Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Təyyarə,uçaq və ya aeroplan — havadan ağır, atmosferdə mühərriklərin və tərpənməz qanadların yardımıyla uçuş etmək üçün uçuş vasitəsi.
Təyyarə qanadların qaldırıcılıq qüvvəsindən istifadə edərək özünü havada böyük sürətlə hərəkət etdirmək qabiliyyətinə malikdir. Tərpənməz qanadlar və mühərrikləri onları yelpəkciklərlə uçaqlardan və planerlərdən fərqləndirirlər. Təyyarələr müxtəlif konstruksiyalara malik olsalar da onların bir ümumi cəhətləri vardır. Onlar dinamik qaldırma qüvvəsindən istifadə edirlər. Havadan yüngül uçaqlardan (hava balonları, hava gəmiləri) fərqli olaraq təyyarələrdə qalxma, hava qanadların səthi üzrə axmağa başlayandan sonra baş verir.
Tipləri
Təyyarələr müxtəlif göstəriçilərinə görə (məs. təyinatı, konstruksiyası, mühərrikin növünə görə, üçüş-texniki parametrləri və s.) səciyyələnirlər.
- Təyinatına görə
- Sərnişin
- Hərbi
- Qırıcı
- Qırıcı-bombardmançı
- Bombardmançı
- Raketdaşıyıcılar
- Hücumçular
- Kəşfiyyat
- Korrektəçilər
- Çoxməqsədli və xüsusi
- Nəqliyyat
- Desant
- Havada yanacaq dolduranlar
- Hava təyyarə daşıyıcısı
- Mülki təyyarələr
- Sərnişin nəql edənlər
- Nəqliyyat (yüklərin daşınması)
- Poçt
- Kənd təsərrüfatında kübrələrin işlənməsi
- Tədris-təlim
- İdman
- Sanitar
- Geoloji-kəşfiyyat
- Yanğısəndürmə
- Mühərriklərin tipinə görə
- Porşenli
- Turbinli
- Turbinreaktorlu
- Mühərriklərin sayına görə
- bir mühərrikli
- iki mühərrikli
- üç mühərrikli
- dörd mühərrikli
- altı mühərrikli
- səkkiz mühərrikli
- Sürətinə görə
- Səs sürətinə qədər
- Səs sürətindən yuxarı
- Hipersəs
- Eniş orqanlarına görə
- Quruda
- Gəmidə
- Hidrotəyyarələr
- Uçan gəmilər
- Uçuş və enişə görə
- Şaquli
- Qısa
- Adi
- Çəkmə mənbəyinə görə
- Vintli
- Reaktiv
- İdarəetmə növünə görə
- Pilotlu
- Avtomatlaşdırılmış, Pilotsuz
Yaranma tarixi haqqında
Daxili yanma mühərriklərinin yaranması aviasiyanın da yaranmasında əsas rol oynamışdır. Öncə fikirləşirdilər ki, mühərrikin qanadlı apparata quraşdırılması nəticəsində uçmaq mümkün olar. 1894-cü ildə Maksim adlı rus ixtiraçısı qanadlarının açılışı 32 m və çəkisi 3,5t olan nəhəng bir təyyarə düzəldir. Bu maşın elə ilk sınaq zamanı sınmışdır. Sonra məlum olur ki, əsas problem uçuş zamanı stabilliyin yaradılmasından ibarətdir. 1870-ci ildə fransız mühəndisi sınaq məqsədilə bir neçə kiçik təyyarə modelləri düzəldir. Onun apardığı tədqiqatlarda təyyarənin hərəkətinin quyruq hissəsi ilə stabilləşdirməyin mümkünlüyü araşdırılır. 1890-cı ildə alman mühəndisi Otto Liliental düzəltdiyi planerdə 2 mindən artıq uçuş keçirmişdir. O, planeri öz bədəni ilə tənzim edərək havada 30 saniyə ərzində 100 m yol qət edir. Öz sonuncu uçuşu zamanı əsən külək Lilenthalın tarazlığını pozaraq onun qəzaya düçar olmasına səbəb olmuşdur. Sonralar planerlərin düzəldilməsi ilə amerikalı Rayt qardaşları məşğul olmuşlar. Onlar ilk dəfə olaraq vertikal və eninə idarə sistemləri tətbiq etmiş, qanadları süni verilən havanın köməyi ilə yükləmiş və düşən yükü ölçmüşlər. Rayt qardaşlarının düzəltdiyi planer stabil idarə olunaraq havada bir dəqiqə qala bilirdi. 1903-cü ildə Rayt qardaşları planerə benzinlə işləyən mühərrik qoşurlar.
1903-cü il martın 14-də Uilbur Rayt ilk motorlu uçuş həyata keçirərək, 32 m məsafə qət edir. Həmin ilin 17 dekabr tarixindəki uçuşda o, 260 m yol qət edir. Bu, dünyada aparılan ilk təyyarə uçuşunun sınağı idi. Tədricən mühərriklərin gücünü artıraraq Rayt qardaşları öz təyyarələrini təkmilləşdirirlər. 1905-ci ildə onlar havada 38 dəqiqə qalaraq 39 km yol qət edirlər. Buna baxmayaraq Rayt qardaşlarının nailiyyətləri dövlət tərəfindən diqqətsiz qalır. Buna görə də, onların sınaqlarını yarımçıq saxlayırlar.
1907-ci ildə Fransa Rayt qardaşlarının işlərinə maraq göstərir. Bu işdən xəbər tutan Amerika dövləti Rayt qardaşlarına 100 min dollar məbləğində sifariş verir. 1908-ci ildə onların düzəltdikləri təyyarə 2,5 saat havada qalır. Verilən sifarişləri yerinə yetirmək üçün Nyu-Yorkda "Wright" təyyarə fabriki yaradılır. Ancaq Rayt təyyarələrinin quyruq hissəsində qanadların olmaması səbəbindən onlar geniş tətbiq tapa bilmir. Bu təyyarələrlə bir sıra qəzalar baş verir. Təyyarədə quyruq idarə sisteminin vacibliyinə Penonun işlərindən bələd olan fransızlar Rayt qardaşlarının təyyarələrinin bazasında yeni təyyarə düzəldərək böyük nailiyyətlər əldə edirlər. 1908-ci ildə fransız mühəndisi Lui Blerua (fr. Louis Bleroit) uzun sürən tədqiqatlardan sonra praktikada tətbiq oluna buləcək təyyarəni "Bleroit XI"-i düzəldir. O, 1909-cu ildə üzərindən uçaraq keçir. Sonralar fransız təyyarə konstruktoru Anri Faman (fr. Henri Faman) 1912-ci ildə təyyarə layihələndirmə firmasını yaradır. Burada o, ilk aeroplanı düzəldir və onun kütləvi istehsalını təşkil edir.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu təyyarələrin hamısı qeyri metaldan hazırlanırdı. Yalnız alman mühəndisi Huqo Yunkersin səyləri nəticəsində 1915-ci ildə ilk tam metaldan hazırlanmış təyyarəni "Junker J1"-i düzəltmək olur. Yunkers təyyarələrinin konstruksiyaları təyyarəqayırmada yeni mərhələnin başlanğıcını qoyur. Bundan sonra təyyarələr metaldan hazırlanır.
Mənbə
- Bölkow, Ludwig (Hrsg.) – Ein Jahrhundert Flugzeuge. Geschichte und Technik des Fliegens, VDI-Verlag, Düsseldorf 1990,
- R. G. Grant – Fliegen. Die Geschichte der Luftfahrt, Dorling Kindersley, Starnberg 2003,
- Götsch, Ernst – Einführung in die Flugzeugtechnik, Deutscher Fachverlag, Frankfurt 1971,
- Götsch, Ernst – Luftfahrzeugtechnik, Motorbuchverlag, Stuttgart 2003,
- mənim adım sadiq
İstinadlar
- "Təyyarə". 2022-03-28 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-11-26.
- "Uçaq". 2022-03-28 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-11-26.
- Аероплан // Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası: [10 ҹилддә]. I ҹилд: А—Балзак. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1976. С. 129.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Teyyare ucaq ve ya aeroplan havadan agir atmosferde muherriklerin ve terpenmez qanadlarin yardimiyla ucus etmek ucun ucus vasitesi Sernisin tutumuna gore en boyuk teyyare Airbus A380 Herbi teyyare F 16C Fighting Falcon Ulduzformali muherrikTurbin reaktorunun kompressoruYerden teyyarenin ucusunun gorunusu Teyyare qanadlarin qaldiriciliq quvvesinden istifade ederek ozunu havada boyuk suretle hereket etdirmek qabiliyyetine malikdir Terpenmez qanadlar ve muherrikleri onlari yelpekciklerle ucaqlardan ve planerlerden ferqlendirirler Teyyareler muxtelif konstruksiyalara malik olsalar da onlarin bir umumi cehetleri vardir Onlar dinamik qaldirma quvvesinden istifade edirler Havadan yungul ucaqlardan hava balonlari hava gemileri ferqli olaraq teyyarelerde qalxma hava qanadlarin sethi uzre axmaga baslayandan sonra bas verir TipleriTeyyareler muxtelif gostericilerine gore mes teyinati konstruksiyasi muherrikin novune gore ucus texniki parametrleri ve s seciyyelenirler Teyinatina gore Sernisin Herbi Qirici Qirici bombardmanci Bombardmanci Raketdasiyicilar Hucumcular Kesfiyyat Korrekteciler Coxmeqsedli ve xususi Neqliyyat Desant Havada yanacaq dolduranlar Hava teyyare dasiyicisiMulki teyyareler Sernisin neql edenler Neqliyyat yuklerin dasinmasi Poct Kend teserrufatinda kubrelerin islenmesi Tedris telim Idman Sanitar Geoloji kesfiyyat YangisendurmeMuherriklerin tipine gore Porsenli Turbinli TurbinreaktorluMuherriklerin sayina gore bir muherrikli iki muherrikli uc muherrikli dord muherrikli alti muherrikli sekkiz muherrikliSuretine gore Ses suretine qeder Ses suretinden yuxari HipersesEnis orqanlarina gore Quruda Gemide Hidroteyyareler Ucan gemilerUcus ve enise gore Saquli Qisa AdiCekme menbeyine gore Vintli ReaktivIdareetme novune gore Pilotlu Avtomatlasdirilmis PilotsuzYaranma tarixi haqqinda Otto Lilienthalin ucdugu modelRayt teyyaresi Junker 1 teyyaresi Daxili yanma muherriklerinin yaranmasi aviasiyanin da yaranmasinda esas rol oynamisdir Once fikirlesirdiler ki muherrikin qanadli apparata qurasdirilmasi neticesinde ucmaq mumkun olar 1894 cu ilde Maksim adli rus ixtiracisi qanadlarinin acilisi 32 m ve cekisi 3 5t olan neheng bir teyyare duzeldir Bu masin ele ilk sinaq zamani sinmisdir Sonra melum olur ki esas problem ucus zamani stabilliyin yaradilmasindan ibaretdir 1870 ci ilde fransiz muhendisi sinaq meqsedile bir nece kicik teyyare modelleri duzeldir Onun apardigi tedqiqatlarda teyyarenin hereketinin quyruq hissesi ile stabillesdirmeyin mumkunluyu arasdirilir 1890 ci ilde alman muhendisi Otto Liliental duzeltdiyi planerde 2 minden artiq ucus kecirmisdir O planeri oz bedeni ile tenzim ederek havada 30 saniye erzinde 100 m yol qet edir Oz sonuncu ucusu zamani esen kulek Lilenthalin tarazligini pozaraq onun qezaya ducar olmasina sebeb olmusdur Sonralar planerlerin duzeldilmesi ile amerikali Rayt qardaslari mesgul olmuslar Onlar ilk defe olaraq vertikal ve enine idare sistemleri tetbiq etmis qanadlari suni verilen havanin komeyi ile yuklemis ve dusen yuku olcmusler Rayt qardaslarinin duzeltdiyi planer stabil idare olunaraq havada bir deqiqe qala bilirdi 1903 cu ilde Rayt qardaslari planere benzinle isleyen muherrik qosurlar 1903 cu il martin 14 de Uilbur Rayt ilk motorlu ucus heyata kecirerek 32 m mesafe qet edir Hemin ilin 17 dekabr tarixindeki ucusda o 260 m yol qet edir Bu dunyada aparilan ilk teyyare ucusunun sinagi idi Tedricen muherriklerin gucunu artiraraq Rayt qardaslari oz teyyarelerini tekmillesdirirler 1905 ci ilde onlar havada 38 deqiqe qalaraq 39 km yol qet edirler Buna baxmayaraq Rayt qardaslarinin nailiyyetleri dovlet terefinden diqqetsiz qalir Buna gore de onlarin sinaqlarini yarimciq saxlayirlar 1907 ci ilde Fransa Rayt qardaslarinin islerine maraq gosterir Bu isden xeber tutan Amerika dovleti Rayt qardaslarina 100 min dollar mebleginde sifaris verir 1908 ci ilde onlarin duzeltdikleri teyyare 2 5 saat havada qalir Verilen sifarisleri yerine yetirmek ucun Nyu Yorkda Wright teyyare fabriki yaradilir Ancaq Rayt teyyarelerinin quyruq hissesinde qanadlarin olmamasi sebebinden onlar genis tetbiq tapa bilmir Bu teyyarelerle bir sira qezalar bas verir Teyyarede quyruq idare sisteminin vacibliyine Penonun islerinden beled olan fransizlar Rayt qardaslarinin teyyarelerinin bazasinda yeni teyyare duzelderek boyuk nailiyyetler elde edirler 1908 ci ilde fransiz muhendisi Lui Blerua fr Louis Bleroit uzun suren tedqiqatlardan sonra praktikada tetbiq oluna bulecek teyyareni Bleroit XI i duzeldir O 1909 cu ilde uzerinden ucaraq kecir Sonralar fransiz teyyare konstruktoru Anri Faman fr Henri Faman 1912 ci ilde teyyare layihelendirme firmasini yaradir Burada o ilk aeroplani duzeldir ve onun kutlevi istehsalini teskil edir Onu da qeyd etmek lazimdir ki bu teyyarelerin hamisi qeyri metaldan hazirlanirdi Yalniz alman muhendisi Huqo Yunkersin seyleri neticesinde 1915 ci ilde ilk tam metaldan hazirlanmis teyyareni Junker J1 i duzeltmek olur Yunkers teyyarelerinin konstruksiyalari teyyareqayirmada yeni merhelenin baslangicini qoyur Bundan sonra teyyareler metaldan hazirlanir Menbe Bolkow Ludwig Hrsg Ein Jahrhundert Flugzeuge Geschichte und Technik des Fliegens VDI Verlag Dusseldorf 1990 ISBN 3 18 400816 9 R G Grant Fliegen Die Geschichte der Luftfahrt Dorling Kindersley Starnberg 2003 ISBN 3 8310 0474 9 Gotsch Ernst Einfuhrung in die Flugzeugtechnik Deutscher Fachverlag Frankfurt 1971 ISBN 3 87234 041 7 Gotsch Ernst Luftfahrzeugtechnik Motorbuchverlag Stuttgart 2003 ISBN 3 613 02006 8 menim adim sadiqIstinadlar Teyyare 2022 03 28 tarixinde Istifade tarixi 2021 11 26 Ucaq 2022 03 28 tarixinde Istifade tarixi 2021 11 26 Aeroplan Azerbaycan Sovet Ensiklopediyasi 10 ҹilddә I ҹild A Balzak Baky Azәrbaјҹan Sovet Ensiklopediјasynyn Bash Redaksiјasy Bash redaktor Ҹ B Guliјev 1976 S 129 Hemcinin baxMilli Aviasiya Akademiyasi Aviasiya Aeroport Teyyare mezarligi Boinq 787 Qriqorovic TB 5 En cox istehsal olunan teyyarelerin siyahisi