprel ayinda Canaqqala may ayinda ise Rodos ve Dodekanese hucum etdiler Bu sebeblerden Yaxin Serqde Berlin konfransi ile qurulan sulh muhitinin pisleseceyinden narahat olan Rusiya Ingiltere ve Fransa vasitecilik fealiyyetine basladi Lakin Liviyanin italyanlara verilmesi sertlerinin muzakire edildiyi bu cehdler Ittihadcilar terefinden qebul edilmedi Mustafa Kamal Tripolitaniyada 1912 Muharibe davam ederken Mustafa Kamal 1912 ci ilin iyulunda iki emr verdi ki bu da muharibenin sonraki dovrde daha yaxsi oyrenilmesine imkan verdi 13 14 iyulda verdiyi emrlerden birincisi butun zabitlerin iki herbi qezet oxumasi ve dunyada bas veren hadiselerden ve Osmanli ordusunun ugurlarindan xeberdar olmasi idi Iyulun 22 de verdiyi ikinci emr ise butun zabitlerin muharibede yasadiqlarini tarix movcud sertler komandirin emrleri emeliyyatlar ve neticeleri ve esgerlerin psixoloji veziyyetinin de oldugu formada bir ay erzinde qeyd etmeleri idi Bu yolla o Qerbden gelen dusmene qarsi muharibede elde edilen tecrubeleri qeleme almagi qarsisina meqsed qoymusdu Bu muharibede Mustafa Kamal partizan doyusu muveqqeti birliklerin idare edilmesi kesfiyyat maddi texniki destek kimi herbi tecrube ile yanasi ereb qebile bascilari ile danisiqlar aparmaqla diplomatik tecrube de qazandi Buradaki ugurlari onun adinin daha cox yayilmasina sebeb oldu Hemin ilin sentyabrinda baslayan sulh danisiqlarina baxmayaraq qarsidurmalar davam etdi ve oktyabrin 8 de Monteneqronun Osmanli imperiyasina muharibe elan etmesi ile Birinci Balkan muharibesi basladi Monteneqronun ardinca Bolqaristan Serbiya ve Yunanistan da Osmanli dovletine muharibe elan etdi Evvelce Enverin Istanbula qayitmasi Mustafa Kamalin cebheni nezarete almasi qerara alindi lakin Osmanlilarin uzlesdiyi tehlukenin miqyasi aydinlasdiqda ekser zabitler Istanbula qayitdilar ve cebhe Enverin qardasi Nuru Pasanin komandanligina kecdi Hemin vaxtda Balkan muharibesine gore Osmanli hokumeti italyanlarla sulhe razilasdi Balkan muharibeleri baslayanda Tripolitaniyada xidmet eden Derna komandiri Mustafa Kamal ve mayor Nuru bey bu muharibelerde istirak etmek isteyirdiler Mustafa Kamal o vaxtki Osmanli Herbi naziri Enver beyin de icazesi ile 24 oktyabr 1912 ci ilde Tripolitaniyani terk etdi Vyana Macaristan ve Ruminiyadan kecerek Istanbula qayitdi Bu yoldan gelmesinin sebebi gozlerini Avstriyada mualice etdirmesi idi Bununla bele erazide muqavimeti davam etdiren zabitler de olmusdur Sahzade Osman Fuad Efendi bunlardan biri idi Diger zabitlerle birlikde Tripolitaniyani terk eden Mustafa Kamal 1912 ci ilin noyabr ayinda Istanbula catdi Osmanli ile Italiya arasinda 18 oktyabr 1912 ci ilde imzalandi Muqavilenin sertlerine gore Tripolitaniya Italiyaya verildi Italiya da 90 min qizil tezminat odeyecek ve elindeki kapitulyasiyalar legv edilecekdi Hemcinin muharibede italyanlar terefinden isgal edilen Dodekanes de muveqqeti Italiyaya verildi Italiya qosunlari Osmanli qosunlari Tripolitaniyadan cixdiqdan sonra adalardan gedecekdi Padsah naibi olaraq vezir rutbeli bir xadim Tripolitaniyaya gonderilecek veqflerle birge ehalinin dini huquqlarinin temin edilib edilmemesine nezaret edecek dini vezifeleri icra edenleri ise Istanbulda Seyxuslislamliq teyin edecekdi Ehali ise Senusi teriqetinin seyxi liderliyi ile Tripolitaniyada Mudros barisigina qeder muqavimet gostermeye davam etdi Balkan muharibeleri Birinci Balkan muharibesi Mustafa Kamal yeniceri geyiminde Mustafa Kamal 1912 ci ilin noyabr ayinda Istanbula catanda Osmanlinin elinde Avropadaki erazilerinden sadece paytaxt Istanbul ve qerb hissesi Canaqqala yarimadasi ve muhasireye alinmis uc seher Skoder Yanina ve Edirne qalmisdi Bolqarlar Catalcaya qeder gelib catmis paytaxt Istanbulu hedeleyirdi 21 noyabr 1912 ci ilde qerargahi yerlesen Dardanel Kuvayi ekipaji Emeliyyat Sobesi Mudirliyine teyin edildi Ekipajin komandiri Fexri Pasa bascisi ise mekteb dostu Fethi Okyar idi Mustafa Kamal Bolayirda olarken 23 yanvar 1913 cu ilde Enver ve terefadslarinin teskil etdiyi Bab i Ali basqini ile hakimiyyet Ittihad ve Tereqqi nin eline kecmisdi Yanvarin 30 da Mahmud Sovket Pasa hokumeti boyuk dovletlerin teklif etdiyi sulh sertlerini redd etdi Fevralin 3 de ateskes basa catdi ve bolqarlar yeniden Edirneni bombalamaga basladilar Bolqar hucumunun ardinca Herbi reis Ehmed Izzet Pasa terefinden bolqarlara qarsi hucum plani hazirlandi Emeliyyat tam planlandi ve yanvar ayinin sonlarinda sinaqdan kecirildi Firtina sebebi ile 8 fevrala kecirilen hucumda Sarkoye cixmali olan qosunlar gecikdi Sarkoye yarim gun gec cixildi amma bu ugursuzluqla neticelendi Doyus gemilerinin gec gelmesi koordinatlarin verilmemesi ve bolqarlarin mudafie xettlerini guclendirmeleri sebebinden emeliyyat ugursuz oldu 19 martda Yanina yunanlar 24 mart 1913 cu ilde ise Edirne bolqarlar terefinden ele kecirildi Catalca cebhesinde son bolqar hucumu 30 martda bas verdi 16 aprelde ateskes imzalandi Mahmud Sovket Pasa Edirne ve qerb torpaqlarinin bir hissesini Bolqaristana vermeye mecbur oldu 30 may 1913 cu ilde imzalandi 11 iyunda Mahmud Sovket Pasa sui qesd neticesinde olduruldu yerine Seid Helim Pasa kecdi Ikinci Balkan muharibesi Polkovnik leytenant Mustafa Kamal dostlari ile Sofiyada 1914 Birinci Balkan muharibesinde qelebe qazanan Balkan dovletlerinin arasina muharibeden sonra tutduqlari erazileri paylasmaqda ixtilaf yarandi Yunanistan ve Serbiya Ruminiyani ele kecirmek isteyen Bolqaristana qarsi birlesdiler Amma ilk hucumu Bolqaristan etdi 29 30 iyun gecesi bolqarlar Makedoniyadaki serb ordusuna hucum etdiler amma meglub oldular Yunanlar da Salonikiden serqe dogru irelileyib Cenubi Makedoniyani tamamile isgal etdiler Bunun ardinca Bolqaristan Osmanliya qarsi istifade etdiyi qosunlarinin esas hissesini diger cebhelere gonderdi Ittihad ve Tereqqi teskilati itirilen erazileri yeniden almaq ucun bu fursetden istifade etdi 18 iyulda Osmanli ordusu Edirne uzerine herekete kecdi ve 21 iyul 1913 cu ilde cox az muqavimetle qarsilasaraq seheri geri qaytardilar Bir yaziciya gore Edirneye ilk giren qosun hissesi Mustafa Kamalin Bolayir korpusunun briqadasi idi amma hucumda istirak eden qosunlarin basinda Xursid Pasa dayanirdi 29 sentyabr 1913 cu ilde Istanbulda Bolqaristanla imzalanan sulh muqavilesi ile muharibe basa catdi Muharibenin sonunda Qerbi Frakiyadaki turk ehali Istanbul ve Izmir basda olmaqla Osmanli torpaqlarina kocmeye basladi Mustafa Kamal anasi Zibeyde xanim ucun Dolmabagca sarayinin yaxinliginda ev tutdu Ogey atasi Raqipin on alti yasli qardasi qizi Fikriye de Sultan Ehmed mescidinin yaxinligindaki bir eve yerlesdi Birinci Dunya muharibesi Mustafa Kamalin herbi attase xidmeti 1915 ci ilin yanvar ayinda basa catdi 28 iyul 1914 cu ilde ise Birinci Dunya muharibesi basladi Osmanli imperiyasi da 29 oktyabr 1914 cu ilde muharibeye qosuldu Mustafa Kamal 20 yanvar 1915 ci ilde Tekirdagda yerlesecek 19 cu diviziyaya komandan teyin edildi Canaqqala doyusu Mustafa Kamal Geliboluda sengerde 2 noyabr 1914 cu ilde Rusiya Osmanliya muharibe elan etdi Bunun ardinca ingilis ve fransiz herbi gemileri Canaqqala bogazindaki Seddulbahir Qumqapi ve Orxaniye qalalarini bombaladi Bu donanmaya qarsi mudafiede istirak etmis 5 zabit ve 80 esger oldu Turk ordusu 3 ay erzinde hazirliq gordu ve esas diqqetini quru qosunlarina yoneltdi Mustafa Kamal 25 fevralda yalniz 57 ci alayla Maydosa indiki Eceabat hereket emri aldi Bu vaxt ingilis ve fransiz gemileri 19 ve 25 fevralda bogazin girisindeki istehkamlari bombalamis qosunun bir hissesini quruya cixartmisdi Seddulbahirde cavus Bigali Mehmed elindeki tufengin islemediyini gormus ingilislere dasla hucum etmisdir Mustafa Kamal bu hadisenin yayimlanmasina komek meqsedile hazirda turk esgerinin leqebi olan Mehmetcik leqebinin yaranmasini temin etmisdir 72 ci ve 77 ci alaylar 19 cu diviziyani desteklemek ucun bolgeye kocuruldu Mustafa Kamal korpus qerargahindan zeif telim kecmis ereb esgerlerinden ibaret bu alaylarin evezine ozu hazirladigi ve ehtiyatda saxladigi turk alaylarini teleb etdi lakin bu teleb redd edildi 18 may 1918 ci ilde Canaqqaladaki en muhum deniz emeliyyati bas tutdu 25 aprel 1915 ci ilde Gelibolu yarimadasina Antanta dovletlerinin qosun cixarmasi ile Canaqqala doyusunun esas quru emeliyyatlari basladi Qumqalaya cixarilmis fransiz esgerleri qisa muddetde geri cekildi Bu esnada polkovnik leytenant Mustafa Kamalin 19 cu diviziyasi Ariburnundan 8 km uzaqliqda Eceabatda ehtiyatda gozleyirdi Xelil Sami Mustafa Kamaldan Ariburnunun serqindeki tepeleri saxlamaq ucun bir batalyon istedi Mustafa Kamalin basciligi ile turk qosunlari ve ingilisler arasinda doyus basladi 25 aprelde turkler Conk Bayiri tepesini ele kecirdi Sonraki gun qizgin mubarizenin ardinca anzaklar sixisdirildi 29 aprelde Mustafa Kamala gosterdiyi sucaete gore Imtiyaz nisani verildi Mustafa Kamal Istanbuldan gelen jurnalistlere doyus haqqinda danisir 1915 May ayinda simal qrupunun mudafie etdiyi cebhe uc hisseye ayrilmisdi Mustafa Kamal qrupun sag hissesinin komandani olaraq vezifeye teyin edilmisdi Mustafa Kamal 29 30 mayda Conk Baykiridan Sazlidereye qeder irimiqyasli hucum hazirladi Mustafa Kamal 1 iyunda polkovnik rutbesi ile teltif olundu Gelibolu cebhesinde ikinci merhele ingilis anzak ve hindlerin Mustafa Kamalin mudafie etdiyi Ariburnunun simalindaki Suvla Koyuna 6 avqust gecesi qosun cixartmasi ile basladi Quvveler eraziye catanda baslarindaki polkovnik Fevzi esgerlerin qirx kilometr gezdikleri ve yorgun olduqlari sebebi ile elave zaman istedi Bunun ardinca fon Sanders 8 avqust saat 21 50 de Fevzini vezifeden kenarlasdirib yerine Mustafa Kamali getirdi Mustafa Kamalin basciligi ile qosun 9 10 avqustda Suvla zeferi caldi Bu doyus zamani qelpe parcasi sinesindeki saata deydi Parcalanan saat yaralanmasinin qarsisini aldi Bu saati daha sonra Otto Liman fon Sanderse hediyye etmisdir 17 avqustda Kirectepe ve 21 avqustda II Suvla qelebesini qazandi Miralay Mustafa Kamal Istanbul metbuati terefinden ictimaiyyete Suvla Qehremani kimi teqdim edildi 20 sentyabrda xestelenmesine baxmayaraq Geliboluda xidmetine davam etdi Osmanli ordusunu idare eden alman zabitlerle muharibenin baslarindan baslayaraq problem yasadi Sentyabr ayindan sonra Canaqqala doyusunun qazanilacagini evvelceden deyerek basqa cebhede xidmet etmek istedi Liman fon Sanders 5 dekabrda Mustafa Kamali sehhetinden dolayi mezuniyyete gonderdi 19 20 dekabrda bolgeni terk etdi 28 dekabr 1915 ci ilde Almaniya imperatoru II Vilhelm terefinden Demir xac ordeni ile mukafatlandirildi Qafqaz cebhesi 16 ci herbi hissenin komandiri Mustafa Kamal Bitlisde 16 noyabr 1916 Mustafa Kamal 14 yanvar 1916 ci ilde Edirnede yerlesen 16 ci herbi hissenin komandiri teyin edildi Edirnede oldugu 2 ay muddetinde 16 ci herbi hissenin techizati nizam intizami ve telimi ile mesgul oldu Telim meqsedile Mes elesinin Halli ve Emirlerin Suret i Tahririne Dair Nasayih Taktiki meselelerin helli ve emrlerin yazilmasina dair nesihetler eserini yazdi ve nesr etdi Serq cebhesinde rus ordusu Osmanlinin 3 cu Ordusunu geri oturtmus ve 16 fevralda Erzurumu 3 martda Bitlis Mus Van ve Hakkarini isgal etmisdi menbe gosterin Polkovnik Mustafa Kamal 11 mart tarixinde 3 cu Orduya komek meqsedile tabeliyindeki 16 ci herbi hisse ile birlikde Diyarbekire gonderildi Heleble gelen Mustafa Kamal uzun yol qet etdikden sonra 27 martda Diyarbekire catdi Rutbesine gore cetin is tapsirilan 16 ci herbi hissenin komandiri Mustafa Kamalin rutbesi 1 aprel 1916 ci ilde Diyarbekirde olanda briqada generali na mirliva yukseldildi ve pasa titulu aldi 35 yasinda elde etdiyi bu rutbe Birinci Dunya muharibesinde aldigi en yuxari rutbe olacaqdi 16 aprelde ordunun qerergahini Silvanda qurdu Bitlis Mus arasindaki texmini 100 kilometrlik cebheye nezaret edirdi tabeliyindeki ordu 13 741 esger 9 297 tufeng yeddi pulemyot ve 19 topdan ibaret idi Ildirim Ordular qrupunun komandiri Kamal Pasa 1918 Ustundeki zolaq sultanin fexri adyutenti oldugunu gosterir Enverin Serq cebhesindeki planinda 2 ci ve 3 cu Ordunun birge emeliyyati nezerde tutulurdu Amma 2 ci Ordu qerbde yerlesmeden ruslar 3 cu Orduya hucum edib onlari meglub etdiler ve 15 aprel 1916 ci ilde Trabzonu isgal etdiler iyul ayinda ise Gumusxane Bayburt ve Erzincan da daxil olmaqla daha genis erazi tutdular ve 2 ci Ordunu Diyarbekire dogru geri oturtdular Osmanli ordusu 3 avqustda eks hucuma kecdi 6 avqustda Mustafa Kamalin 16 ci diviziyasi Mus ve Bitlisi ruslardan geri alaraq Osmanli ordusuna strateji ustunluk qazandirdi Mustafa Kamal Qafqaz cebhesinde bu uguruna gore Qizil qilincli imtiyaz medali ile mukafatlandirildi Ruslarin avqustun sonunda eks hucuma kecmesinin ardinca Mustafa Kamal 21 avqustda ordunu yeniden Silvana geri cekdi Mus ruslarin Bitlis ise osmanlilarin hakimiyyetinde idi Mustafa Kamal Diyarbekirde olanda Ittihadci fedai hokumet cevrilisi etmek qerarina gelmisdi O muharibede Osmanlinin meglub olacagini dusunurdu Xilas olmagin tek yolunu ise Bab i Eliye sedrezem sarayi basqin edib herbi cevrilis etmekde gorurdu Yeni Bas komandir ve Herbi nazir vezifesine ise Mustafa Kamalin gelmeyini isteyirdi Terefdaslarindan biri bu plani Enver Pasaya catdirdi Buna gore de Yaqub Cemil gullelenerek olduruldu Mustafa Kamal Falih Rifki Ataya danisdigi xatirelerine deyir Hemin vaxtda divizyalarimdan birinin komandiri Eli Fuad Cebesoya Yaqub Cemil asilib Sebebi ise menim bas komandir ve Herbi nazir olmasam meglub olacagimizi demesidir Dediyini etseydi bele Istanbula geden kimi ilk isim onu cezalandirmaq olacaqdi Eger men o ve onun kimiler vasitesile hakimiyyete getirilecek adamamsa onda adam deyilem demisdir Qisin tez gelmesi muharibenin siddetlenmesinin qarsisini aldi 25 noyabr 1916 ci ilde 2 ci Ordu komandiri Ehmed Izzet Pasa icaze alib Istanbula qayidanda Mustafa Kamal komandir vekili olaraq ordunun basina kecdi Vekil olanda gelecekde Istiqlaliyyet muharibesinde beraber olacagi zabitler Ismet Inonu ve Eli Fuad Cebesoyun komandanligi altina kecdi Mustafa Kamal 18 fevral 1917 ci ilde Hicaz yurusune qosulan hisselerin komandiri teyin edildiyini oyrendi 26 fevralda Enverin basciligi ile kecirilecek iclaslara qosulmaq ucun Demesqe getdi Goruslerden sonra planlarda deyisiklik edildi Fexreddin Pasanin herbi hisselerinin Felestin cebhesine gonderilmesi ve Mustafa Kamalin 2 ci Ordunun komandiri teyin edilmesi qerara alindi Bu qerar sedrezem Talat Pasa terefinden tesdiqlendi Istiqlaliyyet muharibesi 1919 1923 Esas meqale Turkiye Istiqlaliyyet muharibesiBaslangic Isgal dovru 9 cu Ordunun mufettisi Mustafa Kamal Pasa 17 aprel 1919 Mustafa Kamal 13 noyabrda Istanbulun Heyderpasa vagzalina catdi Heyderpasadan Istanbula kecerken bogazda seherin isgali ucun gelmis dusmen gemilerini gorende meshur Geldikleri kimi gederler ifadesini isletdi Isgal edilmis Istanbulda qaldigi alti ay muddetinde olkenin isgalina ve parcalanmasina qarsi mubarize aparmaq isteyen diger vetenperver zabitlerle gizli gorusler kecirdi O Minber qezetini nesr ederek siyasi meselelere qosuldu Ilin sonuna yaxin da evvel yazdigi Zabit ve komandir ile hasb i hal kitabini nesr etdirdi Istanbulda evvelce Pera Plazada qaldi qisa muddet sonra Helebde tanis oldugu Suriya vetendasi xristian ereb Beyoglundaki evine kocdu Ardinca 21 dekabr 1918 ci ilde Akartelerde yasayan anasi Zibeyde xanim ve bacisi Makbule ile birlikde hazirda Ataturk Muzeyi olan eve kocdu Istanbulun isgal olundugu bu gunlerde Mustafa Kamal dostlari ile bu evde tez tez gorusurdu Bu goruslerde evvelce Istanbuldaki hokumeti deyisdirmek daha sonra ise olkenin isgalina qarsi ordunun parcalanmasinin qarsisi almaq silah ve herbi sursatlarin ehtiyatda saxlanmasi genc zabitlerin Anadoluya gonderilmesi ve xalqin ehavli ruhiyyesinin yukseldilmesi movzularinda qerarlar qebul edilirdi Samsuna geldiyi gun yeni 16 may 1919 cu ile qeder bu evde yasadi Osmanlida siyasi qalmaqallar davam etdiyi vaxtda Mustafa Kamal Rauf Eli Fuad Fexreddin Kazim Qarabekir Ismet kimi zabitlerle six gorusleri davam edirdi 1919 cu ilin fevral ayinda Eli Fuad 20 ci hissenin komandiri olaraq Ankaraya 13 martda ise Kazim Qarabekir 15 ci hissenin komandiri olaraq Erzuruma gonderildi Mustafa Kamal da Anadoluda vezifeye teyin edilmek isteyirdi Aprel ayinda Herbi nazir Sakir Pasa terefinden cagrilan Mustafa Kamal Fevzi Caxmaq pasanin vekili briqadir generali Kazim Inancin da qebul etdiyi qerarla Serqi Anadoluda yunanlarin tecavuzunun hell edilmesi vezifesi ile 9 cu Ordunun mufettisliyine teyin edildi Qerar 30 aprelde resmi sekilde aciqlandi ve qisa muddet sonra kabinet terefinden tesdiq edildi Mustafa Kamalin buradaki vezifesi bolgede nizam intizami temin etmek silahlarin yigilib tehlukesiz yerde saxlanilmasina nezaret etmek ordunun suralar qurmasi movzusundaki hesabatlari arasdirmaq ve eger bunlar dogrudursa bunun qarsisini almaqdan ibaret idi Mustafa Kamal son olaraq sultan ile sonuncu defe gorusdu ve 16 mayda heyetleri ile birlikde Samsuna dogru Bandirma gemisi ile yola cixdi Samsuna gelisi Esas meqale Mustafa Kamalin Samsuna gelisi Buyuk Mecmua jurnalinin 20 mart 1919 tarixli buraxilisinda Boyuklerimiz Mustafa Kamal Pasa basliqli meqale2 fevral 1919 cu ilde Mersinli Camal Pasa ateskes sertlerine gore Serqde Osmanli ordularini teskil etmek ucun mufettis olaraq Anadoluya gonderilmisdi Ingilis ali komissar admiral Kaltorp ve fransiz ali komissar admiral Amet 1918 ci ilin noyabr ayinda Osmanliya nota gonderdiler Serqde turklerin xristianlari oldurduyunu buna qarsi tedbir gorulmesini teleb etdiler Mustafa Kamal Pasaya sultan VI Mehmed terefinden Alti regiondaki xristian ehalini qorumaq ve isgalcilara qarsi teskil edilen kicik miqyasli usyanlari yatirmaq tapsirildi menbe gosterin Ataturk jurnalist Falih Rifki Ataya Samsuna gelmezden evvel VI Mehmed ile son gorusunu danismisdir Sultan Mehmed bu gorusde Mustafa Kamal Pasaya Pasa pasa indiye qeder dovlete cox xidmet etmisen bunlarin hamisi artiq bu kitaba girmisdir tarixe kecmisdir Bunlari yadindan cixart esas indi gostereceyin xidmet hamisindan vacib ola biler Pasa pasa dovleti xilas ede bilersen demisdir Amma Ataturk Mehmedin semimiyyetinden emin olmadigini onun Antanta dovletlerinin siyasetine uygun olaraq milli mubarizeye qalxan turklerin mehv edilmesini istediyini demisdir Mustaf Kamal 19 may 1919 cu ilde qerargah polkovnikleri Kazim Dirik dr polkovnik qerargah mayoru Xosrov Gerede dr mayor mayor Kamal Dogan kapitanlar Cavad Abbas Gurer ve ile birlikde Samsuna yola cixdi Isgala qarsi mubarize 30 oktyabr 1918 ci ilde ateskes imzalandiqdan derhal sonra baslasa da Mustafa Kamal ve terefdaslari olan komandirlerin Samsuna gelis gunu 19 may 1919 cu il tarixi Turkiye Istiqlaliyyet muharibesinin baslangici qebul edilir Bir hefte muddetinde Mantika Palasda qaldigi bu muddet erzinde bolgede bas veren silahli munaqiselerin sebebini arasdirmis ve sultan VI Mehmed terefinden tapsirilan vezifesinin eksine Milli Ordunun yaranmasinda rol oynamisdir Ileri qezetinin 6 oktyabr 1919 cu il tarixli Mustafa Kamal Pasa basliqli meqalesi 21 mayda mudafie veziyyeti haqda danismaq ucun ingilis mudafie zabiti mayor L H Harst ve iki vezife yoldasi ile gorusdu Ingilislerin Osmanli hokumetinin olkeni idare ede bilmemesi ve bir nece il xarici olkelerin mudaxile etmeyine ehtiyac oldugu fikirlerine qarsi cixdi Samsundaki mubahiseli meselelerin yunanlarin tecavuzlerine son verdikde hell olacagini ve Osmanli torpaqlarinda yunanlarin musteqillik qazanmaga haqlari olmadigini bildirdi Samsunda bir nece gun daha qalan ve gorusler kecirden Mustafa kamal bu bir heftenin sonunda getdi Qesebede xos qarsilanan Mustafa Kamal ehaliden Mudafie Huquq Cemiyyetleri nin sobesini acmalarani istedi Mustafa Kamalin Havzada etdiklerini yunanlar mayor Harsta catdirmisdilar Harstin hesabatinin ardinca 8 iyunda ali komissar admiral Kaltorp ingilis Xarici Isler Nazirliyine bu haqda teleqraf gonderdi Bunun ardinca ingilis memurlari Osmanli hokumetine Mustafa Kamalin vezifesinden uzaqlasdirilmasi movzusunda tezyiq gosterdiler Hemin gun sedrezem vekili ingilislere kabinetin Mustafa Kamali geri cagirmaga qerar verdiyini bildirdi Herbi nazir ise Mustafa Kamalin ora getmesine onlarin ozlerinin icaze verdiyini xatirlatdi lakin Mustafa Kamala Istanbula qayidaraq ozunu sereflendirmesini bildirdi Mustafa Kamal 11 iyunda vaxt elde etmek ucun geri cagrilmasinin sebebini sorusdu Havzada qaldigi on yeddi gunun sonunda Rauf Orbaydan onun olkeye daxil olmasina mane olmaq ucun ingilis destesinin gonderileceyi xeberini alanda hec kime xeber vermeden 13 iyunda Refet Belenin diviziyasinin yerlesdiyi Amasyaya getmeye qerar verdi Amasya sirkulyari Mustafa Kamal Pasa 1919 Mustafa Kamal 13 iyunda Eli Fuad ve Rauf 19 iyunda ise 20 iyunda Amasyaya catdi Hemin vaxtda Qerbi Anadoluda yunanlarin isgali davam edirdi 18 iyunda Mustafa Kamal 1 ci herbi hissenin komandiri polkovnik Cefer Tayyara gonderdiyi teleqrafda Istanbuldaki hokumetin gucunu itirdiyini ve Anadolu xalqinin milli azadliq ucun birlesdiyini yazmisdi Mustafa Kamal hazirladigi bildiris sablonu haqda muzakire ucun 19 20 iyunda Rauf Refet ve Eli Fuad ile gorusdu Sirkulyar hazirlandiqdan sonra Konyadaki 2 ci Ordu mufettisi Camal Mersinli vasitesile Erzurumda yerlesen 15 ci herbi hissenin komandiri Kazim Qarabekire gonderildi ve tesdiqlendi 22 iyun 1919 cu ilde Amasya sirkulyari resmi sekilde elan olundu Daha sonra butun komandirlere teleqrafla gonderildi Istanbuldaki isgalcilarin naraziligina sebeb oldu ve ingilisler Mustafa Kamali Istanbula geri getirmek ucun Istanbul hokumetine gosterdikleri tezyiqleri artirdilar Daxili Isler naziri bey sirkulyar gondererek Mustafa Kamalin yaxsi esger oldugunu amma ingilislerin tezyiqi sebebile vezifesinden uzaqlasdirildigini bildirdi Amasya sirkulyarinda vetenin butovluyu ve xalqin azadligi muhum mesele idi Sirkulyarda Sivasda konqres kecirileceyi bildirilmisdi Serq erazileri ucun ise Erzurumda konqres teskil edileceyi daha sonra Erzurum konqresinin uzvlerinin de Sivasa qosulacagi bildirilmisdir Erzurum konqresi Esas meqale Erzurum konqresi Mustafa Kamalin hakimiyyete daxil olmasini istemeyen Eli Kamal 23 iyunda yerli sellahiyyetli sexslere onun hokumet isleri ile elaqeli hec bir isteyinin yerine yetirilmemesi emrini verdi Bundan xeberi olmayan Mustafa Kamal ve Rauf 26 iyundan Amasyadan Erzuruma geldiler Sivas qubernatoru Mustafa Kamali nece qarsilamali oldugu barede Istanbula sual gonderdi Eli Kamal ve Herbi nazir Sovket Turqut Pasa arasinda siddetli munaqise bas verdi iki nazir de 26 iyunda istefa verdi Yeni nazir Sivas qubernatoruna Mustafa Kamali vezifesinden uzaqlasdirilmis bir general kimi qarsilamasini bildirdi Mustafa Kamal Pasa Cemil Cahid Bey ile Sivasda sentyabr 1919 Kazim Qarabekir Mustafa Kamali 3 iyulda Erzurumdan 15 km uzaqliqda qarsiladi ve qonaqlari tentene ile Erzurum qalasinin qerergahina apardi Mustafa Kamal 7 iyulda butun komandirlere gonderdiyi sonuncu emrinde herbi ve milli teskilatlarin dagidilmamasi komandanliq movqelerinin tehvil verilmemesi doyus sursati ve silahlarin verilmemesi dusmen birlesmelerinin atacagi addimlara eks hucum gosterilmeli oldugunu beyan etdi Bu emrden xeber alan admiral Kaltorp Refet ve Mustafa Kamalin derhal geri getirilmesini emr etdi 8 9 iyul gecesi Mustafa Kamal Herbi nazir Eli Ferid Pasa ile teleqraf vasitesile saatlarla danisdi Danisiq bitdikden sonra vezifesinden uzaqlasdirilacagini hiss eden Mustafa Kamal istefa verdi Ferid Pasa aise vezifesinden uzaqlasdirildigini dedi Kazim Qarabekir Pasa terefinden Erzurumda kecirilen Erzurum konqresine qatildi Mustafa Kamal evvelce hazirliq komissiyasinin bascisi daha sonra Qarabekirin seyi neticesinde konqresin bascisi secildi Cixisinda olkenin bolunduyunu Istanbul hokumetinin gucuz oldugunu ve Antanta dovletleriin intriqalarindan danisdi olkeni dircelde bilecek milli hokumet qura bileceklerinden behs etdi Konqres Itanbul hokumeti terefinden ciddi etirazla qarsilandi Bele ki konqresin ozunu parlament hesab etdiyi bu sebeble onun derhal sona catmasini Mustafa Kamal ve terefdaslarinin derhal tutulub Istanbula gonderilmesi istenirdi Mustafa Kamalin basciligi ile eks cavabda bu ittihamlar redd edildi 7 avqustda Erzurum konqres beyanati yayimlandi Bu beyannamede vetenin bolunmezliyi veteni qorumagi ve musteqilliyi Istanbul hokumeti bacara bilmese muveqqeti hokumet qurulacagi xristian azliqlara siyasi ve sosial tarazligi pozacaq azadliq verilmeyeceyi mandat sisteminin qebul edilmeyeceyi qerara alinmisdi Mustafa Kamal konqresin bitmesinden sonra uc hefte Erzurumda qaldi Erzurumda yasayan teqaude cixmis mayordan Sivasa getmek ucun borc aldi 29 avqustda Rauf ve ile birlikde Erzurumdan ayrildi Erzincanda de onlara qosuldu 2 sentyabrda Sivasa catdilar Sivas konqresi Esas meqale Sivas konqresiMustafa Kamal on sirada ortada ve bezi Sivas konqresinin uzvleri Sivas konqresi 4 11 sentyabr 1919 cu il tarixleri araliginda kecirilmisdir Mustafa Kamal etirazlara baxmayaraq konqresin birinci gununde sedr secildi 11 sentyabrda elan edilen Sivas konqresi beyannamesi nde Mudros muqavilesi imzalandigi gune qederki torpaqlarin qorunacagi ve butovluyu qeyd edilmisdir Konqres muddetinde Istanbul hokumeti Mustafa Kamali hebs etmeye cehd etdiler 3 sentyabrda Daxili Isler naziri ve yeni Herbi nazir Elazig qubernatoru Eli Qalibe Mustafa Kamali hebs edib konqresi legv etmesini emr etmisdi Eli Qalib Malatyaya gelerek ingilis kapitan Eduard Noel ve kurd Bedirxan ailesinin bezi numayendeleri ile gorusdu Kazim Qarabekir bas verecek sui qesd cehdine qarsi kicik suvari desteni Malatyaya gonderib Bedirxanlari hebs etmeyi emr etdi Bunu esiden Eli Qalib mayor Noel ve Bedirxanlar Suriyaya qacdi Istanbul hokumeti ise Muhittin Pasaya Sivasa gedib burani nezaretde saxlamasini emr etmisdi amma Eli Fuadin emri ile onlar hele yolda olarken yaxalanmisdir Bu ugursuz emeliyyatlar milletcilerin Anadolunun isgal olunmamis erazilerinde hakimiyyeti ele kecirmelerine yol acdi 24 sentyabrda Trabzon qubernatoru hebs edildi 26 sentyabrda Konya qubernatoru Refet Belenin seheri tutmaq ucun geldiyini esidenden sonra seherden uzaqlasdi Bunlari goren Istanbul hokumeti Anadoluda nezareti itireceyini basa dusdu ve 27 sentyabrda Ebdul Kerim Pasanin vasiteciliyi ile Mustafa Kamalla teleqraflasdi Mustafa Kamal bu danisiqda istefa vermeyini istedi 30 sentyabrda Damad Ferid istefa verdi ve onun yerine Eli Rza pasa sedrezem olaraq teyin olundu Sonda 20 22 oktyabr tarixlerinde Istanbul hokumeti ile Mustafa Kamal Amasyada gorusdu 3 gun davam eden gorusun neticesinde zeif razilasma elde edildi TBMM nin acilisi Mustafa Kamal 27 dekabr 1919 cu ilde Ankaraya geldi 29 dekabrda Istanbul hokumeti Mustafa Kamalin oz isteyi ile istefa etdiyini elan etdi 1919 cu ilin dekabrinda sonuncu ABS teklifinde qondarma Ermenistan dovletinin yaninda Turk dovleti qurulacagini qeyd edilmisdi 1920 ci ilin yanvar ayinda yunanlarin Qerbi Anadolunu isgal edecekleri sayieleri yayilmaga basladi 9 yanvarda polkovnik Fexreddin Altay ile gorusen Mustafa Kamal yunanlara qarsi Qerbi Anadoludaki butun ordunun basina kecmeyi planlasdirdigini bildirdi Hemcinin polkovnik Ismet ile Ankarada gorusub Yunanistan ile muharibenin qacinilmaz oldugunu ve doyusde kicik destelerle yox nizami ordu ile qelebe qazana bileceyini bildirdi 12 yanvar 1920 ci ilde 72 vekille Osmanlinin sonuncu meclis iclasi kecirildi 28 yanvar 1920 ci ilde Osmanli Meclis i Mebusanin Mustafa Kamalin basciligi ile hazirlanmis qerarlarini qebul etdi 17 fevralda ise ictimaiyyete aciqlandi Turkiye ifadesinin ilk defe qeyd olundugu bu bildirisi Birinci Dunya muharibesini sona catdiran sulh muqavilesinde Turkiyenin qebul etdiyi herbi sertler teskil edirdi Hemin vaxtda Antanta Dovletleri Istanbulun isgali ile bagli gorusurler hemcinin Anadoluda hakimiyyet boslugu yaranirdi 3 martda sedrezem Eli Rza pasa istefa verdi yerine Saleh Pasa geldi Ingilisler 15 16 martda hakimiyyete mudaxile etdiler muhum binalari tutub turk milletcileri hebs etmeye basladilar Hebs edilmis milletciler daha sonra Malatyaya surgun edilecekdi 18 mart 1920 ci ilde Istanbuldaki son meclis iclasi kecirildi ve meclisin muddetsiz fealiyyetini dayandirmasina qerar verildi Ingilislerin bu cehdlerine cavab olaraq Mustafa Kamal evvelce Anadoludaki ingilis zabitlerin saxlanmasini emr etdi Daha sonra ise Istnabuldaki vekilleri Anakaraya cagiraraq yeni seckiler kecirdi 23 aprel 1920 ci ilde Ankarada Turkiye Boyuk Millet Meclisi acildi Meclis 24 aprelde fealiyyete basladi Mustafa Kamal 120 sesden 110 unu elde ederek sedr secildi TBMM acildiqdan bir gun sonra Mustafa kamal acilis danisiginda Birinci Dunya muharibesine girmeyin mecburi oldugunu ifade etdi Neticesi felaket ve teessuflendirici hadiselere sebeb olan ve xalqimizin kederine yol acan Dunya muharibesine qosulmamaq elbette ki daha cox yaxsi olardi Lakin bu maddi cehetden mumkun deyildi Cunku qosulmamagimiz silahli biterefliliyi yeni bogazlarin bagli olmasini teleb edirdi Halbuki vetenimizin cografi movqeyi Istanbulun strateji veziyyeti ruslarin Antanta dovletleri ile birge olmasi bizim muharibeden uzaq olmamiza qetiyyen uygun deyildi Bundan elave silahli biterefliliyin davam etmesi ucun pulumuz silahimiz senayemiz qisaca lazimi sursatlarmiz da yox idi Antanta dovletlerinin xususile ingilislerin pul vermemeyi bir yana gemilerimizi ele kecirerek xalqin eziyyetle topladigi gemiqayirmaya aid yeddi milyon liremizi mecburi almalari Antanta dovletlerinin muharibe elan etmeleri Osmanlinin xeyrine olmayan Emenistan Respublikasi yaratmaga qerar verdiklerini bildirmeleri ve hetta bolseviklerin paylasdigi gizli muqavilelerden de gorunduyu kimi Istanbulun Car Rusiyasina ved edilmesi muharibeye Antanta dovletlerine qarsi girmeyimizin mecburi oldugunu gosteren aciq aydin faktlardir Ali Bas Komandan Mustafa Kamal Pasa Turk qosunlarinin yaninda Izmit 18 iyun 1922 Bir hefte sonra ise The Mail qezetinin 1 may 1920 ci il tarixli manjetinde qeyd edilirdi ki Mustafa Kamal Osmanlinin dagilmasinda Islamin ayaq altina dusmesinde Ingiltereni ittiham edirdi Qosunlarini soyqirim toretmekde ittiham edenleri ise qeti tekzib etdi yalniz qirgin toredenlerin cezalandirildigini qeyd etdi Bundan elave Ingiltereni cezalandiracam deyen Mustafa Kamal Ingiltere koloniyalarinda usyanin baslamasinin oz elinde oldugunu bildirdi 19 26 aprelde Antanta dovletleri San Remo konfransinda Osmanlinin bolunmesini planlasdirirdilar Britaniya Bas naziri Lloyd Corc Qerbi Anadolunun isgal planini destekleyirdi Gorusler bitdikden sonra uzun muddet gozleyen yunanlar serqe ve simala dogru herekete kecerek 8 iyulda Bursani tutdular Yunanlar Izmirin simalindan Mermerenin cenubuna qeder olan butun Egey sahili erazileri isgal etdiler 25 iyulda Edirne 27 iyulda ise butun Frakiya itirildi 10 avqustda Istanbul hokumeti ile Antanta dovletleri arasinda Sevr muqavilesi imzalandi Mustafa Kamal bu vaxt erzinde Antanta dovletlerine qarsi siyasi destek elde etmeye calisirdi Bu meqsedle Rusiyaya gonderilen heyet 19 iyulda Moskvaya catmis ve ingilislere qarsi bolsevikleri muttefiqliye devet etmisdi Bolseviklerin tehlukeli muttefiq oldugunu dusunen Mustafa Kamal hem daxili hem de xarici siyasetde siyasi tarazligi qormaga onem verdi Uzun goruslerden sonra ruslarin Serqi Anadoluda torpaq telebleri qeti sekilde redd edildi Mustafa Kamal Kazim Qarabekire Qarsin qerbini yeniden tutmaga icaze verdi 29 sentyabrda zeif ermeni muqavimetine baxmayaraq Sariqamis alindi 24 30 oktyabrda Qars ermenilerden geri alindi Mustafa Kamalin telimati ile ermenilerin uzerine tezyiq davam etdirildi 18 noyabrda ermeniler tamamile megiub olaraq Ankararin sertlerini qebul etmeye mecbur oldular 3 dekabr 1920 ci ilde imzalanan Gumru muqavilesi ile Ermenistanin serhedi tanindi Serq serhedinde tehulkesizlik temin edildikden sonra qosunlar qerbe gonderildi Kilikiya ve Simali Mesopotamiyadaki quvveler nizami veziyyete salindi Mudanya barisigi Esas meqale Mudanya barisigi Boyuk hucumun ardinca 11 oktyabr 1922 ci ilde TBMM Ingiltere Fransa ve Italiya arasinda imzalanan Mudanya barisigi ile muharibe sona catdi Yunanlar goruslerde istirak etmemisdi muqavilede Italiya onlari temsil edirdi Bu muqavilenin neticesinde turkler ve yunanlar arasinda muharibe basa catdi Simali Frakiya TBMM ye verilmis ve sulh muqavilesi imzalanana qeder TBMM burada en cox 8000 neferlik qosun saxlaya bilerdi Bogazlar ve Istanbul da TBMM hokumetine verilmisdi Sulh muqavilesi imzalanana qeder Antanta dovletleri Istanbulda qalacaqdi Lozanna muqavilesi Esas meqale Lozanna muqavilesiMustafa Kamal Pasa Balikesir 1923 Mudanya barisigindan sonra sulh muqavilesi imzalanmasi ucun biteref olke olan Isvecrenin Lozanna seheri secilmisdi Burada Turkiyeni Ismet Inonu temsil etmisdi Konfrans 20 noyabr 1922 ci ilde cagrildi ve fikir ayriligi sebebinden 4 fevral 1923 cu ilde danisiqlar dayandi 23 aprel 1923 cu ilde danisiqlar yeniden baslamis ve 24 iyul 1923 cu ilde Lozanna muqavilesi imzalanmisdir Muqavilede cenub serhedleri oldugu kimi saxlanmisdir Meric cayi Yunanistanla serhed teyin edilmisdir Qaraagac ve etraf erazileri tezminat olaraq Turkiyeye verilmisdir Egey denizindeki Bozcaada ve Gokceada da Turkiyeye verilmis yunanlarin elinde qalan Anadoluya yaxin adalarin silahsizlasdirilmasi qerari qebul edilmisdir Kapitulyasiyalar tamamile legv edilmisdir Osmanli imperiyasinin 1845 ci ilden Birinci Dunya muharibesinin sonuna qeder olan borclari yeniden hesablanaraq azaldilmisdir Hemcinin borclar Osmanlidan ayrilan dovletler arasinda gelir nisbetine uygun olaraq bolusdurulmusdur Turkiyenin borclarini turk pulu ve ya fransiz franki ile odemesi teklifi qebul edilmisdir Lozanna Bogazlar muqavilesi ile bogazlardan serbest kecmek temin edilmis Bogazlar Komissiyasi qurulmus bogazlar ve etrafi silahsizlasdirilmisdir Turkiyede yasayan yunanlarla Yunanistanda yasayan turklerin yer deyisdirmesi qebul edilmisdir Belelikle Istiqlaliyyet muharibesi 24 iyul 1923 cu ilde Lozanna muqavilesinin imzalanmasi ile neticelenmisdir Bu muqavileden sonra Sevr muqavilesi legv edilmis Turkiye Lozanna muqavilesine esasen qurulmusdur Respublikanin elan edilmesi Mustafa Kamala seir oxuyan usaq Vezirxan 16 yanvar 1923 Mustafa Kamal sultanligin legvinden sonra 15 yanvar 1923 cu ilde Eskiseherde hokumet sistemleri ile bagli cixisinda respublikaya qarsi cixir ve respublika ile konstitusiyali monarxiya arasinda hec bir ferq olmadigini bildirir Kamal Pasa Nureddin Pasanin 2 ci Agir Artilleriya boluyunun yaninda 18 yanvar 1923 Butun dunya tarixinde ve bu gun de dunya uzre mutleqiyyet idaresine konstitusiyali idareye rast gelirik bir de respublika hokumetleri de goruruk Bildiyimiz konstitusiyali monarxiya ve respublika hokumetlerinin teskili hakimiyyet bolgusu esasinda teskil edilir Biz hakimiyyet birliyi esasinda hokumet tesis etdik Mence heqiqetde hakimiyyet bolgusu yoxdur hakimiyyet birliyi vardir Eger seriet qaydalarina uygunluq baximindan qiymetlendirmek isteyirsinizse nezerinize catdirim ki bizim seriet qaydalarimizda mueyyen bir hokumet ifadesi yoxdur Respublika mutleqiyyet formalari kimi bir forma mueyyen edilmeyib Mustafa Kamal muxalifetin guclendiyi seckilerin kecirileceyi vaxtin qeyri mueyyen oldugu bir vaxtda 19 yanvar 1923 cu ilde Izmitde parlamentli idareetme sistemini mudafie edir ve respublikanin ustun oldugunu bele aciqlayir Bizim hokumetimiz daha despotik hokumet deyildir Mutleq ve konstitusiyali monarxiya hokumeti de deyildir Bizim hokumetimiz Fransa ve ya Amerika hokumetlerine de oxsamir Bizim hokumetimiz xalq hokumetidir Tam olaraq sura hokumetidir Yeni Turkiye dovletinde hakimiyyet xalqindir Kamal Pasa Mersin ehalisinin qarsisinda 1923 Mustafa Kamal 2 fevral 1923 cu ilde Izmirde cixisinda respublika ile konstitusiyali monarxiya idareetme usullari arasinda cox kicik ferq oldugunu bele ifade edir Mutleqiyyet hokumetleri vardir konstitusiyali hokumetler de vardir respublika hokumetleri de vardir Bunlar bu gun dunyada gorduyumuz idareetme formalaridir Lakin butun bu adlari iki ad altinda birlesdire bilersiniz Sexsi hakimiyyet vardir ve yaxud respublikali hakimiyyet vardir Men bu ifade terzimle respublika ile konstitusiyali hakimiyyet arasinda cox az ferq oldugunu gordum Mence sultanliq respublika formalarinda mueyyen muddet deyismez selahiyyetlere malik olan muveqqeti sultan vardir Digerinde ide ozu sultan olan ve oldukden sonra da ovladina ve yaxud qohum ve yaxinlarina miras olaraq qalan sultanliq vardir Mustafa Kamala aid ingilis karikaturasi 7 noyabr 1923 Mustafa Kamal respublikanin elan edileceyini ilk defe 22 sentyabr 1923 cu ilde Wiener Neue Freie Fresse qezetinin muxbirinin paytaxtin hara olacagi sualina cavab olaraq ifade etmisdir O ki qaldi Turkiyenin paytaxti meselesine Bunun cavabi tebiidir Ankara Turkiye Respublikasinin paytaxtidir Kamal Pasa Konyada 22 mart 1923 Istiqlaliyyet muharibesinin ardinca Turkiyede iki basli hakimiyyet yaranmisdi TBMM 1 noyabr 1922 ci ilde Osmanli sultanligini legv edib VI Mehmedi hakimiyyetden uzaqlasdiraraq Istanbul hokumetinin huquqi varligina son qoydu 8 aprel 1923 cu ilde yeni rejimin temelini teskil eden Xalq Partiyasinin CXP esasini qoydu 25 oktyabr 1923 cu ilde hem Bas nazir hem de Daxili Isler naziri olan Fethi Bey Daxili Isler nazirliyini terk etdiyi aciqladi Qazi Mustafa Kamal 28 oktyabr 1923 cu il gecesi Cankayada Ismet Pasa ve bezi sexsleri toplayaraq Sabah respublikani elan edeceyik dedi ve oz qerarini aciqladi 29 oktyabr axsam yerli saatla saat 18 45 de TBMM nin iclasi basladi Anayasa Komissiyasinin hesabati ve diger senedler tesdiqlenmek ucun iclasa teqdim edildi ve 29 oktyabr 1923 cu il bazar ertesi axsami saat 20 30 da millet vekillerinin alqislari ve Yasasin cumhuriyyet nidalari ile respublika elan edildi Prezidentlik dovru 1923 1938 Asri Hafta qezetinde Xilaskar ve muhibimiz sanli ve uca qazimiz Mustafa Kamal Pasa Hezretleri alt yazisi ile paylasilan sekil 1926 Respublikanin elan edilmesinin ardinca kecirilen prezident seckisinde istirak eden 158 millet vekilinin hamisinin secimi ile Qazi Mustafa Kamal Turkiyenin ilk prezidenti secildi Ataturk oz sozu ile Turkiyeni muasir medeniyyet seviyyesine catdirmaq meqsedile bir sira muhum islahatlar kecirdi 1924 cu il konstitusiyasina esasen TBMM 29 oktyabr 1923 cu ilde kecirilen prezident seckisinden sonra uc defe de 1927 1931 1935 ci illerde Qazi Mustafa Kamali yeniden prezident secdi Ataturkun prezidentlik dovrunde Ismet Inonu Fethi Okyar ve Celal Bayar Bas nazir olmusdur Bu muddetde en cox vezifede olan ve en cox hokumet quran Ismet Inonu olmusdur Bele ki Ataturkun prezidentliyi dovrunde 8 hokumet qurulmusdur Daxili siyaset Ataturk tez tez olkede seyahet ederek dovlet islerine yerinde nezaret etmisdir Islahatlar TBMM de 3 mart 1924 cu ilde Tehsil islahati kecirilerek medreseler legv edilmis ve Turkiye Respublikasinin serhedleri daxilinde yerlesen butun mektebler Turkiye Respublikasi Tehsil Nazirliyine tabe edilmisdir Tehsil qurumlarinin vahid bir yere tabe edilmesi ile tehsil millilesdirilmisdir Hemin tarixde TBMM de qebul edilen diger bir qanunla xelifelik legv edilmis ve Osmanli xanedaninin numayendeleri vetendasliqdan cixardilaraq xarice surgun edilmisdir Prezident Qazi Mustafa Kamal Samsun Carsamba demir yolunun temelinin atilmasi merasiminde 21 sentyabr 1924 17 fevral 1925 ci ilde asar vergisi onda bir vergisi legv edilmisdir Asardan elde edilen gelirin dovletin xerclerinin yuzde otuzuna beraber olmasina baxmayaraq kendlilerin veziyyetinin yaxsilasdirilmasi ve istehsalin artirilmasi meqsedile bu vergi legv edilmisdir 25 noyabr 1925 ci ilde Papaq qanunu qebul edildi Bu qanunla TBMM numayendelerine ve dovlet iscilerine papaq taxmaq mecbur edildi ve turk xalqina da buna zidd hereket etmek qadagan edildi 30 noyabr 1925 ci ilde TBMM de xanegahlarin ve turbelerin baglanmasi qanunu qebul edildi ve 13 dekabr 1925 ci ilde Turkiye Respublikasinin resmi qezetinde derc edilerek quvveye mindi Osmanli dovletinde istifade olunan saat teqvim ve olculer Avropa dovletlerinden ferqli olduguna gore sosial ticari ve resmi munasibetleri cetinlesdirirdi Osmanlinin son vaxtlarinda hemin ferqliliyi aradan qaldirmaq ucun bezi isler gorulse de bunlar kifayet etmirdi Respublika dovrunde bu problemleri hell etmek ucun calisildi 26 dekabr 1925 ci ilde qebul edilen qanunla Hicri ve Rumi teqvimlerin yerine miladi teqvim qebul edildi ve 1 yanvar 1926 ci ilden baslayaraq istifade olundu Bundan elave gunbatimina esaslanan alaturka saat evezine muasir dunyanin istifade etdiyi saat sistemi temin edildi Bir gun 24 saata bolunerek gunluk heyat nizamlandi Ataturk dovrunde Turkiyenin yerli senayesinde inkisaf bas verdi Turkiyenin ilk yerli teyyaresi onun dovrunde Vecihi Hurqus terefinden istehsal olundu 1928 ci ilde milletlerarasi reqemler qebul edildi 1931 ci ilde qebul edilen qanunla istifade olunan arsin endaze okka kimi olcu vahidleri legv edildi ve bu olculerin evezinde uzunluq vahidi olaraq metr ceki vahidi olaraq ise kiloqram qebul edildi Bu deyisikliklerin neticesinde olkede olcu sistemi vahid oldu 1935 ci ilde qebul edilmis diger bir qanunla cume gunu olan hefte tetili yerine senbe gunu gunortadan sonra ve bazar gunu hefte tetili olaraq mueyyen edildi 17 fevral 1926 ci ilde Isvecre Evlilik Qanunundan tecume edilib hazirlanmis Evlilik Qanunu qebul edildi ve 4 oktyabr 1926 ci ilde quvveye mindi Bu qanunla turk aile heyati yeniden nizamlanmis tek qadinla evlilik resmi nikah ve miras movzusunda beraberlik temin edilmisdir 1 mart 1926 ci ilde 1889 cu il Italiya Zanerdelli Qanununa esaslanaraq hazirlanan 765 sayli Turkiye Cinayet Qanunu TBMM terefinden qebul edilerek quvveye minmisdir Ataturk Nazilli Metbuat Zavodunun acilisinda 9 oktyabr 1937 TBMM 1 noyabr 1928 ci ilde yeni elifbanin qebul edilmesine dair qanun qebul etdi Qanun qebul edildikden sonra ehaliye oxu yazi oyretmek meqsedile Milli mektebler quruldu Ataturk 24 noyabr 1928 ci ilde Milli mekteblerin bas muellimi elan edildi Qadinlarin 1930 cu ilde yerli 1934 cu ilde ise umumi seckilerde secme ve secilme huququ taninmisdir 12 iyul 1932 ci ilde Ataturkun telimati ile Turk Dili Tedqiqat Cemiyyeti qurulmusdur 1934 cu ilde kecirilen qurultayda cemiyyetin adi Turk Dili Arasdirma Qurumu 1936 ci ildeki qurultayda ise Turk Dil Qurumu olaraq deyisdirilmisdir Homogen ve birlesmis xalq yaradilmasi ucun turklesdirme siyaseti tetbiq edildi Turk olmayan azliqlara ictimaiyyetde turk dilinde danismaq mecbur edildi turk dilinde olmayan toponimler ve azliqlarin soyadlari turk diline cevrildi Ataturk Singec korpusunun acilisinda Tunceli 17 noyabr 1937 Ataturk Ankarada 29 oktyabr 1925 Ataturkun telimati ile qurulan qurumlardan diger biri Turk Tarix Qurumudur Turk tarixini ve medeniyyetini arasdirmaq meqsedile yaradilan Turk Tarixi Tedqiqat Heyeti 4 iyun 1930 cu ilde ilk iclasini kecirmis ve idare heyetini teyin etmisdir 29 mart 1931 ci ilde Turk Ocaqlarinin 7 ci Qurultayinda baglanma qerari verildikden sonra 12 aprel 1931 ci ilde Turk Tarixi Tedqiqat Cemiyyeti adi ile yeniden teskil edilmis ve fealiyyetine davam etmisdir Qurumun adi 1935 ci ilde Turk Tarixi Arasdirma Qurumu daha sonra ise Turk Tarix Qurumu olaraq deyisdirilmisdir 21 iyun 1934 cu ilde qebul edilmis Soyadi Qanununa gore her turk oz adindan basqa ailesinin ortaq isledeceyi soyada sahib olacaqdi Bu soyadlar turk dilinde olacaq exlaqa zidd ve gulunc adlar soyad olaraq qebul edilmeyecekdi Soyadi Qanununun qebul edilmesinden sonra 24 noyabr 1934 cu ilde TBMM terefinden Mustafa Kamala Ataturk soyadi verilmisdir 26 noyabr 1934 cu ilde qebul edilmis diger bir qanunla ise Aga Haci Hafiz Xoca Molla Efendi Bey Beyefendi Pasa Xanim Xanimefendi ve Hezretleri kimi leqeb ve titullar legv edilmisdir 3 dekabr 1934 cu ilde qebul edilen Bezi kisvelerin dini geyimler geyilmeyeceyine dair qanun ile ruhanilerin hansi din ve mezhebe mensub olmalarindan asili olmayaraq mabed ve ayinler xaric diger vaxtlarda ruhani geyiminde olmalarina icaze verilecekdi Ataturk prezidentlik dovrunde hemcinin torpaq islahati ucun de calismisdir Dunyevilik respublikaciliq milliyetcilik xalqciliq dovletcilik inqilabciliq prinsipleri 10 may 1931 ci ilde Cumhuriyyet Xalq Firqesinin proqraminda yer almis 5 fevral 1937 ci ilde ise konstitusiyaya daxil edilmisdir Iqtisadiyyat Ataturk 1923 1938 ci iller hakimiyyeti dovrunde Turkiye iqtisadiyyati ortalama 7 5 qalxaraq olkenin UMM su dunyanin minde 3 62 sinden minde 6 62 sine yukselmisdir Onun dovrunde Turkiye Respublikasi dunyanin en suretle inkisaf eden olkelerinden biri olmusdur Xarici siyaset Ataturk Efqanistan krali Amanullah Xan ile 1928Ataturk VIII Eduard ile 1936 Ataturkun prezidentlik dovrunde xarici siyaseti Turkiye Yunanistan ehali mubadilesi Turkiyenin Milletler Cemiyyetine qebul olmasi Balkan sazisi Montro bogazlar konvensiyasi ve Seadabad pakti teskil edir Ataturk xarici siyasetde realist ve dinamik idi Ona verilen xarici siyasetiniz hansi prinsipe esaslanir sualina Biz ozumu taniyan sexslerik Heyata kecire bilmeyeceyimiz isteklerimiz yoxdur cavabini vermisdir O islamciliq ve turanciliq ideyalarinin zererli seviyyeye yukselmesine qarsi tedbirler gormusdur Herbi terbiye goren ve muharibelerde istirak eden Ataturk esgerlik xidmetinden sonra sulh ve emin amanliq ucun calismisdir Bunu onun Bizim fikrimizce beynelxalq siyasi tehlukesizliyin inkisafinin birinci ve en muhum serti xalqlarin en azi sulhmeramliliq ideyasinda semimi birliyidir ifadesinde gormek mumkundur Turkiye Yunanistan munasibetleri Ataturk herbi akademiya manevrlerinde 28 may 1936 Turkiye Yunanistan ehali mubadilesi 1923 cu ilde Lozanna muqavilesinin sertlerinden biri olaraq Turkiyedeki yunanlarin Yunanistana Yunanistandaki turklerin Turkiyeye mecburi kocmesidir Turkiyede Istanbul ile Gokceada ve Bozcaada Yunanistanda ise Qerbi Frakiya bu mubadileye aid edilmemisdir Mubadilenin boyuk hissesi 1923 1924 cu illerde bas tutmusdur Ataturk Turkiye Yunanistan munasibetlerini nizamlamaq ucun 1930 cu ilde Yunanistanin Bas naziri Turkiyeye devet ederek kecmis dusmeni ile dostlugun temelini qoydu Venizelos hakimiyyetden getdikden sonra da Turk Yunan munasibetleri sabit qalmaga davam etdi Venizelosun xelefi 1933 cu ilin sentyabr ayinda Ataturku ziyarete geldi ve Turkiye Yunanistan arasinda Balkan sazisinin ilkin merhelesi olan Semimi muqavile adinda pakt imzalandi Ataturk 1934 cu ilde Venizelos terefinden Nobel sulh mukafatina namized gosterildi Amma Nobel Mukafati Komissiyasi qiymetlendirmeye qebul etmedi Yunanistanin Anadolunu isgal etmesinin yanlis oldugunu dusunen ve Turkiye ile dotluq munasibetlerinin davam etdirilmesini mudafie eden diktator Ataturk haqqinda demisdir Prezident Ataturkun ortaq ideyalar ve sulhmeram is birliyi cercivesinde Turkiye Yunanistan ittifaqinin heqiqi qurucusu oldugunu hec vaxt unutmayacayiq Iki olke arasinda six dotluq elaqeleri quruldu Yunanistan bu Turkiye ucun gelecek yaradan bu boyuk sexsin xatirelerini qoruyacaq Milletler Cemiyyeti Turkiye Respublikasi 13 aprel 1932 ci ilde kecirilen Cenevre konfransinda Milletler Cemiyyetine uzv olmaga hazir oldugunu bildirmisdir Ispaniya ve Yunanistan Turkiyenin Milletler Cemiyyetine qebul edilmesini teklif etmisdir Milletler Cemiyyeti bu teklifi 6 iyul 1932 ci ilde sesverme yolu ile qebul etmisdir Belece Turkiye 18 iyul 1932 ci ilde bu cemiyyete uzv olmusdur Milletler Cemiyyetini 1945 ci ilden sonra Birlesmis Milletler evez etmisdir Balkan sazisi Esas meqale Balkan sazisiAtaturk 1931 ci ilde Yuqoslaviya krali I Aleksandr ile Balkan sazisi 9 fevral 1934 cu ilde Afina seherinde Turkiye Yunanistan Yuqoslaviya ve Ruminiya arasinda imzalanmisdir 1933 cu ilde Almaniyada Nasional Sosialist Fehle Partiyasinin hakimiyyete gelmesi Italiyanin Araliq denizi ve Balkan yarimadasinda mohkemlenmek isteyi ve Avropa dovletlerinin silahlanma yarisina baslamasi dunyada sulhu pozdu Bu sebeblerden Balkan dovletleri arasinda muttefiqlik munasibetleri yarandi Turkiye 14 sentyabr 1933 cu ilde Ankarada Yunanistanla Semimi muqavile 17 oktyabr 1933 cu ilde Ruminiya ile Dostluq Hucum etmeme Arbitraj ve Barisiq muqavilesi 27 noyabr 1933 cu ilde ise Belqradda Yuqoslaviya ile hemin muqavileni imzalandi Montro bogazlar konvensiyasi Esas meqale Montro bogazlar konvensiyasiAtaturk 28 may 1936 ci ilde herbi telimde turk qosunlarini musahide edir Lozanna Sulh Konfransinda Turkiye ve Antanta dovletleri arasinda bogazlarla elaqedar Bogazlar muqavilesi imzalanmisdi 1923 cu ilde imzalanmis bu muqavilede Ingiltere Fransa Italiya Yaponiya Bolqaristan Yunanistan Ruminiya Yuqoslaviya SSRI ve Turkiye istirak etmisdir Muqavilenin sertlerine gore muharibe ve sulh dovrunde ticaret ve herbi gemiler bogazlardan serbest kece bilecekdi Ikinci Dunya muharibesinin yaxinlasmasi Avropada bir cox siyasi deyisikliye sebeb oldu Bogazlarin mudafiesini oz uzerine goturen dovletlerden biri Italiya Hebesistana hucum etdi Yaponiya ise oz isteyi ile Milletler Ceiyyetinden cixdi Dunyada sulhun temin edilmesi ucun kecirilen konfranslar neticesiz qalmis butun dovletler silahlanmaga baslamisdi Siyasi veziyyetin geginlesdiyini goren Ataturk bogazlar meselesini birdefelik hell etmeye qerar verdi Turkiye hokumeti Milletler Cemiyyetinden Lozanna muqavilesindeki bogazlara aid sertlerin deyisdirilmesini teleb etdi Bu sebebden Isvecre Montro seherinde konfrans baslatmis ve 20 iyul 1936 ci ilde Turkiye Ingiltere Fransa Bolqaristan Ruminiya Yuqoslaviya Yunanistan Yaponiya ve SSRI arasinda Montro bogazlar muqavilesi imzalanmisdir Konfransa qosulmayan Italiya 2 may 1938 ci ilde Bogazlar muqavilesine qosulmusdur Montro bogazlar muqavilesinin esas muddealari bunlardir Bogazlar qeyd sertsiz Turkiyeye verilecek Sulh dovrunde her bir dovletin ticaret gemisi serbest kece bilecek amma muharibe ve sulhde herbi ve mulki hava quvvelerinin kecmesine icaze verilmeyecek Eger Turkiye biterefdirse muharibe dovrunde ticaret gemileri kece bilecek Sulh dovrunde sualti qayiqlar ististina olmaqla herbi gemiler on bes gun evvelden Turkiye hokumetine xeber vermeli gedecekleri yer ad ve nov bildirilmeli ve sonra teyyare istifade etmemek serti ile bogazlardan kece bilecek Eger Turkiye muharibeye giribse dusmene hec bir sekilde komek etmemek serti ile yalniz biteref dovletlerin ticaret gemileri bogazlardan serbest kece bilecek Montro muqavilesi 20 il quvvede qalacaqdi Amma bu muddetin bitmesinden 2 il evvel tereflerden hec biri muqavilenin legv edilmesini istemese muqavile quvvede qalmaga davam edecekdi Montro muqavilesinin muddeti 1956 ci ilde bitse de tereflerden hec biri muqavilenin legv edilmesini istemediyine gore bu muqavile hele de quvvededir Seedabad pakti Esas meqale Seadabad pakti Italiyanin serq olkerine hucum plani sebebi ile Turkiye Iran Iraq ve Efqanistan arasinda 8 iyul 1937 ci ilde Iranda Seadabad sarayinda Seadabad pakti imzalandi Pakta qosulan dovletler dotluq munasibetlerini qoruyacaq Milletler Cemiyyeti Pakti ve Brian Kolleq paktina sadiq qalacaq bir birlerinin daxili islerine qarismayacaq bir birlerine hucum etmeyecek mubahiseli mesleler yarandiqda ortaq qerar qebul edecek ve serhedlerin qorunmasina ehemiyyet verecekdiler Azerbaycana munasibeti Mustafa Kamal pasa Ibrahim Ebilov ve Rusiyanin Turkiyedeki ticaret numayendesi S Aralov Azerbaycanin sevinci bizim sevincimiz kederi bizim kederimizdir Azerbaycan bizim qardasimizdir Hec neye baxmayaraq ona yardim etmek borcumuzdur sozlerini Mustafa Kamal Ataturk 1921 ci ilde Azerbaycan SSR in Turkiyedeki temsilcisi Ibrahim Ebilovun etibarnamesini qebul ederken demisdir Sexsi heyatiDogum tarixi 1940 ci ilde cap olunmus ve Ataturkun dogum tarixinin 1880 oldugunu gosteren poct markasi Ataturkun dogum tarixi deqiq bilinmir Hemcinin ozu de bilmirdi Miladi teqvim Turkiyede 26 dekabr 1925 ci ilden baslayaraq istifade olunmaga baslamisdir Dogum tarixinin deqiq olmamasinin sebebi ise Osmanli dovrunde istfade olunan iki ferqli teqvimdir Ataturkun dogum ili 1926 ci ilin yaninda hicri ve ya rumi teqvim oldugu qeyd edilmemisdir Bu sebebden miladi teqvimde ay ve ile esaslanaraq 1880 ve ya 1881 ci ilde anadan oldugu deqiq bilinmir Faiq Resid Unat bu meseleni arasdirmaq meqsedile Zibeyde xanimin Salonikideki qonsularini ziyarete gedib bu movzuda suallar vermisdir Aldigi cavablar muxtelifdir Bele ki bezi qonsular Ataturkun yaz gununde bezileri ise qis gununde yanvar ve ya fevral anadan oldugunu iddia etmisdirler Ataturk ozu anasinin ona yaz gununde anadan oldugunu dediyini bacisi Makbule Atadan ise anasinin ona Mustafa Kamalin firtinali gecede anadan oldugunu dediyini soylemisdir Enver Benhan Sapolyo Ataturkun 23 dekabr 1880 ci ilde anadan oldugunu Sovket Sureyya Aydemir ise bu tarixin 4 yanvar 1881 ci il oldugunu iddia etmisdir Sisli Ataturk Muzeyinde saxlanilan Ataturkun sonuncu sexsiyyet vesiqesinde dogum tarixi 1881 yazilmisdir 1882 ci ilde anadan olmus Elif Fuad Cebesoy Sislideki evinde onun Rauf Beyle men senin boyuk qardasiniq Cunku ikimiz de senden bir yas boyuyuk nitqini menbe gostererek 1881 ci il tevelludlu oldugunu yazmisdir Turkiye Istiqlaliyyet muharibesinin baslangic gunu qebul edilen 19 mayin Ataturkun dogum gunu olmasi tarixci Resid Saffet Atabinen terefinden teklif edilmisdir Bu teklifi Ataturk cox beyenmis ve ondan dogum gununun sorusanlara 19 may demisdir Amma bu tarix qeribe hal yaradir Bele ki 1881 ci ilin 19 may gunu rumi teqvimde 1297 ci ile beraberdir amma resmi dogum tarixi rumi teqvimin 1296 ci ilidir Rumi teqviminin 1296 ci ili 13 mart 1880 ve 12 mart 1881 ci iller arasindadir Alternativ olaraq Ataturkun dogum tarixi 19 may 1880 ci il qebul edile biler Bu sebeblerden Ataturkun ne dogum ili ne de dogum gunu tam deqiq bilinmemisdir Ataturkun rumi teqviminin 1296 ci ilinde anadan oldugu haqda menbeler olsa da onun dogum gununu deqiq bilmek ucun kifayet qeder menbe yoxdur Ataturkun dogum gunu miladi teqvimle 1880 ve ya 1881 ci il ola biler Dogum gunu oz isteyi ile 19 may olaraq qeyd edilmisdir Hemin gun hem de Turkiye Istiqlaliyyet muharibesinin baslangici olduguna gore xususi onem kesb edir Sexsiyyet vesiqesi Soyadi Qanunundan sonra Ataturkun sexsiyyet vesiqeleri993 814 B seriya ve 51 nomreli sexsiyyet vesiqesi993 815 B seriya ve 51 nomreli sexsiyyet vesiqesi 27 mart 1923 cu ilde verilen sexsiyyet vesiqesinde Boy Orta Sac Sari Qas Sari Goz Mavi Burun Adeta Agiz Adeta Big Sari kesilmis Saqqal Terasli Cene Uzun Uz Uzun Reng Ag Feqlilik Tam Titul Musir Qazi Mustafa Kamal Pasa Hezretleri Dogum yeri ve tarixi Saloniki 1296 Atasinin adi Eli Rza efendi Anasinin adi Zibeyde xanim Vezifesi TBMM reisi ve Ali Bas Komandan Aile veziyyeti Evli Herbi xidmeti Musir unvan ise Haci Bayram mehellesi 161 1 qeyd edilmisdi 24 noyabr 1934 cu ilde 2587 sayli soyad qanunu ile Qazi Mustafa Kamala Ataturk soyadi verildikden sonra 993 814 B seriya ve 51 nomreli yeni sexsiyyet vesiqesinde Adi Kemal Soyadi Ataturk 993 815 B seriya ve 51 nomreli sexsiyyet vesiqesinde ise Adi Kamal Soyadi Ataturk Vezifesi Prezident Aile veziyyeti Subay unvan ise Ankara vilayeti Cankaya mehellesi kuce 139 ev 56 menzil 49 qeyd edilmisdir Vetendasliq Idaresinin veb saytinda vesiqe nomresi 10000000146 il Qaziantep ilce Sahinbey mehelle Bey adi Qazi Mustafa Kamal soyadi Ataturk atasinin adi Eli Rza bey anasinin adi Zibeyde xanim dogum ili 1881 cinsiyyeti kisi olaraq gorunur Dogum yeri Ataturkun Salonikideki evi Ataturk Islahxana kucesi Koca Qasim Pasa mehellesi Saloniki Osmanli dovletinde indiki Apotolu Pavlu kucesi 75 Aya Dimitri mehellesi Saloniki Yunanistan hazirda muzey olan 3 mertebeli ve 3 otaqli evde anadan olmusdur Amma Ataturkun ogey bacisi Ruhiye xanimin nevesi Ferhad Baburun dediyine gore Ataturkun anadan oldugu ev olaraq taninan ve sekilde de gosterilen bu ev Ataturkun anadan oldugu ev deyil Bu ev Zibeyde xanimin ikini heyat yoldasi yeni Ataturkun ogey atasi Raqip beyin evidir Maraqlandigi movzular Ataturk Cankaya koskundeki kitabxanada 16 iyul 1929 Ataturk kitab oxumagi musiqi dinlemeyi reqs etmeyi at surmeyi ve uzmeyi sevirdi Nerd ve bilyard oynamaqdan xosu gelirdi Zeybek reqsi gules Rumeli turkuleri ile maraqlanirdi Sakarya adi verdiyi atina ve iti cox deyer verirdi Komekcilerinden biri Ataturku asude vaxtlarinda elinden tarix kitablari dusmeyen biri olaraq tesvir etmisdir Basqa movzularla maraqlanmaq evezine haddinden cox tarixi kitab oxumasini sevmeyen bir siyasetci ona Kitab oxuyaraq Samsuna geldin sualina cavab olaraq Ataturk Men usaq vaxti kasib idim Elime iki qepiy pul kecen kimi bir qepiyini kitaba verirdim Eger bele olmasaydi indi etdiklerimin hec birini ede bilmezdim cavabini verdi Cankaya koskunde tez tez dovlet xadimleri incesnet adamlari alimler birlikde axsam yemeyinde toplasib dovletin problemlerini muzakire edirdiler Temiz ve seliqeli geyinmeye onem verirdi Ataturk tebieti cox sevirdi Tez tez Mese Fermasina gedir muasir kend teserrufatina kecid meqsedile aparilan islere sexsen qosulurdu Yuksek seviyyede fransiz dili orta seviyyede alman dili bilirdi Sexsi munasibetleri Eli Rza efendi ve Zibeyde xanimin Fatma 1872 1875 Ehmed 1874 1883 Omer 1875 1883 Mustafa Kamal Ataturk 1881 1938 Makbule Boysan Atadan 1885 1956 ve Naciye 1889 1901 adinda alti ovladlari olmusdur Fatma dord Ehmed doqquz Omer ise sekkiz yasinda o vaxtlar yayilan epidemiya difteriya o vaxtki adi ile quspalazi xesteliyinden olduler En kicik ovlad Naciye Mustfa Kamalin Herbi mektebi bitirdiyi ilde on iki yasinda olanda verem xesteliyine tutulub oldu Makbule xanim ise 1956 ci ile qeder yasamisdir Makbule Atadan ve Saleh Bozoka gore azyasli Mustafa 12 yasinda olanda mayor Rukneddinin 8 yasli qizi Mujgana asiq olmusdu Makbule Atadana gore ikinci sevdiyi qiz Xedice olmus ve Xedicenin anasi buna mudaxile edib aralarindaki elaqeni kesmisdir Sonra komandir Sevki Pasanin 12 yasli qizi Emineye Emine Ariq riyaziyyat dersi kecerken asiq olmusdur Bundan basqa Salonikide yasadigi vaxtlarda yunan tacir Eftim Karintenin qizi Eleni Kriyasi sevdiyi deyilse de subut edilmemisdir Ataturk ve xanimi Letife xanim 1923 Mustafa Kamal genc esger olaraq Canaqqala doyusunden sonra Osmanli imperiyasinin sonuncu sultani VI Mehmedin qizi Sebihe Sultana ucuncu terefler vasitesile evlilik teklifi etdi Sebihe Sultan emisi Ebdulmecid Efendinin oglu Omer Ferrux Efendini sevdiyini deyerek bu teklifi redd etdi Sebihe Sultan hemin gunlerden 40 il sonra Suat Hayri Urgupluye dikte etdiyi xatirelerinde deyir He istemisdi Menimle danismayib amma men cekindim ve istemedim Cunku qarsimda hec de yaxsi numune olmayan Enver Pasa ile Naciye Sultanin heyati var idi Sonra taninmis bir komandirle aile heyati qura bileceyime inanmirdim Istiqlaliyyet muharibesi vaxti Raqib Beyin qohumu Fikriye xanim ile birlikde yasayirdi Verem xesteliyine tutulan Fikriye xanim mualice meqsedile Almaniyaya getdikden sonra 29 yanvar 1923 cu ilde Izmirin secilen varlilarindan biri Usakizade Muammer Beyin qizi Letife xanimla evlendi Mustafa Kamali seven Fikriye xanim onun Letife xanimla evlendiyini oyrenen kimi Turkiyeye geri qayitdi ve ilk is olaraq koske getdi Amma Letife xanim onun geldiyini oyrenen kimi Ataturke xeber vermeden onu koskden uzaqlasdirdi Bu sebebden Fikriye xanimin Cankaya koskunde tapanca ile intihar etdiyi deyilir Mustafa Kamalin Letife xanimla evliliyi 5 avqust 1925 ci ile qeder davam etmisdir source source source Ataturk menevi qizi ile gul baxcasinda 12 sentyabr 1936 Ataturkun menevi ovladlari Ebdurrehim Tuncak Afife Zehra Aylin Rukiye Erkin Nebile Irdelp Sebihe Gokcen Afet Inan Mustafa Demir ve Bitlis 1916 ci ilde rus isgalindan xilas edildiyi illerde 16 ci herbi hissenin komandiri olan Mustafa Kamal Pasa muharibede butun aile uzvlerini itiren ve hec kimi qalamayan Ebdurrehimi ovladliga goturdu Onu Istanbula anasi Zibeyde xanim ve bacisi Makbulenin yanina gonderdi Zehra Aylin ve ya Zehra Mehmed Amasyali Mehmedin qizi 1936 ci ilde Londondan ekspres qatarla Parise seyahet edende Amyen yaxinliginda qataradan duserek oldu Sebihe Gokcen ise ilk turk qadin pilot ve dunyanin ilk qadin doyus pilotu oldu Dini inanci Esas meqale Ataturkun dini inanciAtaturk Turkiye Respublikasinda her kes Allaha istediyi kimi ibadet ede biler Hec kime dini gorusleri ile bagli bir sey edilmez Turkiyenin resmi dini yoxdur Turkiyede kimese oz inancini mecburi qebul etdirmeye calisan sexsler yoxdur ve olsa da buna icaze verilmez Ataturkun dini inanci mubahiseli meseledir Dini inaci movzusunda ferqli arasdirmacilar ferqli dusuncelerdedir Bezi menbeler muselman oldugunu bezileri ise deist ve ya ateist oldugunu iddia edir Bir danisiginda dini zeruri adlandiran Ataturk diger danisiginda da Islami bizim dinimiz ve boyuk dinimiz adlandirmisdir Hemcinin Quran haqqinda sani boyuk ve en eksiksiz kitab Mehemmed haqqinda peygemberimiz efendimiz hezretleri ve Allahin birinci ve en boyuk qulu ifadeleri istifade etmisdir 1922 ci il ve 1923 cu ilde iki cixisinda Allah birdir boyukdur demisdir Ataturk dini zeruri adlandirsa da eks olaraq dini olanlarin kasib olmaga mehkum olduqlarini ve bu sebeble xususile din anlayisini legv etmey in vacib oldugunu dusunduyune dair menbeler de movcuddur Kazim Qarabekirin bildirdiyine gore Ataturk insanlarin Qurani basa duserek oxumalari ucun Qurani turk diline tecrume etdirmisdir Bunlardan basqa Islama dair isletdiyi menfi ifadeler de vardir Qarabekirin dediyine gore Ataturk Quran ve Mehemmedle elaqeli menfi sozler isletmisdir Menbeler Ataturkun dine subhe ile yanasdigini ve serbest dusunen biri oldugunu gosterir 1933 cu ilde ABS sefiri Carlz Serrill Ataturkden musahibe aldi Ataturk musahibede dininin sadece kainatin yaradicisi ve hakimi tek Tanriya inanmaq oldugunu insanlarin bele bir Tanriya inanmaga ehtiyaclari oldugunu ve dualar vasitesile bu Tanriyla danismagin yaxsi oldugunu demisdir Ataturke gore turk xalqi Islamin heqiqeten ne oldugunu bilmir ve Qurani oxumur Onun fikrince insanlar basa dusmedikleri ereb dilinde yazilmis cumlelerden tesirlenir ve adet enenelerine uygun olaraq mescidlere gedirler Turkler Qurani oxuyub tehlil etdikden sonra Islamdan uzaqlasacaqlar Olumu Ataturkun cenazesi Ataturkun sehhetinde 1937 ci ilden sonra problemler yarandi 1938 ci ilin evvellerinde ona sirroz diaqnozu qoyuldu Bu sebebden Avropadan hekimler getirildi Turk ve xarici hekimler saglamligini geri getire bilmedi Ataturk 10 noyabr 1938 ci ilde yerli saatla seher saat 09 05 de Dolmabagca sarayinda vefat etdi Cenazesi Ankaraya gonderildi ve nesi 21 noyabr 1938 ci ilde merasimle Ankara Etnoqrafiya Muzeyindeki muveqqeti qebrine qoyuldu Bundan 15 il sonra 10 noyabr 1953 cu ilde Antiqebirde yerlesen ebedi qebrinde torpaga tapsirildi Vesiyyetine gore serveti Turk Tarix Qurumuna ve Turk Dil Qurumuna verildi Makbule Atadanin Cankayada qalmasini Makbule Atadana ve menevi qizlarina maas verilmesini ve Ismet Inonunun usaqlarina tehsil almalari ucun destek gosterilmesini istemisdir EserleriAtaturkun 1916 ci ilde 16 ci hisse komandiri oldugu vaxtlarda yazdigi Herbi telim ve terbiye haqqinda noqteyi nezerler eseri Komandanin muharibe telimi Saloniki metbeesi Saloniki 1908 Alman dilinden tercume Cumeli ordugahi Suvari Herbi hisse diviziya telim ve hemleler Saloniki 1909 Ordu toplanmasi ve tetbiqat seyaheti Saloniki Herbi metbeesi 1911 Herbi hissenin muharibe telimi 1912 Alman dilinden tercume Ordu toplanmasi meselesinin helli ve emrlerin qebul edilmesine dair nesihet Edirne Senaye Mektebi mtebeesi 1916 Herbi telim ve terbiye haqqinda noqteyi nezerler Edirne Senaye Mektebi mtebeesi 1916 Zabit ve komandir ile danisiq Minber metbeesi 1918 Nitq Turk Teyyare Cemiyyeti Ankara 1927 Medeni melumatlar Milliyet metbeesi Istanbul 1930 Hendese 1937 Ataturkun hemcinin 1915 18 ci illerde muharibede yazdigi gundelikleri de vardir Bunlardan Anafartalar muharibesinde aid tarixce Turk Tarix Qurumu terefinden kitab olaraq nesr edilmisdir 1908 1938 ci illerde Ataturkun imzaladigi yazdigi danisdigi sexsi qeydleri daxil olmaqla her seyin yer aldigi Ataturkun butun eserleri adli ensiklopediya da movcuddur Ataturkun ugurlarinin ve yazdigi eserlerinin en vacib esaslarindan biri kitab oxumaga maragi olmusdur Meselen sonralar dunya uzre sulhun ve insan huquqlarinin qorunmasi meselesinde onderlerden olan sexs Herbert Uelles 1921 ci ilde ingilis dilinde 1208 sehifelik Beseriyyetin tarixi adli kitab nesr edir Bu kitab Ataturk terefinden qisa muddetde oxunur qiymetlendirilir ve Turkiyede nesr edildikden sonra Nitq eserinde yer alir Hemcinin 1756 ci ilde umumilikde 5 cildden ibaret olan ve fransiz dilinde yazilmis Hunlar turkler ve mogollar kitabi da Ataturkun oxudugu kitablardan biridir Ataturkun tesis etdiyi qurumlar Baglanmis ve ya adi deyisdirilmis qurumlari gosterir Qurumun adi Qurulma tarixi MekanAnadolu Informasiya agenti 6 aprel 1920 AnkaraTurkiye Sehiyye Nazirliyi 2 may 1920 AnkaraUsaqlarin Mudafiesi Qurumu 30 iyun 1921 AnkaraIzmir Beynelxalq Sergisi 17 fevral 1923 IzmirDiyanet isleri uzre rehberlik 3 mart 1924 AnkaraTurkiye Is Banki 26 avqust 1924 IstanbulAtaturk Mese Fermasi 1925 AnkaraAnkara Universitetinin Huquq fakultesi 5 noyabr 1925 AnkaraAnadolu Sigorta 1 aprel 1925 IstanbulTurkiye Senaye ve Maadin Banki 1 aprel 1925 Turkiye Statistika Insitutu 26 aprel 1926 AnkaraTurkiye Dovlet Demir Yollari 1927 AnkaraMerkezi Gigiyena Insitutu 27 may 1928 AnkaraTurk Tarixi Tedqiqat Cemiyyeti 12 aprel 1931 AnkaraTurkiye Respublikasi Merkezi Banki 3 oktyabr 1931 AnkaraXalqevleri 19 fevral 1932 AnkaraTurk Dili Tedqiqat Cemiyyeti 12 iyul 1932 AnkaraKend Teserrufati Insitutu 1933 AnkaraTurk Hava Yollari 20 may 1933 IstanbulSumerbank 11 iyul 1933 Turkqusu 3 may 1935 AnkaraEtibank 14 iyun 1935 Mineral Tedqiqat ve Kesfiyyat Mudirliyi 14 iyun 1935 AnkaraDil ve Tarix Cografiya fakultesi 14 iyun 1935 AnkaraElektrik Isleri Arasdirma Idaresi 24 iyun 1935 AnkaraTurkiye Seker Fabrikleri 6 iyul 1935 AnkaraBursa Merinos Fabriki 2 fevral 1938 BursaHemcinin baxAtaturkculuk Ataturkun prinsipleri Ataturk islahatlari Ataturk sexsiyyetine perestis Ataturk abideleriQeydler ve istinadlarQeydler Dogum adi Eli Rza oglu Mustafa 1890 ci illerden 1911 ci ile qeder Mustafa Kamal 1911 ci ilden 1916 ci ile qeder Mustafa Kamal Bey 1916 ci ilden 1921 ci ile qeder Mustafa Kamal Pasa 1921 ci ilden 1934 cu ile qeder Qazi Mustafa Kamal Pasa 1934 1935 ci illerde Kamal Ataturk 1935 ci ilden sonra Kamal Ataturk Omrunun cox hissesinde dasidigi Mustafa Kamal adi ile taninir ve yad edilir Time jurnali 19 may 1941 ci il tarixli nomresinde yazmisdir Yeddi adli adam Bu sarisin mavi gozlu sen adamin Kamal Ataturk adi ile olmezden evvel yeddi adi var idi Ataturkun dogum gunu deqiq bilinmir 19 may Samsunda Istiqlaliyyet muharibesinin basladigi gun onun simvolik dogum gunudur Bundan basqa Ataturkun 1881 ci ilde deyil 1880 ci ilde anadan oldugu da iddia edilir Baxin Dogum tarixi Etrafli melumat ucun Dogum tarixi basligina nezer yetirin Endru Monqoya gore Bu tarix 15 oktyabr 1911 Mustafa Kamalin Izmir yaxinliginda yerlesen Urla stansiyasindan 17 oktyabr 1911 ci ilde Saleh Bozoka gonderdiyi mektubda qeyd edilib Hemcinin 22 may 1912 ci ilde Benqaziden Ebdul Kerime gonderilen diger mektubda da hemin tarix qeyd edilmisdir ATASE 1911 1912 Osmanli Italyan Harbi s 134 Corc Qavric ise bu tarixin 4 oktyabr 1911 ci il oldugunu bildirmisdir Turkiye Istiqlaliyyet muharibesinin baslica 14 onderine verilmis titul Istinadlar Bibliotheque nationale de France BnF identifikatoru fr aciq melumat platformasi 2011 Atatyurk Mustafa Kemal Bolshaya sovetskaya enciklopediya rus v 30 t pod red A M Prohorov 3 e izd Moskva Sovetskaya enciklopediya 1969 https www msb gov tr Content Upload Docs askeritariharsiv 13 turk istiklal harbi komutan biyografileri pdf http www britannica com EBchecked topic 591866 Thessaloniki https www aa com tr tr turkiye ataturkun dolmabahce sarayindaki odasinda toren 961584 http www milliyet com tr nefeslerin tutuldugu tarih 9 gundem detay 1789751 default htm Fayl Ataturk un 993 814 seri numarali nufus cuzdani jpg Vikianbar commons wikimedia org Fayl Ataturk un 993 815 seri numarali nufus cuzdani jpg Vikianbar commons wikimedia org Cuthell Jr David Cameron Ataturk Kemal Mustafa Kemal Agoston Gabor Masters Bruce redaktorlar Arxivlenmis suret Encyclopedia of the Ottoman Empire 2009 56 60 ISBN 978 0 8160 6259 1 LCCN 2008020716 27 December 2021 tarixinde Istifade tarixi 23 January 2021 Ataturk Kemal World Encyclopedia ingilis Philip s 2014 doi 10 1093 acref 9780199546091 001 0001 ISBN 9780199546091 Istifade tarixi 9 June 2019 Books Market House Books Market House Books Market House redaktor Ataturk Kemal Who s Who in the Twentieth Century ingilis Oxford University Press 2003 doi 10 1093 acref 9780192800916 001 0001 ISBN 9780192800916 Istifade tarixi 9 June 2019 Harold Courtenay Armstrong Gray Wolf Mustafa Kemal An Intimate Study of a Dictator page 225 EINSTEIN AND ATATURK Part 1 National Geographic Society Newsroom 2021 05 22 tarixinde Istifade tarixi 2022 07 10 Zurcher Turkey a modern history 142 Turkiye nin 75 yili Tempo Yayincilik Istanbul 1998 pp 48 59 250 Mastering Modern World History by Norman Lowe second edition Sofos Umut Ozkirimli amp Spyros A Tormented by history nationalism in Greece and Turkey New York Columbia University Press 2008 seh 167 ISBN 9780231700528 Toktas Sule Citizenship and Minorities A Historical Overview of Turkey s Jewish Minority Journal of Historical Sociology 18 4 2005 394 429 doi 10 1111 j 1467 6443 2005 00262 x 3 May 2020 tarixinde Istifade tarixi 7 January 2013 Jongerden Joost Verheij Jelle redaktorlar Social relations in Ottoman Diyarbekir 1870 1915 Leiden Brill 3 August 2012 seh 300 ISBN 978 90 04 22518 3 Kieser Hans Lukas redaktorTurkey beyond nationalism towards post nationalist identities Online Ausg London Tauris 2006 seh 45 ISBN 9781845111410 13 October 2013 tarixinde Istifade tarixi 7 January 2013 Oktem Kerem The Nation s Imprint Demographic Engineering and the Change of Toponymes in Republican Turkey European Journal of Turkish Studies 7 2008 doi 10 4000 ejts 2243 29 December 2012 tarixinde Istifade tarixi 18 January 2013 Aslan Senem Incoherent State The Controversy over Kurdish Naming in Turkey European Journal of Turkish Studies Social Sciences on Contemporary Turkey 10 29 December 2009 doi 10 4000 ejts 4142 26 July 2012 tarixinde Istifade tarixi 16 January 2013 the Surname Law was meant to foster a sense of Turkishness within society and prohibited surnames that were related to foreign ethnicities and nations Mustafa Kemal Ataturk un Nufus Huviyet Cuzdani 24 11 1934 www isteataturk com 16 December 2012 tarixinde Istifade tarixi 26 June 2013 Turkey commemorates Ataturk on 78th anniversary of his passing Hurriyet Daily News ingilis 11 December 2021 tarixinde Istifade tarixi 21 November 2017 Jayapalan N Modern Asia Since 1900 ingilis Atlantic Publishers amp Dist April 1999 ISBN 9788171567515 2022 03 11 tarixinde Istifade tarixi 2022 07 10 ATATURK Creator of Modern Turkey www columbia edu 9 November 2015 tarixinde Istifade tarixi 22 November 2017 Landau Jacob M Ataturk and the Modernization of Turkey ingilis BRILL 1984 ISBN 978 9004070707 2022 04 03 tarixinde Istifade tarixi 2022 07 10 Meropi Anastassiadou Meropi Anastassiadou Dumont Salonique 1830 1912 une ville ottomane a l age des Reformes BRILL 1997 seh 71 ISBN 978 90 04 10798 4 2022 03 28 tarixinde Istifade tarixi 2022 07 10 Cemal Celebi Granda Cemal Granda anlatiyor Pal Medya ve Organizasyon 2007 ISBN 978 9944 203 01 2 2022 04 03 tarixinde Istifade tarixi 2022 07 10 sehife gosterin Ataturk The Biography of the Founder of Modern Turkey Overlook Press 2002 ISBN 978 1 58567 334 6 p 25 27 2022 03 28 at the Wayback Machine p 27ff Feyzullah s family is said to have come from the country near Vodina now Edhessa in western Greek Macedonia The surname Sofuzade meaning son of a pious man suggests that the ancestors of Zubeyde and Ali Riza had a similar background Cemil Bozok son of Salih Bozok who was a distant cousin of Ataturk and later his ADC claims to have been related to both Ali Riza s and Zubeyde s families This would mean that the families of Ataturk s parents were interrelated Cemil Bozok also notes that his paternal grandfather Safer Efendi was of Albanian origin This may have a bearing on the vexed question of Ataturk s ethnic origin Ataturk s parents and relatives all used Turkish as their mother tongue This suggests that some at least of their ancestors had originally come from Turkey since local Muslims of Albanian and Slav origin who had no ethnic connection with Turkey spoke Albanian Serbo Croat or Bulgarian at least so long as they remained in their native land But in looks Ataturk resembled local Albanians and Slavs But there is no evidence that either Ali Riza or Zubeyde was descended from such Turkish nomads page 28 It is much more likely that Ataturk inherited his looks from his Balkan ancestors But Albanians and Slavs are likely to have figured among his ancestors Sevtap Gamsiz T C Inkilap Tarihi ve Ataturkculuk 2012 Istanbul s 12 Kutay Cemal Ataturk un Beraberinde Goturdugu Hasret Turkce Ibadet Ana Dilimizle Kulluk Hakki 1 cilt 1998 Aksoy Yayincilik s 130 Tuglaci Pars Cagdas Turkiye 1 cilt 1987 Cem Yayinevi s 2 Ataturkcu dusunce 1992 Ataturk Arastirma Merkezi Turk Tarih Kurumu Basimevi s 696 2012 06 04 at the Wayback Machine Baba Imran Kulturnite vzaimodejstviya na Balkanite i turskata arhitektura Mezhdunaroden simpozium 17 19 maj 2000 Shumen Blgariya 2001 Ataturk Kultur Merkezi Baskanligi s 24 2012 06 04 at the Wayback Machine Aydemir Sevket Sureyya Tek adam 1963 Remzi Kitabevi s 44 Bayhan Fatih Golgesinde Mustafa Kemal buyuten kadin Zubeyde Hanim 2008 Pegasus Yayinlari s 78 Izmir Ticaret Odasi Ataturk un Evi Bir ulusun geleceginin dogdugu yer y y t y Mango Andrew Ataturk the biography of the founder of modern Turkey Overlook TP 2002 p 27 Jackh Ernest The Rising Crescent Goemaere Press 2007 p 31 Turkish mother and Albanian father 2022 04 13 at the Wayback Machine Isaac Frederick Marcosson Turbulent Years Ayer Publishing 1969 p 144 2016 12 19 at the Wayback Machine Celal Erikan Komutan Ataturk Turkiye Is Bankasi Kultur Yayinlari Ankara 1972 s 72 T C Genelkurmay Harp Tarihi Baskanligi Yayinlari Turk Istiklal Harbine Katilan Tumen ve Daha Ust Kademelerdeki Komutanlarin Biyografileri Genkur Basinevi Ankara 1972 s 1 17 Kazim Karabekir Haz Faruk Ozerengin Ittihat ve Terakki Cemiyeti 1896 1909 Emre Yayinlari Istanbul 1994 s 322 Falih Rifki Atay Cankaya Ataturk un dogumundan olumune kadar Istanbul Betas 1984 p 17 2 Vamik D Volkan amp Norman Itzkowitz Olumsuz Ataturk Immortal Ataturk Baglam Yayinlari 1998 ISBN 975 7696 97 8 p 37 dipnote no 6 Atay 1980 s 17 Turk dunyasi edebiyatcilari ansiklopedisi 2 cilt 2004 Ataturk Kultur Merkezi Baskanligi Babasi Ali Riza Efendi dog 1839 annesi Zubeyde Hanimdir baba dedesi Hafiz Ahmet Efendi 14 15 yy da Anadolu dan goc ederek Makedonya ya yerlesen Kocacik Yoruklerindendir Kartal Numan Ataturk ve Kocacik Turkleri 2002 T C Kultur Bakanligi Aile Selanik e Manastir ilinin Debrei Bala sancagina bagli Kocacik bucagindan gelmisti Ali Riza Efendi nin dogum yeri olan Kocacik bucagi halki da Anadolu dan gitme ve tamamiyla Turk Musluman Oguzlarin Turkmen boylarindandirlar Dinamo Hasan Izzettin Kutsal Isyan Milli Kurtulus Savasi nin Gercek Hikayesi 2 cilt 1986 Tekin Yayinevi Mustafa Kemal Ataturk memorial museum in village Kodzadzik Koџaџik in Municipality Centar Zupa Centar Zhupa Macedonia Travel Blog 24 May 2013 4 November 2014 tarixinde Istifade tarixi 23 April 2018 Rachel Simon 1999 Reformlara Baslangic Mustafa Kemal Libya da Jacob M Landau Yay Haz 1999 Ataturk ve Turkiye nin Modernlesmesi Istanbul Sarmal ISBN 975 8304 18 6 s 39 48 icinde s 40 Rachel Simon a g e s 46 Sevket Sureyya Aydemir Tek Adam Mustafa Kemal Birinci Cilt 1st vol 1881 1919 14th ed Remzi Kitabevi 1997 ISBN 975 14 0212 3 p 31 2 Anna Zadrozna 2017 Reconstructing the past in a post Ottoman village Turkishness in a transnational context Nationalities Papers p 9 DOI 10 1080 00905992 2017 1287690 Doenmeh Encyclopaedia Judaica 2nd ed Volume 5 Coh Doz Macmillan Reference USA Thomson Gale 2007 ISBN 0 02 865933 3 p 732 Turkiye Diyanet Vakfi Islam ansiklopedisi 31 cilt 2006 Turkiye Diyanet Vakfi s 340 2012 06 04 at the Wayback Machine Ataturk hakkinda hatiralar ve belgeler Turk Tarih Kurumu Basimevi 1959 p 8 2022 03 30 at the Wayback Machine Mustafa Kemal Ataturk Turkish Embassy website 27 September 2007 tarixinde Istifade tarixi 7 August 2007 Tuglaci Pars Cagdas Turkiye 1 cilt 1987 Cem Yayinevi s 14 Sinif arkadasim Ataturk okul ve genc subaylik hatiralari Inkilap ve Aka Kitabevleri 1967 p 6 2022 07 17 at the Wayback Machine Benim adim Mustafa Senin adin da Musfata Arada bir fark olmali ne dersin senin adinin sonuna bir de Kemal koyalim Ataturk as Founder of a State Daedalus 97 3 1968 793 828 ISSN 0011 5266 JSTOR 20023842 2022 04 03 tarixinde Istifade tarixi 2022 07 10 JSTOR vasitesile Turco Italian War 1911 12 The Encyclopedia Americana 1954 cilt 27 s 175 177 T C Genelkurmay Harp Tarihi Baskanligi Yayinlari Turk Istiklal Harbine Katilan Tumen ve Daha Ust Kademelerdeki Komutanlarin Biyografileri Ankara Genkurmay Baskanligi Basimevi 1972 p 1 2 Patrick Kinross Rebirth of a Nation translation Ayhan Tezel Sander yayinlari Istanbul 1972 p 68 D V Mikusch Zwichen Europe und Asien translation Esat Mermi Erendor Ikarus Yayinlari Istanbul 1981 ISBN 978 605 5834 32 6 p 67 T C Genelkurmay Baskanligi Yayinlari ibid p 2 Falih Rifki Atay Cankaya Pozitif Yayinlari Istanbul 2004 ISBN 975 6461 05 5 Mango ibid p 37 Zeriyt com 6 August 2011 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 10 November 2012 1910 Albania broke a major uprising Minister of War Shefqet Mahmut Pasha was personally involved in its printing For this purpose decided to call his war headquarters Qemali Mustafa who was known as one of the generals prepared and laid him drafting the plan of operations Mustafa at this time was in the Fifth Army Headquarters in Salonica Albania dyndns org 26 July 2011 tarixinde Istifade tarixi 10 November 2012 Albanianhistory net 22 October 2012 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 29 October 2012 Enstehung und Ausbau der Konigsdiktatur in Albanien 1912 1939 Von Michael Schmidt Neke I remember well the meeting very interesting I had casually with Mustafa Qemali in 1910 at the time still a mere lieutenant Albislam com 26 February 2021 tarixinde Istifade tarixi 10 November 2012 KUJTIME nga Eqrem Bej Vlora Ekrem Bey Vlora Lebenserinnerungen Teilband II 1912 1925 Ana Britannica 1987 Vol 2 Ami Avr Ataturk Mustafa Kemal Page 490 Jacob M Landau 1984 p 48 Landau Jacob M Ataturk and the Modernization of Turkey ingilis Boulder Westview Press 1984 17 ISBN 0865319863 William Henry Beehler The History of the Italian Turkish War page 96 Beehler page 14 Lengyel They called him Ataturk 68 Patrick Kinross Ataturk The Rebirth of a Nation 100 Arxivlenmis suret PDF Ankara ISBN 978 975 409 601 9 2020 07 17 tarixinde PDF Istifade tarixi 2022 05 30 Falih Rifki Atay Cankaya 2010 Bir komplo s 116 Pozitif Yayinlari ISBN 978 975 6461 05 5 Erik Goldstein Wars and Peace Treaties 1816 to 1991 Routledge 2005 seh 37 ISBN 9781134899128 2022 07 10 tarixinde Istifade tarixi 2022 07 10 Richard C Hall The Balkan Wars 1912 1913 Prelude to the First World War Routledge 2002 p 81 2022 07 10 at the Wayback Machine Kemal Ataturk Encyclopedia Britannica ingilis 21 September 2022 tarixinde Istifade tarixi 21 November 2017 Ataturk un Bulgar aski belgesel oldu Hurriyet 18 April 2006 10 July 2022 tarixinde Istifade tarixi 10 July 2022 Worringer Renee Ottomans Imagining Japan East Middle East and Non Western Modernity at the Turn of the Twentieth Century Springer 2014 ISBN 9781137384607 2020 10 30 tarixinde Istifade tarixi 2022 07 10 Facing History Denial and Turkish National Security Wilson Center www wilsoncenter org ingilis 2022 04 02 tarixinde Istifade tarixi 2022 03 14 Oeconomos Lysimachos The martyrdom of Smyrna and eastern Christendom a file of overwhelming evidence denouncing the misdeeds of the Turks in Asia Minor and showing their responsibility for the horrors of Smyrna University of California Libraries London G Allen amp Unwin 1922 The Unionist Factor The Role sic of the Committee of Union and Progress in the Turkish National Movement 1905 1926 Brill 1 January 1984 seh 59 ISBN 90 04 07262 4 12 May 2016 tarixinde Istifade tarixi 10 July 2022 Niki Karavasilis The Whispering Voices of Smyrna Dorrance Publishing 2010 ISBN 978 1 4349 6381 9 pp 208 209 Kirli Biray Kolluoḡlu Forgetting the Smyrna Fire History Workshop Journal 60 60 2005 25 44 doi 10 1093 hwj dbi005 ISSN 1363 3554 JSTOR 25472814 2022 03 31 tarixinde Istifade tarixi 2022 07 10 Andrew Mango Ataturk John Murray 1999 ISBN 978 0 7195 6592 2 p 214 Findley Carter V Turkey Islam Nationalism and Modernity A History 1789 2007 ingilis Yale University Press 2010 09 21 222 ISBN 978 0 300 15260 9 1968 pp 794 795 Rebirth of a Nation translation Ayhan Tezel Sander yayinlari Istanbul 1972 p 293 Ahmad The Making of Modern Turkey 50 Judgment at Istanbul The Armenian Genocide Trials ingilis Berghahn Books 2011 196 199 ISBN 978 0 85745 251 1 23 Temmuz 1919 Erzurum Kongresi Ataturk Arastirma Merkezi web sayfasi 2008 05 28 at the Wayback Machine Istifade tarixi 11 iyul 2009 Ataturk Routledge 2014 97 ISBN 978 1 138 83 647 1 Heper Metin Sayari Sabri The Routledge Handbook of Modern Turkey ingilis Routledge 7 May 2013 41 ISBN 978 1 136 30964 9 Documents on British Foreign Policy vol vii p 303 V Sheremet Bosfor Moscow 1995 p 241 TBMM acilis danisigi TBMM 24 aprel 1920 6 may 2021 tarixinde Istifade tarixi 28 avqust 2021 James Edwin L Kemal Won t Insure Against Massacres 2016 03 03 at the Wayback Machine New York Times 11 September 1922 Greco Turkish wars Britannica CD 99 Anadolu Ajansi Genel Mudurlugu 9 January 2008 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 1 January 2008 Ikdam newspaper dated 9 August 1921 reproducing the dispatches of AA dated 5 August and 6th 1921 announced that Ataturk was promoted to Chief Commander Shaw History of the Ottoman Empire and Modern Turkey 365 Turkey Declaration of the Turkish republic history geography Encyclopedia Britannica ingilis 14 September 2020 tarixinde Istifade tarixi 21 November 2017 Republic Day in Turkey www timeanddate com ingilis 21 August 2022 tarixinde Istifade tarixi 21 November 2017 Sedat Yazici ile Fatih Yazici Tarihsellik ve Kuramsallik Arasinda 1921 ve 1924 Anayasalarinda Kuvvetler Birligi Ayriligi Tartismasi bilig guz 2011 59 cu nomre sehife 248 Taha Akyol Ataturk un Ihtilal Hukuku 1 ci nesr sehife 304 Ataturk un Butun Eserleri cild 14 sehife 328 329 Ari Inan Gazi Musatafa Kemal Ataturk un 1923 Eskisehir Izmit Konusmalari sehife 97 Taha Akyol Ataturk un Ihtilal Hukuku 1 ci nesr sehife 306 Ataturk un Butun Eserleri cild 16 sehife 118 Zurcher Erik Jan Turkey a modern history 2004 I B Tauris s 195 Turk dunyasi arastirmalari 152 ci nomre 2004 Turk Dunyasi Arastirmalari Vakfi s 131 Can Dundar Yukselen Bir Deniz Imge Kitabevi S 120 145 Baten Jorg A History of the Global Economy From 1500 to the Present Cambridge University Press 2016 seh 226 ISBN 9781107507180 Mango Ataturk 394 Onder Mehmet Ataturk un yurt gezileri 1998 Turkiye Is Bankasi M Sukru Hanioglu Ataturk An Intellectual Biography Princeton University Press 9 May 2011 seh 55 ISBN 978 1 4008 3817 2 5 July 2022 tarixinde Istifade tarixi 4 June 2013 Mango Ataturk 367 Ismail Yavuz Mustafa Kemal in Ucaklari Istanbul 2013 ISBN 978 605 360 901 8 M Sukru Hanioglu Ataturk An Intellectual Biography Princeton University Press 9 May 2011 seh 158 ISBN 978 1 4008 3817 2 10 April 2022 tarixinde Istifade tarixi 5 June 2013 1924 Ministry of Culture And Tourism 3 March 2016 tarixinde Istifade tarixi 4 June 2013 The National Interest 3 January 2007 13 February 2008 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 6 September 2013 Wolf Gazo John Dewey in Turkey An Educational Mission 15 42 Demirci Fatih Kadro Hareketi ve Kadrocular Dumlupinar Universitesi Sosyal Bilimler Dergisi 2006 sayi 15 Erguder J 1927 Komunist Tevkifati Istanbul Agir Ceza Mahkemesindeki Durusma Birikim Yayinlari Istanbul 1978 Basvekalet Kararlar Dairesi Mudurlugu 15 Aralik 1937 tarih 7829 nolu kararname 7 iyun 2016 at the Wayback Machine Erisim tarihi 9 Subat 2019 Ayrica 24 yanvar 2009 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 10 noyabr 2008 6 mart 2004 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 6 mart 2004 Kocak Cemil 2005 Parliament Membership during the Single Party System in Turkey 1925 1945 European Journal of Turkish Studies Majid Khadduri 2006 War and peace in the law of Islam The Lawbook Exchange Ltd ISBN 1 58477 695 1 page 290 291 Ataturk on a Gallipoli pedestal www neoskosmos com 2 iyun 2020 tarixinde Istifade tarixi 2 iyun 2020 T C Milli Egitim Bakanligi Acik Ogretim Okullari Acik Ogretim Lisesi Mesleki Acik Ogretim Lisesi Icin Hazirlanan 11 Sinif Turkiye Cumhuriyeti Inkilap Tarihi ve Ataturkculuk 2 Ders Notlari Alim OZTURK s 76 2007 Soysal 1989 ss 447 463 www tsk tr 20 yanvar 2016 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 iyul 2011 Seadabad pakti www ataturk net 4 mart 2016 tarixinde Istifade tarixi 18 iyul 2011 http www qafqaz edu az index php inf id 1108 amp z 146 olu kecid 19 mart 2016 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 23 aprel 2011 Kitablar Eastham J K The Turkish Development Plan The First Five Years Oxford University Press 1964 Cebesoy Eli Fuad Sinif Arkadasim Ataturk Istanbul Temel Yayinlari 2000 Ekinci Ekrem Bugra Osmanli nin Cokusu Imparatorluk Ittihatcilarin Elinde Istanbul Timas Yayinlari 2014 ISBN 978 605 08 1626 6 Gawrych George W The Young Ataturk From Ottoman Soldier to Statesman of Turkey London I B Tauris 2013 ISBN 9781780763224 Mango Andrew Ataturk Fusun Doruker terefinden tercume olunub Istanbul Sabah Kitaplari ISBN 975 579 085 3 Ortayli Ilber Gazi Mustafa Kemal Ataturk Istanbul Kronik Kitap 2018 ISBN 978 975 2430 33 4 Ortayli Ilber Imparatorlugun Son Nefesi Osmanli nin Yasayan Mirasi Cumhuriyet Istanbul Timas Yayinlari 2014 ISBN 978 605 08 1508 5 Roux Jean Paul Histoire des Turcs Turklerin tarixi Aykut Kazancigil terefinden tercume olunub Istanbul Kabalci Yayincilik 2017 ISBN 978 605 9872 44 7 Sosyal Ismail Tarihceleri ve Aciklamalari ile Birlikte Turkiye nin Siyasal Antlasmalari Ankara TTQ Turk Tarix Qurumu 1989 Zurcher Erik J The Young Turk Legacy and Nation Building From the Ottoman Empire to Ataturk s Turkey London I B Tauris 2010 ISBN 978 1 84885 271 6 Soyak Hesen Rza Ataturk ten Hatiralar Istanbul Yapi Kredi Yayinlari 2006 ISBN 9750808827 Xarici kecidlerDiger layihelerdeVikisitatda elaqeli sitatlarVikimenbede elaqeli metnlerVikianbarda elaqeli media fayllar Mustafa Kamal Ataturkun heyati Ataturk Arasdirma Merkezi Mustafa Kamal Ataturk
Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Cümhuriyyət Xalq Partiyası
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar
