Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Aviasiya və ya havaçılıq — hava məkanından insanın hava gəmisi vasitəsilə istifadə etməsinə və bunun üçün lazımi şəraitin yaradılmasına yönəldilən fəaliyyət və təsisatlar məcmusu.
Sənayesi
Təyyarə, vertolyot, planer, aviasiya mühərriki, cihazı, həmçinin aviasiya texnikası üçün bort və yerüstü avadanlıq istehsal edən maşınqayırma sənayesi XX əsrin əvvəllərində yaranmış, iri sənaye sahəsi kimi isə Birinci Dünya müharibəsi illərində inkşafa başlamışdır. Rusiyada ilk aviasiya müəssisələri 1910–1912-ci illərdə yaranmışdır. 1917-ci ilə qədər təqribən 15 kiçik aviazavod var idi. Sovet hökumətinin 28 iyun 1918-ci il tarixli dekreti ilə aviazavodlar milliləşdirilmiş və həmin il yaradılmışdır. SSRİ-də aviasiya sənayesi əslində ölkənin sosialistcəsinə sənayeləşdirilməsi prosesində, birinci beşillik dövründə bir sıra iri təyyarəqayırma və mühərrikqayırma zavodlarının, habelə əlvan və qara metallurgiya müəssisələrinin tikilməsi ilə yaranmış, ikinci beşillikdə sürətlə inkişaf etmişdir. 1933–1938-ci illərdə istehsal həcmi 5,5 dəfə artmışdır.
İkinci Dünya müharibəsi illərində sovet aviasiya sənayesi böyük rol oynamışdır. Cəbhə xəttindən ölkənin şərq rayonlarına köçürülən zavodlar qısa vaxtda bərpa edilmiş, genişləndirilmiş və Sovet Ordusunu yüksək keyfiyyətili döyüş və nəql, təyyarələri ilə təmin etmişdir. Sovet aviasiya sənayesi Nasist Almaniyasının avaiasiya sənayesini ötmüşdü. 1944-cü ildə təyyarə buraxılışı 44 minə (Almaniyada isə işğal olunmuş ölkələrlə birlikdə 39,8 min) çatdırılmışdır. Müharibədən sonrakı illərdə turboreaktiv mühərrikli yeni, daha mükəmməl döyüş təyyarəli yaradılmışdır. Sovet aviasiya sənayesi mülki hava donanmasını texniki cəhətdən yeniləşdirilmiş, onu birinci dərəcəli təyyarələrlə Tu-104, Tu-114, Tu-124, Tu-134, Tu-154, Tu-144 (Tupolevin konstruksiyası); İl-14, İl-18, İl-62, İl-62 M (İlyuşinin konstruksiyası); An-10, An-12, An-22 ("Antey"), An-24 (Antonovun konstruksiyası) təchiz etmişdir. SSRİ aviasiya sənayesi təlim-məşq və idman təyyarələri də istehsal edir. SSRİ-də vertolyotqayırma da xeyli inkişaf etmişdir. Mi-1, Mi-4, Mi-8, Mi-10 "uçan kran", V-12 (Mixail Milin konstruksiyası), Ka-15, Ka-18, Ka-26 (Kamovun konstruksiyası) vertolyotlarından hərb sahəsində müvəffəqiyyətlə istifadə olunur. Aviasiya sənayesində axın xətləri, proqramla idarəolunan dəzgahlar tətbiq edilir, mütərəqqi tökmə növlərindən, həcmli və dəqiq ştamplamadan, müxtəlif caynaq növlərindən istifadə olunur. SSRİ aviasiya sənayesində oxişlənən istehsal malları (soyuducu, paltaryuyan maşın, katerlər, qayıq motoru və s.), habelə aluminium və titan ərintilərindən prokat məhsulları və istehsal olunurdu. Onuncu beşillikdə "İl-86" (aerobus), "Yak-42" tipli yeni sərnişin təyyarəsi, "İl-76" tipli yük təyyarələrinin işlənməsinə başlanılması planlaşdırılırdı. Aviasiya sənayesi Qarşılıqlı İqtisadi Yardım Şurası üzvü olan digər sosialist ölkələrindən ən çox ÇSSR, PXR-də inkişaf etmişdir.
Qərb ölkələrində geniş miqyasda təyyarə istehsalı Birinci Dünya müharibəsinin son illərində başlamış, 1930-cu illərin ortalarında, xüsusilə İkinci Dünya müharibəsi dövründə bu ölkələrdə istehsalın və kapitalın təmərküzləşməsinin güclənməsi nəticəsində xeyli artmışdır. 1960-cı illərdə kapitalist ölkələri arasında aviaraket sənayesi ən çox ABŞ-də, habelə Birləşmiş Krallıq və Fransada inkişaf etmişdir. Almaniya, İsveç, Yaponiya və Kanadada iri aviasiya sənayesi var.
Uçuşların Tarixi
- 1783-Monqolfye qardaşlarının hava şarında ilk uçuşu
- 1852-Henri Hiffard buxar mühərrikli dirijabl kəşf etmişdi.
- 1853-Corc Keyli insan tərəfindən idarə olunan ilk planeri quraşdırmışdır.
- 1903-Orvill və Uilber Rayt qardaşları aeroplanla ilk pilotlu uçuş həyata keçiriblər.
- 1919 -Atlantik okeanı üzərindən ilk uçuş.
- 1927-Lindberq Atlantik okeanı üzərindən ilk uçuş.
- 1939 -İlk reaktiv "Heynkel He 178" təyyarəsi.
- 1939 -İlk birvintli "Sikorski VS-300" vertolyotu.
- 1942-İlk reaktiv "Messerşmitt Me 262" qırıcı təyyarəsi.
- 1947-İlk səsdən sürətli uçan "Bell XI" təyyarəsi.
- 1952-İlk reaktiv "Komet" avialayneri
- 1964- Uçuşda qanadını həndəsi dəyişən ilk "USF-111" hərbi təyyarəsi.
- 1976- Səsdən sürətli "Konkord" avialayneri.
- 1978- Atlantik okeanı üzərindən hava şarı ilə ilk uçuş.
- 1981- Günəş batareyalı "Solar Çellencer" təyyarəsi La-Manş körfəzini uçub keçir.
- 1986- "Voyacer" təyyarəsi Yer kürəsini fırlanaraq birbaşa uçuş həyata keçirir.
Aviasiya Rekordları
- Ən sürətli hərbi təyyarə : "Lokxid SR-71" , "Bləkböd", sürəti 3529 km/saat , ABŞ.
- Ən sürətli avialayner: "Konkord" , sürəti 2333 km/saat , Fransa , Böyük Britaniya .
- Ən ağır təyyarə: Antonov An-225, çəkisi 600 ton , Rusiya.
- Ən böyük vertolyot: "Mi-26" , çəkisi 55 ton , Rusiya
Havanın Fəthi
1880-ci ildə benzin mühərrikinin kəşfindən sonra pilotlu uçuş aparatlarının yaradılması mümkün oldu. 1903-cü il dekabrın 17-də Rayt qardaşları özlərinin "Flaer"(Uçan) adlı çox kövrək aeroplanlarını havaya qaldırdılar və insanların da iştrak etdiyi ilk idarə olunan hava uçuşunu həyata keçirdilər. Onlar cəmi 36 metr uça bildilər. Bu uçuşdan sonra aviasiya son dərəcə sürətlə inkşaf etməyə başladı. İlk təyyarələrdə porşenli mühərrikdən istifadə olunurdu : o, təyyarəni irəliyə çəkən propellerləri fırladırdı. Bəzi kiçik təyyarələr bu günə kimi də propellerlərlə təchiz olunur, amma böyük təyyarələrdə daha güclü reaktiv mühərriklərdən istifadə olunur.
Aeroport
Aeroport təyyarələrin qalxdığı və endiyi çoxşaxəli tikililər sistemindən ibarət geniş yerə deyilir.
Silahlar
Hərbi təyyarə və digər uçuş aparatlarında istifadə olunan aviasiya silahlarına təyarələrdə quraşdırılan bütün silah növlərinə (bərkitmə, tənzimləmə və idarəetmə qurğuları ilə birlikdə), atəşaçma və bombalama üçün hədəfalma qurğuları, silah sistemlərinin bortda istifadə olunan hesanlama qurğuları, aviasiya döyüş sursatı, xüsusi yüklərin asılması və atılması üçün qurğular, pirotexniki sürətləndiricilər, aviasiya uçuş aparatlarının desant avadanlığı və s. daxildir. Döyüş sursatına görə aviasiya silahları aşağıdakı növlərə bölünür: raket, top-pulemyot, bombardman və xüsusi. Raket silahları idarəolunan və idarəolunmayan müxtəlif məqsədli raketlərdən ibarətdir; hədəfə təsir qüvvəsi yüksəkdir və müasir təyyarə silahlarının əsas növlərindən biridir. Müasir aviasiya silah sistemi mexaniki, radiotexniki, elektron və optik cihaz və qurğuların müərkkəb kompleksidir; demək olar ki, bütün elementlərinin avtomatlaşdırılması və elektrikləşdirilməsi ilə xarakterizə olunur.
Psixologiya
Aviasiya psixologiyası psixologiyanın bir sahəsidir. Burada uçuş fəaliyyətinin psixoloji məsələlərini tədqiq edilir. XX əsrin əvvəllərində aviasiya tibbinin və əmək psixologiyasının inkişafı ilə əlaqədar yaranmışdır. SSRİ-də aviasiya psixologiyası 1921-ci ildən intensiv inkişaf etmişdir. Aviasiya psixologiyasının tədqiq etdiyi əsas problemlər: uçuş amillərinin psixi funksiyalara təsirinin öyrənilməsi və zərərli təsirlərin aradan qaldırılması üçün təkliflər hazırlanması; texnikanın insanı psixi imkanlarına maksimum uyğunlaşdırmaq məqsədilə təyyarəni idarə etmək fəaliyyətinin öyrənilməsi; uçuş prosesində özünü göstərən qeyri-adi psixoloji halların səbəblərinin aşkara çıxarılması və onların qarşısını almaq üçün tədbirlər hazırlanması və s. aviasiya psixologiyasının nəticələrindən aviasiyada əməyin səmələrliliyini və təhlükəsizliyini yüksəltmək, həmçinin aviasiyaya mütəxəssislər seçilməsinin yaxınlaşdırmaq üçün istifadə olunur. Hazırda aviasiya psixologiyası daha geniş əlaqəli mühəndis psixologiyası daxilində tətbiq edilir.
İstinadlar
- "Şəmsəddin Axundov - Azərbaycan aviasiyasının tarixi. Bakı - 2012" (PDF). 2022-07-30 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2013-05-09.
- Авиасија сәнајеси // Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası: [10 ҹилддә]. I ҹилд: А—Балзак. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1976. С. 39–40.
- Авиасија силаһлары // Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası: [10 ҹилддә]. I ҹилд: А—Балзак. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1976. С. 40.
- Авиасија психолоҝијасы // Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası: [10 ҹилддә]. I ҹилд: А—Балзак. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1976. С. 39.
 | Hərb ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Aviasiya ve ya havaciliq hava mekanindan insanin hava gemisi vasitesile istifade etmesine ve bunun ucun lazimi seraitin yaradilmasina yoneldilen fealiyyet ve tesisatlar mecmusu Mil Mi 12SenayesiTeyyare vertolyot planer aviasiya muherriki cihazi hemcinin aviasiya texnikasi ucun bort ve yerustu avadanliq istehsal eden masinqayirma senayesi XX esrin evvellerinde yaranmis iri senaye sahesi kimi ise Birinci Dunya muharibesi illerinde inksafa baslamisdir Rusiyada ilk aviasiya muessiseleri 1910 1912 ci illerde yaranmisdir 1917 ci ile qeder teqriben 15 kicik aviazavod var idi Sovet hokumetinin 28 iyun 1918 ci il tarixli dekreti ile aviazavodlar millilesdirilmis ve hemin il yaradilmisdir SSRI de aviasiya senayesi eslinde olkenin sosialistcesine senayelesdirilmesi prosesinde birinci besillik dovrunde bir sira iri teyyareqayirma ve muherrikqayirma zavodlarinin habele elvan ve qara metallurgiya muessiselerinin tikilmesi ile yaranmis ikinci besillikde suretle inkisaf etmisdir 1933 1938 ci illerde istehsal hecmi 5 5 defe artmisdir Ikinci Dunya muharibesi illerinde sovet aviasiya senayesi boyuk rol oynamisdir Cebhe xettinden olkenin serq rayonlarina kocurulen zavodlar qisa vaxtda berpa edilmis genislendirilmis ve Sovet Ordusunu yuksek keyfiyyetili doyus ve neql teyyareleri ile temin etmisdir Sovet aviasiya senayesi Nasist Almaniyasinin avaiasiya senayesini otmusdu 1944 cu ilde teyyare buraxilisi 44 mine Almaniyada ise isgal olunmus olkelerle birlikde 39 8 min catdirilmisdir Muharibeden sonraki illerde turboreaktiv muherrikli yeni daha mukemmel doyus teyyareli yaradilmisdir Sovet aviasiya senayesi mulki hava donanmasini texniki cehetden yenilesdirilmis onu birinci dereceli teyyarelerle Tu 104 Tu 114 Tu 124 Tu 134 Tu 154 Tu 144 Tupolevin konstruksiyasi Il 14 Il 18 Il 62 Il 62 M Ilyusinin konstruksiyasi An 10 An 12 An 22 Antey An 24 Antonovun konstruksiyasi techiz etmisdir SSRI aviasiya senayesi telim mesq ve idman teyyareleri de istehsal edir SSRI de vertolyotqayirma da xeyli inkisaf etmisdir Mi 1 Mi 4 Mi 8 Mi 10 ucan kran V 12 Mixail Milin konstruksiyasi Ka 15 Ka 18 Ka 26 Kamovun konstruksiyasi vertolyotlarindan herb sahesinde muveffeqiyyetle istifade olunur Aviasiya senayesinde axin xetleri proqramla idareolunan dezgahlar tetbiq edilir mutereqqi tokme novlerinden hecmli ve deqiq stamplamadan muxtelif caynaq novlerinden istifade olunur SSRI aviasiya senayesinde oxislenen istehsal mallari soyuducu paltaryuyan masin katerler qayiq motoru ve s habele aluminium ve titan erintilerinden prokat mehsullari ve istehsal olunurdu Onuncu besillikde Il 86 aerobus Yak 42 tipli yeni sernisin teyyaresi Il 76 tipli yuk teyyarelerinin islenmesine baslanilmasi planlasdirilirdi Aviasiya senayesi Qarsiliqli Iqtisadi Yardim Surasi uzvu olan diger sosialist olkelerinden en cox CSSR PXR de inkisaf etmisdir Qerb olkelerinde genis miqyasda teyyare istehsali Birinci Dunya muharibesinin son illerinde baslamis 1930 cu illerin ortalarinda xususile Ikinci Dunya muharibesi dovrunde bu olkelerde istehsalin ve kapitalin temerkuzlesmesinin guclenmesi neticesinde xeyli artmisdir 1960 ci illerde kapitalist olkeleri arasinda aviaraket senayesi en cox ABS de habele Birlesmis Kralliq ve Fransada inkisaf etmisdir Almaniya Isvec Yaponiya ve Kanadada iri aviasiya senayesi var Ucuslarin Tarixi1783 Monqolfye qardaslarinin hava sarinda ilk ucusu 1852 Henri Hiffard buxar muherrikli dirijabl kesf etmisdi 1853 Corc Keyli insan terefinden idare olunan ilk planeri qurasdirmisdir 1903 Orvill ve Uilber Rayt qardaslari aeroplanla ilk pilotlu ucus heyata keciribler 1919 Atlantik okeani uzerinden ilk ucus 1927 Lindberq Atlantik okeani uzerinden ilk ucus 1939 Ilk reaktiv Heynkel He 178 teyyaresi 1939 Ilk birvintli Sikorski VS 300 vertolyotu 1942 Ilk reaktiv Messersmitt Me 262 qirici teyyaresi 1947 Ilk sesden suretli ucan Bell XI teyyaresi 1952 Ilk reaktiv Komet avialayneri 1964 Ucusda qanadini hendesi deyisen ilk USF 111 herbi teyyaresi 1976 Sesden suretli Konkord avialayneri 1978 Atlantik okeani uzerinden hava sari ile ilk ucus 1981 Gunes batareyali Solar Cellencer teyyaresi La Mans korfezini ucub kecir 1986 Voyacer teyyaresi Yer kuresini firlanaraq birbasa ucus heyata kecirir Aviasiya RekordlariEn suretli herbi teyyare Lokxid SR 71 Blekbod sureti 3529 km saat ABS En suretli avialayner Konkord sureti 2333 km saat Fransa Boyuk Britaniya En agir teyyare Antonov An 225 cekisi 600 ton Rusiya En boyuk vertolyot Mi 26 cekisi 55 ton RusiyaHavanin Fethi1880 ci ilde benzin muherrikinin kesfinden sonra pilotlu ucus aparatlarinin yaradilmasi mumkun oldu 1903 cu il dekabrin 17 de Rayt qardaslari ozlerinin Flaer Ucan adli cox kovrek aeroplanlarini havaya qaldirdilar ve insanlarin da istrak etdiyi ilk idare olunan hava ucusunu heyata kecirdiler Onlar cemi 36 metr uca bildiler Bu ucusdan sonra aviasiya son derece suretle inksaf etmeye basladi Ilk teyyarelerde porsenli muherrikden istifade olunurdu o teyyareni ireliye ceken propellerleri firladirdi Bezi kicik teyyareler bu gune kimi de propellerlerle techiz olunur amma boyuk teyyarelerde daha guclu reaktiv muherriklerden istifade olunur AeroportAeroport teyyarelerin qalxdigi ve endiyi coxsaxeli tikililer sisteminden ibaret genis yere deyilir SilahlarHerbi teyyare ve diger ucus aparatlarinda istifade olunan aviasiya silahlarina teyarelerde qurasdirilan butun silah novlerine berkitme tenzimleme ve idareetme qurgulari ile birlikde atesacma ve bombalama ucun hedefalma qurgulari silah sistemlerinin bortda istifade olunan hesanlama qurgulari aviasiya doyus sursati xususi yuklerin asilmasi ve atilmasi ucun qurgular pirotexniki suretlendiriciler aviasiya ucus aparatlarinin desant avadanligi ve s daxildir Doyus sursatina gore aviasiya silahlari asagidaki novlere bolunur raket top pulemyot bombardman ve xususi Raket silahlari idareolunan ve idareolunmayan muxtelif meqsedli raketlerden ibaretdir hedefe tesir quvvesi yuksekdir ve muasir teyyare silahlarinin esas novlerinden biridir Muasir aviasiya silah sistemi mexaniki radiotexniki elektron ve optik cihaz ve qurgularin muerkkeb kompleksidir demek olar ki butun elementlerinin avtomatlasdirilmasi ve elektriklesdirilmesi ile xarakterize olunur PsixologiyaAviasiya psixologiyasi psixologiyanin bir sahesidir Burada ucus fealiyyetinin psixoloji meselelerini tedqiq edilir XX esrin evvellerinde aviasiya tibbinin ve emek psixologiyasinin inkisafi ile elaqedar yaranmisdir SSRI de aviasiya psixologiyasi 1921 ci ilden intensiv inkisaf etmisdir Aviasiya psixologiyasinin tedqiq etdiyi esas problemler ucus amillerinin psixi funksiyalara tesirinin oyrenilmesi ve zererli tesirlerin aradan qaldirilmasi ucun teklifler hazirlanmasi texnikanin insani psixi imkanlarina maksimum uygunlasdirmaq meqsedile teyyareni idare etmek fealiyyetinin oyrenilmesi ucus prosesinde ozunu gosteren qeyri adi psixoloji hallarin sebeblerinin askara cixarilmasi ve onlarin qarsisini almaq ucun tedbirler hazirlanmasi ve s aviasiya psixologiyasinin neticelerinden aviasiyada emeyin semelerliliyini ve tehlukesizliyini yukseltmek hemcinin aviasiyaya mutexessisler secilmesinin yaxinlasdirmaq ucun istifade olunur Hazirda aviasiya psixologiyasi daha genis elaqeli muhendis psixologiyasi daxilinde tetbiq edilir Istinadlar Semseddin Axundov Azerbaycan aviasiyasinin tarixi Baki 2012 PDF 2022 07 30 tarixinde PDF Istifade tarixi 2013 05 09 Aviasiјa sәnaјesi Azerbaycan Sovet Ensiklopediyasi 10 ҹilddә I ҹild A Balzak Baky Azәrbaјҹan Sovet Ensiklopediјasynyn Bash Redaksiјasy Bash redaktor Ҹ B Guliјev 1976 S 39 40 Aviasiјa silaһlary Azerbaycan Sovet Ensiklopediyasi 10 ҹilddә I ҹild A Balzak Baky Azәrbaјҹan Sovet Ensiklopediјasynyn Bash Redaksiјasy Bash redaktor Ҹ B Guliјev 1976 S 40 Aviasiјa psiholoҝiјasy Azerbaycan Sovet Ensiklopediyasi 10 ҹilddә I ҹild A Balzak Baky Azәrbaјҹan Sovet Ensiklopediјasynyn Bash Redaksiјasy Bash redaktor Ҹ B Guliјev 1976 S 39 Herb ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin