Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Əlimərdan bəy Ələkbər bəy oğlu Topçubaşov və ya Əlimərdan bəy Topçubaşi (az-əbcəd. علی مردان بك علی اکبر بك اوغلو توپچوباشف; 4 may 1862, Tiflis – 8 noyabr 1934, Paris, Üçüncü Fransa Respublikası) — Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin sədri, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 2-ci xarici işlər və portfelsiz naziri, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin üzvü, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurasının üzvü, Zaqafqaziya Seyminin və Zaqafqaziya Seyminin Müsəlman fraksiyasının üzvü, Ümumrusiya Müəssislər Məclisinin üzvü, Bakı Müsəlman İctimai Təşkilatları Şurası İcraiyyə Komitəsinin sədri, Nicat Cəmiyyətinin sədri, Rusiya imperiyası I Dövlət Dumasında Müsəlman fraksiyasının sədri, Rusiya imperiyası I Dövlət Dumasının üzvü, İttifaqi-Müslimin Partiyasının sədri, Bakı Şəhər İdarəsinin rəisi, Bakı Şəhər Dumasının üzvü, Kaspi qəzetinin baş redaktoru.
| Əlimərdan bəy Topçubaşov | |
|---|---|
 | |
| 29 dekabr 1919 – 27 aprel 1920 | |
| Əvvəlki | Əlimərdan bəy Topçubaşov (özü) |
| Sonrakı | Vəzifə ləğv olundu. |
| 7 dekabr 1918 – 29 dekabr 1919 | |
| Əvvəlki | Vəzifə təsis olundu. |
| Sonrakı | Əlimərdan bəy Topçubaşov (özü) |
| 20 avqust 1918 – 22 aprel 1919 | |
| Sonrakı | Yusif Vəzir Çəmənzəminli |
| 6 oktyabr 1918 – 7 dekabr 1918 | |
| Hökumət | II Xoyski hökuməti |
| Əvvəlki | Məmmədhəsən Hacınski |
| Sonrakı | Fətəli xan Xoyski |
| 17 iyun 1918 – 6 oktyabr 1918 | |
| Hökumət | II Xoyski hökuməti |
| Əvvəlki | Vəzifə təsis olundu. |
| Sonrakı | Vəzifə ləğv olundu. |
| 7 dekabr 1918 – 27 aprel 1920 | |
| Fraksiya | Fraksiyasızlar |
| Əvvəlki | Vəzifə təsis olundu. |
| Sonrakı | Vəzifə ləğv olundu. |
| 27 may 1918 – 7 dekabr 1918 | |
| Fraksiya | Müsavat və demokratik bitərəflər qrupu |
| Əvvəlki | Vəzifə təsis olundu. |
| Sonrakı | Vəzifə ləğv olundu. |
| 23 fevral 1918 – 26 may 1918 | |
| Fraksiya | Müsəlman fraksiyası |
| Qrup | Müsavat və demokratik bitərəflər qrupu |
| Əvvəlki | Vəzifə təsis olundu. |
| Sonrakı | Vəzifə ləğv olundu. |
| 5 yanvar 1918 – 6 yanvar 1918 | |
| Seçki dairəsi | |
| Seçki siyahısı | Müsavat və Müsəlman Milli Komitələrinin 10-cu siyahısı |
| Əvvəlki | Vəzifə təsis olundu. |
| Sonrakı | Vəzifə ləğv olundu. |
| 1917 – 1917 | |
| 18 noyabr 1901 – 1906 | |
| 14 oktyabr 1897 – Oktyabr 1901 | |
| 1915 – 24 mart 1916 | |
| De-fakto sədr | İsa bəy Aşurbəyov |
| Əvvəlki | Qasım Qasımzadə |
| Sonrakı | Behbud xan Cavanşir |
Bakı Müsəlman İctimai Təşkilatları Şurası İcraiyyə Komiyəsinin sədri | |
| 12 iyul 1907 – Dekabr 1917 | |
| Əvvəlki | Məmmədhəsən Hacınski |
| 21 iyun 1906 – 9 iyul (22 iyul) 1906 | |
| Əvvəlki | Vəzifə təsis olundu. |
| Sonrakı | Vəzifə ləğv olundu. |
| 27 aprel (10 may) 1906 – 9 iyul (22 iyul) 1906 | |
| Fraksiya | Müsəlman fraksiyası |
| Seçki dairəsi | Bakı quberniyası |
| Qrup | Muxtariyyətçilər Birliyinin parlament qrupu |
| Əvvəlki | Vəzifə təsis olundu. |
| Sonrakı | İsmayıl Tağıyev |
İttifaqi-Müslimin Partiyasının sədri | |
| 16-21 avqust 1906 – 1907 | |
| Əvvəlki | Vəzifə təsis olundu. |
| Sonrakı | Vəzifə ləğv olundu. |
| 1902 – 1905 | |
Kaspi qəzetinin baş redaktoru | |
| 24 iyun 1898 – 20 oktyabr 1907 | |
| Əvvəlki | Nikolay Sokaliski |
| Sonrakı | Əli bəy Hüseynzadə |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 4 may 1862 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 8 noyabr 1934 (72 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Dəfn yeri |
|
| Partiya | |
| Təhsili |
|
| Fəaliyyəti | vəkil, siyasətçi |
| Atası | Ələkbər bəy Topçubaşov |
| Həyat yoldaşı | |
| Uşağı | |
| Dini | sünni islam |
| | |
 | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Əlimərdan bəy Topçubaşov 1896-cı ildən sonra Bakı Şəhər Dumasının üzvü seçilmiş və oradakı fəaliyyəti ilə Bakıda tanınmağa başlamışdır. I Dövlət Dumasına üzv seçilməsi, Ümumrusiya Müsəlmanlar Qurultaylarında iştirak etməsi onu daha da məşhurlaşdırmışdır. 1917-ci ildən etibarən Azərbaycanın azadlığı uğrunda fəaliyyət göstərməyə başlayan Əlimərdan bəy İctimai Təşkilatların Şurasının sədri seçilmiş və Müsavat Partiyası ilə hazırlanan ortaq siyahı üzrə həm Bakı Şəhər Dumasına, həm də Ümumrusiya Müəssislər Məclisinə üzv seçilmişdir. Ümumrusiya Müəssislər Məclisinin ləğv olunmasından sonra təsis olunmuş Zaqafqaziya Seyminin, daha sonra isə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Milli Şurasının üzvü olmuşdur.
1918-ci ildə Əlimərdan bəy Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Nazirlər Şurasının sədri tərəfindən İstanbula fövqəladə səlahiyyətli səfir və nazir olaraq ezam olunmuş və burada başda VI Mehmed olmaqla bir sıra yerli və beynəlxalq əhəmiyyətli görüşlər keçirmişdir.
1918-ci ilin 7 dekabr tarixində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin açılışında yekdilliklə parlamentin sədri seçilən Əlimərdan bəy sonrakı iclaslarda Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Paris Sülh Konfransına göndərəcəyi Nümayəndə Heyətinə üzv və sədr seçilmişdir.
1919-cu ildə bir sıra maneələrdən sonra Parisə çatan Əlimərdan bəy burada Azərbaycanın de-fakto və de-yure tanınması üçün bir sıra vacib görüşlər keçirmişdir. Bunlardan ən vacibi isə Amerika Birləşmiş Ştatlarının prezidenti Vudro Vilsonla olan görüş olmuşdur. Əlimərdan bəy Amerika Birləşmiş Ştatlarının prezidenti ilə görüşən ilk azərbaycanlılardan biri və ilk azərbaycanlı dövlət xadimi olmuşdur.
1919-cu ilin yanvar ayının 14-də Azərbaycan Paris Sülh Konfransı tərəfindən de-fakto tanınmış, yanvar ayının 15-də isə müvafiq sənədlər Əlimərdan bəyə təqdim olunmuşdur.
Aprel işğalından sonra Parisdə mühacir həyatına başlayan Əlimərdan bəy işğalla bağlı 1 həftə sonra məlumat ala bilmişdir. Ölümünədək mühacir həyatı yaşayan Azərbaycanın azadlığı və Qafqaz respublikalarının birliyi üçün çalışan Əlimərdan bəy səfalət içində yaşamış, 1934-cü ildə Parisdə vəfat etmişdir.
Həyatı
Əlimərdan bəy Topçubaşov 1863-cü ilin may ayının 4-dəTiflis şəhərində qulluqçu ailəsində dünyaya gəlmişdir. Onun doğum tarixi ilə bağlı müəyyən mübahisələr olsa da, Rusiya Dövlət Arxivində saxlanılan doğum şəhadətnaməsində 1863-cü il göstərilib. O, ilk təhsilini müsəlman mədrəsəsində almışdır. Daha sonra Tiflis birinci klassik gimnaziyasında təhsil almışdır. Bu səbəbdən ona Qafqaz təqaüdü verilmişdir. 1868-ci ildə atası vəfat etmiş, ardınca da anası vəfat etmişdir. Bu səbəbdən o, nənəsinin himayəsində yaşamışdır. 1885-ci ildə gimnaziyanı bitirərək Peterburq Universitetinin tarix-filologiya fakültəsinə daxil olmuşdur, lakin birinci semestrdən sonra o, hüquq fakültəsinə keçmişdir. 1887-ci ildə 3-cü kursda oxuyarkən gizli tələbə təşkilatlarındakı iştirakına görə universitetdən xaric edilsə də, professorların müdaxiləsi ilə məhkəmənin qərarı karser cəzası ilə əvəzlənmiş və o, ali məktəbə bərpa olunmuşdur.
Əlimərdan bəy universiteti bitirən il dissertasiya müdafiə etmiş və hüquq elmləri namizədi adını almışdır. Peterburq Universitetinin hüquq fakültəsinin Elmi Şurası Əlimərdan bəy Topçubaşovun mülki hüquq kafedrasında saxlanması və professor vəzifəsi almaq üçün hazırlaşması haqqında qərar qəbul etmişdir, lakin bu qərar yalnız Əlimərdan bəy Topçubaşov provaslavlığı qəbul etdikdə qüvvədə ola bilərdi. Əlimərdan bəy Topçubaşov isə provaslavlığı qəbul etməkdən imtina etdi.
Əlimərdan bəy Topçubaşov bu hadisədən sonra Tiflisə gələrək Dairə Məhkəməsində çalışmışdır. O, əvvəlcə Tiflis Dairə Məhkəməsi sədrinin göstərişi ilə 2 sentyabr 1889-cu ildə Tiflis şəhəri Barışıq Məhkəməsində hakim köməkçi vəzifəsinə təyin olunmuş, 8 may 1890-cı ilə qədər bu vəzifədə çalışmışdır. Həmin sədrin göstərişi ilə 16 may 1899-cu ildən Məhkəmədə Mülkü Kollegiyanın katibi vəzifəsinə, Senatın Məlumat Yayım Departamentinin 20 dekabr 1891-il tarixli göstərişi ilə isə kollegiya katibi vəzifəsinə təyin edilmiş və katibliyin rəhbərliyi ona tapşırılmışdır. Senatın 22 iyun 1893-cü il № 87 saylı göstərişi ilə stajı nəzərə alınaraq titulyar müşavir təyin olunur və müşavirliyin rəhbərliyi ona tapşırılır. Senatın Məlumat Yayım Departamentinin № 28 saylı 1895-ci il tarixli göstərişi ilə isə kollegiya assessoru vəzifəsinə təyin olunur və burada da rəhbərlik ona həvalə edilir. Mülki işlərə dair 1895-ci il tarixli 17 saylı əmrə əsasən ailə vəziyyəti ilə əlaqədar olaraq işdən azad edilir.
Əlimərdan bəy 1893-cü ildə Həsən bəy Zərdabinin qızı Pəri xanım Topçubaşova ilə ailə həyatı qurmuşdur. Həsən bəy Zərdabi qızı üçün Əlimərdan bəy Topçubaşovdan 10 min rubl başlıq pulu istəmişdi, amma onun bu qədər pulu yox idi. Elə buna görə də Əlimərdan və Pəri toy mərasimi keçirməməyi və qənaət olunan pulu Həsən bəyə verməyi qərara almışdılar. Əlimərdan bəy 1896-cı ildə ailəsi ilə birgə Bakıya köçmüşdür.
Mühacirət
1918-ci ildən bəri Azərbaycan Nümayəndə Heyətinin sədri olaraq xaricdə fəaliyyət göstərən Əlimərdan bəy 1919-cu ilin başlanğıcından Parisdə yaşamağa başlamışdır.
Aprel işğalından sonra Fransada mühacir həyatına davam edən Əlimərdan bəy orada çətin günlər yaşamışdır. İşğaldan əvvəl Əlimərdan bəy Nümayəndə Heyətinin maddi problemləri ilə bağlı 1920-ci ilin yanvarın 29-da Ceyhun Hacıbəyliyə məktub yazmışdır:
 | Bizim maddi vəziyyətimiz çox ağırdır: Gürcüstandan aldığımız 100 min frank artıq xərcləndi. Fevrala qədər çətinliklə yaşayarıq, sonra isə dava-dalaş! |  |
İşğaldan sonra maddi vəziyyəti çətinləşən Əlimərdan bəy bu barədə Ceyhun Hacıbəyliyə məktublarında məlumat vermişdir. Ceyhun Hacıbəyli 1928-ci ilin 30 iyulunda yazdığı bir məktubda onda və Nümayəndə Heyətinin kassasında pul olmadığını bildirmişdir. Əlimərdan bəy Topçubaşov isə 1931-ci ilin 17 aprelində yazdığı məktubda mənzillə bağlı dəhşətli məsələnin hələ həll edilmədiyini, ödəmək üçün "əjdaha" tələblər qoyulduğunu və onun bu tələbləri qarşılaya bilmədiyini qeyd etmişdir.
Əlimərdan bəyin 1926-cı ildə 25 yaşlı oğlu Rəşid bəy Topçubaşov vərəm xəstəliyindən vəfat etdi. Yaxın dostu Xəlil bəy Xasməmmədova 1931-ci ilin aprelin 2-də yazdığı məktubda bu o, bu haqda belə demişdir:
| | Mən artıq sizə yazmışdım: ən yaxşı təsəllini verdiyimiz qurbanlarla bağlı xatirələrdə tapmaq olar. Artıq 4 ildən çoxdur ki, özüm də sakitliyi və aramı məndən ötrü həmişəyaşar fikirlərdə, hərəkətlərdə, jestlərdə, xarakterlərdə – bir sözlə, əziz Rəşidimi xatırladan, surətini gözümdə canlandıran hər şeydə tapıram. Siz də, Suad xanım da onu tanıyırdınız… Hər cümə axşamı xanımımla, Əliəkbərlə birlikdə qəbrinin üstünə gedirəm, dua oxuyuram, məzarını çiçəklərlə bəzəyirəm. Tez-tez yazılarını, kitablarını, qeydlərini gözdən keçirirəm. Ötən ildən yazı masama yenidən oğlumun portretini qoymuşam. Ağlımla onun artıq dünyada olmaması fikri ilə barışıram, ürəyimsə övladımla birlikdədir. | |
Əlimərdan bəy 1932-ci ilin aprelin 2-də yazdığı məktubda Heydər Bammata telefon etmək və yaxud onun yanına getmək imkanın və maliyyəsinin olmadığını, evdən çıxa bilmədiyini qeyd etmişdir. 1932-ci ilin 14 mayında yazdığı məktubda isə son günlərdə baş verən hadisələrlə bağlı əhvalının ikrahedici olduğunu, borcların üstələdiyini, soyuq olduğunu və ehtiyatlarının tam tükəndiyini yazmışdır.
Əlimərdan bəy Topçubaşov Ceyhun Hacıbəylinin oğlunun məktəbdə təhsilinin davam etdirilməsi ilə bağlı 1932-ci ilin fevralın 26-da direktora xahiş məktubu da yazmışdır:
| | Böyük təəssüflə və kədərlə öyrəndim ki, bizim Nümayəndə Heyətinin üzvü Ceyhun Hacıbəylinin oğlu sizin rəhbəri olduğunuz Kollecdə təhsil haqqını ödəyə bilmədiyindən dərsə davamiyyətdən məhrum edilib… Öz üzərimə götürüb təsdiqləyirəm ki, ilk imkan yaranan kimi həmin şagirdin atası tərəfindən gözlənilən maliyyə sizə ödəniləcək. | |
Ölümü
Əlimərdan bəy 8 noyabr 1934-cü ildə Paris ətrafında, vəfat etmişdir. Məzarı Sen Klu şəhər qəbirstanlığında yerləşir. Onun dəfnində Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və Rusiya imperiyasının dağılmasından sonra yaranan bütün respublikaların sürgündə olan hökumətlərinin nümayəndələri iştirak etmişdir. Onlar Topçubaşovun həyat və fəaliyyəti barədə çıxış etmişdir.
Məzarı başında çıxış edən Məhəmməd Əmin Rəsulzadə demişdir:
| | Xanımlar, bəylər! Millət yolunda çalışanlarımızdan bir böyüyü ilə halallaşırıq. Heyhat! Azərbaycan parlamentinin şanlı rəisini, Nümayəndə Heyətinin sayğılı başçısını müsafiri olduğumuz Fransa torpağına əmanət buraxırıq. Parlamento rəisi, Nümayəndə Heyətinin başçısı, Milli Mərkəz üzvü və sairə kimi mərhumun daşıdığı ünvanları zikr etməklə Əli Mərdan bəy adının mənasını tamamilə anlatmaq, mövzunu bütün şümülü ilə qavramaq qətiyyən mümkün deyildir. Yetmiş beşi haqlayan yaşının heç olmasa əllisini, mərhum durmadan, yorulmadan camaat işinə və millət yoluna vermişdir. Əlli il ömür; yarım əsrlik həyat! Qoca bir dövr!… Bəli, Əli Mərdan bəyin geçinməsi ilə biz, milli həyatımızda başlı-başına bir dövrü təmsil edən mühüm şəxsiyyətdən ayrılırıq; çünki, Topçubaşi Əlimərdan bəyin ismi müəyyən bir nəsli və müəyyən bir dövrü andırır. Rusiyada ali təhsil görmüş, Türk və müsəlman ziyalısını barmaqla saymaq qəbul olduğu bir zamanda idi ki, Əli Mərdan bəy meydana çıxmışdı. …Çox çəkməz məmləkət qurtular; və o zaman mütəşəkkir millət ilk parlamentinin rəisini, istiqlal davasının vəkilini xatırlar, gələr, səni oğlunla bərabər buradan alar, arzu etdiyin vətən torpağına götürər və xatirəni əbədiləşdirər… Budur sənə söyləyəcəyim son söz! … Sənə bizlərdən minlərlə rəhmət ! … Sənə bizlərdən minlərlə hörmət!! … | |
Daha sonra Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Əlimərdan bəy Topçubaşovun xatirəsinə "Qurtuluş" jurnalında yazmışdır:
| | Bir millətin siyasi tarixində mühüm və davamlı bir yer tutan adam üçün “öldü” deyərlərsə, inanmayınız – Əlimərdan bəy ölməmişdir! | |
Siyasi-ictimai fəaliyyəti
Rusiya imperiyası və keçid dövrü
Qəzet fəaliyyəti
1896-cı ildə Bakıya gələn Əlimərdan bəy Topçubaşov vəkilliklə məşğul olmuş və bir sıra məhkəmə proseslərini qazanmışdır. Bu nailiyyətlər şəhər əhalisi içərisində ona böyük nüfuz və hörmət qazandırmışdır.
Əlimərdan bəy 1888-ci ildən "Bakinski torqovo–promışlennı listok"un redaktoru olmuşdur. 1897-ci ildə Nikolay Sokalinskinin ölümündən sonra "Kaspi" qəzetinin naşirliyini Hacı Zeynalabdin Tağıyev öz üzərinə götürür və redaksiyanı Nikolayevski küçəsindəki binaya köçürür. 1898-ci ildə Əlimərdan bəy Topçubaşov Hacı Zeynalabdin Tağıyevin aldığı "Kaspi" qəzetində baş redaktorluq etməyə başladı. Əlimərdan bəy Topçubaşov 1898-ci ilin iyunun 24-dən 1907-ci ilin oktyabr ayının 20-nə qədər "Kaspi" qəzetinin baş redaktorluğunu etdi. Onun redaktoru olduğu dövrdə "Kaspi"də Həsən bəy Zərdabi, Məhəmməd ağa Şahtaxtinski, Əhməd bəy Ağayev, Firidun bəy Köçərli, Haşım bəy Vəzirov kimi şəxslər yazılarla çıxış edirdi. Bu dövrdə onun "Müsəlmanlar azadlıq hərəkatında", "Müsəlmanların dirçəliş dövrü", "Milli qırğına nə vaxt son qoyulacaq?" məqalələri "Kaspi" qəzetində nəşr olunmuşdur
Əlimərdan bəyin 1905-ci ilə qədər "Kaspi" qəzatində 25 məqaləsi işıq üzü görmüşdür. Əlimərdan bəyin "Kaspi" qəzetinin baş redaktoru olması ilə qəzet daha çox ictimai maraq kəsb etməyə başladı. "Qafqaz təqvimi"ndə verilən məlumata görə 1899-cu ildə "Kaspi" qəzeti 2500 tirajla, 1900–1902-ci illərdə 3500 tirajla, 1904-cü ildə 5100 tirajla, 1906-cı ildə isə 10 000 tirajla nəşr edilirdi. Əlimərdan bəy həmçinin "Bakı" və "Həyat" qəzetlərinin də redaktoru olmuşdur.
Bakı general-qubernatoru Dimitri Odintsov polis departamentinə 1901-ci il 14 noyabr tarixində göndərdiyi tamamilə gizlin məlumatında əhali arasında məzhəb məsələsinə, xüsusən də İran və Türkiyəyə münasibətə, panislamizmə, gənc türklərlə əlaqəyə diqqət yetirməyi tapşırdı. Bakı general-qubernatoru Dimitri Odintsov bir qrup azərbaycanlının izlənilməsini, onların fəaliyyətlərinin təftişini Jandarm İdarəsindən tələb edirdi. İzləniləcək ziyalıların siyahısında Həsən bəy Zərdabinin, Əlimərdan bəy Topçubaşovun, Əhməd bəy Ağaoğlunun, Nəriman Nərimanovun, Haşım bəy Vəzirovun, Sultan Məcid Qənizadənin, Əliabbas Müznibinin adları var idi.
Bakı Şəhər Dumasında
Əlimərdan bəy Topçubaşov 1897-ci ilin oktyabr ayının 14-də Bakı Şəhər Dumasına keçirilən seçkilərdə 154 səs yığaraq Dumaya üzv seçilmişdir. Əlimərdan bəy Həbib bəy Mahmudbəyov və Fərrux bəy Vəzirovla birgə Bakı Şəhər Dumasına üzv seçilmiş ilk müsəlman şəxslər oldular.
1901-ci ilin oktyabr ayının 29-u və noyabr ayının 18-də yeni qaydalar əsasında dörd il müddətinə Bakı Şəhər Dumasına keçirilən seçkilərdə Əlimərdan bəy yenidən üzv seçilmiş, seçkinin nəticələri 1902-ci ilin fevralın 25-də Tiflisdə Qafqazın Mülki Hissəsinin baş rəisi tərəfindən təsdiqləndikdən sonra o, Bakı Şəhər İdarəsinin sədri kimi fəaliyyətə başlamışdır.
1901-ci ildə İmperatriça Aleksandra Rus-Müsəlman Qız Məktəbinin açılışı baş tutur. Açılışda məktəbin ünvanına göndərilən təbrik teleqramları oxundu. Əlimərdan bəy Topçubaşov da tədbirdə iclasda iştirak edərək təbrik məktubu oxumuşdur.
Duma fəaliyyəti boyunca o, Şəhər Məktəb Komissiyasının üzvü, Mariya qadın gimnaziyasının, Bakı Kommersiya Məktəbinin və İmperatriça Aleksandra Rus-Müsəlman Qız Məktəbinin Qəyyumlar Şurasının üzvü olmuşdur.
Bakı Kommersiya Məktəbinin Qəyyumlar Şurasının üzvü olmuş Əlimərdan bəy Topçubaşov təhsil alan kontingentin milli və dini xüsusiyyətlərini nəzərə almağın zəruriliyi məsələsini irəli sürürdü. Rusiyanın Şərqlə ticarət əlaqələrinin genişlənəcəyini nəzərə alan Əlimərdan bəy Topçubaşov məktəbdə təhsil alanlara Şərq dillərini, həmçinin Qafqaz ölkələri ilə qonşu ölkələrin iqtisadi coğrafiyasını öyrənməyi lazım bilirdi.
Əlimərdan bəy 1905-ci ildə yaradılan Bakı Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin İdarə Heyətinin üzvü seçilmişdir.
1905-ci ilin iyununda fəhlə etirazları zamanı burjuaziyanın təşəbbüsü ilə "Barışıq Komitəsi" yaradıldı. Bakı Şəhər Duması tərəfindən komitəyə 28 üzv seçildi. Onların sırasında Kərbəlayı İsrafil Hacıyev, Hacı Aslan Aşurov, Kərbəlayı Abdulla Zərbəliyev, İsa bəy Hacınski, Mirzə Əsədullayev, İsmayıl bəy Səfərəliyev, Abdulla Səlimxanov, Əlimərdan bəy Topçubaşov və Əhməd bəy Ağayev də var idi.
I Dövlət Dumasında
1905-ci ilin sentyabrında çarizm Bakı proletariatını inqilabi mübarizədən çəkindirmək məqsədilə neft sənayeçiləri ilə fəhlə nümayəndələrinin müşavirəsini keçirməyə icazə verdi. Müşavirəyə nümayəndələr göndərmək üçün seçkilər keçirildi. Müşavirəyə seçilən nümayəndələr arasında Əlimərdan bəy Topçubaşov da olmuşdur. Müşavirə sentyabrın 30-da Sankt-Peterburqda açılmış və Əlimərdan bəy Topçubaşov müşavirədə Bakı fəhlələrinin acınacaqlı vəziyyəti haqqında məlumat verərək onların mənafeyini müdafiə etmişdir.
Çar 1905-ci ilin dekabrında Dövlət Dumasına seçkilər haqqında qanun çıxardı. 1906-cı ilin mart-aprel aylarında Bakı və Yelizavetpol quberniyalarında ilk dəfə olaraq Dövlət Dumasına seçkilər keçirildi. Azərbaycandan Rusiya imperiyası I Dövlət Dumasına Bakı quberniyasından Əsədulla bəy Muradxanov, Məmmədtağı Əliyev, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Yelizavetpol quberniyasından isə Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev və İsmayıl xan Ziyadxanov deputat seçilmişdir. 1906-cı il aprelin 27-dən iyulun 8-nə qədər Peterburqda Birinci Dövlət Duması fəaliyyət göstərmişdir. Birinici Dövlət Dumasında ümumilikdə 25 müsəlman deputat fəaliyyət göstərmişdir. 1906-cı ilin iyunun 21-də Əlimərdan bəy Topçubaşovun sədrliyi ilə Dumada Müsəlman fraksiyası yaradıldı. O, həmçinin Dumadakı Xalq Azadlığı fraksiyasının sol qanadına qatılmış və Xalq Azadlığı Partiyasının üzvü olmuşdur.
Əlimərdan bəy Topçubaşov Dumada müzakirə edilən bir sıra məsələlərin müzakirəsində iştirak etmiş, hökumətin aqrar və köçürmə siyasətini pisləmiş, Rusiyadakı azsaylı xalqlara, əsasən müsəlmanlara muxtariyyət verilməsi tələbinin tərəfdarı olmuşdur. Müsəlman fraksiyanın, eləcə də onun daxil olduğu Muxtariyyətçilər Birliyinin parlament qrupunun fəaliyyəti çar hakimiyyətini narahat edirdi. Çar hökuməti onun fəaliyyətini tənqid edən inqilabi mövqeli Dumanı 72 gündən sonra qovdu. 1906-cı ilin iyulun 8-də Duma buraxıldı və kadetlər deputatlara Peterburqdan bir qədər kənarda – Vıborqda toplaşmağı təklif etdilər. 200-ə yaxın deputat Dumanın qovulmasına etiraz edərək 1906-cı il iyulun 9–10-da Vıborqda iclas keçirdilər və "Vıborq müraciətnaməsi"ni qəbul etdilər. Həmin sənəddə Dumanın müdafiəsi üçün vergidən imtina, hərbi xidmətdən yayınma formalarından istifadə əsaslandırılırdı. Həmin Vıborq çağırışını 6 deputatla birgə Əlimərdan bəy Topçubaşov da imzalamış, bu fəaliyyətinə görə 1908-ci ilin yayında üç ay müddətinə həbsdə saxlanılmışdı. Bu zaman o, "Kaspi" qəzetindəki işindən və Bakı Şəhər Dumasının üzvlüyündən xaric edilmişdir.
Bu dövrdə Əlimərdan bəy Qacar dövləti tərəfindən ədliyyə nazirliyindəki departamentlərin birinə rəhbərlik etməyə dəvət edilmişdir, lakin o, bu dəvəti qəbul etməmişdir.
Ümumrusiya müsəlmanları qurultaylarında
1905-ci il avqustun 15-də Nijni Novqorodda yarmarka zamanı icazəsiz keçirilən Ümumrusiya müsəlmanlarının I qurultayında sədr İsmayıl bəy Qaspıralı, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Rəşid İbrahimov və Əbülsüqut Axtyamov isə onun müavinləri seçildilər. Qurultayı Əlimərdan bəy Topçubaşov açmışdır. Qurultayda müzakirə edilən əsas məsələlərdən biri siyasi və mədəni sahədə bütün Rusiya müsəlmanlarını birləşdirməyə qabil müsəlman siyasi partiyasının yaradılması məsələsi idi. Müzakirələrdən sonra "İttifaqi-müslimin"in yaradılması qərara alındı.
1906-cı il yanvarın 13–23-də Peterburqda gizli şəraitdə, rəsmi icazə olmadan keçirilən Ümumrusiya müsəlmanlarının II qurultayında Azərbaycandan Əlimərdan bəy Topçubaşov, Qara bəy Qarabəyov və Əsədulla Axundov iştirak etmişdir. Qurultayda Əlimərdan bəy Topçubaşov tərəfindən hazırlanmış "İttifaq"ın proqram və nizamnamə layihələri, Rusiya imperiyası I Dövlət Dumasına seçkilərdə taktikası müzakirə olunmuşdu. 23 bənddən ibarət nizamnamə və müvəqqəti proqram layihəsi qəbul edilmiş, növbəti qurultaya qədər çatışmazlıqların aradan qaldırılması tövsiyə olunmuşdu. Qurultay Duma seçkilərində kadetlərlə birlikdə hərəkət etməyi qərara almışdı.
1906-cı il avqustun 15–21-də yenə də Nijni Novqorodda keçirilən Ümumrusiya müsəlmanlarının III qurultayında Əlimərdan bəy Topçubaşov sədr seçildi. Qurultay hər biri 15 nəfərdən ibarət iki komissiya (təhsil və dini işlər üzrə) yaratdı. Komissiya sədrlərinin məruzələri əsasında 33 maddəlik "Məktəb islahatı" və 13 maddədən ibarət dini siyasətin təkmilləşdirilməsi haqqında qərar qəbul edildi. Qurultayda həmçinin "İttifaqi-Müslimin"in Əlimərdan bəy Topçubaşov tərəfındən hazırlanan 11 bölmə və 79 maddədən ibarət proqramı qəbul edildi. Proqramda konstitusiyalı monarxiya ideyası irəli sürülürdü. "İttifaqi-Müslimin"in 15 nəfərdən ibarət Mərkəzi Komitəsi və onun nəzdində 3 nəfərlik daimi büro seçilmişdi. Əlimərdan bəy Topçubaşov Mərkəzi Komitənin və büronun üzvü seçilmişdi. O həmçinin partiyanın və hüquq komissiyasının sədri də seçilmişdir.
1914-cü ilin iyun ayının 15–25-də Rusiyanın müsəlman vilayətlərindən olan 6 nəfər Duma deputatı və 34 nəfər tanınmış ictimai-siyasi, nüfuzlu ruhani Peterburqda toplaşıb müşavirə keçirdi. Müşavirəyə sədrlik edən IV Dumada müsəlman fraksiyasının rəhbəri K. M. Tevkelevin təklifi ilə bu toplantı IV Müsəlman qurultayı hesab edildi. Bu müşavirə-qurultayda Əlimərdan bəy Topçubaşov Əbülsüqut Axtyamovla birlikdə sədrin müavinləri seçildilər. Ümumrusiya müsəlmanarının icazəli IV qurultayı 15 avqustun Rusiya müsəlmanlarının həmrəyliyi günü kimi bayram edilməsini qərara almışdı. Qurultay "Ruhani yığıncaqları" və müsəlman dini məktəblərinin islahatı məsələlərinə həsr olunmuşdu. Qurultayın 8 may tarixli iclasında Əlimərdan bəy Topçubaşov Azərbaycan nümayəndələri adından növbədənkənar çıxış edərək Azərbaycan xalqını gözləyən milli qırğın təhlükəsi haqqında Rusiya müsəlmanlarını, həm də müvəqqəti hökuməti xəbərdar etmişdi. Bu məsələ ilə bağlı qurultay Əlimərdan bəy Topçubaşovun rəhbərliyi ilə Peterburqa nümayəndə heyəti göndərilməsi haqqında qərar qəbul etdi.
Fevral inqilabından sonra qurultay sayları sıfırlanmışdır. 1–11 may 1917-ci il tarixində milyonçu Şəmsi Əsədullayevin Moskvadakı evində Rusiya müsəlmanlarının qurultayı keçirildi. Əlimərdan bəy qurultayın idarə heyətinə üzv seçilmişdir. Qurultayda idarə etmə, milli-mədəni muxtariyyət məsələsi ətrafında müzakirələr başlamış və böyümüş, nəticədə nümayəndələr Əlimərdan bəy Topçubaşovun rəhbərliyi altında bir daha onun müzakirəsinə başlamışdır. Nümayəndələrə müraciət edən Topçubaşov idarə üsulu məsələsinin çox mühüm və böyük bir siyasi problem olduğunu və bunun onlar üçün bir imtahan məqamı olduğunu qeyd etmişdir. O, həmçinin belə bir fikir də səsləndirmişdir:
| | Hər şeydən əvvəl, biz xalq cümhuriyyəti (demokratik-federal cümhuriyyət) istəyirik, bu bizim əsas diləyimizdir. Xalq cümhuriyyəti demək, bütün hakimiyyətin tamamilə xalqın, demokrasinin öz əlində bulunan idarə deməkdir. Buna digər bir sözlə, "xalq hakimiyyəti" də deyilir | |
1914–1917-ci illərdə
Əlimərdan bəy Topçubaşov 1914-cü ildə Bakıda 45 nəfərdən ibarət "Məşvərət Məclisi" təşkil etmiş, müsəlmanların "Tələblər paketi"ni hazırlayaraq, çar hakimiyyəti orqanlarına göndərmişdir. 1915-ci ildə Bakıda Nicat Cəmiyyətinin rəhbər postlarına seçkilər keçirildi. Əlimərdan bəy seçkilərdə cəmiyyətin sədri seçildi. Baxmayaraq ki, cəmiyyətin sədri de-fakto İsa bəy Aşurbəyov idi, lakin müxtəlif dövrlərdə müxtəlif şəxslər cəmiyyətə de-yure sədrlik etmişdir. Əlimərdan bəy isə bu vəzifədə 1916-cı ilədək çalışmışdır.
Fevral inqilabından sonra, 1917-ci ilin aprelin 15–20-də Bakıda Qafqaz Müsəlmanları Qurultayının keçirildi. Həmin qurultaya sədrliyi Əlimərdan bəy Topçubaşov etdi. Qurultayın açılışında o, dedi:
| | Qafqaz müsəlmanlarının bugünkü qurultayı ötən yüz il ərzində birinci xalq qurultayıdır ki, burada Qafqaz müsəlmanlarının azad sözü eşidiləcək. Bu qurultay gərək Qafqazın keçmiş tarixi əzəmətini bərpa etsin. | |
O həmçinin Qafqazda milli zəmində baş verən toqquşmalara işarə edərək bildirdi:
| | Köhnə rus hökumətinin Rusiyada yaşayan rus olmayan xalqlara qarşı siyasəti ayırıcı siyasət idi, ermənilərlə azərbaycanlılar arasında olan toqquşma da insana nifrət siyasətinin nəticəsi idi. | |
Qurultayda Rəyasət Heyəti adından çıxış edən Əlimərdan bəy Topçubaşov mayın 7-də keçirilən altıncı iclasa da sədrlik etmişdi.
1917-ci il avqustun 12–15-də Moskvada dövlət müşavirəsi çağırıldı. Müvəqqəti hökumətin çağırdığı bu müşavirəyə Rusiyanın müxtəlif yerlərindən gəlmiş 34 müsəlman nümayəndə arasında Əlimərdan bəy Topçubaşov da var idi. Avqustun 13-də Moskva müşavirəsinin müsəlman nümayəndələrinin iclası keçirildi. Burada müşavirədə çıxış edəcək nümayəndənin məruzəsini hazırlayacaq komissiya təşkil edildi. Komissiya məruzəni hazırlamağı və nitq söyləməyi Əlimərdan bəy Topçubaşova tapşırdı. Əlimərdan bəy Topçubaşov müşavirədəki nitqində qeyd etdi ki, Rusiyada yaşayan müsəlmanlar çarizmin devrilməsini alqışlayır, hər yerdə demokratik əsaslarla yaranmağa başlamış ictimai və siyasi təşkilatları, inqilabi nailiyyətləri – azadlıq, bərabərlik və qardaşlığı qoruyur və möhkəmləndirirlər.
İctimai Təşkilatlarının Şurasında
1917-ci il martın 5-də Bakıda Müsəlman İctimai Təşkilatları Şurası və onun İcraiyyə Komitəsi yaradıldı. Məmmədhəsən Hacınski, İ. Frolov, İbrahim bəy Heydərov və başqaları ilə yanaşı Əlimərdan bəy Topçubaşov da Komitənin tərkibinə daxil oldu. 1917-ci il martın 29-da Bakıda Müsəlman Milli Şurasının Müvəqqəti İcraiyyə Komitəsi təşkil edildi. Onun tərkibinə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Məmmədhəsən Hacınski, Əlimərdan bəy Topçubaşov və başqaları seçildi. 17 iyul 1917-ci il tarixində isə 33 nəfərdən ibarət yeni icraiyyə komitəsi təşkil olundu. Əlimərdan bəy Topçubaşov yeni İcraiyyə Komitənin sədri seçildi.
Bakı Müsəlman İctimai Təşkilatları Şurasının İcraiyyə Komitəsi 1917-ci il avqustun 29-da Kornilov əksinqilabi qiyamını qətiyyətlə pisləyərək, Müvəqqəti hökuməti tam müdafiə etdiyini bildirdi.
1917-ci il sentyabrın 5–6-da və 12-də Bakı Müsəlman İctimai Təşkilatları Komitəsinin növbəti iclası çağırıldı. İclasda Komitənin sədri Əlimərdan bəy Topçubaşov, sədrin müavinləri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və Fətəli xan Xoyski seçildi.
1917-ci ildə Rusiyada baş vermiş Oktyabr inqilabının nəticəsində, Stepan Şaumyanın başçılıq etdiyi bolşevik Bakı Soveti, Bakı quberniyasında hakimiyyəti ələ keçirmişdi. Bakıda rus və erməni silahlı dəstələri Azərbaycan əhalisini qarət etməyə başlayır. Soyğunçuluq, qarma-qarışıqlıq və özbaşına axtarışlar ancaq azərbaycanlıların yaşadığı məhəllələrdə baş veririrdi. Buna etiraz edən müsəlman tacirləri bütün mağazaları bağlamışdılar. 1917-ci il dekabrın 26-da Bakıda türklərin dükan və mağazalarının, demək olar ki, çoxu bağlanmışdı. Hadisələrdən təlaşa düşən azərbaycanlılar narahat olmağa başlayırlar. "İsmailiyyə" binasının qarşısında mitinq keçirilir və buraya 3000 nəfərə qədər türk toplaşır və onlar Müsəlman İctimai Təşkilatları Komitəsindən tələb edir ki, şəhərdə qayda-qanun yaradılması üçün tədbir görsünlər. Çıxış edən natiqlər soyğunçuluğa, zorakılığa və özbaşına axtarışlara etiraz edirdilər. Mitinqə gələn Bakı Soveti İcraiyyə Komitəsinin sədr müavini Prokofi Caparidze əhalini sakiləşdirmək məqsədilə, Sovet tərəfindən hər cür özbaşınalığa son qoymaq üçün lazımi ölçü götürüləcəyinə söz verir. Mitinqdə iştirak edən Məhəmməd Əmin Rəsulzadə şəhərdə qarma-qarışıqlıq olmasın deyə, 5 nəfərdən ibarət komissiya yaradılmasını təklif edir. Uzun müzakirələrdən sonra qəbul edilən qətnamədə göstərilirdi ki, özbaşına axtarışların aparılmasına və silahların müsadirə olunmasına yol verilməsin, müsəlmanların yaşadığı sahələrə müsəlman milisləri qoyulsun. Eyni zamanda, qeyd olunurdu ki, qəbul edilmiş qərarları həyata keçirmək üçün Hərbi İnqilabi Komitəsi ilə birgə 5 nəfərdən ibarət komissiyanın yaradılmasını Milli Komitəyə tapşırılsın. Elə həmin gün qoyulan tələbləri yerinə yetirmək üçün Milli Komitənin təcili yığıncağı keçirilir. Bu yığıncaqda Əlimərdan bəy Topçubaşov, Bəşir bəy Aşurbəyov, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, İbrahim bəy Heydərov və Məmmədhəsən Hacınski iştirak edirdi.
Buna baxmayaraq 31 mart tarixində kütləvi soyqırım həyata keçirildi. Bakı Şəhər İnqilabi Müdafiə Komitəsi (İMK) 1918-ci il aprelin 1-də müsəlman təşkilatlarına ultimatum vermişdi. Ultimatumun tələblərin yerinə yetirilməsi müddəti 1 aprel 1918, gündüz saat 3-ə təyin olunmuşdu. Danışıqlar axşam saat 5-də başlamışdı. Sülh danışıqlarında inqilabi müdafiə komitəsindən Çaparidze, Saakyan, Zevin, Fioletov və Dudin, Müsavat partiyasından Kazımzadə, Rusiyada Müsəlmançılıq partiyasından Tağıyev, şəhərin rəisi İlyuşkin, Zaqafqaziya Milli Komitəsinin üzvü Topçubaşov, Molla Hacı Mir Mirmöhsün və Hacı Hüseyn Tağıyev, Erməni Milli Şurasından L. Atabekyan və Ter-Mikaelyan, görkəmli müsəlman və erməni ictimai xadimləri, İranın konsulu Həbibulla xan və başqaları iştirak etmişdi. Azərbaycan nümayəndə heyətinin üzvləri tələbləri yerinə yetirməyə razı olduqlarını bildirdilər və cavab sənədinə imza atdılar.
Seçkilər
Müsavat Partiyasının 1917-ci ilin oktyabrında keçirilən Birinci Qurultayında Müsəlman Milli Komitəsinin sədri Əlimərdan bəy Topçubaşov çıxışında bəyan etdi ki, Milli Komitənin arzu və məqsədləri Müsavatın arzu və məqsədləri ilə tamamilə uyğun gəlir. Bakı Müsəlman İctimai Təşkilatları Komitəsi ilə Müsavat Partiyasının proqramları üst-üstə düşdüyündən onlar 1917-ci ilin oktyabrında Bakı Şəhər Dumasına seçkilərə vahid siyahı ilə gedirdilər. Oktyabr-noyabr aylarında Əlimərdan bəy Topçubaşov ümumi seçki hüququ əsasında Bakı Şəhər Dumasına keçirilmiş seçkilərdə iştirak etmiş və Bakı Şəhər Dumasına üzv seçilmişdir.
1917-ci ilin noyabrın 26-dan 28-nə qədər Cənubi Qafqazda Ümumrusiya Müəssislər Məclisinə seçkilər keçirildi. Müsavat Partiyası və Müsəlman Milli Komitələri seçkilərdə vahid 10 nömrəli siyahı ilə iştirak etdi. Bu siyahıda birinci sırada Xüsusi Zaqafqaziya Komitəsinin üzvü Məmməd Yusif Cəfərov, ikinci sırada isə Əlimərdan bəy Topçubaşovun adı yazılmışdı. Müsavat Partiyası və Müsəlman Milli Komitələrinin vahid 10 nömrəli siyahısı Zaqafqaziya seçki bölgəsində 615 816 (25.08%) səs toplayaraq əsasən Gürcüstan əhalisinin səs verdiyi menşeviklərdən sonra seçkini ikinci tamamladı. Bu, həmçinin 10 nömrəli siyahıya müsəlmanlarının 63 faizinin səs verdiyi mənasına gəlirdi.
Əlimərdan bəy Topçubaşov bu seçkilərdəki qələbədən sonra, 1917-ci ilin dekabr ayında Cənubi Qafqaz Müsəlman Komitəsinin rəhbərliyindən istefa verdi, lakin Rusiyada hakimiyyətə gələn bolşeviklər 1918-ci ilin yanvarın 5-də fəaliyyətə başlayan Ümumrusiya Müəssislər Məclisinin yanvarın 6-da buraxılması haqqında dekret verdilər.
Zaqafqaziya Seymində
Bu hadisədən sonra 1918-ci ilin yanvarında Tiflisdə Zaqafqaziyadan Müəsisslər Məclisinə seçilən nümayəndələr regional qanunverici orqan olan Zaqafqaziya Seyminin yaradılması qərarına gəldilər və Seymin ilk iclası 1918-ci ilin fevralın 23-də keçirildi. Əlimərdan bəy Topçubaşov da Seymin üzvü olmuşdur. Seymdə müsəlman üzvlər Müsəlman fraksiyasını təsis etdilər. Əlimərdan bəy Topçubaşov "Müsəlman və demokratik bitərəflər qrupu"nun üzvü olaraq bu fraksiyaya daxil oldu.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövrü
1918-ci ilin mart hadisələrindən sonra aprel ayının 3-də Əlimərdan bəy Topçubaşov erməni əsgərləri tərəfindən həbs edilib bir ay saxlanıldı. Sonradan Hümmət təşkilatının zaminliyinə verilib azad olunsa da, ermənilərin tələbi ilə yenidən tutulub Bayıl həbsxanasına göndərildi. Həbsxanadakı ağır şəraitdən sonra nəzarət altında xəstəxanaya yerləşdirilən Topçubaşov yenidən zaminə verilərək azadlığa buraxıldı.
28 may 1918-ci il tarixində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurası Tiflisdə Azərbaycanın İstiqlal Bəyannaməsini imzaladığı vaxtda Əlimərdan bəy Bakıda həbsdə idi. Bu səbəbdən o, ilk hökumət olan I Xoyski hökumətində post tuta bilməmişdir.
Hökumətdə
Əlimərdan bəy Topçubaşov Fətəli xan Xoyskinin 1918-ci ilin 17 iyunu tarixində təşkil etdiyi II Xoyski hökumətində portfelsiz nazir təyin olunmuşdur. 6 oktyabr tarixində kabinə daxili dəyişikliklər zamanı Topçubaşov xarici işlər naziri vəzifəsinə təyin edilmişdir. Hökumət Osmanlı imperiyası və onun vasitəsilə Avropa ölkələri ilə diplomatik əlaqələr yaratmaq məqsədilə Əlimərdan bəy Topçubaşovu fövqəladə səlahiyyətli nazir kimi İstanbula göndərmişdir. 1918-ci ilin avqustunda Nazirlər Şurasının sədri Fətəli xan Xoyski bu məzmunda 1144 saylı qərar verdi və bununla bağlı İstanbuldakı Azərbaycan Sülh Nümayəndə Heyətinin sədri Məhəmməd Əmin Rəsulzadəyə teleqram göndərdi:
| | Azərbaycan Sülh Nümayəndə Heyətinin cənab sədrinə. Hökumətin 1918-ci ilin 20 avqust tarixli qərarına əsasən Azərbaycan Respublikası hökumətinin üzvü, nazir Əlimərdan bəy Topçubaşov Azərbaycan Respublikasının maraqlarına aid olan bütün məsələlərlə bağlı fövqəladə səlahiyyətlə Osmanlı hökuməti imperatorluğuna göndərilir. Hökumət qərara aldı ki, sədrlik etdiyiniz nümayəndələri məlumatlandıraq ki, əgər Beynəlxalq konfrans baş tutarsa, Əlimərdan bəy Topçubaşovla əlaqədə olun və o, Azərbaycan Sülh Nümayəndəliyinin tamhüquqlu üzvü kimi orada iştirak etmək hüququna malikdir. | |
1918-ci il avqustun 23-də Gəncədən yola düşən Əlimərdan bəy Topçubaşov əvvəlcə Tiflisdə qalaraq bir sıra görüşlər keçirmişdir. Burada o, Gürcüstan hökumətinin rəhbərləri və Osmanlı nümayəndəsi Əbdül Kərim Paşa ilə görüşlər keçirmiş, daha sonra isə Batum marşrutu ilə hərəkət etmişdir. Əlimərdan bəy Topçubaşov fövqəladə nümayəndə və səlahiyyətli nazir kimi 1918-ci il sentyabrın 28-də İstanbula gəldi və bir neçə gün sonra rəsmi görüşlərə başladı.
Əlimərdan bəy Topçubaşovun ilk görüşünü Osmanlı imperiyasının sədrəzəmi Tələt Paşa ilə keçirmişdir. Tələt Paşa həmin görüşdə Berlinə olan səfəri haqqında məlumat verdi və orada Azərbaycanın maraqlarından çıxış etdiyini söylədi. O, Avstriya-Macarıstanın və Almaniyanın hələlik Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini tanımaq istəmədiyini söylədi. Tələt Paşa Rusiyanın mövqeyini açıqlayan səfir İoffenin "Müsəlmanlar Qafqazda Türkiyənin təzyiqi ilə müstəqil dövlətlərini yaradırlar" fikrini qeyd etdi. Əlimərdan bəy Topçubaşov isə belə demişdir:
| | Mən bir qədər rus bolşevizmi ilə tanışam, Sizi inandırıram ki, indiki Rusiya hökuməti də müsəlmanlara yaxşı münasibətdə deyil. Bunu bolşeviklər, tanınmış millətçi-şovinistlər olan və bir gündə bolşeviklərə çevrilən erməni daşnaklarını Bakıda özlərinə köməyə dəvət edərkən sübut etdilər | |
Tələt Paşa öz növbəsində demişdi ki, bizim yalnız bir arzumuz, yəni Rusiya imperiyasının dağılması yerinə yetmişdir. Bu, həm bizim, həm sizin, həm də ki, bütün Qafqaz və Rusiya xalqları üçün yaxşı nəticədir. Bundan səmərəli istifadə etmək üçün azərbaycanlılar, ermənilər və gürcülər öz aralarında olan kiçik ziddiyyət və narazılıqları unudub, səmimi əlaqələr yaratmalıdırlar. Əlimərdan bəy Topçubaşov Bakının azad olunmasında göstərilən köməyə görə Türkiyə hökumətinə öz təşəkkürünü bildirdi.
Əlimərdan bəy Topçubaşov oktyabrın 2-də eyni gündə Osmanlı xarici işlər naziri Əhməd Nəsimi ilə də görüş keçirdi. Bu görüşdə də Əhməd bəy Əlimərdan bəyə Osmanlı imperiyasının Azərbaycana kömək etməyə hər zaman hazır olduğunu qeyd etdi və ölkənin erməni və gürcülərlə sərhədləri məsələsinə toxundu.Osmanlı xarici işlər naziri Əhməd Nəsim bəy Qafqaz respublikalarının öz aralarında olan ixtilafları aradan qaldırmağın, qarşılıqlı razılıq əsasında sərhədləri müəyyənləşdirməyin zəruriliyini qeyd etmişdir. Əlimərdan bəy Topçubaşov isə ermənilərlə bir yerdə işləməyin qeyri-mümkünlüyünü əsaslandırmış və demişdi ki, ermənilərin iştahı çox böyükdür. Bu iştahı onlar özgələrin, ilk növbədə bizim hesabımıza doyurmaq istəyirlər. Onlar demək olar ki, bütün ölkələrin paytaxtlarında əks-təbliğat aparıb bizim millətin öz dövlət həyatını qurmağa qadir olmadığını və qonşu xalqlarla sülh şəraitində yaşamağı bacarmadığına dair saxta məlumatlar yayıb Azərbaycanın mənafeyinə ziyan vururlar. Buna görə də Avropa paytaxtlarında nümayəndəliyimizin olması bizim üçün zəruridir.
Əlimərdan bəy oktyabrın 2-də Osmanlı sultanı VI Mehmed Vahidəddinin qəbulunda olmuşdur. Əlimərdan bəy danışıqlar zamanı qeyd etmişdi ki, azərbaycanlıları çoxlu istəməyənlər vardır, lakin azərbaycanlılar heç vaxt düşmənlərdən qorxmamışlar, çünki bilirlər ki, onların böyük dostu vardır. "Dost yox, qardaş!", -deyə Sultan söhbətə başlamış və bildirmişdi ki, bütün türklər azərbaycanlıların qardaşıdır və bu qardaşlıq əbədi olmalıdır.
Əlimərdan bəy İstanbulda bu xronologiya ilə görüşlər keçirmişdir:
- 1918-ci il, 3 oktyabr, 3-cü gün, saat 12:40-da Osmanlı imperiyasının ədliyyə naziri Xəlil bəylə (Menteşe) görüş;
- 1918-ci il, 3 oktyabr, 3-cü gün, saat 12:50-də Osmanlı imperiyasının hərb naziri Ənvər Paşa ilə görüş;
- 1918-ci il 21 oktyabr, birinci gün, saat 14:15-də Osmanlı imperiyasının yeni sədrəzəmi Əhməd İzzət Paşa ilə görüş;
- 1918-ci il 27 oktyabr, bazar günü, saat 12-də Osmanlı imperiyasının yeni xarici işlər naziri Mehmed Nəbi bəylə görüş;
- 1918-ci il 28 oktyabr, birinci gün, saat 12:15-də Osmanlı imperiyasının xalq maarif nazirinin müavini ilə görüş;
- 1918-ci il 28 oktyabr, birinci gün, Osmanlı imperiyasının yeni şeyxülislamı Ömər Hulusi əfəndi ilə görüş;
- 1918-ci il 3 noyabr, saat 21:30-da Osmanlı imperiyasının dəniz (bəhriyyə) naziri və Osmanlının Batum və Trapezund konfransındakı nümayəndə heyətinin sədri Rauf bəylə görüş;
- 1918-ci il 4 noyabr, saat 12:10-da Osmanlı imperiyasının xarici işlər nazirinin müavini Rəşad Hikmət bəylə görüş;
- 1918-ci il 5 noyabr, saat 11:20 — də Osmanlı imperiyasının Xarici İşlər Nazirliyində Mehmed Nəbi bəylə görüş;
- 1918-ci il 8 noyabr, saat 14-də, Osmanlı imperiyasının maliyyə naziri Mehmed Cavid bəylə görüş
Hərbi nazir Ənvər Paşa ilə danışıqlar zamanı Azərbaycan ordusu üçün hərbi kadrların hazırlanması, silah və hərbi sursat təchizatı ilə bağlı məsələlər, xalq maarifi nazirinin müavini ilə görüşdə azərbaycanlı gənclərin Türkiyəyə oxumağa göndərilməsi məsələsi müzakirə edilmişdi.
Əlimərdan bəy şeyxülislamla Ömər Hulusi əfəndi ilə görüşündə yüzillik rus müstəmləkəçiliyinin Azərbaycan mənəviyyatına vurduğu zərbəni qeyd edərək sünni-şiə ədavətinin qızışdırılmasının ənənəvi rus siyasəti olduğunu göstərmiş və Rusiya imperatoru I Pyotrun vəsiyyətlərini misal gətirmişdi.
Mudros müqaviləsi
1918-ci ilin payızında Almaniya, Osmanlı, Avstriya-Macarıstan və Bolqarıstanın daxil olduğu Dördlər İttifaqı Birinci Dünya müharibəsində məğlubiyyətə uğramışdı. Oktyabrın 30-da Osmanlı imperiyası Mudros müqaviləsinin ağır şərtlərinə imza atmağa məcbur olmuşdu. Həmin sazişin 11-ci maddəsinə görə, türk ordusu tezliklə Azərbaycan və Zaqafqaziyanı tərk etməli, Azərbaycanda olan Osmanlı dəstələri bir həftədən gec olmayaraq Bakıdan, bir aydan gec olmayaraq bütün Azərbaycandan çıxmalı idi. 15-ci maddəyə görə, Türkiyə Zaqafqaziya dəmir yolu üzərində nəzarət hüququnu Antantaya verməli və müttəfiqlərin Bakını tutmasına heç bir etiraz etməməli idi.
Noyabrın 4-də Əlimərdan bəy Mudros müqaviləsinin Azərbaycana aid hissəsi ilə bağlı Osmanlı hökumətinin xarici işlər nazirinin müavini Rəşad Hikmət bəyə etiraz notası verdi. O, Bakı şəhəri haqqında maddənin Mudros müqaviləsinə daxil edilməsinin beynəlxalq hüquqa zidd olmasını, Azərbaycanın ingilislər tərəfindən işğal edilməsinin asanlaşmasına xidmət etdiyini bildirdi. Osmanlı Xarici İşlər Nazirliyi isə cavab notasında bildirirdi ki, Antanta ilə barışıq şərtlərini yerinə yetirərkən sultan hökuməti ingilis qoşunlarının Bakını tutması ilə bağlı yarana biləcək münaqişədən kənarda qalmaq istəyir.
Mudros müqaviləsinə əsasən Azərbaycan ərazisi ingilis qoşunlarının işğal zonasına daxil edilmişdi. Əlimərdan bəy oktyabrın 31-də İstanbuldan baş nazir Fətəli xan Xoyskiyə yazdığı məktubunda təcili surətdə Rəşt və Ənzəlidə olan ingilislərlə danışığa girməyi və Milli Şuranın çağırılmasını məsləhət görmüşdü. Bu çağırışa cavab olaraq Nəsib bəy Yusifbəyli, Əhməd bəy Ağaoğlu və Musa bəy Rəfiyevdən ibarət nümayəndə heyəti noyabrın əvvəlində Böyük Britaniyanın Şimali İran ordusunun komandanlığı ilə görüşmək üçün Ənzəliyə yola düşmüşdü. Azərbaycan hökumətinin nümayəndələri hələ 1918-ci ilin noyabrında Ənzəlidə Müttəfiq qoşunların baş komandanı general Vilyam Tomsonla danışıqlar zamanı Azərbaycanın beynəlxalq sülh konfransında iştirak edəcəyinə təminat almışdılar. Topçubaşov erməni və gürcü nümayəndələri ilə təmasda olub əlaqələri möhkəmləndirməyi və Azərbaycanın konfransa hazırlaşmasını zəruri hesab edirdi.
1918-ci il noyabrın 17-də general Vilyam Tomsonun başçılığı ilə ingilis qoşunları Bakıya daxil oldu. Həmin vaxt İstanbulda Antanta, Fransa, İngiltərə, Amerika, İtaliya, Yunanıstan və Yaponiya diplomatik nümayəndələrinə təqdim edilmiş memorandumun müəllifi olan Topçubaşov Azərbaycan hökuməti adından əsrlər boyu qonşuluq etmiş erməni və gürcü xalqları ilə daha da yaxınlaşmağın, bu xalqların bir konfederasiyada birləşməsinin mümkün hesab edildiyini bildirdi.
Əlimərdan bəy Topçubaşov İstanbulda Ukraynanın Osmanlıdakı təmsilçisi Sukovkin, Qacar dövlətinin Osmanlıdakı təmsilçisi Mirzə Mahmud xan, ingilis polkovniki Tamp, Rusiya müvəqqəti hökumətinin sabiq xarici işlər naziri Pavel Milyukov, Amerika rəsmisi, prezident Vilsonla yaxınlığı ilə seçilən cənab Braun, İtaliya Krallığının Osmanlıdakı nümayəndəliyinin katibi qraf Sfort, İsveçin Osmanlı təmsilçisi Ankarxberd, Rusiya imperiyasının keçmiş xarici işlər naziri Sergey Sazonov, Amerikanın Osmanlıdakı diplomatik təmsilçisi Heyk, Qacar dövlətinin xarici işlər naziri Muşavərəl Məmalək xan, Hollandiyanın Osmanlıdakı təmsilçisi Van Der Does de Villebua, Ukraynanın Bolqarıstan təmsilçisi A. Sulqin, Erməni Milli Şurasının sədri və Erməni nümayəndələrinin Paris Sülh Konfransındakı başçısı Avetis Aqaronyan ilə də görüşlər keçirmişdir. Əlimərdan bəy Topçubaşov bu görüşlərdə həmin ölkə təmsilçilərinə Azərbaycanla bağlı məlumatlar verir, onların münasibət və yanaşmalarını öyrənirdi. Bu görüşlərdə Topçubaşov onlara Mudros müqaviləsi ilə bağlı Azərbaycanın etiraz notasını təqdim etmişdir.
Amerika diplomatik nümayəndəsi Naesk ilə görüşündə Amerika Birləşmiş Ştatları pezidenti Vudro Vilsonun "on dörd sülh prinsipi"nin Azərbaycana şamil edilməsini, respublikanın istiqlaliyyətinin Amerika Birləşmiş Ştatları tərəfindən tanınmasına köməklik göstərməsini xahiş etmişdi. Eyni zamanda, ağqvardiyaçı Kolçak və Denikin hökumətinin nümayəndəsi, Sergey Sazonovla görüşündə Azərbaycanın Rusiya əsarətindən qurtarıb müstəqil respublika yaratdığını və Rusiyanın daxili işlərinə qarışmayacağını əsaslandırdı. Topçubaşovun Qacar dövlətinin xarici işlər naziri Əliqulu xan Ənsari ilə danışığından sonra İran tərəfinin düşmənçilik mövqeyini bir qədər yumşaltmaq mümkün oldu.
İngilis polkovniki Tampla görüşdən sonra o, Admiral Londondan Rusiya imperiyasından ayrılmış dövlətlərin təmsilçilərini qəbul etməmək haqqında formal tapşırıq aldığını yazırdı.
Rusiya imperiyasının keçmiş xarici işlər naziri Sergey Sazonovla keçirilən bir görüşdə isə o, Qafqaz müsəlmanlarının ruslara çox yaxın olduğunu və Rusiyadan ayrılmaq istəmədiyini Əlimərdan bəy Topçubaşova çatdırdı. Əlimərdan bəy Topçubaşovun keçirdiyi digər görüşdə Qacar dövlətinin xarici işlər naziri Muavərəl Məmalək Əli Qulu xan "Bu da doğrudur ki, Azərbaycan bizim şahların hakimiyyətinə tabe olmuşdu." deyə fikir bildirmişdi.
7 dekabr 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Parlamentinin açılışı keçirildi və mövcud II Xoyski hökuməti istefa verdi. Yenə Fətəli xan Xoyski rəhbərliyində qurulan III Xoyski hökumətində isə Əlimərdan bəy Topçubaşov nazir təyin olunmadı.
1918-ci ilin dekabrın 16-da Əlimərdan bəy Topçubaşov Azərbaycanın müstəqil dövlət olaraq tanınmasında yarana biləcək problemlə bağlı Nazirlər Şurasının sədri Fətəli xan Xoyskiyə məktub yazdı və Paris Sülh Konfransında iştirak üçün bütün Zaqafqaziya Respublikalarının təmsilçilərindən Ümumi Nümayəndə Heyəti formalaşdırmağı təklif etdi:
| | Kiminlə görüşdümsə, sədrəzəmdən başlayaraq Türkiyə nazirləri, xaricilər, publisistlər, onların sırasında Türkiyənin dəniz naziri, Türkiyənin sülh danışıqlarında Nümayəndə Heyətinin sədri Rauf bəylə olan görüşlərimizdə hamı bir fikrə önəm verirdi ki, müstəqilliyə nail olmağın yolu Qafqaz xalqlarından ibarət Konfederasiya yaratmaqdır. Məncə bu, hələlik yeganə çıxış yoludur | |
1918-ci ilin 23 dekabrında Əlimərdan bəy Topçubaşovun Fransa Respublikasının Osmanlıdakı diplomatik təmsilçisinə, Fransa hökumətinə memorandumun çatdırılması ilə bağlı məktubu təqdim olundu. Həmin məktub Amerika Birləşmiş Ştatlarının və İtaliyanın Osmanlıdakı təmsilçilərinə də çatdırıldı. Bu məktubda o, əlavə olunmuş memorandum haqqında məlumat verirdi. Qeyd edirdi ki, memorandumda Qafqaz Azərbaycanı ilə bağlı, onun bolşeviklərə qarşı apardığı mübarizə, müstəqil Azərbaycan Respublikası, əhalisi, ərazisi, gələcək quruluşu haqqında məlumatlar vardır. Əlimərdan bəy Topçubaşov məktubunda Fransa Respublikasının Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyini tanıyacağına ümid etdiyini qeyd edirdi.
Parlamentdə
1918-ci il dekabrın 7-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamenti təsis olundu. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurasının və Müsavat Partiyasının sədri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə parlamenti açaraq bu münasibətlə onun üzvlərini təbrik etdi və onları xalqın mənafeyinin və əmin-amanlığının müdafiəçisi olmağa çağırdı. Eyni zamanda Məhəmməd Əmin Rəsulzadə parlamentin sədrinin və müavinin seçilməsini təklif etdi. O, sədr postuna Əlimərdan bəy Topçubaşovu namizəd göstərdi. İstanbulda olmasına baxmayaraq səsvermə zamanı həm sosialistlər, həm ittihadçılar, həm də müsavatçılar tərəfindən Əlimərdan bəy dəstəklənərək yekdilliklə sədr seçildi, lakin o, səfərdə olduğu üçün parlamentin fəaliyyətinə əvvəlcə Həsən bəy Ağayev, daha sonra isə Məmməd Yusif Cəfərov rəhbərlik etdi. Əlimərdan bəy parlamentdə heç bir fraksiyanın üzvü olmamışdır.
1918-ci ilin dekabr ayının 28-də isə parlament Paris Sülh Konfransına gedəcək nümayəndə heyətinin tərkibini seçdi. Bu tərkibə Əlimərdan bəy Topçubaşov (sədr), Məmmədhəsən Hacınski (sədr müavini), Əkbər ağa Şeyxülislamov, Əhməd bəy Ağayev, Məhəmməd Məhərrəmov, Ceyhun Hacıbəyli və Mir Yaqub Mehdiyev daxil oldu.
Parlament komissiyalarının və sədarətin tərkibi bir il tamam olduqdan sonra (7 dekabr 1919) yenilənməli idi, lakin üzvlərin təklifi ilə yeni daxili seçkilər təxirə salınmışdır.
Parlamentin 29 dekabr 1919 tarixli sayca yüz on birinci iclasında sədarət üçün səsvermə keçirilir. Sədrliyə Əlimərdan bəy Topçubaşov Məhəmməd Əmin Rəsulzadə tərəfindən yenidən namizəd göstərilir. Qapalı səsvermə (ağ-qara şarlarla) yolu ilə Əlimərdan bəy Topçubaşov lehinə 67 şar (ağ), əleyhinə 8 şar (qara) istifadə olunur. Beləliklə Əlimərdan bəy Topçubaşov yenidən 1 illik müddətə yenidən sədr seçilir.
Nümayəndə Heyətində
1919-cu il yanvarın 20-də Paris Sülh Konfransında iştirak edəcək Azərbaycan Nümayəndə Heyəti İstanbula gəldi, lakin Fransa hökuməti onların Parisə gəlməsinə viza vermədi.Azərbaycan Nümayəndə Heyətinin Parisə buraxılmaması onlarda və Azərbaycan hökumətində narahatlıq yaradırdı. Əlimərdan bəy Topçubaşovun 1919-cu ilin 22 fevralında göndərdiyi teleqramda yazılırdı:
| | Konstantinopoldan Bakıya – İngilis Qərargahına teleqramma. Hökumətin sədrinə çatdırmağı xahiş edirəm ki, icazə verilmədiyindən hələ Parisə gedə bilməmişəm. | |
Bu zaman Əlimərdan bəy Topçubaşov Türkiyə, İran, Rusiya, Amerika Birləşmiş Ştatları, Böyük Britaniya, Fransa diplomatları və nümayəndələri ilə görüşlər keçirmiş, onlara Azərbaycanın siyasi və iqtisadi vəziyyəti haqqında məlumat vermiş, Azərbaycanın bir müstəqil dövlət kimi öz ölkələri tərəfindən tanınmasına köməklik göstərmələrini xahiş etmişdir.
Əlimərdan bəy Topçubaşovun Nazirlər Şurasının sədri Fətəli xan Xoyskiyə yazdığı 17 mart 1919-cu il tarixli məktubundan məlum olur ki, müttəfiq qüvvələrin təmsilçiləri Azərbaycan Nümayəndə Heyətinin Paris Sülh Konfransına getməsinə maneçilik yaradırlar. Fransa rəsmiləri ilə aparılan danışıqlar nəticəsində martın 29-da Azərbaycan Nümayəndə Heyətinin yalnız 2 və ya 3 nəfərin Parisə getməsinə icazə verildiyi bildirilirdi. İngilis nümayəndəliyi Əlimərdan bəy Topçubaşovun Londona getməsinə də icazə vermir, Fransa nümayəndəliyi isə yalnız fransızların müəyyən etdikləri 3 nəfərin Parisə getməyinə razılaşırdı. Parisə Azərbaycan nümayəndələri ilə yanaşı Don, Kuban, Dağlılar Respublikası, Ukrayna və Gürcüstan nümayəndələrinin bir hissəsi də buraxılmamışdı. Bu ölkələrin nümayəndələri Parisə viza almaq üçün birlikdə mübarizə aparmağa başladılar. Əlimərdan bəy Topçubaşovun başçılığı ilə memorandum hazırlandı və nümayəndələr onu imzalayıb İstanbulda olan Böyük Britaniya ali komissarı admiral Vebbə təqdim etdilər, lakin gözlənilmədən Amerika Birləşmiş Ştatları prezidenti Vudro Vilsonun rəsmi şəkildə Versal konfransında Qafqaz məsələsini qoymasını nəzərə alınaraq nümayəndələrin Parisə getməsinə icazə verildi. 1919-cu il aprelin 22-də Azərbaycan Nümayəndə Heyəti Əlimərdan bəy Topçubaşovun rəhbərliyi ilə Parisə yola düşdü. May ayının əvvəllərində Parisə gələn Azərbaycan Nümayəndə Heyəti üzvləri Əlimərdan bəy Topçubaşov, Əhməd bəy Ağaoğlu və Ceyhun Hacıbəyli tərəfindən "Qafqaz Azərbaycanı Respublikasının Paris Sülh Konfransına memorandumu" adlı sənəd hazırlanaraq fransız və ingilis dillərində nəşr olundu. Sənəddə qeyd olunurdu ki, "bu bir həqiqətdir ki, milyonlarla azərbaycanlını indiyə qədər heç kim tanımır, onların etnoqrafiyası: tarixi, ədəbiyyatı, həyat tərzləri indiyə qədər dərin tədqiqatın predmeti olmayıb. Azərbaycanda hakimiyyəti yüz il davam edən rus rejimi devrilmişdir. Bu rejim hər vasitə ilə Azərbaycan xalqını ruslaşdırmağa, onun milli xarakterini sıxışdırıb çıxarmağa çalışırdı." Heyət həmçinin "Qafqaz Azərbaycanı əhalisinin etnik və antropoloji tərkibi", "Qafqaz Azərbaycanının iqtisadi və maliyyə vəziyyəti" adlı sənədlər də hazırlamışdır.
1919-cu ilin may ayı ərzində Azərbaycan Nümayəndə Heyəti Polşa, Gürcüstan, İran, Ermənistan və Dağlılar Respublikasının nümayəndə heyətləri ilə görüşmüş və siyasi-iqtisadi vəziyyətlə əlaqədar söhbətlər aparmışlar. Azərbaycan Nümayəndə Heyəti bu dövrdə 12 informasiya bülleteni də nəşr etmişdir.
Bu dövrdə Bakıda I Yusifbəyli hökumətinin 1919-cu il 26 may tarixli qərarı ilə həmin il mayın 28-də Azərbaycanın müstəqilliyinin elan olunmasının 1-ci ildönümü günü kimi qeyd edilmişdi. Bayram günü bütün qəzetlərin, xüsusilə Azərbaycan və rus dillərində nəşr olunan hökumət qəzeti "Azərbaycan"ın bir nömrəsi başdan-başa İstiqlaliyyətin ildönümünə həsr edilmişdi. 6 səhifədə çıxan "Azərbaycan" qəzetinin bütün səhifələrində aşağıdakı şüarlar manşetə çıxarılmışdı: "Yaşasın müstəqil Azərbaycan Cümhuriyyəti", "Yaşasın Cahan Demokratiyası!", "Yaşasın təyini müqəddərat hüququ!", "Yaşasın türk milləti!", "Yaşasın millətlərin qardaşlığı!", "Yaşasın Hürriyyət və İstiqlal, qəhr olsun düşmənlər!". Həmin nömrədə Əlimərdan bəy Topçubaşov, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Nəsib bəy Yusifbəyli, Həsən bəy Ağayev və Səməd bəy Mehmandarovun portretləri dərc olunmuşdu.
Vahid Rusiya problemi
Müttəfiqlərin Kolçak hökumətini ümumrusiya hökuməti kimi tanımaqlarına qarşı yeni yaranmış respublikaların Parisdəki nümayəndələrindən birinci olaraq, Azərbaycan Nümayəndə Heyəti etiraz etdi. Bu barədə Dördlər Şurasının iclasları qapalı keçirilsə də, may ayının axırlarında Paris mətbuatı artıq ümumi əhval-ruhiyyəni əks etdirirdi. İnformasiya vasitələrinin məlumatları yaxın vaxtlarda ağqvardiyaçı hökumətlərin müttəfiqlər tərəfindən tanınacağını fikirləşməyə əsas verirdi. Ona görə hələ may ayının 31-də Azərbaycan Nümayəndə Heyətinin sədri Əlimərdan bəy Topçubaşov nümayəndəlik adından bəyanat verib bildirdi ki, admiral Aleksandr Kolçak hökumətinin dağılmış Rusiya imperiyasının bütün ərazisində tanınmasının mümkünlüyü barədə Paris mətbuatının xəbərləri, keçmiş Rusiya ərazisindən ayrılmış yeni respublikalarla yanaşı, Qafqaz Azərbaycanının da ən ciddi şəkildə həyati mənafeyinə toxunur. Müstəqillik uğrunda on minlərlə qurbanlar vermiş Azərbaycan xalqının Rusiyada hər hansı ad altında bərpa edilən və fəaliyyət göstərən hökuməti tanımayacağı bildirilməklə yanaşı, qeyd edilirdi ki, Qafqaz Azərbaycanının ərazisi gələcək Rusiya dövlətinin ərazisinə daxil edilməməlidir.
Kolçak hökumətinin tanınması Parisə gəlmiş yeni dövlətlərin nümayəndələrini narahat edirdi. Bu səbəbdən Azərbaycan, Estoniya, Gürcüstan, Latviya, Şimali Qafqaz, Belarus və Ukrayna nümayəndələri ortaq bəyannamə imzalamağı qərara aldılar. Bəyannamənin mətni müzakirə edildikdən sonra onu Azərbaycan Nümayəndə Heyəti adından Əlimərdan bəy Topçubaşov, Estoniya nümayəndələri adından İ. Poska, Gürcüstan nümayəndələri adından Nikolay Çxeidze, Latviya nümayəndələri adından Z. Meerovits, Şimali Qafqaz nümayəndələri adından Tapa Çermoyev, Belorusiya nümayəndələri adından A. Leşkeviç və Ukrayna nümayəndələri adından Q. Sidorenko imzaladılar. Bəyanatda deyilirdi:
| | Azərbaycan, Estoniya, Gürcüstan, Latviya, Şimali Qafqaz, Belorusiya və Ukrayna respublikaları bu dövlətlərin xalqlarının azad iradəsinə uyğun olaraq yaradılıb və fəaliyyət göstərir. Bu respublikaların konstitusiyaları hazırlanma mərhələlərindədir və qonşu dövlətlərlə qarşılıqlı münasibətlər orada təsbit ediləcək və ümumi səsvermə əsasında seçilmiş və seçiləcək Müəssislər Məclisində müəyyən ediləcəkdir. Rusiyada hər hansı dövlət hakimiyyətinin qərarları heç bir halda müstəqil dövlətlər olan Azərbaycan, Estoniya, Gürcüstan, Latviya, Şimali Qafqaz, Belorusiya və Ukraynaya aid edilə bilməz. Sənədi imzalayan respublikalar Sülh konfransının qarşısında belə bir xahişlə çıxış edirlər ki, böyük dövlətlər tezliklə onların siyasi müstəqilliyini tanısınlar. | |
Bəyanatda irəli sürülən bir sıra fikirlər Azərbaycan Nümayəndə Heyətinin iyun ayının 5-də Paris Sülh Konfransının sədrinin və Müttəfiq Dövlətlərinin baş nazirlərinin adına göndərilmiş etiraz notasında öz əksini tapdı. Notada Omsk hökumətinin keçmiş Rusiya imperiyasının hüdudlarında tanınmasına etiraz edilir və Azərbaycanın imperiyadan birdəfəlik ayrıldığı təsdiq edilirdi. Notada göstərilirdi ki, Azərbaycan hökuməti öz ərazisini bolşeviklərdən təmizləmək üçün yarım il mübarizə aparmış, mübarizənin gedişində çoxlu qurbanlar vermiş, maddi itkilərə məruz qalmışdır. Orada qeyd edilirdi ki, yüz ilə yaxın tərkibində olduğu Rusiya hökuməti Azərbaycan xalqına yad bir rejim idi və bu rejim xalqın taleyində çox ağır izlər qoymuşdur. Notanın axırında Azərbaycan Nümayəndə Heyəti bildirirdi:
| | Rusiyada hansı hökumətin tanınmasından asılı olmayaraq, yalnız öz parlament və hökumətini tanıyan Azərbaycan Rusiyanın hüdudlarına daxil edilməməlidir. | |
İyun ayının 23-də Azərbaycan, Gürcüstan və Şimali Qafqaz respublikaları adından yeddi maddədən ibarət olan üçüncü etiraz notası Paris Sülh Konfransının sədrinə göndərildi. Azərbaycan Nümayəndə Heyətinin sədri Əlimərdan bəyin imzaladığı əvvəlki iki sənəddən bu notanın fərqi onda idi ki, burada Qafqaz respublikaları Rusiyada gedən proseslərə öz taleləri baxımından yanaşır, Kolçakla bərabər Qafqaz respublikaları üçün ciddi təhlükəyə çevrilmiş Denikinə qarşı etiraz edilirdi. Notada göstərilirdi ki, böyük dövlətlər Qafqaz respublikalarına müstəqil siyasi qurumlar kimi baxmalıdırlar və yalnız belə olduqda Rusiya ilə bu ərazilərin gələcək siyasi quruluşu barədə saziş bağlamaq olar. Sənədə imza atan respublikaların nümayəndələri admiral Kolçakla yazışmalarda xatırladılan Millətlər Cəmiyyətinin Rusiya hökumətinin tərkibində bu respublikaların muxtariyyətinin tanınması məsələsinə etiraz edir və Qafqaz dövlətlərinin müstəqilliyinin siyasim cəhətdən tanınmasını Rusiya ilə hər hansı əlaqənin mühüm şərti kimi göstərirdilər.
Bütün bu cəhdlərə baxmayaraq Qafqaz ölkələrinin nümayəndələrinin bəyanat və etiraz notalarına o qədər də əhəmiyyət verilmədi. Bu haqda Əlimərdan bəy Topçubaşov yazırdı:
| | "Bu etirazlara nə Konfrans, nə də Müttəfiqlər cavab vermədilər. Eyni zamanda çox güclü şəkildə, hər vasitə ilə Kolçak hökumətinin və Könüllülər ordusunun tərəfi saxlanılır. Bolşeviklər üzərində qələbə qazanıldıqdan sonra onların (müttəfiqlərin) arasında vahid Rusiya yaradılacağına inam artmışdır. Bununla belə, bir şey diqqətdən yayınmışdır: bu məqsədə can atarkən onlar hüquq və maraqlarını himayə etdikləri kiçik xalqların, göründüyü kimi, azadlıq və müstəqilliyini qurban vermişlər. Müttəfiqlər Dağlılar Respublikasının darmadağın edilməsinə elə etinasız yanaşırlar ki, biz, doğrudan da, onların halına acımalı oluruq və buna görə də öz gələcəyimizə həyəcansız baxa bilmirik. | |
O, həmçinin İtaliyanın və Fransanın vahid Rusiya yaratmaq istədiyini, İngiltərə və Amerikanın isə bu fikri guya dəstəkləyirmiş kimi davrandığını yazmışdır.Azərbaycan Nazirlər Şurasının sədrinə respublikanın Parisdəki nümayəndələrinin yazdığı hesabatda qeyd edilirdi:
| | "Müttəfiqlər, nəinki bizim müstəqillik məsələmizi müzakirəyə qoymurlar, hətta göründüyü kimi, buna yol vermək belə istəmirlər. Doğrudur, onların nümayəndələri ilə görüşlər zamanı hər biri ayrılıqda bizə xeyirxahlıqla yanaşır və müstəqil olmaq uğrunda atdığımız addımları yüksək dərəcədə qiymətləndirirlər. Bunu biz mətbuatdan, ayrı-aуrı deputatlardan, iqtisadi qurumların və başqa təşkilatların nümayəndələrindən də eşidirik. | |
Amerika Birləşmiş Ştatları ilə əlaqələr
May ayının 2-də Vudro Vilsonun təşəbbüsü ilə ilk dəfə Azərbaycan məsələsi Amerika Birləşmiş Ştatları, Böyük Britaniya, Fransa və İtaliya hökumət başçılarından ibarət Dördlər Şurasının iclasında müzakirə edildi. Vudro Vilson bildirdi ki, Azərbaycan nümayəndələri Paris Sülh Konfransına buraxılsınlar və Əlimərdan bəy Topçubaşov Azərbaycan Nümayəndə Heyətinin başçısı kimi tanınmalıdır.
Amerika Birləşmiş Ştatları Prezidenti Vudro Vilson 1919-cu ilin mayın 28-də günün ikinci yarısında Azərbaycan Nümayəndə Heyətini qəbul etdi. Qəbul zamanı Əlimərdan bəy Topçubaşov Amerika Birləşmiş Ştatları Prezidentinə müraciət edərək dedi:
| | Biz uzaq Qafqazdan, buradan bir neçə min mil uzaq olan Azərbaycandan gələrək xalqımızın azad və müstəqil həyatı üçün minnətdarlığımızı, dərin hörmətimizi, azadlıq və müstəqil həyat ruhu ilə yaşamaq istəyən xalqımızın təşəkkürlərini bildiririk. Qüdrətli Amerikanın nümayəndəsi kimi Sizə müraciət edib xahiş edirik ki, cənab Prezident, bizim ölkəmiz, bizim xalqımız və elə bizim özümüz haqqında məlumatları bizdən eşidəsiniz. Çünki biz Avropa və Amerika mətbuatında tez-tez Azərbaycan haqqında səhv, saxtalaşdırılmış və həqiqətə uyğun olmayan məlumatların verildiyini eşitməli oluruq. Doğrudur, bizi hələ yaxşı tanımırlar, biz indi birinci dəfədir ki, Avropadayıq, lakin Sizi əmin edirik ki, müstəqil yaşamaq üçün bizdə hər şey vardır. Biz ümid edirik ki, konfrans bizi dinləyəcək və biz Millətlər Cəmiyyətinə buraxılacağıq. Biz əminik ki, bütün xalqlar kimi, biz də Sizin böyük prinsipləriniz əsasında yardım alacağıq. Biz bildiririk ki, nə Kolçakın, nə Denikinin, nə də köhnə Rusiya imperiyasının hüdudlarında hakimiyyəti bərpa etmək niyyətində olan qeyri-birisini tanımayacağıq. Biz Azərbaycan üçün yalnız öz parlamentimizi və öz hökumətimizi tanıyırıq və tanıyacağıq. | |
Əlimərdan bəy Topçubaşov çıxışından sonra Azərbaycan Nümayəndə Heyətinin memorandumunu Amerika Birləşmiş Ştatları Prezidentinə təqdim etmişdi. Vudro Vilsonla görüşdə Azərbaycan Nümayəndə Heyətinin altı bənddən ibarət olan tələbləri Amerika Birləşmiş Ştatları Prezidentinə təqdim olundu:
- Azərbaycanın müstəqilliyi tanınsın;
- Vilson prinsipləri Azərbaycana da şamil edilsin;
- Azərbaycan nümayəndələri Paris Sülh Konfransına buraxılsın;
- Azərbaycan Millətlər Cəmiyyətinin üzvlüyünə qəbul edilsin;
- Amerika Birləşmiş Ştatlarının Hərbi Departamentliyi Azərbaycana hərbi yardım göstərsin;
- Amerika Birləşmiş Ştatlarıyla Azərbaycan Respublikası arasında diplomatik münasibətlər yaradılsın.
Amerika Birləşmiş Ştatları Prezidenti Vudro Vilson söhbətdə Amerikalıların dünyanı kiçik hissələrə bölmək istəmədiyini və Azərbaycan məsələsinin "rus məsələsi"ndən əvvəl həll edilməsinin mümkünsüzlüyünü bildirdi.
Əlimərdan bəy Topçubaşovun Azərbaycan Nazirlər Şurasının sədrinə Parisdən 1919-cu ilin 22–25 sentyabrında göndərdiyi məktubda isə Azərbaycanın tanınması ilə bağlı ciddi çətinliklərin olduğu qeyd edilir və müttəfiqlər Azərbaycanın müstəqilliyi ilə bağlı məsələni nəinki müzakirəyə çıxarmaq, heç bunu etmək istəmədiyi yazılırdı.
Vudro Vilsonun 1918-ci ilin yanvarında elan edilmiş on dörd sülh prinsipində kiçik xalqların təyini müqəddəratı hüququ təsbit edilsə də, həmin prinsiplərdə Rusiya imperiyasının dağılması nəzərdə tutulmamışdı. Qafqazdakı bu respublikalar haqqında Amerika prezidentinin və Amerika Birləşmiş Ştatlarının ictimaiyyətinin məlumatı çox az idi. Bunu nəzərə alaraq Əlimərdan bəy Topçubaşov Azərbaycan və Gürcüstanı Amerikada təbliğ etməyi, onları siyasi cəhətdən tanıtmağı öz üzərinə götürmüş, Nyu-York şəhərindən ABŞ Konqresinin Nümayəndələr Palatasının üzvü, vəkil Valter Çandler vasitəsilə sentyabr ayının 26-da prezident Vudro Vilsona məktub və bir sıra materiallar göndərmişdi. Məktubda 1919-cu ilin may ayının 28-də istiqlaliyyət elan edilməsinin birinci ildönümü günü Azərbaycan Nümayəndə Heyətinin Vilson tərəfindən qəbul edilməsi prezidentə xatırladılır və bu görüşün onlar üçün unudulmaz hadisə olduğu qeyd edilirdi. О yazırdı:
| | Biz sizin simanızda xalqları, xüsusən sizin prinsipləriniz əsasında milli və siyasi cəhətdən öz müqəddəratını təyin etmiş kiçik xalqları sülhə, azadlığa və yanaşı yaşamağa çağıran müasir Apostolu görürük. Belə xalqlardan biri olan Azərbaycan xalqının nümayəndəsi kimi, biz ümidvarıq ki, xalqımız Böyük Amerika və Sizin tərəfinizdən də müstəqilliyini və azadlığını qorumaq kimi müqəddəs işdə müdafiə olunacaq və yardım alacaqdır. | |
Vudro Vilsonun Azərbaycan haqqında məlumatının azlığını nəzərə alaraq Əlimərdan bəy Topçubaşov Azərbaycanın müstəqilliyi haqqında memorandumu, sərhədlər göstərilən iqtisadi xəritəni, Azərbaycanın iqtisadi və maliyyə vəziyyəti haqqında diaqramları, etnoqrafik xəritə ilə birlikdə Azərbaycan əhalisinin milli-etnik tərkibi haqqında memorandumu ona göndərdi.
1919-cu ilin sentyabr ayında Əlimərdan bəy Topçubaşov bütün nümayəndə heyətinin iştirakı ilə ABŞ Konqresinin Nümayəndələr Palatasının üzvü Valter Çandlerlə iki müqavilə imzalamışdı. Birinci müqaviləyə görə, Valter Çandler təbliğat məsələləri ilə bağlı Azərbaycan Nümayəndə Heyətinə hüquq məsləhətçisi qəbul edilirdi. O, 3 ay müddətinə Azərbaycan mənafeyini və müstəqilliyini qorumağı öz öhdəsinə götürürdü. Azərbaycan tərəfi isə bu xidmətin müqabilində Valter Çandlerə 5 min Amerika dolları həcmində zəhmət haqqı verməli idi. Bu məbləğin yarısı müqavilə imzalanan kimi, qalan yarısı isə 1919-cu ilin dekabr ayının 1-dən gec olmayaraq ödənilməli idi. Qarşılıqlı razılığa əsasən müqavilə imzalandığı andan qüvvəyə minirdi. Valter Çandler öz müqavilə öhdəliklərinin icrasına 1919-cu il oktyabrın 4-də başlamalı idi. Daha sonra 2-ci müqavilə imzalandı. İmzalanmış müqavilənin şərtlərinə görə, yuxarıda qeyd edilən vəzifəni yerinə yetirmək üçün Əlimərdan bəy Topçubaşov Valter Çandler ilə Amerika Birləşmiş Ştatları Azərbaycanın tam müstəqilliyini de-fakto tanıyan kimi əlli min dollar zəhmət haqqı verməli idi. Müqavilədə göstərilirdi ki, Amerika Birləşmiş Ştatları Azərbaycanın tam müstəqilliyini tanımaqdan imtina edərsə, Azərbaycan hökuməti tərəfindən Çandlerə heç bir kompensasiya ödənilməyəcəkdir. Əlimərdan bəy Topçubaşovun və Çandlerin imzaladığı müqavilə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentində təsdiq edildikdən və Azərbaycan hökuməti tərəfindən möhürləndikdən sonra hüquqi cəhətdən qüvvəyə minirdi. Bu müqavilələr daha sonra Topçubaşov-Çandler kontraktı adlandırdıldı. Öz növbəsində Gürcüstan Respublikası da Valter Çandler ilə təxminən bu məzmunda bir saziş imzalamışdı. Valter Çandlerlə imzalanmış müqavilə barədə Əlimərdan bəy Topçubaşov Azərbaycan hökumətinə yazırdı:
| | "Amerikalı vəkil Çandlerlə bağlanmış kontraktlara gəldikdə, deməliyəm ki… bu vəkil Estlandiyanın (Estoniyanın), Litvanın və Letoniyanın (Latviyanın), həmçinin, Gürcüstan və Azərbaycanın mənafelərini müdafiə etməyi öz üzərinə götürür… Bütün bunlar ondan irəli gəlir ki, Amerikada kimi isə əldə saxlamaq zəruridir. | |
Əlimərdan bəy Topçubaşov, 1919-cu ilin sentyabrın 26-da Çandler vasitəsilə Vudro Vilsona məktub və Azərbaycanın iqtisadi, maliyyə vəziyyətinə dair material və xəritələr göndərmişdi. Valter Çandler 1919-cu il oktyabrın 18-də Amerikadan Əlimərdan bəyə birinci məktubunu göndərmişdi. Məktubda o, Amerikada ermənilərin Azərbaycan əleyhinə geniş təbliğat aparmasından bəhs edir, noyabrın 1-də yazdığı növbəti məktubda isə ABŞ-də ermənilərə münasibətdə xristian həmrəyliyinin xeyli qüvvətləndiyini qeyd edirdi. Çandlerin 1919-cu il 10 noyabr tarixli məktubunda Valter Çandler yeni respublikaların müstəqilliyinin tanınması ilə bağlı Amerika Birləşmiş Ştatları Dövlət Departamentinə sorğu ilə müraciət etmiş və aldığı cavabda Departamentdə yeni yaranmış respublikaların xeyrinə rəyin dəyişməkdə olduğunu bildirmişdi. Valter Çandler qeyd edirdi ki, kiçik xalqlar öz müstəqilliklərinin tanınmasını bir necə ay, yəni çar generallarının tam məğlubiyyətinədək gözləməli olacaqlar.
Valter Çandler Amerika Birləşmiş Ştatlarına yola düşdükdən sonra Əlimərdan bəy Topçubaşov Parisdə olan və Vaşinqtona yola düşmək ərəfəsində olan Amerika Nümayəndə Heyətinin üzvü Henri Morqentau ilə görüşüb xahiş etdi ki, Azərbaycanın Amerika Birləşmiş Ştatlarında müvəkkili olan Valter Çandlerə köməklik göstərsin. Henri Morqentau buna razılıq verərək məsləhət gördü ki, "Amerika Birləşmiş Ştatlarının Azərbaycanın öz nümayəndəliyi olsa, daha yaxşı olar." Morqentau bildirdi:
| | Biz bütün kiçik xalqların dostuyuq. Sizin hamınıza kömək etməyə şadıq, lakin beynəlxalq siyasətdə, təkcə biz hər şeyi həll etmirik. Mən sizin memorandumla tanış oldum və görürəm ki, Azərbaycan varlı ölkədir və özü sərbəst yaşaya bilər. Siz Amerikada yaxşı qəbul edilirsiniz və həm də ola bilsin ki, sizin sərvətinizə layiq kapital tapıla bilər. | |
Oktyabr ayının 18-də Valter Çandler Amerikadan Əlimərdan bəy Topçubaşova özünün hesabat xarakterli birinci məktubunu göndərdi. О yazırdı ki, Amerika Birləşmiş Ştatlarında Gürcüstan və Azərbaycan kimi ölkələr barədə təbliğat kampaniyası aparmaq çox çətindir, çünki onlar Amerikada tanınmırlar və eyni zamanda estonlar, ukraynalılar, latışlar və ermənilər kimi koloniyaya malik deyildirlər. Valter Çandler təklif edirdi ki, ya Azərbaycan və Gürcüstan nümayəndələri Amerikaya gəlməlidir, ya da bu işi о özü dostları ilə birlikdə görməlidir. Valter Çandler prezident Vilson sağaldıqda onunla mütləq görüşəcəyini, Əlimərdan bəy Topçubaşovun məktubunu və Azərbaycana aid materialları ona çatdıracağını bildirirdi. İndi isə o, Azərbaycan nümayəndələrindən aldığı materialları Amerika senatorları arasında yayaraq qeyd edirdi ki, prezident işə çıxdıqda Azərbaycanın və Gürcüstanın müstəqilliyinin tanınmasına aid qətnaməni Senata və Konqresə verəcək. Məktubda o, Azərbaycanın istiqlaliyyətini tanıtmaq üçün bütün vasitələrdən istifadə edəcəyini, Əlimərdan bəy Topçubaşov və gürcü nümayəndəsi Z. Avalovun Amerikaya gəlməsi üçün çalışdığını göstərirdi.
Əlimərdan bəy Topçubaşov Valter Çandlerə yazdığı cavab məktubunda konfransda Qafqaz barədə cərəyan edən hadisələr, konfransda Azərbaycana münasibət, Denikinlə və digər məsələlərlə bağlı ətraflı məlumat vermişdi. O, Parisdə Amerika nümayəndə heyətinin üzvü və Henri Morqentaunun onunla tanış etdiyi Mark Buklerlə görüşmüş və Qafqazda cərəyan edən hadisələrlə bağlı Buklerin çoxlu suallarına cavab vermişdi. Xüsusən, Qafqazda ermənilərlə bağlı eşitdikləri Mark Bukler üçün yenilik olmuşdu.
Noyabr ayının 1-də yazdığı məktubda Valter Çandler Amerika Birləşmiş Ştatlarında ermənilərə münasibətdə xristian həmrəyliyinin xeyli qüvvətləndiyini qeyd edirdi. O, göstərirdi ki, qarşılaşdığım hər hansı senator və deputat bu fikirdədir ki, guya azərbaycanlılara çox diqqət yetirmək lazım deyil, ona görə ki, onlar türk, tatar və müsəlmandırlar. Mən onları başa salıram ki, "Azərbaycan xristian ölkəsi olan Gürcüstanla tam həmrəydir, azərbaycanlılar və xristian gürcülər bu yaxında müdafiə paktı imzalamışlar və siyasi cəhətdən müttəfiqdirlər, onlar erməniləri də bu pakta dəvət etmişlər."Valter Çandlerin bu məktubuna cavab olaraq, Parisdə olan Azərbaycan və Gürcüstan nümayəndələri yazıb xahiş etdilər ki, "ermənilərlə heç bir mübahisəyə girmədən orada bizim xeyrimizə xüsusi təbliğat komitəsi yaratsın."
Valter Çandlerin noyabr ayının 10-da Əlimərdan bəy Topçubaşova göndərdiyi məktubda daha qabarıq şəkildə açılır. O, rəsmi şəkildə Azərbaycanın müstəqilliyinin tanınmasını Dövlət Departamenti qarşısında qaldıranda aydın olur ki, Birləşmiş Ştatlar Kolçak, Denikin və Yudeniçin aqibətinin nə ilə qurtaracağını gözləyir.
Əlimərdan bəy Topçubaşovun 1919-cu ilin 6–10 noyabr tarixli Azərbaycan Nazirlər Şurasının sədrinə göndərdiyi məktubda yazılmışdı:
| | Doğrudur, bizi hələ dövlət kimi tanımırlar. Lakin getdiyimiz hər yerdə və hamıya artıq il yarımdan bəri bir dövlət kimi faktiki mövcudluğumuzu bildirir, öz parlamenti, hökuməti, inzibatçılığı, məhkəməsi, məktəbləri, ordusu olan Azərbaycanın müstəqil yaşadığını göstəririk. Bu, Azərbaycan bolşeviklərlə amansız mübarizəyə tab gətirib. Deməli, azərbaycanlılar həyat qabiliyyətinə malikdirlər və özlərinin müstəqil dövlətini qura bilərlər. Gücümüz çatdığı qədər, hətta gücümüz çatmasa belə, bu vəziyyəti qoruyub saxlamaq, bu özünütəsdiqi mühafizə etmək lazımdır. Biz istərdik ki, hamı, bütün xalqımız indi özümüzün müstəqil ictimai-siyasi və iqtisadi həyata qabil olduğumuzu sübut etmək üçün imtahan verdiyimizi yaxşı başa düşsün. İnanıram ki, buna gücümüz çatacaq. Çünki xalqımız, doğrudan da, qabiliyyətlidir, ölkəmiz isə təbii sərvətlərlə zəngindir. Lakin bizdə indiyə qədər əxlaqi başlanğıca əsaslanan siyasi məktəb olmadığından geniş xalq kütlələrinin öz gənc dövlətinin müəssisələrindən, qurumlarından nümunə götürməsi və yaşadığımız indiki sınaq anının bütün ciddiyyətini dərk etməsi çox zəruridir. Paytaxt və rəhbər xadimlər bax, Azərbaycana bütün varlığı ilə xidmət etməyin nümunəsini geniş xalq kütlələrinə onlar göstərməlidirlər. Çünki biz artıq şüurlarda geriyə dönüş üçün yer olmadığına və ola bilməyəcəyinə əminik. Qarşımızda yalnız bir yol var – bu da Azərbaycanın müstəqilliyinə aparan yoldur! Bu yolu təhlükəsiz şəkildə keçmək üçün ilk növbədə ölkənin daxili vəziyyətini sahmana salmaq və möhkəmləndirmək zəruridir. Ölkənin özündə, onun inzibati qurumlarında və məhkəmələrində qayda-qanun yaratmaq və ümumən qanunçuluğa hörmət zəruridir. Ümumi mənafelərə qayğı və onlara sevgi hissi ilə yanaşmaq zəruridir. Dövlət mənafelərini qorumaq yolunda xalqın mütəşəkkilliyi və birliyi zəruridir. Azərbaycan yalnız öz daxili həyatını bu şəkildə nizamlayacağı təqdirdə dövlət ola bilər. Həm də elə bir dövlət ola bilər ki, artıq heç kəsin onu tanımasına möhtac qalmaz. Çünki daxilən güclü, sabit Azərbaycan artıq öz-özlüyündə real və inkaredilməz bir fakt kimi tanınmış olacaqdır. Daxildə dövlətçilik baxımından möhkəmləndikdə o, xaricdən gələn hər cür təhdidə layiqli cavab vermək üçün fiziki və mənəvi qüvvə əldə edəcəkdir. Biz əminik ki, hökumət özünün mövcud qüvvələrini dövlət quruculuğunun bütün sahələrində Azərbaycanın daxili vəziyyətinin möhkəmləndirilməsinə sərf edəcəkdir. Biz hökumətimizdən onun məhz ölkənin daxili həyatını nizama salmaq yolunda atdığı hər yeni addım, verdiyi hər yeni sərəncam barəsində xəbərlər almaq arzusu ilə yaşayırıq. Hökumət yalnız bu yolla indiki vaxtda xalqın rəğbətini qazanmaq, eyni zamanda bizim də müstəqil dövlətçilik şəraitində yaşamağa qabil olduğumuzu nümayiş etdirmək iqtidarına malikdir. Yalnız daxildən güclü Azərbaycanın mövcudluğu şəraitində Nümayəndə Heyətinin buradakı fəaliyyətinin səmərə verəcəyinə ümid bəsləmək olar. Nümayəndə Heyəti isə öz növbəsində qarşıya qoyulan məqsədə çatmaq yolunda hər cür fədakarlığa hazırdır. | |
İtaliya ilə əlaqələr
Paris Sülh Konfransında yeni yaranmış respublikaların böyük dövlətlərin himayəsinə verilməsi qərara alınmışdı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin İngiltərə, Fransa və İtaliyadan birinin mandatlığına girəcəyi gündəmdə idi. Fransa və İngiltərə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini mandatlığa götürməkdə maraqlı deyildilər. İngiltərə qoşunları Bakıya girdiyi ərəfədə burada qısa müddətə olduqlarını, yaxın zamanda buranı tərk edəcəklərini elan etmişdilər. 1919-cu ilin may ayının 10-da İngiltərə Ali Hərbi Şurası ingilis qoşunlarının Bakıdakı hissələrinə oranı tərk etmək əmri verdi. General Tomson öz hökumətinin qərarını qeyd edildiyi kimi, may ayının 10-da Azərbaycan hökumətinə çatdırdı və eyni zamanda həmin məlumatda xatırlatdı ki, Azərbaycanı tərk edən ingilis ordusu İtaliya ordusu ilə əvəz ediləcəkdir.Paris Sülh Konfransı adından general Tomson Azərbaycan hökumətinə göndərdiyi teleqramda yazırdı:
| | Sizə bildirməliyəm ki, Britaniya qoşunlarını İtaliya hərbi hissələri əvəz edəcəkdir. İtaliya zabitlərindən ibarət olan hərbi heyət artıq Gürcüstana gəlmişdir… Cənubi Qafqazda bu əvəzlənmə yalnız hərbi xarakter daşıyır və məsələnin siyasi həlli demək deyildir. Bu addım Sülh konfransının son qərarını özündə ehtiva etmir və konfransın Cənubi Qafqaz dövlətləri haqqında qərarı hələ qarşıdadır. | |
Qafqaza İtaliya ordusu göndərmək məsələsini müzakirə etmək üçün polkovnik Qabba iyun ayının əvvəllərində Romaya çağırıldı. İtaliya hökuməti Qabbanın Azərbaycan və Gürcüstan barədə məlumatını dinləyib, ora ordu göndərilməsinə tərəfdar olduğunu bildirdi. Az sonra, iyun ayının 28-də Böyük Britaniya hökuməti rəsmi şəkildə ingilis ordusunun Qafqazdan və ümumilikdə, keçmiş Rusiya ərazisindən çıxarılması barədə Paris Sülh konfransına məlumat verdi. Belə olduqda müttəfiqlər Qafqazdan çıxan ingilis ordusunu İtaliya ordusu ilə əvəz etmək haqqında rəsmi qərar qəbul etdilər. Qafqaza İtaliya ordusu göndərilməsi məsələsinə Azərbaycan və Gürcüstan respublikalarının Versalda olan nümayəndələrinin münasibətini öyrənmək məqsədilə italyanlar onlarla əlaqə yaratdılar. İyun ayının 13-də polkovnik Qabbanın hərbi hissəsinin keçmiş nümayəndəsi Valeri Əlimərdan bəy Topçubaşovla görüşdü. О bildirdi ki, İtaliya hökuməti Qafqaza ordu göndərilməsinin tərəfdarıdır. Danışıqlar zamanı Valeri qeyd etdi:
| | Biz əgər sizə ordu göndərməli olsaq, bu işğal və polis məqsədləri daşımayacaq, yalnız mədəni və iqtisadi məramlara xidmət edəcək. Amma iş orasındadır ki, biz indi belə ağır vəzifəni çiynimizə götürə bilmərik və mən bura sizin bu məsələyə münasibətinizi öyrənməyə gəlmişəm. | |
Söhbət zamanı aydın oldu ki, italyanlar Qafqaza daxil olmaq üçün bu respublikaların ya dəvətini, ya da razılığını almaq arzusundadırlar. Belə bir arzu İtaliya hökumətinin italyan xalqı və parlamenti qarşısında özünə bəraət qazandırması zərurətindən irəli gəlirdi, lakin vəziyyət qeyri-müəyyən olduğu üçün, bu görüş keçirilən zaman ingilislər isə hələlik Qafqazdan çıxacaqlarını Sülh Konfransına rəsmi şəkildə bildirmədikləri üçün Əlimərdan bəy Topçubaşov İtaliya nümayəndəsinə aydın cavab vermədi.
İyun ayının axırlarında Əlimərdan bəy Topçubaşov və İ. Q. Sereteli İngiltərə nümayəndə heyətinin rəhbərlərindən biri L. Malletlə görüşdülər. O, ingilislərin Qafqazdan çıxmaq haqqında qərarını təsdiq edərək bildirdi ki, Qafqazda olan ordu indi onlara başqa yerdə lazımdır. İyun ayının 28-də Əlimərdan bəy Topçubaşovla yeni görüşündə İtaliya nümayəndəsi Valeri Nitti hökumətinin Qafqaz məsələsində tərəddüd etdiyini təsdiq etdi, lakin bununla belə o, İtaliyanın Qafqazda güclü iqtisadi marağının olduğunu göstərdi. İyul ayının 7-də Azərbaycan, gürcü və dağlı nümayəndələri İtaliyanın Parisdəki hərbi attaşesi Sadino ilə görüşdülər. Bu məsələlər müzakirə edilən zaman Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Xarici İşlər Nazirliyi tərəfindən Parisə ezam edilən müttəfiq komandanlığı yanında xüsusi nümayəndə Ə. Tahirov yolüstü Romada dayandı və İtaliya Xarici İşlər Nazirliyinin nümayəndələri ilə bir sıra görüşlər keçirdi. İtaliya Xarici İşlər Nazirliyinin rəsmisi Mayoni ilə görüşdə Ə. Tahirov Azərbaycana ordu göndərilib-göndərilməyəcəyini soruşduqda Mayoni ona bir neçə kağız göstərərək bildirdi ki, Parisdə olan İtaliya nümayəndələri ilə görüşdə Əlimərdan bəy Topçubaşov Azərbaycana İtaliya ordusunun göndərilməsinin arzuolunmazlığını bəyan edib. Əlimərdan bəy Topçubaşov öz bəyanatında əhalinin bu addımdan narazı qalacağını vurğuladığından Mayoni bilmək istəyirdi ki, belə münasibət Əlimərdan Topçubaşovun şəxsi fikridir, yoxsa, doğrudan da, əhali və hökumət Azərbaycana İtaliya ordusu göndərilməsinin əleyhinədir.
Nitti hökumətinin avqustun 5-də Qafqaza ordu göndərməkdən imtina etməsi oriyentasiya məsələsini yenidən kəskin şəkildə meydana çıxardı. Avqust ayının 6-da Azərbaycan, Gürcüstan və Dağlılar respublikaları nümayəndələrinin birgə iclasında oriyentasiya məsələsi geniş şəkildə müzakirə edildi. İclasa sədrlik edən Əlimərdan bəy Topçubaşov qeyd etdi ki, indiki vaxtda bizim dövlətlərimizin müstəqil olmaları hər birimizin ən böyük arzusu olmasına baxmayaraq, müəyyən bir dövrdə yaxın vaxtlar üçün kənardan siyasi kömək və hərbi yardım almadan keçinə bilmərik.
Avqust ayının axırlarında ingilislər Qafqazı tərk etdilər. Azərbaycan hökumətinin Parisdə olan nümayəndələrinə Xarici İşlər Nazirliyi tərəfindən respublikanın beynəlxalq vəziyyəti ilə bağlı gürcü nümayəndəsi Qambaşidzedan göndərilən hesabatda göstərilirdi ki, avqust ayının axırlarında sonuncu ingilis hərbi dəstələri Azərbaycan ərazisindən çıxmışdır. Azərbaycandan çıxmaq ərəfəsində, avqust ayının 23-də Müttəfiq qoşunlarının komandanlığı adından ingilis generalı Şatelvort Bakı əhalisinə vida çağırışı ilə müraciət etmişdi. Əlimərdan bəy Topçubaşovun ingilis nümayəndələri ilə görüşündə aydın oldu ki, Britaniya hökuməti tərəfindən qoşunların geri çağırılması artıq həll edilmişdir. O, yazırdı:
| | Biz möhkəm əmin idik ki, ingilis qoşunları bizdə qalacaqdır. Ancaq məlum oldu ki, yanılmışıq. Həm də təkcə biz yox, о biri Zaqafqaziya respublikalarının -Gürcüstan və Ermənistanın nümayəndələri də yanılıblar. İngilis nümayəndələri ilə şəxsi görüşlər zamanı Britaniya hökuməti tərəfindən qoşunların geriyə çağırılması məsələsinin artıq həll olunduğundan başqa heç nə öyrənə bilmədik. Belə bir vəziyyətdə biz, gürcülər və ermənilər bir уеrə yığışdıq, Sülh konfransına və bütün müttəfiqlərə ayrılıqda, respublikalarımızın taleyi konfransda həll oluncaya qədər, qoşunların bizdə qalması üçün xahişnamə ilə müraciət etməyi qərara aldıq. | |
İranla əlaqələr
1919-cu ilin oktyabr ayında iki dövlət arasında əməkdaşlıq haqqında müqavilənin əsaslarını hazırlamaq üçün Parisdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti-İran birgə komissiyası yaradıldı. Komissiyanın tərkibinə Azərbaycandan Mir Yaqub Mehdiyev və Ceyhun Hacıbəyli, İran tərəfindən Zəkov Mülk və Mustan Sarüs-Səltənə daxil idi. 29 oktyabr 1919 tarixində komissiyanın ilk iclası keçirilmişdi. Oktyabrın 30–31-i və noyabrın 1-də müzakirələr davam etdirilmişdi. 1919-cu il noyabrın 1-də Parisdə Azərbaycanla İran arasında Azərbaycanın müstəqilliyinin tanınması haqqında müqavilə bağlandı və iki ölkə arasında diplomatik münasibətlərin yaradılmasına dair razılıq əldə edildi. Əlimərdan bəy Topçubaşovun Nazirlər Şurasının sədrinə göndərdiyi məlumata görə, sonuncu iclasda İran nümayəndələri Azərbaycan nümayəndəliyinin təqdim etdiyi saziş layihəsini qəbul etmişdi.
Azərbaycanın tanınması
1920-ci ilin yanvar ayının 10-da İngiltərənin təşəbbüsü ilə Paris Sülh Konfransı Ali Şurasının sessiyası çağırıldı və burada Cənubi Qafqaz respublikalarının məsələsi geniş müzakirə olundu. Yanvarın 11-də Müttəfiqlərin Ali Şurası İngiltərənin xarici işlər naziri lord Kerzonun təklifi ilə belə bir qərar qəbul etdi: "Müttəfiq və birlik ölkələri Azərbaycan və Gürcüstan hökumətlərini birlikdə de-fakto səviyyəsində tanıyırlar".
Yanvarın 15-də isə Azərbaycan nümayəndələri Əlimərdan bəy Topçubaşov və Məhəmməd Məhərrəmov, Gürcüstan nümayəndələrindən İ. Sereteli və Z. Avalov Fransa Xarici İşlər Nazirliyinə dəvət edildilər. Nazirliyin birinci katibi Jül Kambon Azərbaycanın yanvarın 11-də Ali Şura üzvləri və müttəfiq dövlətlər tərəfindən de-fakto tanındığını bildirdi və Topçubaşova Paris Sülh Konfransının rəsmi sənədini təqdim etdi. O, bunun üçün təşəkkürünü və Azərbaycan Respublikasının de-yure tanınmasını gözlədiklərini bildirdi.
Əlimərdan bəy Topçubaşov Parisdən baş nazir Nəsib bəy Yusifbəyova yazırdı:
| | Siyasət qədər çox elastik və dəyişkən heç nə yoxdur… bizim də azad və müstəqil yaşamaq ümidlərimizin möhkəmləndiyi bir dövr başlanır. Biz heç vaxt ümidimizi itirmirdik… Ona görə də belə hərəkət edirdik ki, xalqımızın müstəqil yaşaya biləcəyinə, hər hansı yolla olursa olsun müstəqillik əldə edəcəyimizə inanırdıq… Belə dəyərli xoşbəxtliyin qarşısında biz heç vaxt geri çəkilməmişik və çəkilməyəcəyik də, çünki biz bu səadətə bərabər olan heç nə tanımırıq. | |
Yanvarın 19-da İngiltərə, Fransa, İtaliya və digər dövlətlərin hökumət başçılarının iştirakı ilə Paris Sülh Konfransı Ali Şurasının iclasında Cənubi Qafqaz respublikalarının vəziyyəti müzakirə olundu. Lloyd Corcun Azərbaycanın silahlı qüvvələri haqqında sorğusuna cavab verən Azərbaycan Nümayəndə Heyətinin müşaviri Məhəmməd Məhərrəmov zəruri silah-sursatın olacağı təqdirdə Azərbaycanın qısa müddətdə 100 min nəfəri orduya səfərbər edə biləcəyini bildirdi. Əlimərdan bəy Topçubaşov Ənzəlidəki ingilis donanmasının Bakının müdafıəsinə mühüm yardım göstərə biləcəyini nəzərə çatdırdı. O, həmçinin sovet Rusiyası ilə Cənubi Qafqaz respublikaları arasında bufer rolu oynayan Dağlılar Respublikasınm müttəfıqlər tərəfindən de-fakto tanınmasını təklif etdi. İclasa yekun vuran Lloyd Corc Cənubi Qafqaza ordu göndərilməsinin qeyri mümkünlüyünü, yardımın yalnız silah-sursat formasında olmasının vacibliyini bildirdi. O, açıq bəyan etdi ki, bu respublikalar hərbi qüvvələrini möhkəmləndirmək üçün özləri ciddi tədbirlər görməlidirlər.
Azərbaycan Nümayəndə Heyəti Azərbaycanın qərb dövlətləri tərəfindən de-yure tanınmasına çalışsalar da, bu cəhdlər nəticəsiz qaldı.
Cümhuriyyət tələbələri
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin 1919-cu il sentyabrın 1-də keçirilən sayca yetmişinci iclasında yüz nəfər azərbaycanlı gəncin hökumət hesabına təhsil almaq üçün xarici ölkələrin nüfuzlu ali məktəblərinə göndərilməsi haqqında məsələ də müzakirə edilmişdir. Xaricə göndəriləcək tələbələri seçmək üçün Xalq Maarifi Nazirliyi yanında Məhəmməd Əmin Rəsulzadə (sədr), Əhməd bəy Pepinov, Qara bəy Qarabəyov, Mehdi bəy Hacınski və Abdulla bəy Əfəndizadədən ibarət münsiflər heyəti yaradılmışdı. Münsiflər heyətinin seçdiyi tələbələrdən 10 nəfərinin İngiltərəyə, 23 nəfərinin İtaliyaya, 45 nəfərinin Fransaya, 9 nəfərinin Türkiyəyə göndərilməsi nəzərdə tutulurdu. Nəticədə isə Xalq Maarifi Nazirliyi tərəfindən xaricə göndərilən tələbələrdən 49 nəfərinə Almaniyanın, 27 nəfərinə Fransanın, 4 nəfərinə İtaliyanın, 1 nəfərinə İngiltərənin, 6 nəfərinə isə Türkiyənin müxtəlif ali məktəblərinə göndərilmələri barədə rəsmi sənəd verilmişdi. Qalan 13 nəfər isə Rusiyaya göndərilməli idi. Rusiyada vətəndaş müharibəsi ilə əlaqədar yaranmış şəraitə görə oraya tələbə göndərmək mümkün olmamışdı. Xaricə göndərilən tələbələr 1920-ci il yanvarın 14-də parlament və hökumət üzvlərinin, xeyriyyəçilərin, iş adamlarının, din xadimlərinin, ictimaiyyət nümayəndələrinin və valideynlərin iştirakı ilə təntənəli surətdə yola salındılar. Tələbələrin Batuma getmələri üçün xüsusi vaqon ayrılmışdı. 1920-ci il fevralın 11-də Parisə çatan tələbələr burada Paris Sülh Konfransında iştirak edən Azərbaycan Nümayəndə Heyəti tərəfindən hərarətlə qarşılandı. Nümayəndə heyətinin rəhbəri Əlimərdan bəy Topçubaşov tələbələr qarşısında böyük nitq söylədi. Bundan sonra tələbələr təhsil almaq üçün Avropanın müxtəlif ölkələrinə yollandılar.
Mühacir fəaliyyəti
1920-ci ilin aprelin 27-də Azərbaycan bolşeviklər tərəfindən işğal edildi. Həmin dövrdə – mayın əvvəlində Azərbaycan Nümayəndə Heyəti San-Remo konfransından Parisə yenicə qayıtmışdı. Mayın 3-də Əlimərdan bəy Topçubaşov fransız hökumətindən baş verən hadisələri öyrənmək üçün Azərbaycan hökumətinə teleqram göndərməyi xahiş etdi. O, yalnız mayın ikinci yarısında Tiflisdə olan Azərbaycan hökuməti rəhbərliyi ilə əlaqə saxlaya bildi. 1920-ci ilin iyunun 30-da Topçubaşov Londonda bolşevik ticarət nümayəndəsi L. Krasinlə sənəd imzalayan Antanta Ali Şurasının Sədri Klemansoya nota göndərdi
İyulun 4-də Əlimərdan bəy Topçubaşov Belçikanın Spa şəhərində keçirilən Sülh Konfransının sədri, İngiltərənin baş naziri Lloyd Corca xüsusi nota göndərdi. Həmin notada o, Azərbaycan xalqının bolşevizmdən xilas olmasının əhəmiyyətini vurğulayırdı. Əlimərdan bəy Topçubaşov 1920-ci ilin 15 iyulunda Belçikanın Spa şəhərindən Ceyhun Hacıbəyliyə göndərdiyi məktubda nota verdiklərini, İtaliyanın, Belçikanın, Polşanın xarici işlər nazirləri ilə görüşdüklərini yazırdı.
1920-ci ilin oktyabrın 8-də Əlimərdan bəy Topçubaşov Fransa Nazirlər Şurasının sədri və xarici işlər naziri Klemansoya da nota göndərdi. O, bu notada əsas diqqəti Azərbaycanın zəngin təbiətinə, Xəzərin neftinə yönəldir və Parisin Azərbaycandakı müqavimət hərəkatına silahla kömək edəcəyi təqdirdə bu ölkənin Fransa üçün əhəmiyyətli bazar rolunu oynaya biləcəyini nəzərə çatdırırdı.
Əlimərdan bəy Topçubaşov göndərdiyi notalara əhəmiyyət verilmədiyini görüb, oktyabrın 9-da Fransa Xarici İşlər Nazirliyinin baş katibi Filip Berteloya, ona Azərbaycanda yaranmış vəziyyəti izah etmək üçün şərait yaradılması xahişi ilə müraciət etdi. Bu müraciət əsasında Bertelo özü yox, Xarici İşlər Nazirliyinin siyasi və iqtisadiyyat departamentinin direktor müavini Laroş onunla görüşdü. Əlimərdan bəy Topçubaşov görüşdə Qafqaza xüsusi hərbi missiyanın göndərilməsini, Azərbaycanda silahlı üsyanın hazırlanmasında rol oynamağı və bunun müqabilində Fransaya Azərbaycanın neft müəssisələrinin müəyyən payının verilməsini vəd etdi.
Oktyabrın 27-də Fransa Xarici İşlər Nazirliyində olan Əlimərdan bəy Topçubaşov Dağıstanda və Azərbaycandakı üsyançılara Parisdən silah göndərilməsi vacibliyini bildirdi.
1921-ci ilin aprel ayının 29-dan may ayının 5-dək keçirilən ikinci London konfransında Əlimərdan bəy Topçubaşov başda olmaqla mühacirətdə olan Azərbaycan Nümayəndə Heyəti də iştirak edirdi.
Əlimərdan bəy Topçubaşovun təşəbbüsü ilə 1921-ci il mayın 8-də Qafqaz ölkələrinin nümayəndələri Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Parisdəki nümayəndəliyinə toplaşaraq, Qafqaz Konfederasiyası fikrini yenidən müzakirə etdilər. 1921-ci ilin iyunun 10-da Topçubaşovun sədrliyi ilə keçirilən ilk iclasda Əlimərdan bəy Topçubaşov, Akaki Çxenkeli, Avetis Aqaronyan və Tapa Çermoyev Qafqaz Respublikaları İttifaqının yaradılması ilə bağlı bəyannamə imzalamışdılar. 1921-ci il iyulun 7-də Qafqaz respublikaları və Rusiya nümayəndələrinin ilk birgə iclası keçirildi. Mühacirlər Fransa hökumətinə müraciət etdilər. Qafqaz və Rusiya mühacirlərinin vahid antibolşevik cəbhədə birləşməsinə meyilli olan Fransa hökuməti 1922-ci ilin əvvəllərində Qafqaz respublikalarının səlahiyyətli təmsilçilərinə maddi yardım göstərməyi qərara aldı. İclasda ilk çıxış edən Əlimərdan bəy Topçubaşovun Qafqaz Konfederasiyası ideyasına Türkiyənin də müsbət münasibət bəslədiyini bildirərək bu dövləti müdafiə etməsi və müttəfiq dövlətlərə tutduğu iradlar Fransa hökuməti və ermənilər tərəfindən narazılıqla qarşılandı.
1925-ci ilin iyulun 26-da Parisdə Azərbaycan, Şimali Qafqaz, Gürcüstan və Ukrayna nümayəndələri arasında Qafqaz-Ukrayna əlaqələrinin möhkəmləndirilməsi və inkişafı ilə bağlı bəyannamə imzalandı. Sənəddə Sovet Rusiyasının həmin bölgələri işğal etməsi ilə bağlı ümumiləşmələr qeyd edildi. Sənəddə bu ölkələrin təmsilçiləri ərazilərinin bütünlüklə azad edilməsinə qədər siyasi və iqtisadi sahədə bir-birlərinə dəstək olacaqları qeyd olunurdu. Həmin sənədi Azərbaycan Nümayəndə Heyətinin sədri Əlimərdan bəy Topçubaşov, Dağlılar Respublikası nümayəndə heyətinin müvəqqəti sədri Heydər Bammat, Gürcüstanın daxili işlər naziri , Ukrayna xalq təhsili naziri V. Prokopoviç imzalamışdılar.
Əlimərdan bəy Topçubaşov 1925-ci ilin aprelində İstanbula Məhəmməd Əmin Rəsulzadəyə yazdığı məktubda, xüsusən, Lozanna Sülh Konfransından sonra Avropa dövlətlərinin Azərbaycana qarşı münasibətlərinin dəyişdiyini qeyd edirdi.
Əlimərdan bəy Xosrov bəy Sultanova yazdığı 1925-ci il 2 yanvar və 1925-ci il 31 avqust tarixli məktublarında da fəaliyyət üçün maddi vəsaitin yoxluğunu bildirmişdi.
1926-cı ilin 18 martında Parisdə Qafqaz Respublikası Şurasının iclası keçirildi. İclasda Əlimərdan bəy Topçubaşov, Ceyhun Hacıbəyli, Xosrov bəy Sultanov, A. Mgerman, Heydər Bammat, Seid Şamil, Akaki Çxenkeli, S. Amiredjibi, , Q. Qvazava iştirak edirdilər. İclasa sədrlik Əlimərdan bəy Topçubaşov tərəfindən aparılırdı. İclasda 3 Qafqaz Respublikası Şurası ilə Müstəqil Qafqaz Komitəsinin münasibətləri müzakirə edildi.
Əlimərdan bəy Topçubaşovun 1933-cü ilin 27 martında Məhəmməd Əmin Rəsulzadəyə göndərdiyi məktubda yazılırdı:
| | Çox hörmətli Məmməd Əmin bəy! Qafqaz Konfederasiyasının formalaşması məsələsinə xəstəliyimdən sonra indi fikir söyləyə bilərəm. Etiraf etməliyəm ki, çoxlu suallar olandan sonra məni onun necə formada mövcud olacağı düşündürür. Ola bilsin ki, mühacirətin aktual şərtləri daxilində başqa bir formaya meyillənmək çox çətindir. Ancaq mənə elə gəlir ki, qəzetin köməkliyi ilə anketin Qafqaz Xalqlarının təmsilçilərinin baxışlarını tam şəkildə işıqlandırıb toplanmış cavablardan düzgün nəticə çıxarılacağına təsir edəcəyi də çətindir. Bu fikirlərimi bildirməklə, anket formasına uğurlar arzulayır və onda iştirak etməyi vacib sayıram. Və həm də mən Qafqaz Konfederasiyasının coşqun tərəfdarlarındanam. Bununla bağlı isə 1924-cü ilin oktyabr və noyabr aylarında Azərbaycan, Gürcüstan və Şimali Qafqaz xalqları təmsilçilərinin yığıncaqlarında bu haqda fikirlərimi bildirmişəm və orada Qafqaz Konfederasiyasının formalaşması üçün baza da hazırlanıb. Bu məsələyə mənim baxışlarım ümumi xarakterlidir və bu göndərilən məktubda qeyd olunub. | |
1920-ci ildə Rusiya bolşeviklərinin Azərbaycanı işğal etməsinə etiraz əlaməti olaraq Əlimərdan bəy (Paris Sülh Konfransının digər azərbaycanlı üzvləri ilə birlikdə) soyadındakı "ov" sonluğundan imtina edərək Topçubaşi soyadını qəbul etmişdir.
Əlimərdan bəy Topçubaşov mühacirətdə olarkən Məhəmməd Əmin Rəsulzadə ilə məktublaşmışdır. Əlimərdan bəy 19, Məhəmməd Əmin bəy isə 16 belə məktub yazmışdır.
Partiya fəaliyyəti
Əlimərdan bəy Topçubaşov Xalq Azadlıq Partiyasının (kadetlər) üzvü olmuşdur. 1906-cı il avqustun 15–21-də yenə də Nijni Novqorodda keçirilən Ümumrusiya müsəlmanlarının III qurultayında Əlimərdan bəy Topçubaşov yeni yaradılmış İttifaqi-Müslimin Partiyasının sədri seçilmişdir. Lakin daha sonra İttifaqi-Müsliminin ləğv olmuş, Əlimərdan bəy Topçubaşov isə ömrünün sonunadək bitərəf, partiyasız siyasətçi olaraq fəaliyyət göstərmişdir.
Ailəsi
Əlimərdan bəyin nəsli əslən Gəncədəndir. Ulu babalarından biri Tiflisə, digəri isə İrəvana köçüb orada yaşamışdır. Topçubaşov soyadı onun ulu babası Əliəkbər bəyə topçuluq peşəsini dərindən bildiyinə görə II Irakli tərəfindən verilmişdir.
-
![image]()
-
![image]()
Sevər xanım Vəkilova -
![image]()
-
![image]()
-
![image]()
-
![image]()
-
![image]()
Midhət bəy Məlikov -
![image]()
-
![image]()
Sara xanım Topçubaşova -
![image]()
Əşrəf bəy Sultanov -
![image]()
Əlimərdan bəy Topçubaşov ailəsi ilə
- Ulu babası Əlimərdan bəy Əliəkbər bəy oğlu Topçubaşı — sonuncu gürcü kralı yanında hərbi işdə Tiflis Qalabəyisi kimi mövqe qazanmışdır.
- Babası Mirzə Cəfər Əlimərdan bəy oğlu Topçubaşov — pedaqoq, şair, şərqşünas alim. Sankt-Peterburq universitetinin professoru.
- Atası Ələkbər bəy Mirzə Cəfər oğlu Topçubaşov — podporuçik, Zaqafqaziya müsəlman atlı süvari alayının taqım komandiri.
- Anası Sevər xanım Məmmədhəsən bəy qızı Vəkilova — Qazax rayonunun Yuxarı Salahlı kəndinin Vəkilovlar soyundan idi.
- Dayısı Mirzə Xudadat bəy Vəkilov — Rusiya İmperator Ordusunun polkovniki, Məmmədrza ağa Vəkilovun əmisi oğlu.
- Xanımı Pəri xanım Həsən bəy qızı Topçubaşova — Azərbaycanın birinci xanımı, 1893-cü ildə Əlimərdan bəy Topçubaşov ilə ailə həyatı qurmuşdur.
- Qaynatası Həsən bəy Səlim bəy oğlu Zərdabi — Azərbaycan jurnalisti, pedaqoqu, maarifçisi və naşiri, islam dünyasının ilk təbiətşünas alimi.
- Qaynanası Hənifə Məlikova-Abayeva — Azərbaycanın ilk maarifçi qadınlarından biri.
- Qaynı Səfvət bəy Həsən bəy oğlu Məlik-Zərdabi — Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin İstanbuldakı konsulluğunun əməkdaşı, Türkiyədə fəaliyyət göstərmiş memar və Azərbaycan mühacirətinin üzvlərindən biri.
- Qaynı Midhət bəy Həsən bəy oğlu Zərdabi — Bakı real məktəbi məzunu; Kölndə Böyük Hersoq Politexnik Texnikumunun elektrik mühəndisi ixtisası məzunu.
- Baldızı Qəribsoltan Həsən bəy qızı Məlikova — Azərbaycan SSR əməkdar müəllimi (1948).
- Oğlu Rəşid bəy Əlimərdan bəy oğlu Topçubaşov — Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin xüsusi qərarına əsasən, dövlət hesabına ali təhsil almaq üçün xaricə göndərilmiş tələbələrdən biri, Paris Sülh Konfransına göndərilmiş Azərbaycan Hökuməti Nümayəndə heyətinin sədrinin şəxsi katibi. Vərəm xəstəliyi səbəbindən gənc yaşında vəfat etmişdir.
- Oğlu Ələkbər bəy Əlimərdan bəy oğlu Topçubaşov
- Oğlu Ənvər bəy Əlimərdan bəy oğlu Topçubaşov
- Qızı Sara xanım Əlimərdan bəy qızı Topçubaşi (Kürdəmir)
- Yeznəsi Əşrəf bəy Sultanov (Kürdəmir)
- Qızı Sevər xanım Əlimərdan bəy qızı Topçubaşova
Xatirəsi
Azərbaycanda
- Bakının Nəsimi rayonunda "Əlimərdan bəy Topçubaşov" adlı küçə var. Bu küçə "İbrahim Əbilov" küçəsindən "Həzi Aslanov" küçəsinədək davam edir. Küçənin sırası ilə "Əlövsət Quliyev", "Bəşir Səfəroğlu", "Vidadi", "Dilarə Əliyeva", "Mirzəağa Əliyev", "Şəmsi Bədəlbəyli", "Süleyman Rəhimov", "Şamil Əzizbəyov" küçələri, "Cəlil Məmmədquluzadə" döngəsi, "Salatın Əsgərova", "Əli bəy Hüseynzadə", "Balababa Məcidov" küçələri ilə kəsişməsi mövcuddur.
- 1998-ci ildə Əlimərdan bəy Topçubaşovun hökumətə ünvanlanmış rəsmi məlumatları toplanmışdır. Həmin məlumatlar Azərbaycan dilində ilk dəfə 1998-ci ildə "Paris məktubları" adlı kitabda çap olunmuşdur.
- 2013-cü ildə ADA Universitetində professor Cəmil Həsənlinin Əlimərdan bəy Topçubaşova həsr olunmuş "Tarixi şəxsiyyətin tarixi" kitabı çap olunmuşdur.
- 25 fevral 2013 tarixində Əlimərdan bəy Topçubaşovun 150 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyev sərəncam imzalamışdır.
- 19 aprel 2013-cü ildə Əlimərdan bəy Topçubaşovun 150 illik yubileyinə həsr olunmuş poçt markası çap olunmuşdur. Qiyməti 20 qəpik, ölçüsü 40x28, tirajı isə 100 min olmuşdur.
- 2015-ci ildə Əlimərdan bəy Topçubaşov haqqında "Qərib məzarlar" adlı filmin Baku Media Center tərəfindən çəkilişlərinə başlandığı elan olundu.
- 2016-cı ildə rejissor Vüqar İslamzadə və Fariz Əhmədovun birgə çəkdiyi sənədli-bədii film olan Əbədi ezamiyyət filmi Azərbaycan Nümayəndə Heyətinin üzvlərinə həsr olunmuşdur. Əlimərdan bəy Topçubaşovu aktyor Kamran İsrafilov canlandırmışdır.
- 2016-cı ildə araşdırmacı-tarixçi Dilqəm Əhməd tərəfindən yazılmış Fərqlilər kitabında Əlimərdan bəy Topçubaşov haqqında məlumatlar, şəkillər və məktublar da yer tapmışdır.
Xaricdə
- Vəfatı ilə bağlı Şimali Qafqaz, Prometey və Qurtuluş jurnallarının üz qabığında şəkli dərc olunaraq məlumat nəşr olunmuşdur.
- Professor, diplomat Ramiz Abutalıbov tərəfindən Əlimərdan bəyin məzarı aşkar olunaraq təmir edilmişdir.
- 1993-cü ildə Azərbaycan Respublikasının 3-cü prezidenti Heydər Əliyev Fransaya ilk səfərində Sen-Klu qəbiristanlığına baş çəkmiş və həmin tarixdə Heydər Əliyev Əlimərdan bəyin yubileyinin keçirilməsi ilə də bağlı sərəncam imzalayıb.
- 2014-cü ildə Rusiyanın Sankt-Peterburq şəhərində Əlimərdan bəy Topçubaşovun şərəfinə büst qoyulmuşdur.
- 2014-cü ildə Azərbaycanın Polşadakı səfirliyinin təşkilatçılığı ilə Poznan şəhərindəki İqnaçı Paderevski adına Musiqi Akademiyasında 1918–1920-ci illərdə bu ölkənin baş naziri olmuş İqnaçı Paderevskinin və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin sədri Əlimərdan bəy Topçubaşovun barelyefi açılıb.
- Fransada yaşadığı evin önünə xatirə lövhəsi vurulmuşdur.
- 2018-ci ildə Sen Klu şəhərinin meri Erik Berdoati Sen Kluda Əlimərdan bəy Topçubaşova büst qoyulacağını bildirmişdir.
- 2019-cu ildə tarix elmləri doktoru Cəmil Həsənlinin Londonda Routledge nəşriyyatında Əlimərdan bəy Topçubaşovun həyatına həsr olunan "Azərbaycanda liderlik və millətçilik" adlı kitabı ingilis dilində nəşr olunub.
Əsərləri
- Azərbaycanın təşəkkülü. İstanbul. 1918;
Məqalələri
- "Müsəlmanlar azadlıq hərəkatında" — "Kaspi" qəzetinin baş redaktoru olduğu müddətdə nəşr olunan məqaləsi.
- "Müsəlmanların dirçəliş dövrü" — "Kaspi" qəzetinin baş redaktoru olduğu müddətdə nəşr olunan məqaləsi.
- "Milli qırğına nə vaxt son qoyulacaq?"— "Kaspi" qəzetinin baş redaktoru olduğu müddətdə nəşr olunan məqaləsi.
- "Azərbaycanın yol göstərəni" — qaynatası Həsən bəy Zərdabi haqqında 1925-ci ildə dərc olunmuş məqalə
- "Qafqazlılar arasında" — Parisdə 1926-cı ildə Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyinin elan olunmasının 8-ci ildönümünün qeydi təsvir olunur.
İstinadlar
- SAINT-CLOUD (92) : cimetière.
- Mahmudov, 2005. səh. 285-286
- "Əlimərdan bəy Topçubaşov (1863–1934)". 2020-02-17 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-08-18.
- "Cəmil Həsənli: Azərbaycan-Amerika münasibətlərinin 100 ili tamam olur". 2021-08-20 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-08-20.
- Cəmil Həsənli. "Əlimərdan bəy Topçubaşovun doğum tarixi ilə bağlı dəqiqləşdirmə" (az.). Azadlıq. 2013-04-20. 2017-06-14 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-06-17.
- Həsənli, 2013. səh. 19
- Həsənli, 2013. səh. 23
- Yılmaz, Harun. "Ömürdən uzun mühacirət: Əlimərdan bəy Topçubaşov". 9 November 2014. 2018-02-20 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-08-18.
- "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin fəaliyyətinə aid arxiv araşdırmaları". 2021-06-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-08-16.
- "Görkəmli azərbaycanlılar" (PDF). 2019-03-20 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2013-06-18.
- Milli Arxiv. "Əlimərdan bəy Topçubaşov". 22.06.2018. 27.06.21 tarixində . İstifadə tarixi: 27.01.18.
- Abutalıbov, 2006. səh. 50
- Vilayət Quliyev. Əlimərdan bəy Topçubaşovun kədərli bir məktubu 2018-06-30 at the Wayback Machine. edebiyyatqazeti.az, 28. dekabr 2017 (az.)
- Abutalıbov, Mamulia, 2014. səh. 168-233
- Yaqublu, 2018. səh. 74
- Yaqublu, 2018. səh. 71
- ""Millət qurtular, gələr, səni Vətənə götürər" – Rəsulzadə Topçubaşovun məzarı başında". 2021-08-21 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-08-21.
- "Qurtuluş" jurnalı. Berlin, 1934, № 2.
- Həsənli, 2013. səh. 294
- Brokhaus, Efron, 1890–1907
- "Kaspi", 1905, № 216
- "Kaspi", 1905, № 222
- "Kaspi", 1905, № 225
- Yaqublu, 2011. səh. 55
- Yaqublu, 2011. səh. 52-53
- birinci dünya müharibəsi ərəfəsində milli mətbuat 2019-05-28 at the Wayback Machine.s.97
- İsmayılov, Maksvell, 2012. səh. 173
- Боиович, Милан Михайлович. Члены Государственной думы : (портреты и биографии) : Первый созыв, 1906-1911 г. (rus). Москва: Типография Т-ва И. Д. Сытина. 1907. səh. 449. 2021-05-12 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-05-07.
- Abutalıbov, 2012. səh. 12
- "Topçubaşov professor adından buna görə imtina etmişdi". 2021-05-07 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-08-18.
- Krımlı, 1996
- "Rusiya müsəlmanlarının ikinci qurultayının nümayəndələri". e-derslik.edu.az. 2021-07-14 tarixində . İstifadə tarixi: 14 iyul 2021.
- "Сибирская торговая газета. № 138. 22 августа 1906 года. Тюмень. Ст. 2". 2021-08-18 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-08-16.
- Məmmədzadə, 1938
- Синенко С. "Первый всероссийский мусульманский съезд". POSREDI.RU. 2013-11-17. 2017-08-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-02-22.
- Bakı qəzeti, 20 may 1915-ci il sayı.
- "Kaspi", 1917, № 84.
- 1 "Kaspi", 1917, № 85.
- Yaqublu, 2018. səh. 60
- Abışov, 2007. səh. 59-60
- Abışov, 2007. səh. 68
- Süni, 2019. səh. 177-178
- Svetoxovski, 2004. səh. 107
- Radkey, 1989. səh. 129-131
- Həsənli, 2013. səh. 274-275
- Həsənli, 2013. səh. 278-279
- Yaqublu, 2018. səh. 61
- Yaqublu, 2018. səh. 58
- Yaqublu, 2018. səh. 59
- Yaqublu, 2018. səh. 62
- "Həsən bəy Ağayev". azadliq.org. 28.05.2021. 27.06.21 tarixində . İstifadə tarixi: 27.01.18.
- Nəsiman Yaqublu. "Həsən bəy Ağayev". 525.az. 11.07.2018. 27.06.21 tarixində . İstifadə tarixi: 27.01.18.
- Yılmaz, Harun. "1919-cu ildə Avropaya viza gözləyən Azərbaycan nümayəndə heyəti". 2021-08-20 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-08-20.
- Həsənli, 2013. səh. 353
- Yaqublu, 2018. səh. 65-67
- Abutalıbov, 2006. səh. 56
- Mahmudov, 2005. səh. 197-198
- Həsənli, 2009. səh. 236
- Həsənli, 2009. səh. 236-237
- Həsənli, 2009. səh. 237
- Həsənli, 2009. səh. 239-240
- Həsənli, 2013. səh. 359-360
- Mehdiyev, 1998. səh. 38
- Həsənli, 2009. səh. 323
- "ABŞ – Azərbaycan əlaqələrinin 100 illiyi". 2021-01-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-08-20.
- Mahmudov, 2005. səh. 185-186
- Həsənli, 1993
- Həsənli, 2009. səh. 324
- "Index to Politicians". 2021-05-02 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-08-17.
- Həsənli, 2009. səh. 325
- Həsənli, 2009. səh. 327
- Həsənli, 2009. səh. 328
- Mehdiyev, 1998. səh. 43
- Həsənli, 2009. səh. 276
- Svetoxovski, 2004. səh. 156
- Şteyn, 2004. səh. 107
- Həsənli, 2009. səh. 278
- Həsənli, 2009. səh. 279
- Həsənli, 2009. səh. 284
- Həsənli, 2009. səh. 287
- Nəsibli, 1996
- "Topçubaşovun diplomatik manevrləri, Cümhuriyyət naminə etdiyi fədakarlıqlar. Əli Cəfəroğlu". 2018-05-19 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-05-29.
- "Topçubaşovların Azərbaycan tarixindəki yeri" (az.). "Azadlıq" qəzeti. 14 fevral 2012. 2023-12-04 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-12-04.
- Mikeladze. Q. Беседы с Рамизом Абуталыбовым: Первые азербайджанские студенты в Европе и Джейхун бек Гаджибейли. 2010-04-13 tarixində .
- Tağıyeva, 1998
- Azərbaycan, 1998
- Abutalıbov, Mamulia, 2014. səh. 68
- Yaqublu, 2018. səh. 68
- Abutalıbov, Mamulia, 2014. səh. 72
- Mamulia, 2012. səh. 55-56
- Mamulia, 2012. səh. 70
- İshaqov, 2012
- Əhmədov, 2014. səh. 193-198
- "Абаева Ханифа Асланбековна - просветительница / Hənifə Aslanbek qızı Abayeva – maarifçi" (rus. ). ourbaku.com. 6 noyabr 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 6 noyabr 2020.
- Aşırlı, 2016. səh. 3-6
- İbrahım Yıldırım. "Təpədən-dırnağa Azərbaycan sevdalı şəxsiyyət". www.dia.az. 1 oktyabr 2015. 14 yanvar 2021 tarixində . İstifadə tarixi: 14 yanvar 2021.
- Мәликова Гәрибсолтан Һәсән бәј гыз // Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası: [10 ҹилддә]. VI ҹилд: Куба—Мисир. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1982. С. 940.
- (PDF). 2018-12-23 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-17.
- ""Tarixi Şəxsiyyətin Tarixi – Əlimərdan bəy Topçubaşov" [Skype-Müsahibə]". 2021-08-16 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-08-16.
- "19.04.2013. Azərbaycanın görkəmli şəxsiyyətləri". 2018-11-30 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-08-17.
- "Qərib məzarlar": Əlimərdan bəy Topçubaşov haqqında film çəkilir //Mədəniyyət.- 2015.- 21 avqust.- S.7.
- "Bakı Media Mərkəzi "Qərib məzarlar" adlı layihə üzərində işləyir (FOTO)". 2016-05-19 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-08-16.
- . 2017-04-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-17.
- "Cumhuriyyət liderlərinin xaricdəki məzarları üçün Azərbaycan haqq ödəyirmi?". 2020-07-02 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-08-18.
- "Sankt-Peterburqda Əlimərdan bəy Topçubaşovun büstü qoyulub". 2021-08-18 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-08-18.
- "Rusiyada Topçubaşovun büstünün qoyulmasının tarixi əhəmiyyəti – Alimlər danışır". 2021-08-18 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-08-18.
- "Polşada Əlimərdan bəy Topçubaşovun barelyefi açılıb". 2014-10-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-08-20.
- "Erik Berdoati: Sən Klu muzeyində Əlimərdan bəy Topçubaşovun büstü qoyulacaq". 2020-02-19 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-08-20.
- "Londonda Cəmil Həsənlinin kitabı nəşr edilib". 2020-10-20 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-08-20.
- Aşırlı, 2009. səh. 112-133
- "Трудовой Кодекс Азербайджанской Республики. Статья 105. Праздничные дни". Официальный интернет сайт Президента Азербайджанской Республики. 2014-08-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2014-07-31.
Ədəbiyyat
- Abışov, Vaqif. Azərbaycanlıların soyqırımı (1917-1918-ci illər) (PDF). Bakı: Nurlan. 2007. 5 iyul 2022 tarixində (PDF).
- Zaqafqaziya Seyminin müsəlman fraksiyası və Azərbaycan Milli Şurası iclaslarının protokolları 1918-ci il (PDF). Bakı: Adiloğlu. 2006. səh. 216.
- Oqtay Əsədov; Rafael Cəbrayılov. Azərbaycan Respublikasının Parlamenti (PDF). 2008.
- Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. II cild. Bakı: "Lider". 2005. səh. 285-286. ISBN .
- Milli İstiqlaliyyət Bayramı // Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. II cild. Bakı: "Lider". 2005. səh. 197-198. ISBN .
- Nəsiman Yaqublu. Cümhuriyyət qurucuları (PDF). Bakı: Nurlar. 2018.
- Nəsiman Yaqublu. Kaspi qəzetinin yaranması və fəaliyyəti (PDF). Bakı: Qanun. 2011.
- Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918–1920), Parlament (Stenoqrafik hesabatlar). I kitab (PDF). Bakı: Azərbaycan nəşriyyatı. Elmira Tağıyeva. 1998. səh. 976.
- Cəmil Həsənli. Tarixi şəxsiyyətin tarixi: Əlimərdan bəy Topçubaşov (PDF). Bakı: ADA. 2013. ISBN .
- Cəmil Həsənli. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xarici siyasəti (1918–1920) (PDF). Bakı. 2009. ISBN .
- Cəmil Həsənli. Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində (1918–1920-ci illər). Bakı. 1993.
- Musa Qasımlı, Elmira Hüseynova. Azərbaycan xaric işlər nazirləri. Bakı. 2003.
- Müsəllim Həsənov. (PDF). Bakı: Bakı Media Mərkəzi. 2016. 120. ISBN .
- Musa Qasımlı. I // Avropa və Amerika ölkələrinin müasir tarixi. 2 hissədə (1918–1945). Bakı: Bakı Dövlət Universitetinin nəşriyyatı. 2003. 370.
- Nəsib Nəsibli. Azərbaycanın xarici siyasəti (1918–1920). Bakı: Ay-Ulduz nəşriyyatı. 1996. 304.
- Ramiz Abutalıbov. Годы и встречи в Париже (PDF). Moskva: Moskva SJS Media. 2006.
- Ramiz Abutalıbov. Парижский архив 1919–1940: в 4 кн: 1924–1940 (PDF). 3. Moskva. 2017.
- Ramiz Abutalıbov. А.М. Топчибаши: документы из личных архивов: 1903–1934 гг. Moskva: Социально-политическая МЫСЛЬ. 2012. 280. ISBN .
- Əlimərdan bəy Topçubaşov. Paris məktubları. Bakı: Azərnəşr. Ramiz Mehdiyev. 1998. ISBN .
- Tadeuş Svetoxovski. Russian Azerbaijan, 1905–1920: The Shaping of a National Identity in a Muslim Community. Cambridge University Press. 2004. 272. ISBN .
- Oliver Henri Radkey. Russia goes to the polls : the election to the all-Russian Constituent Assembly, 1917. Cornell University Press. 1989.
- Ronald Qriqor Süni. The Baku Commune, 1917–1918: Class and Nationality in the Russian Revolution. Princeton University Press. 2019. 448. ISBN .
- Boris Şteyn. "Русский вопрос" на парижской мирной конференции (1919–1920 гг.). QOSPOLİTİZDAT. 1949.
- Азербайджанская Демократическая Республика: 1918–1920: законодательные акты. Azərbaycan Nəşriyyatı. 1998. 560.
- Ramiz Abutalıbov, Giorgi Mamulia. Страна огней: в борьбе за свободу и независимость. Bakı: CBS Polygraphic Production. 2014. 584. ISBN .
- Кавказская Конфедерация в официальных декларациях, тайной переписке и секретных документах движения "Прометей". Moskva: Социально-политическая МЫСЛЬ. 2012. 240. ISBN .
- Akif Aşırlı. Həsən bəy Zərdabinin mücahid oğlu. Bakı: Elm və təhsil. 2012.
- Akif Aşırlı. Azərbaycan Mətbuatı Tarixi (1875–1920). Bakı: Elm və təhsil. 2009.
- Ф.А.БРОКГАУЗЪ (Лейпцигъ) И.А.ЕФРОНЪ (С.-Петербургъ). Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона (Vikimənbə). 82. Peterburq. 1890–1907.
- Hüseyn Əhmədov. Azərbaycan məktəb və pedaqoji fikir tarixi. Bakı: Elm və təhsil nəşriyyatı. 2014.
- Krımlı. National Movements and National Identity Among the Crimean Tatars (1905–1916). 1906. ISBN .
- Mirzə Bala Məmmədzadə. Milli Azərbaycan Hərəkatı. Berlin. 1938.
- С.М.Исхаков. A.M. ТОПЧИБАШИ и М.Э. РАСУЛЗАДЕ ПЕРЕПИСКА 1923–1926 (PDF). Moskva: Издательство «СП МЫСЛЬ»,. 2012.
- Vilayət Quliyev. "Əlimərdan bəy Topçubaşovun təvəllüd tarixi haqda" (az.). 525.az. 2013-04-15. 2017-06-17 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-06-17.
Xarici keçidlər
- Alimardan Topchubashov in Azerbaijan International
- Али-Мардан Топчибашев – лидер российских мусульман
- Жизненный путь Али Мардан бека Топчубашева — ФОТО
- Алимардан бек Топчубашев и идеология азербайджанства
- Vurğunu Topçubaşov və Behbudovla nə bağlayır — Foto
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Elimerdan bey Elekber bey oglu Topcubasov ve ya Elimerdan bey Topcubasi az ebced علی مردان بك علی اکبر بك اوغلو توپچوباشف 4 may 1862 Tiflis 8 noyabr 1934 Paris Ucuncu Fransa Respublikasi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Parlamentinin sedri Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin 2 ci xarici isler ve portfelsiz naziri Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Parlamentinin uzvu Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Milli Surasinin uzvu Zaqafqaziya Seyminin ve Zaqafqaziya Seyminin Muselman fraksiyasinin uzvu Umumrusiya Muessisler Meclisinin uzvu Baki Muselman Ictimai Teskilatlari Surasi Icraiyye Komitesinin sedri Nicat Cemiyyetinin sedri Rusiya imperiyasi I Dovlet Dumasinda Muselman fraksiyasinin sedri Rusiya imperiyasi I Dovlet Dumasinin uzvu Ittifaqi Muslimin Partiyasinin sedri Baki Seher Idaresinin reisi Baki Seher Dumasinin uzvu Kaspi qezetinin bas redaktoru Elimerdan bey TopcubasovAzerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Parlamentinin sedri29 dekabr 1919 27 aprel 1920EvvelkiElimerdan bey Topcubasov ozu SonrakiVezife legv olundu 7 dekabr 1918 29 dekabr 1919EvvelkiVezife tesis olundu SonrakiElimerdan bey Topcubasov ozu Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin Osmanli dovletinde diplomatik numayendesi20 avqust 1918 22 aprel 1919SonrakiYusif Vezir CemenzeminliAzerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin 2 ci xarici isler naziri6 oktyabr 1918 7 dekabr 1918HokumetII Xoyski hokumetiEvvelkiMemmedhesen HacinskiSonrakiFeteli xan XoyskiAzerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin portfelsiz naziri17 iyun 1918 6 oktyabr 1918HokumetII Xoyski hokumetiEvvelkiVezife tesis olundu SonrakiVezife legv olundu Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Parlamentinin uzvu7 dekabr 1918 27 aprel 1920FraksiyaFraksiyasizlarEvvelkiVezife tesis olundu SonrakiVezife legv olundu Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Milli Surasinin uzvu27 may 1918 7 dekabr 1918FraksiyaMusavat ve demokratik biterefler qrupuEvvelkiVezife tesis olundu SonrakiVezife legv olundu Zaqafqaziya Seyminin uzvu23 fevral 1918 26 may 1918FraksiyaMuselman fraksiyasiQrupMusavat ve demokratik biterefler qrupuEvvelkiVezife tesis olundu SonrakiVezife legv olundu Umumrusiya Muessisler Meclisinin uzvu5 yanvar 1918 6 yanvar 1918Secki dairesiSecki siyahisiMusavat ve Muselman Milli Komitelerinin 10 cu siyahisiEvvelkiVezife tesis olundu SonrakiVezife legv olundu Baki Seher Dumasinin uzvu1917 191718 noyabr 1901 190614 oktyabr 1897 Oktyabr 1901Nicat Cemiyyetinin sedri1915 24 mart 1916De fakto sedrIsa bey AsurbeyovEvvelkiQasim QasimzadeSonrakiBehbud xan CavansirBaki Muselman Ictimai Teskilatlari Surasi Icraiyye Komiyesinin sedri12 iyul 1907 Dekabr 1917EvvelkiMemmedhesen HacinskiRusiya imperiyasi I Dovlet Dumasinda Muselman fraksiyasinin sedri21 iyun 1906 9 iyul 22 iyul 1906EvvelkiVezife tesis olundu SonrakiVezife legv olundu Rusiya imperiyasi I Dovlet Dumasinin uzvu27 aprel 10 may 1906 9 iyul 22 iyul 1906FraksiyaMuselman fraksiyasiSecki dairesiBaki quberniyasiQrupMuxtariyyetciler Birliyinin parlament qrupuEvvelkiVezife tesis olundu SonrakiIsmayil TagiyevIttifaqi Muslimin Partiyasinin sedri16 21 avqust 1906 1907EvvelkiVezife tesis olundu SonrakiVezife legv olundu Baki Seher Idaresinin reisi1902 1905Kaspi qezetinin bas redaktoru24 iyun 1898 20 oktyabr 1907EvvelkiNikolay SokaliskiSonrakiEli bey HuseynzadeSexsi melumatlarDogum tarixi 4 may 1862 1862 05 04 Dogum yeri Tiflis Tiflis quberniyasi Rusiya imperiyasiVefat tarixi 8 noyabr 1934 1934 11 08 72 yasinda Vefat yeri Paris Ucuncu Fransa RespublikasiDefn yeri Sen Klu qebiristanligi d Partiya Ittifaqi el Muslimin Konstitusiyali Demokratiya Partiyasi biterefTehsili Sankt Peterburq Dovlet Universitetinin Huquq fakultesi d Sankt Peterburq Imperator Universiteti d Fealiyyeti vekil siyasetciAtasi Elekber bey TopcubasovHeyat yoldasi Peri xanim TopcubasovaUsagi Resid bey TopcubasovDini sunni islam Vikianbarda elaqeli mediafayllar Elimerdan bey Topcubasov 1896 ci ilden sonra Baki Seher Dumasinin uzvu secilmis ve oradaki fealiyyeti ile Bakida taninmaga baslamisdir I Dovlet Dumasina uzv secilmesi Umumrusiya Muselmanlar Qurultaylarinda istirak etmesi onu daha da meshurlasdirmisdir 1917 ci ilden etibaren Azerbaycanin azadligi ugrunda fealiyyet gostermeye baslayan Elimerdan bey Ictimai Teskilatlarin Surasinin sedri secilmis ve Musavat Partiyasi ile hazirlanan ortaq siyahi uzre hem Baki Seher Dumasina hem de Umumrusiya Muessisler Meclisine uzv secilmisdir Umumrusiya Muessisler Meclisinin legv olunmasindan sonra tesis olunmus Zaqafqaziya Seyminin daha sonra ise Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin Milli Surasinin uzvu olmusdur 1918 ci ilde Elimerdan bey Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin Nazirler Surasinin sedri terefinden Istanbula fovqelade selahiyyetli sefir ve nazir olaraq ezam olunmus ve burada basda VI Mehmed olmaqla bir sira yerli ve beynelxalq ehemiyyetli gorusler kecirmisdir 1918 ci ilin 7 dekabr tarixinde Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Parlamentinin acilisinda yekdillikle parlamentin sedri secilen Elimerdan bey sonraki iclaslarda Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin Paris Sulh Konfransina gondereceyi Numayende Heyetine uzv ve sedr secilmisdir 1919 cu ilde bir sira maneelerden sonra Parise catan Elimerdan bey burada Azerbaycanin de fakto ve de yure taninmasi ucun bir sira vacib gorusler kecirmisdir Bunlardan en vacibi ise Amerika Birlesmis Statlarinin prezidenti Vudro Vilsonla olan gorus olmusdur Elimerdan bey Amerika Birlesmis Statlarinin prezidenti ile gorusen ilk azerbaycanlilardan biri ve ilk azerbaycanli dovlet xadimi olmusdur 1919 cu ilin yanvar ayinin 14 de Azerbaycan Paris Sulh Konfransi terefinden de fakto taninmis yanvar ayinin 15 de ise muvafiq senedler Elimerdan beye teqdim olunmusdur Aprel isgalindan sonra Parisde muhacir heyatina baslayan Elimerdan bey isgalla bagli 1 hefte sonra melumat ala bilmisdir Olumunedek muhacir heyati yasayan Azerbaycanin azadligi ve Qafqaz respublikalarinin birliyi ucun calisan Elimerdan bey sefalet icinde yasamis 1934 cu ilde Parisde vefat etmisdir HeyatiEli bey Huseynzade Elimerdan bey Topcubasov Sankt Peterburq 1887 ci il Elimerdan bey Topcubasov 1863 cu ilin may ayinin 4 deTiflis seherinde qulluqcu ailesinde dunyaya gelmisdir Onun dogum tarixi ile bagli mueyyen mubahiseler olsa da Rusiya Dovlet Arxivinde saxlanilan dogum sehadetnamesinde 1863 cu il gosterilib O ilk tehsilini muselman medresesinde almisdir Daha sonra Tiflis birinci klassik gimnaziyasinda tehsil almisdir Bu sebebden ona Qafqaz teqaudu verilmisdir 1868 ci ilde atasi vefat etmis ardinca da anasi vefat etmisdir Bu sebebden o nenesinin himayesinde yasamisdir 1885 ci ilde gimnaziyani bitirerek Peterburq Universitetinin tarix filologiya fakultesine daxil olmusdur lakin birinci semestrden sonra o huquq fakultesine kecmisdir 1887 ci ilde 3 cu kursda oxuyarken gizli telebe teskilatlarindaki istirakina gore universitetden xaric edilse de professorlarin mudaxilesi ile mehkemenin qerari karser cezasi ile evezlenmis ve o ali mektebe berpa olunmusdur Elimerdan bey universiteti bitiren il dissertasiya mudafie etmis ve huquq elmleri namizedi adini almisdir Peterburq Universitetinin huquq fakultesinin Elmi Surasi Elimerdan bey Topcubasovun mulki huquq kafedrasinda saxlanmasi ve professor vezifesi almaq ucun hazirlasmasi haqqinda qerar qebul etmisdir lakin bu qerar yalniz Elimerdan bey Topcubasov provaslavligi qebul etdikde quvvede ola bilerdi Elimerdan bey Topcubasov ise provaslavligi qebul etmekden imtina etdi Elimerdan bey Topcubasov bu hadiseden sonra Tiflise gelerek Daire Mehkemesinde calismisdir O evvelce Tiflis Daire Mehkemesi sedrinin gosterisi ile 2 sentyabr 1889 cu ilde Tiflis seheri Barisiq Mehkemesinde hakim komekci vezifesine teyin olunmus 8 may 1890 ci ile qeder bu vezifede calismisdir Hemin sedrin gosterisi ile 16 may 1899 cu ilden Mehkemede Mulku Kollegiyanin katibi vezifesine Senatin Melumat Yayim Departamentinin 20 dekabr 1891 il tarixli gosterisi ile ise kollegiya katibi vezifesine teyin edilmis ve katibliyin rehberliyi ona tapsirilmisdir Senatin 22 iyun 1893 cu il 87 sayli gosterisi ile staji nezere alinaraq titulyar musavir teyin olunur ve musavirliyin rehberliyi ona tapsirilir Senatin Melumat Yayim Departamentinin 28 sayli 1895 ci il tarixli gosterisi ile ise kollegiya assessoru vezifesine teyin olunur ve burada da rehberlik ona hevale edilir Mulki islere dair 1895 ci il tarixli 17 sayli emre esasen aile veziyyeti ile elaqedar olaraq isden azad edilir Elimerdan bey 1893 cu ilde Hesen bey Zerdabinin qizi Peri xanim Topcubasova ile aile heyati qurmusdur Hesen bey Zerdabi qizi ucun Elimerdan bey Topcubasovdan 10 min rubl basliq pulu istemisdi amma onun bu qeder pulu yox idi Ele buna gore de Elimerdan ve Peri toy merasimi kecirmemeyi ve qenaet olunan pulu Hesen beye vermeyi qerara almisdilar Elimerdan bey 1896 ci ilde ailesi ile birge Bakiya kocmusdur Muhaciret 1918 ci ilden beri Azerbaycan Numayende Heyetinin sedri olaraq xaricde fealiyyet gosteren Elimerdan bey 1919 cu ilin baslangicindan Parisde yasamaga baslamisdir Aprel isgalindan sonra Fransada muhacir heyatina davam eden Elimerdan bey orada cetin gunler yasamisdir Isgaldan evvel Elimerdan bey Numayende Heyetinin maddi problemleri ile bagli 1920 ci ilin yanvarin 29 da Ceyhun Hacibeyliye mektub yazmisdir Bizim maddi veziyyetimiz cox agirdir Gurcustandan aldigimiz 100 min frank artiq xerclendi Fevrala qeder cetinlikle yasayariq sonra ise dava dalas Isgaldan sonra maddi veziyyeti cetinlesen Elimerdan bey bu barede Ceyhun Hacibeyliye mektublarinda melumat vermisdir Ceyhun Hacibeyli 1928 ci ilin 30 iyulunda yazdigi bir mektubda onda ve Numayende Heyetinin kassasinda pul olmadigini bildirmisdir Elimerdan bey Topcubasov ise 1931 ci ilin 17 aprelinde yazdigi mektubda menzille bagli dehsetli meselenin hele hell edilmediyini odemek ucun ejdaha telebler qoyuldugunu ve onun bu telebleri qarsilaya bilmediyini qeyd etmisdir Elimerdan beyin 1926 ci ilde 25 yasli oglu Resid bey Topcubasov verem xesteliyinden vefat etdi Yaxin dostu Xelil bey Xasmemmedova 1931 ci ilin aprelin 2 de yazdigi mektubda bu o bu haqda bele demisdir Men artiq size yazmisdim en yaxsi tesellini verdiyimiz qurbanlarla bagli xatirelerde tapmaq olar Artiq 4 ilden coxdur ki ozum de sakitliyi ve arami menden otru hemiseyasar fikirlerde hereketlerde jestlerde xarakterlerde bir sozle eziz Residimi xatirladan suretini gozumde canlandiran her seyde tapiram Siz de Suad xanim da onu taniyirdiniz Her cume axsami xanimimla Eliekberle birlikde qebrinin ustune gedirem dua oxuyuram mezarini ciceklerle bezeyirem Tez tez yazilarini kitablarini qeydlerini gozden kecirirem Oten ilden yazi masama yeniden oglumun portretini qoymusam Aglimla onun artiq dunyada olmamasi fikri ile barisiram ureyimse ovladimla birlikdedir Elimerdan bey 1932 ci ilin aprelin 2 de yazdigi mektubda Heyder Bammata telefon etmek ve yaxud onun yanina getmek imkanin ve maliyyesinin olmadigini evden cixa bilmediyini qeyd etmisdir 1932 ci ilin 14 mayinda yazdigi mektubda ise son gunlerde bas veren hadiselerle bagli ehvalinin ikrahedici oldugunu borclarin ustelediyini soyuq oldugunu ve ehtiyatlarinin tam tukendiyini yazmisdir Elimerdan beyin defni Soldan 5 ci Mehemmed Emin Resulzadedir Elimerdan bey Topcubasov Ceyhun Hacibeylinin oglunun mektebde tehsilinin davam etdirilmesi ile bagli 1932 ci ilin fevralin 26 da direktora xahis mektubu da yazmisdir Boyuk teessufle ve kederle oyrendim ki bizim Numayende Heyetinin uzvu Ceyhun Hacibeylinin oglu sizin rehberi oldugunuz Kollecde tehsil haqqini odeye bilmediyinden derse davamiyyetden mehrum edilib Oz uzerime goturub tesdiqleyirem ki ilk imkan yaranan kimi hemin sagirdin atasi terefinden gozlenilen maliyye size odenilecek Olumu Elimerdan bey 8 noyabr 1934 cu ilde Paris etrafinda vefat etmisdir Mezari Sen Klu seher qebirstanliginda yerlesir Onun defninde Mehemmed Emin Resulzade ve Rusiya imperiyasinin dagilmasindan sonra yaranan butun respublikalarin surgunde olan hokumetlerinin numayendeleri istirak etmisdir Onlar Topcubasovun heyat ve fealiyyeti barede cixis etmisdir Mezari basinda cixis eden Mehemmed Emin Resulzade demisdir Xanimlar beyler Millet yolunda calisanlarimizdan bir boyuyu ile halallasiriq Heyhat Azerbaycan parlamentinin sanli reisini Numayende Heyetinin saygili bascisini musafiri oldugumuz Fransa torpagina emanet buraxiriq Parlamento reisi Numayende Heyetinin bascisi Milli Merkez uzvu ve saire kimi merhumun dasidigi unvanlari zikr etmekle Eli Merdan bey adinin menasini tamamile anlatmaq movzunu butun sumulu ile qavramaq qetiyyen mumkun deyildir Yetmis besi haqlayan yasinin hec olmasa ellisini merhum durmadan yorulmadan camaat isine ve millet yoluna vermisdir Elli il omur yarim esrlik heyat Qoca bir dovr Beli Eli Merdan beyin gecinmesi ile biz milli heyatimizda basli basina bir dovru temsil eden muhum sexsiyyetden ayriliriq cunki Topcubasi Elimerdan beyin ismi mueyyen bir nesli ve mueyyen bir dovru andirir Rusiyada ali tehsil gormus Turk ve muselman ziyalisini barmaqla saymaq qebul oldugu bir zamanda idi ki Eli Merdan bey meydana cixmisdi Cox cekmez memleket qurtular ve o zaman mutesekkir millet ilk parlamentinin reisini istiqlal davasinin vekilini xatirlar geler seni oglunla beraber buradan alar arzu etdiyin veten torpagina goturer ve xatireni ebedilesdirer Budur sene soyleyeceyim son soz Sene bizlerden minlerle rehmet Sene bizlerden minlerle hormet Daha sonra Mehemmed Emin Resulzade Elimerdan bey Topcubasovun xatiresine Qurtulus jurnalinda yazmisdir Bir milletin siyasi tarixinde muhum ve davamli bir yer tutan adam ucun oldu deyerlerse inanmayiniz Elimerdan bey olmemisdir Siyasi ictimai fealiyyetiRusiya imperiyasi ve kecid dovru Qezet fealiyyeti 1896 ci ilde Bakiya gelen Elimerdan bey Topcubasov vekillikle mesgul olmus ve bir sira mehkeme proseslerini qazanmisdir Bu nailiyyetler seher ehalisi icerisinde ona boyuk nufuz ve hormet qazandirmisdir Ismayil Qaspirali Hesen bey Zerdabi Elimerdan bey Topcubasov Baki 1894 cu il Elimerdan bey 1888 ci ilden Bakinski torqovo promislenni listok un redaktoru olmusdur 1897 ci ilde Nikolay Sokalinskinin olumunden sonra Kaspi qezetinin nasirliyini Haci Zeynalabdin Tagiyev oz uzerine goturur ve redaksiyani Nikolayevski kucesindeki binaya kocurur 1898 ci ilde Elimerdan bey Topcubasov Haci Zeynalabdin Tagiyevin aldigi Kaspi qezetinde bas redaktorluq etmeye basladi Elimerdan bey Topcubasov 1898 ci ilin iyunun 24 den 1907 ci ilin oktyabr ayinin 20 ne qeder Kaspi qezetinin bas redaktorlugunu etdi Onun redaktoru oldugu dovrde Kaspi de Hesen bey Zerdabi Mehemmed aga Sahtaxtinski Ehmed bey Agayev Firidun bey Kocerli Hasim bey Vezirov kimi sexsler yazilarla cixis edirdi Bu dovrde onun Muselmanlar azadliq herekatinda Muselmanlarin dircelis dovru Milli qirgina ne vaxt son qoyulacaq meqaleleri Kaspi qezetinde nesr olunmusdur Elimerdan beyin 1905 ci ile qeder Kaspi qezatinde 25 meqalesi isiq uzu gormusdur Elimerdan beyin Kaspi qezetinin bas redaktoru olmasi ile qezet daha cox ictimai maraq kesb etmeye basladi Qafqaz teqvimi nde verilen melumata gore 1899 cu ilde Kaspi qezeti 2500 tirajla 1900 1902 ci illerde 3500 tirajla 1904 cu ilde 5100 tirajla 1906 ci ilde ise 10 000 tirajla nesr edilirdi Elimerdan bey hemcinin Baki ve Heyat qezetlerinin de redaktoru olmusdur Baki general qubernatoru Dimitri Odintsov polis departamentine 1901 ci il 14 noyabr tarixinde gonderdiyi tamamile gizlin melumatinda ehali arasinda mezheb meselesine xususen de Iran ve Turkiyeye munasibete panislamizme genc turklerle elaqeye diqqet yetirmeyi tapsirdi Baki general qubernatoru Dimitri Odintsov bir qrup azerbaycanlinin izlenilmesini onlarin fealiyyetlerinin teftisini Jandarm Idaresinden teleb edirdi Izlenilecek ziyalilarin siyahisinda Hesen bey Zerdabinin Elimerdan bey Topcubasovun Ehmed bey Agaoglunun Neriman Nerimanovun Hasim bey Vezirovun Sultan Mecid Qenizadenin Eliabbas Muznibinin adlari var idi Baki Seher Dumasinda Elimerdan bey Topcubasov 1897 ci ilin oktyabr ayinin 14 de Baki Seher Dumasina kecirilen seckilerde 154 ses yigaraq Dumaya uzv secilmisdir Elimerdan bey Hebib bey Mahmudbeyov ve Ferrux bey Vezirovla birge Baki Seher Dumasina uzv secilmis ilk muselman sexsler oldular Ehmed bey Agaoglu Elimerdan bey Topcubasov ve Illarion Vorontsov Daskov Tiflis 1906 ci il 1901 ci ilin oktyabr ayinin 29 u ve noyabr ayinin 18 de yeni qaydalar esasinda dord il muddetine Baki Seher Dumasina kecirilen seckilerde Elimerdan bey yeniden uzv secilmis seckinin neticeleri 1902 ci ilin fevralin 25 de Tiflisde Qafqazin Mulki Hissesinin bas reisi terefinden tesdiqlendikden sonra o Baki Seher Idaresinin sedri kimi fealiyyete baslamisdir Imperatrica Aleksandra Rus Muselman Qiz Mektebinde Ortada Haci Zeynalabdin Tagiyev oturanlardan soldan 1 ci Elimerdan Topcubasovdur Baki 1901 ci il 1901 ci ilde Imperatrica Aleksandra Rus Muselman Qiz Mektebinin acilisi bas tutur Acilisda mektebin unvanina gonderilen tebrik teleqramlari oxundu Elimerdan bey Topcubasov da tedbirde iclasda istirak ederek tebrik mektubu oxumusdur Duma fealiyyeti boyunca o Seher Mekteb Komissiyasinin uzvu Mariya qadin gimnaziyasinin Baki Kommersiya Mektebinin ve Imperatrica Aleksandra Rus Muselman Qiz Mektebinin Qeyyumlar Surasinin uzvu olmusdur Baki Kommersiya Mektebinin Qeyyumlar Surasinin uzvu olmus Elimerdan bey Topcubasov tehsil alan kontingentin milli ve dini xususiyyetlerini nezere almagin zeruriliyi meselesini ireli sururdu Rusiyanin Serqle ticaret elaqelerinin genisleneceyini nezere alan Elimerdan bey Topcubasov mektebde tehsil alanlara Serq dillerini hemcinin Qafqaz olkeleri ile qonsu olkelerin iqtisadi cografiyasini oyrenmeyi lazim bilirdi Elimerdan bey 1905 ci ilde yaradilan Baki Muselman Xeyriyye Cemiyyetinin Idare Heyetinin uzvu secilmisdir 1905 ci ilin iyununda fehle etirazlari zamani burjuaziyanin tesebbusu ile Barisiq Komitesi yaradildi Baki Seher Dumasi terefinden komiteye 28 uzv secildi Onlarin sirasinda Kerbelayi Israfil Haciyev Haci Aslan Asurov Kerbelayi Abdulla Zerbeliyev Isa bey Hacinski Mirze Esedullayev Ismayil bey Sefereliyev Abdulla Selimxanov Elimerdan bey Topcubasov ve Ehmed bey Agayev de var idi I Dovlet Dumasinda Topcubasov I Dovlet Dumasinin uzvu olarken 1905 ci ilin sentyabrinda carizm Baki proletariatini inqilabi mubarizeden cekindirmek meqsedile neft senayecileri ile fehle numayendelerinin musaviresini kecirmeye icaze verdi Musavireye numayendeler gondermek ucun seckiler kecirildi Musavireye secilen numayendeler arasinda Elimerdan bey Topcubasov da olmusdur Musavire sentyabrin 30 da Sankt Peterburqda acilmis ve Elimerdan bey Topcubasov musavirede Baki fehlelerinin acinacaqli veziyyeti haqqinda melumat vererek onlarin menafeyini mudafie etmisdir Viborq muracietnamesi ucun toplasan Duma uzvleri Sagdan asagi ilk sira ve ikinci sirada duran iki sexsin arasindaki Elimerdan bey Topcubasovdur Car 1905 ci ilin dekabrinda Dovlet Dumasina seckiler haqqinda qanun cixardi 1906 ci ilin mart aprel aylarinda Baki ve Yelizavetpol quberniyalarinda ilk defe olaraq Dovlet Dumasina seckiler kecirildi Azerbaycandan Rusiya imperiyasi I Dovlet Dumasina Baki quberniyasindan Esedulla bey Muradxanov Memmedtagi Eliyev Elimerdan bey Topcubasov Yelizavetpol quberniyasindan ise Ebdurrehim bey Haqverdiyev ve Ismayil xan Ziyadxanov deputat secilmisdir 1906 ci il aprelin 27 den iyulun 8 ne qeder Peterburqda Birinci Dovlet Dumasi fealiyyet gostermisdir Birinici Dovlet Dumasinda umumilikde 25 muselman deputat fealiyyet gostermisdir 1906 ci ilin iyunun 21 de Elimerdan bey Topcubasovun sedrliyi ile Dumada Muselman fraksiyasi yaradildi O hemcinin Dumadaki Xalq Azadligi fraksiyasinin sol qanadina qatilmis ve Xalq Azadligi Partiyasinin uzvu olmusdur Elimerdan bey Topcubasov Dumada muzakire edilen bir sira meselelerin muzakiresinde istirak etmis hokumetin aqrar ve kocurme siyasetini pislemis Rusiyadaki azsayli xalqlara esasen muselmanlara muxtariyyet verilmesi telebinin terefdari olmusdur Muselman fraksiyanin elece de onun daxil oldugu Muxtariyyetciler Birliyinin parlament qrupunun fealiyyeti car hakimiyyetini narahat edirdi Car hokumeti onun fealiyyetini tenqid eden inqilabi movqeli Dumani 72 gunden sonra qovdu 1906 ci ilin iyulun 8 de Duma buraxildi ve kadetler deputatlara Peterburqdan bir qeder kenarda Viborqda toplasmagi teklif etdiler 200 e yaxin deputat Dumanin qovulmasina etiraz ederek 1906 ci il iyulun 9 10 da Viborqda iclas kecirdiler ve Viborq muracietnamesi ni qebul etdiler Hemin senedde Dumanin mudafiesi ucun vergiden imtina herbi xidmetden yayinma formalarindan istifade esaslandirilirdi Hemin Viborq cagirisini 6 deputatla birge Elimerdan bey Topcubasov da imzalamis bu fealiyyetine gore 1908 ci ilin yayinda uc ay muddetine hebsde saxlanilmisdi Bu zaman o Kaspi qezetindeki isinden ve Baki Seher Dumasinin uzvluyunden xaric edilmisdir Bu dovrde Elimerdan bey Qacar dovleti terefinden edliyye nazirliyindeki departamentlerin birine rehberlik etmeye devet edilmisdir lakin o bu deveti qebul etmemisdir Umumrusiya muselmanlari qurultaylarinda 1905 ci il avqustun 15 de Nijni Novqorodda yarmarka zamani icazesiz kecirilen Umumrusiya muselmanlarinin I qurultayinda sedr Ismayil bey Qaspirali Elimerdan bey Topcubasov Resid Ibrahimov ve Ebulsuqut Axtyamov ise onun muavinleri secildiler Qurultayi Elimerdan bey Topcubasov acmisdir Qurultayda muzakire edilen esas meselelerden biri siyasi ve medeni sahede butun Rusiya muselmanlarini birlesdirmeye qabil muselman siyasi partiyasinin yaradilmasi meselesi idi Muzakirelerden sonra Ittifaqi muslimin in yaradilmasi qerara alindi 1906 ci il yanvarin 13 23 de Peterburqda gizli seraitde resmi icaze olmadan kecirilen Umumrusiya muselmanlarinin II qurultayinda Azerbaycandan Elimerdan bey Topcubasov Qara bey Qarabeyov ve Esedulla Axundov istirak etmisdir Qurultayda Elimerdan bey Topcubasov terefinden hazirlanmis Ittifaq in proqram ve nizamname layiheleri Rusiya imperiyasi I Dovlet Dumasina seckilerde taktikasi muzakire olunmusdu 23 bendden ibaret nizamname ve muveqqeti proqram layihesi qebul edilmis novbeti qurultaya qeder catismazliqlarin aradan qaldirilmasi tovsiye olunmusdu Qurultay Duma seckilerinde kadetlerle birlikde hereket etmeyi qerara almisdi Azerbaycan siyasetcileri ve ziyalilari Ayaq uste sagdan 2 ci Elimerdan bey Topcubasovdur Tiflis 1906 ci il 1906 ci il avqustun 15 21 de yene de Nijni Novqorodda kecirilen Umumrusiya muselmanlarinin III qurultayinda Elimerdan bey Topcubasov sedr secildi Qurultay her biri 15 neferden ibaret iki komissiya tehsil ve dini isler uzre yaratdi Komissiya sedrlerinin meruzeleri esasinda 33 maddelik Mekteb islahati ve 13 maddeden ibaret dini siyasetin tekmillesdirilmesi haqqinda qerar qebul edildi Qurultayda hemcinin Ittifaqi Muslimin in Elimerdan bey Topcubasov terefinden hazirlanan 11 bolme ve 79 maddeden ibaret proqrami qebul edildi Proqramda konstitusiyali monarxiya ideyasi ireli surulurdu Ittifaqi Muslimin in 15 neferden ibaret Merkezi Komitesi ve onun nezdinde 3 neferlik daimi buro secilmisdi Elimerdan bey Topcubasov Merkezi Komitenin ve buronun uzvu secilmisdi O hemcinin partiyanin ve huquq komissiyasinin sedri de secilmisdir 1914 cu ilin iyun ayinin 15 25 de Rusiyanin muselman vilayetlerinden olan 6 nefer Duma deputati ve 34 nefer taninmis ictimai siyasi nufuzlu ruhani Peterburqda toplasib musavire kecirdi Musavireye sedrlik eden IV Dumada muselman fraksiyasinin rehberi K M Tevkelevin teklifi ile bu toplanti IV Muselman qurultayi hesab edildi Bu musavire qurultayda Elimerdan bey Topcubasov Ebulsuqut Axtyamovla birlikde sedrin muavinleri secildiler Umumrusiya muselmanarinin icazeli IV qurultayi 15 avqustun Rusiya muselmanlarinin hemreyliyi gunu kimi bayram edilmesini qerara almisdi Qurultay Ruhani yigincaqlari ve muselman dini mekteblerinin islahati meselelerine hesr olunmusdu Qurultayin 8 may tarixli iclasinda Elimerdan bey Topcubasov Azerbaycan numayendeleri adindan novbedenkenar cixis ederek Azerbaycan xalqini gozleyen milli qirgin tehlukesi haqqinda Rusiya muselmanlarini hem de muveqqeti hokumeti xeberdar etmisdi Bu mesele ile bagli qurultay Elimerdan bey Topcubasovun rehberliyi ile Peterburqa numayende heyeti gonderilmesi haqqinda qerar qebul etdi Fevral inqilabindan sonra qurultay saylari sifirlanmisdir 1 11 may 1917 ci il tarixinde milyoncu Semsi Esedullayevin Moskvadaki evinde Rusiya muselmanlarinin qurultayi kecirildi Elimerdan bey qurultayin idare heyetine uzv secilmisdir Qurultayda idare etme milli medeni muxtariyyet meselesi etrafinda muzakireler baslamis ve boyumus neticede numayendeler Elimerdan bey Topcubasovun rehberliyi altinda bir daha onun muzakiresine baslamisdir Numayendelere muraciet eden Topcubasov idare usulu meselesinin cox muhum ve boyuk bir siyasi problem oldugunu ve bunun onlar ucun bir imtahan meqami oldugunu qeyd etmisdir O hemcinin bele bir fikir de seslendirmisdir Her seyden evvel biz xalq cumhuriyyeti demokratik federal cumhuriyyet isteyirik bu bizim esas dileyimizdir Xalq cumhuriyyeti demek butun hakimiyyetin tamamile xalqin demokrasinin oz elinde bulunan idare demekdir Buna diger bir sozle xalq hakimiyyeti de deyilir1914 1917 ci illerde Esas meqale Qafqaz Muselmanlari QurultayiIsmayil bey Qaspirali ve Topcubasov Sankt Peterburq 1914 cu il Elimerdan bey Topcubasov 1914 cu ilde Bakida 45 neferden ibaret Mesveret Meclisi teskil etmis muselmanlarin Telebler paketi ni hazirlayaraq car hakimiyyeti orqanlarina gondermisdir 1915 ci ilde Bakida Nicat Cemiyyetinin rehber postlarina seckiler kecirildi Elimerdan bey seckilerde cemiyyetin sedri secildi Baxmayaraq ki cemiyyetin sedri de fakto Isa bey Asurbeyov idi lakin muxtelif dovrlerde muxtelif sexsler cemiyyete de yure sedrlik etmisdir Elimerdan bey ise bu vezifede 1916 ci iledek calismisdir Fevral inqilabindan sonra 1917 ci ilin aprelin 15 20 de Bakida Qafqaz Muselmanlari Qurultayinin kecirildi Hemin qurultaya sedrliyi Elimerdan bey Topcubasov etdi Qurultayin acilisinda o dedi Qafqaz muselmanlarinin bugunku qurultayi oten yuz il erzinde birinci xalq qurultayidir ki burada Qafqaz muselmanlarinin azad sozu esidilecek Bu qurultay gerek Qafqazin kecmis tarixi ezemetini berpa etsin O hemcinin Qafqazda milli zeminde bas veren toqqusmalara isare ederek bildirdi Kohne rus hokumetinin Rusiyada yasayan rus olmayan xalqlara qarsi siyaseti ayirici siyaset idi ermenilerle azerbaycanlilar arasinda olan toqqusma da insana nifret siyasetinin neticesi idi Qurultayda Reyaset Heyeti adindan cixis eden Elimerdan bey Topcubasov mayin 7 de kecirilen altinci iclasa da sedrlik etmisdi 1917 ci il avqustun 12 15 de Moskvada dovlet musaviresi cagirildi Muveqqeti hokumetin cagirdigi bu musavireye Rusiyanin muxtelif yerlerinden gelmis 34 muselman numayende arasinda Elimerdan bey Topcubasov da var idi Avqustun 13 de Moskva musaviresinin muselman numayendelerinin iclasi kecirildi Burada musavirede cixis edecek numayendenin meruzesini hazirlayacaq komissiya teskil edildi Komissiya meruzeni hazirlamagi ve nitq soylemeyi Elimerdan bey Topcubasova tapsirdi Elimerdan bey Topcubasov musaviredeki nitqinde qeyd etdi ki Rusiyada yasayan muselmanlar carizmin devrilmesini alqislayir her yerde demokratik esaslarla yaranmaga baslamis ictimai ve siyasi teskilatlari inqilabi nailiyyetleri azadliq beraberlik ve qardasligi qoruyur ve mohkemlendirirler Ictimai Teskilatlarinin Surasinda 1917 ci il martin 5 de Bakida Muselman Ictimai Teskilatlari Surasi ve onun Icraiyye Komitesi yaradildi Memmedhesen Hacinski I Frolov Ibrahim bey Heyderov ve basqalari ile yanasi Elimerdan bey Topcubasov da Komitenin terkibine daxil oldu 1917 ci il martin 29 da Bakida Muselman Milli Surasinin Muveqqeti Icraiyye Komitesi teskil edildi Onun terkibine Mehemmed Emin Resulzade Memmedhesen Hacinski Elimerdan bey Topcubasov ve basqalari secildi 17 iyul 1917 ci il tarixinde ise 33 neferden ibaret yeni icraiyye komitesi teskil olundu Elimerdan bey Topcubasov yeni Icraiyye Komitenin sedri secildi Baki Muselman Ictimai Teskilatlari Surasinin Icraiyye Komitesi 1917 ci il avqustun 29 da Kornilov eksinqilabi qiyamini qetiyyetle pisleyerek Muveqqeti hokumeti tam mudafie etdiyini bildirdi 1917 ci il sentyabrin 5 6 da ve 12 de Baki Muselman Ictimai Teskilatlari Komitesinin novbeti iclasi cagirildi Iclasda Komitenin sedri Elimerdan bey Topcubasov sedrin muavinleri Mehemmed Emin Resulzade ve Feteli xan Xoyski secildi 1917 ci ilde Rusiyada bas vermis Oktyabr inqilabinin neticesinde Stepan Saumyanin basciliq etdiyi bolsevik Baki Soveti Baki quberniyasinda hakimiyyeti ele kecirmisdi Bakida rus ve ermeni silahli desteleri Azerbaycan ehalisini qaret etmeye baslayir Soygunculuq qarma qarisiqliq ve ozbasina axtarislar ancaq azerbaycanlilarin yasadigi mehellelerde bas veririrdi Buna etiraz eden muselman tacirleri butun magazalari baglamisdilar 1917 ci il dekabrin 26 da Bakida turklerin dukan ve magazalarinin demek olar ki coxu baglanmisdi Hadiselerden telasa dusen azerbaycanlilar narahat olmaga baslayirlar Ismailiyye binasinin qarsisinda mitinq kecirilir ve buraya 3000 nefere qeder turk toplasir ve onlar Muselman Ictimai Teskilatlari Komitesinden teleb edir ki seherde qayda qanun yaradilmasi ucun tedbir gorsunler Cixis eden natiqler soygunculuga zorakiliga ve ozbasina axtarislara etiraz edirdiler Mitinqe gelen Baki Soveti Icraiyye Komitesinin sedr muavini Prokofi Caparidze ehalini sakilesdirmek meqsedile Sovet terefinden her cur ozbasinaliga son qoymaq ucun lazimi olcu goturuleceyine soz verir Mitinqde istirak eden Mehemmed Emin Resulzade seherde qarma qarisiqliq olmasin deye 5 neferden ibaret komissiya yaradilmasini teklif edir Uzun muzakirelerden sonra qebul edilen qetnamede gosterilirdi ki ozbasina axtarislarin aparilmasina ve silahlarin musadire olunmasina yol verilmesin muselmanlarin yasadigi sahelere muselman milisleri qoyulsun Eyni zamanda qeyd olunurdu ki qebul edilmis qerarlari heyata kecirmek ucun Herbi Inqilabi Komitesi ile birge 5 neferden ibaret komissiyanin yaradilmasini Milli Komiteye tapsirilsin Ele hemin gun qoyulan telebleri yerine yetirmek ucun Milli Komitenin tecili yigincagi kecirilir Bu yigincaqda Elimerdan bey Topcubasov Besir bey Asurbeyov Mehemmed Emin Resulzade Ibrahim bey Heyderov ve Memmedhesen Hacinski istirak edirdi Buna baxmayaraq 31 mart tarixinde kutlevi soyqirim heyata kecirildi Baki Seher Inqilabi Mudafie Komitesi IMK 1918 ci il aprelin 1 de muselman teskilatlarina ultimatum vermisdi Ultimatumun teleblerin yerine yetirilmesi muddeti 1 aprel 1918 gunduz saat 3 e teyin olunmusdu Danisiqlar axsam saat 5 de baslamisdi Sulh danisiqlarinda inqilabi mudafie komitesinden Caparidze Saakyan Zevin Fioletov ve Dudin Musavat partiyasindan Kazimzade Rusiyada Muselmanciliq partiyasindan Tagiyev seherin reisi Ilyuskin Zaqafqaziya Milli Komitesinin uzvu Topcubasov Molla Haci Mir Mirmohsun ve Haci Huseyn Tagiyev Ermeni Milli Surasindan L Atabekyan ve Ter Mikaelyan gorkemli muselman ve ermeni ictimai xadimleri Iranin konsulu Hebibulla xan ve basqalari istirak etmisdi Azerbaycan numayende heyetinin uzvleri telebleri yerine yetirmeye razi olduqlarini bildirdiler ve cavab senedine imza atdilar Seckiler Musavat Partiyasinin 1917 ci ilin oktyabrinda kecirilen Birinci Qurultayinda Muselman Milli Komitesinin sedri Elimerdan bey Topcubasov cixisinda beyan etdi ki Milli Komitenin arzu ve meqsedleri Musavatin arzu ve meqsedleri ile tamamile uygun gelir Baki Muselman Ictimai Teskilatlari Komitesi ile Musavat Partiyasinin proqramlari ust uste dusduyunden onlar 1917 ci ilin oktyabrinda Baki Seher Dumasina seckilere vahid siyahi ile gedirdiler Oktyabr noyabr aylarinda Elimerdan bey Topcubasov umumi secki huququ esasinda Baki Seher Dumasina kecirilmis seckilerde istirak etmis ve Baki Seher Dumasina uzv secilmisdir 10 nomreli vahid siyahi 1917 ci ilin noyabrin 26 dan 28 ne qeder Cenubi Qafqazda Umumrusiya Muessisler Meclisine seckiler kecirildi Musavat Partiyasi ve Muselman Milli Komiteleri seckilerde vahid 10 nomreli siyahi ile istirak etdi Bu siyahida birinci sirada Xususi Zaqafqaziya Komitesinin uzvu Memmed Yusif Ceferov ikinci sirada ise Elimerdan bey Topcubasovun adi yazilmisdi Musavat Partiyasi ve Muselman Milli Komitelerinin vahid 10 nomreli siyahisi Zaqafqaziya secki bolgesinde 615 816 25 08 ses toplayaraq esasen Gurcustan ehalisinin ses verdiyi menseviklerden sonra seckini ikinci tamamladi Bu hemcinin 10 nomreli siyahiya muselmanlarinin 63 faizinin ses verdiyi menasina gelirdi Elimerdan bey Topcubasov bu seckilerdeki qelebeden sonra 1917 ci ilin dekabr ayinda Cenubi Qafqaz Muselman Komitesinin rehberliyinden istefa verdi lakin Rusiyada hakimiyyete gelen bolsevikler 1918 ci ilin yanvarin 5 de fealiyyete baslayan Umumrusiya Muessisler Meclisinin yanvarin 6 da buraxilmasi haqqinda dekret verdiler Zaqafqaziya Seyminde Bu hadiseden sonra 1918 ci ilin yanvarinda Tiflisde Zaqafqaziyadan Muesissler Meclisine secilen numayendeler regional qanunverici orqan olan Zaqafqaziya Seyminin yaradilmasi qerarina geldiler ve Seymin ilk iclasi 1918 ci ilin fevralin 23 de kecirildi Elimerdan bey Topcubasov da Seymin uzvu olmusdur Seymde muselman uzvler Muselman fraksiyasini tesis etdiler Elimerdan bey Topcubasov Muselman ve demokratik biterefler qrupu nun uzvu olaraq bu fraksiyaya daxil oldu Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti dovru Elimerdan bey Topcubasov 1918 ci ilin mart hadiselerinden sonra aprel ayinin 3 de Elimerdan bey Topcubasov ermeni esgerleri terefinden hebs edilib bir ay saxlanildi Sonradan Hummet teskilatinin zaminliyine verilib azad olunsa da ermenilerin telebi ile yeniden tutulub Bayil hebsxanasina gonderildi Hebsxanadaki agir seraitden sonra nezaret altinda xestexanaya yerlesdirilen Topcubasov yeniden zamine verilerek azadliga buraxildi 28 may 1918 ci il tarixinde Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Milli Surasi Tiflisde Azerbaycanin Istiqlal Beyannamesini imzaladigi vaxtda Elimerdan bey Bakida hebsde idi Bu sebebden o ilk hokumet olan I Xoyski hokumetinde post tuta bilmemisdir Hokumetde Elimerdan bey Topcubasov Feteli xan Xoyskinin 1918 ci ilin 17 iyunu tarixinde teskil etdiyi II Xoyski hokumetinde portfelsiz nazir teyin olunmusdur 6 oktyabr tarixinde kabine daxili deyisiklikler zamani Topcubasov xarici isler naziri vezifesine teyin edilmisdir Hokumet Osmanli imperiyasi ve onun vasitesile Avropa olkeleri ile diplomatik elaqeler yaratmaq meqsedile Elimerdan bey Topcubasovu fovqelade selahiyyetli nazir kimi Istanbula gondermisdir 1918 ci ilin avqustunda Nazirler Surasinin sedri Feteli xan Xoyski bu mezmunda 1144 sayli qerar verdi ve bununla bagli Istanbuldaki Azerbaycan Sulh Numayende Heyetinin sedri Mehemmed Emin Resulzadeye teleqram gonderdi Azerbaycan Sulh Numayende Heyetinin cenab sedrine Hokumetin 1918 ci ilin 20 avqust tarixli qerarina esasen Azerbaycan Respublikasi hokumetinin uzvu nazir Elimerdan bey Topcubasov Azerbaycan Respublikasinin maraqlarina aid olan butun meselelerle bagli fovqelade selahiyyetle Osmanli hokumeti imperatorluguna gonderilir Hokumet qerara aldi ki sedrlik etdiyiniz numayendeleri melumatlandiraq ki eger Beynelxalq konfrans bas tutarsa Elimerdan bey Topcubasovla elaqede olun ve o Azerbaycan Sulh Numayendeliyinin tamhuquqlu uzvu kimi orada istirak etmek huququna malikdir 1918 ci il avqustun 23 de Genceden yola dusen Elimerdan bey Topcubasov evvelce Tiflisde qalaraq bir sira gorusler kecirmisdir Burada o Gurcustan hokumetinin rehberleri ve Osmanli numayendesi Ebdul Kerim Pasa ile gorusler kecirmis daha sonra ise Batum marsrutu ile hereket etmisdir Elimerdan bey Topcubasov fovqelade numayende ve selahiyyetli nazir kimi 1918 ci il sentyabrin 28 de Istanbula geldi ve bir nece gun sonra resmi goruslere basladi Elimerdan bey Topcubasovun ilk gorusunu Osmanli imperiyasinin sedrezemi Telet Pasa ile kecirmisdir Telet Pasa hemin gorusde Berline olan seferi haqqinda melumat verdi ve orada Azerbaycanin maraqlarindan cixis etdiyini soyledi O Avstriya Macaristanin ve Almaniyanin helelik Azerbaycanin dovlet musteqilliyini tanimaq istemediyini soyledi Telet Pasa Rusiyanin movqeyini aciqlayan sefir Ioffenin Muselmanlar Qafqazda Turkiyenin tezyiqi ile musteqil dovletlerini yaradirlar fikrini qeyd etdi Elimerdan bey Topcubasov ise bele demisdir Men bir qeder rus bolsevizmi ile tanisam Sizi inandiriram ki indiki Rusiya hokumeti de muselmanlara yaxsi munasibetde deyil Bunu bolsevikler taninmis milletci sovinistler olan ve bir gunde bolseviklere cevrilen ermeni dasnaklarini Bakida ozlerine komeye devet ederken subut etdiler Telet Pasa oz novbesinde demisdi ki bizim yalniz bir arzumuz yeni Rusiya imperiyasinin dagilmasi yerine yetmisdir Bu hem bizim hem sizin hem de ki butun Qafqaz ve Rusiya xalqlari ucun yaxsi neticedir Bundan semereli istifade etmek ucun azerbaycanlilar ermeniler ve gurculer oz aralarinda olan kicik ziddiyyet ve naraziliqlari unudub semimi elaqeler yaratmalidirlar Elimerdan bey Topcubasov Bakinin azad olunmasinda gosterilen komeye gore Turkiye hokumetine oz tesekkurunu bildirdi Elimerdan bey Topcubasov oktyabrin 2 de eyni gunde Osmanli xarici isler naziri Ehmed Nesimi ile de gorus kecirdi Bu gorusde de Ehmed bey Elimerdan beye Osmanli imperiyasinin Azerbaycana komek etmeye her zaman hazir oldugunu qeyd etdi ve olkenin ermeni ve gurculerle serhedleri meselesine toxundu Osmanli xarici isler naziri Ehmed Nesim bey Qafqaz respublikalarinin oz aralarinda olan ixtilaflari aradan qaldirmagin qarsiliqli raziliq esasinda serhedleri mueyyenlesdirmeyin zeruriliyini qeyd etmisdir Elimerdan bey Topcubasov ise ermenilerle bir yerde islemeyin qeyri mumkunluyunu esaslandirmis ve demisdi ki ermenilerin istahi cox boyukdur Bu istahi onlar ozgelerin ilk novbede bizim hesabimiza doyurmaq isteyirler Onlar demek olar ki butun olkelerin paytaxtlarinda eks tebligat aparib bizim milletin oz dovlet heyatini qurmaga qadir olmadigini ve qonsu xalqlarla sulh seraitinde yasamagi bacarmadigina dair saxta melumatlar yayib Azerbaycanin menafeyine ziyan vururlar Buna gore de Avropa paytaxtlarinda numayendeliyimizin olmasi bizim ucun zeruridir Elimerdan beyin Azerbaycan Sulh Numayende Heyetine sedr teyin olunmasi haqqinda qerar Elimerdan bey oktyabrin 2 de Osmanli sultani VI Mehmed Vahideddinin qebulunda olmusdur Elimerdan bey danisiqlar zamani qeyd etmisdi ki azerbaycanlilari coxlu istemeyenler vardir lakin azerbaycanlilar hec vaxt dusmenlerden qorxmamislar cunki bilirler ki onlarin boyuk dostu vardir Dost yox qardas deye Sultan sohbete baslamis ve bildirmisdi ki butun turkler azerbaycanlilarin qardasidir ve bu qardasliq ebedi olmalidir Elimerdan bey Istanbulda bu xronologiya ile gorusler kecirmisdir 1918 ci il 3 oktyabr 3 cu gun saat 12 40 da Osmanli imperiyasinin edliyye naziri Xelil beyle Mentese gorus 1918 ci il 3 oktyabr 3 cu gun saat 12 50 de Osmanli imperiyasinin herb naziri Enver Pasa ile gorus 1918 ci il 21 oktyabr birinci gun saat 14 15 de Osmanli imperiyasinin yeni sedrezemi Ehmed Izzet Pasa ile gorus 1918 ci il 27 oktyabr bazar gunu saat 12 de Osmanli imperiyasinin yeni xarici isler naziri Mehmed Nebi beyle gorus 1918 ci il 28 oktyabr birinci gun saat 12 15 de Osmanli imperiyasinin xalq maarif nazirinin muavini ile gorus 1918 ci il 28 oktyabr birinci gun Osmanli imperiyasinin yeni seyxulislami Omer Hulusi efendi ile gorus 1918 ci il 3 noyabr saat 21 30 da Osmanli imperiyasinin deniz behriyye naziri ve Osmanlinin Batum ve Trapezund konfransindaki numayende heyetinin sedri Rauf beyle gorus 1918 ci il 4 noyabr saat 12 10 da Osmanli imperiyasinin xarici isler nazirinin muavini Resad Hikmet beyle gorus 1918 ci il 5 noyabr saat 11 20 de Osmanli imperiyasinin Xarici Isler Nazirliyinde Mehmed Nebi beyle gorus 1918 ci il 8 noyabr saat 14 de Osmanli imperiyasinin maliyye naziri Mehmed Cavid beyle gorus Herbi nazir Enver Pasa ile danisiqlar zamani Azerbaycan ordusu ucun herbi kadrlarin hazirlanmasi silah ve herbi sursat techizati ile bagli meseleler xalq maarifi nazirinin muavini ile gorusde azerbaycanli genclerin Turkiyeye oxumaga gonderilmesi meselesi muzakire edilmisdi Elimerdan bey seyxulislamla Omer Hulusi efendi ile gorusunde yuzillik rus mustemlekeciliyinin Azerbaycan meneviyyatina vurdugu zerbeni qeyd ederek sunni sie edavetinin qizisdirilmasinin enenevi rus siyaseti oldugunu gostermis ve Rusiya imperatoru I Pyotrun vesiyyetlerini misal getirmisdi Mudros muqavilesi 1918 ci ilin payizinda Almaniya Osmanli Avstriya Macaristan ve Bolqaristanin daxil oldugu Dordler Ittifaqi Birinci Dunya muharibesinde meglubiyyete ugramisdi Oktyabrin 30 da Osmanli imperiyasi Mudros muqavilesinin agir sertlerine imza atmaga mecbur olmusdu Hemin sazisin 11 ci maddesine gore turk ordusu tezlikle Azerbaycan ve Zaqafqaziyani terk etmeli Azerbaycanda olan Osmanli desteleri bir hefteden gec olmayaraq Bakidan bir aydan gec olmayaraq butun Azerbaycandan cixmali idi 15 ci maddeye gore Turkiye Zaqafqaziya demir yolu uzerinde nezaret huququnu Antantaya vermeli ve muttefiqlerin Bakini tutmasina hec bir etiraz etmemeli idi Noyabrin 4 de Elimerdan bey Mudros muqavilesinin Azerbaycana aid hissesi ile bagli Osmanli hokumetinin xarici isler nazirinin muavini Resad Hikmet beye etiraz notasi verdi O Baki seheri haqqinda maddenin Mudros muqavilesine daxil edilmesinin beynelxalq huquqa zidd olmasini Azerbaycanin ingilisler terefinden isgal edilmesinin asanlasmasina xidmet etdiyini bildirdi Osmanli Xarici Isler Nazirliyi ise cavab notasinda bildirirdi ki Antanta ile barisiq sertlerini yerine yetirerken sultan hokumeti ingilis qosunlarinin Bakini tutmasi ile bagli yarana bilecek munaqiseden kenarda qalmaq isteyir Mudros muqavilesine esasen Azerbaycan erazisi ingilis qosunlarinin isgal zonasina daxil edilmisdi Elimerdan bey oktyabrin 31 de Istanbuldan bas nazir Feteli xan Xoyskiye yazdigi mektubunda tecili suretde Rest ve Enzelide olan ingilislerle danisiga girmeyi ve Milli Suranin cagirilmasini meslehet gormusdu Bu cagirisa cavab olaraq Nesib bey Yusifbeyli Ehmed bey Agaoglu ve Musa bey Refiyevden ibaret numayende heyeti noyabrin evvelinde Boyuk Britaniyanin Simali Iran ordusunun komandanligi ile gorusmek ucun Enzeliye yola dusmusdu Azerbaycan hokumetinin numayendeleri hele 1918 ci ilin noyabrinda Enzelide Muttefiq qosunlarin bas komandani general Vilyam Tomsonla danisiqlar zamani Azerbaycanin beynelxalq sulh konfransinda istirak edeceyine teminat almisdilar Topcubasov ermeni ve gurcu numayendeleri ile temasda olub elaqeleri mohkemlendirmeyi ve Azerbaycanin konfransa hazirlasmasini zeruri hesab edirdi 1918 ci il noyabrin 17 de general Vilyam Tomsonun basciligi ile ingilis qosunlari Bakiya daxil oldu Hemin vaxt Istanbulda Antanta Fransa Ingiltere Amerika Italiya Yunanistan ve Yaponiya diplomatik numayendelerine teqdim edilmis memorandumun muellifi olan Topcubasov Azerbaycan hokumeti adindan esrler boyu qonsuluq etmis ermeni ve gurcu xalqlari ile daha da yaxinlasmagin bu xalqlarin bir konfederasiyada birlesmesinin mumkun hesab edildiyini bildirdi Elimerdan bey Topcubasov Istanbulda Ukraynanin Osmanlidaki temsilcisi Sukovkin Qacar dovletinin Osmanlidaki temsilcisi Mirze Mahmud xan ingilis polkovniki Tamp Rusiya muveqqeti hokumetinin sabiq xarici isler naziri Pavel Milyukov Amerika resmisi prezident Vilsonla yaxinligi ile secilen cenab Braun Italiya Kralliginin Osmanlidaki numayendeliyinin katibi qraf Sfort Isvecin Osmanli temsilcisi Ankarxberd Rusiya imperiyasinin kecmis xarici isler naziri Sergey Sazonov Amerikanin Osmanlidaki diplomatik temsilcisi Heyk Qacar dovletinin xarici isler naziri Musaverel Memalek xan Hollandiyanin Osmanlidaki temsilcisi Van Der Does de Villebua Ukraynanin Bolqaristan temsilcisi A Sulqin Ermeni Milli Surasinin sedri ve Ermeni numayendelerinin Paris Sulh Konfransindaki bascisi Avetis Aqaronyan ile de gorusler kecirmisdir Elimerdan bey Topcubasov bu goruslerde hemin olke temsilcilerine Azerbaycanla bagli melumatlar verir onlarin munasibet ve yanasmalarini oyrenirdi Bu goruslerde Topcubasov onlara Mudros muqavilesi ile bagli Azerbaycanin etiraz notasini teqdim etmisdir Amerika diplomatik numayendesi Naesk ile gorusunde Amerika Birlesmis Statlari pezidenti Vudro Vilsonun on dord sulh prinsipi nin Azerbaycana samil edilmesini respublikanin istiqlaliyyetinin Amerika Birlesmis Statlari terefinden taninmasina komeklik gostermesini xahis etmisdi Eyni zamanda agqvardiyaci Kolcak ve Denikin hokumetinin numayendesi Sergey Sazonovla gorusunde Azerbaycanin Rusiya esaretinden qurtarib musteqil respublika yaratdigini ve Rusiyanin daxili islerine qarismayacagini esaslandirdi Topcubasovun Qacar dovletinin xarici isler naziri Eliqulu xan Ensari ile danisigindan sonra Iran terefinin dusmencilik movqeyini bir qeder yumsaltmaq mumkun oldu Ingilis polkovniki Tampla gorusden sonra o Admiral Londondan Rusiya imperiyasindan ayrilmis dovletlerin temsilcilerini qebul etmemek haqqinda formal tapsiriq aldigini yazirdi Rusiya imperiyasinin kecmis xarici isler naziri Sergey Sazonovla kecirilen bir gorusde ise o Qafqaz muselmanlarinin ruslara cox yaxin oldugunu ve Rusiyadan ayrilmaq istemediyini Elimerdan bey Topcubasova catdirdi Elimerdan bey Topcubasovun kecirdiyi diger gorusde Qacar dovletinin xarici isler naziri Muaverel Memalek Eli Qulu xan Bu da dogrudur ki Azerbaycan bizim sahlarin hakimiyyetine tabe olmusdu deye fikir bildirmisdi 7 dekabr 1918 ci ilde Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin Parlamentinin acilisi kecirildi ve movcud II Xoyski hokumeti istefa verdi Yene Feteli xan Xoyski rehberliyinde qurulan III Xoyski hokumetinde ise Elimerdan bey Topcubasov nazir teyin olunmadi 1918 ci ilin dekabrin 16 da Elimerdan bey Topcubasov Azerbaycanin musteqil dovlet olaraq taninmasinda yarana bilecek problemle bagli Nazirler Surasinin sedri Feteli xan Xoyskiye mektub yazdi ve Paris Sulh Konfransinda istirak ucun butun Zaqafqaziya Respublikalarinin temsilcilerinden Umumi Numayende Heyeti formalasdirmagi teklif etdi Kiminle gorusdumse sedrezemden baslayaraq Turkiye nazirleri xariciler publisistler onlarin sirasinda Turkiyenin deniz naziri Turkiyenin sulh danisiqlarinda Numayende Heyetinin sedri Rauf beyle olan goruslerimizde hami bir fikre onem verirdi ki musteqilliye nail olmagin yolu Qafqaz xalqlarindan ibaret Konfederasiya yaratmaqdir Mence bu helelik yegane cixis yoludurElimerdan bey Topcubasovun deputatliq nisani 1918 ci ilin 23 dekabrinda Elimerdan bey Topcubasovun Fransa Respublikasinin Osmanlidaki diplomatik temsilcisine Fransa hokumetine memorandumun catdirilmasi ile bagli mektubu teqdim olundu Hemin mektub Amerika Birlesmis Statlarinin ve Italiyanin Osmanlidaki temsilcilerine de catdirildi Bu mektubda o elave olunmus memorandum haqqinda melumat verirdi Qeyd edirdi ki memorandumda Qafqaz Azerbaycani ile bagli onun bolseviklere qarsi apardigi mubarize musteqil Azerbaycan Respublikasi ehalisi erazisi gelecek qurulusu haqqinda melumatlar vardir Elimerdan bey Topcubasov mektubunda Fransa Respublikasinin Azerbaycan Respublikasinin musteqilliyini taniyacagina umid etdiyini qeyd edirdi Parlamentde 1918 ci il dekabrin 7 de Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Parlamenti tesis olundu Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Milli Surasinin ve Musavat Partiyasinin sedri Mehemmed Emin Resulzade parlamenti acaraq bu munasibetle onun uzvlerini tebrik etdi ve onlari xalqin menafeyinin ve emin amanliginin mudafiecisi olmaga cagirdi Eyni zamanda Mehemmed Emin Resulzade parlamentin sedrinin ve muavinin secilmesini teklif etdi O sedr postuna Elimerdan bey Topcubasovu namized gosterdi Istanbulda olmasina baxmayaraq sesverme zamani hem sosialistler hem ittihadcilar hem de musavatcilar terefinden Elimerdan bey desteklenerek yekdillikle sedr secildi lakin o seferde oldugu ucun parlamentin fealiyyetine evvelce Hesen bey Agayev daha sonra ise Memmed Yusif Ceferov rehberlik etdi Elimerdan bey parlamentde hec bir fraksiyanin uzvu olmamisdir 1918 ci ilin dekabr ayinin 28 de ise parlament Paris Sulh Konfransina gedecek numayende heyetinin terkibini secdi Bu terkibe Elimerdan bey Topcubasov sedr Memmedhesen Hacinski sedr muavini Ekber aga Seyxulislamov Ehmed bey Agayev Mehemmed Meherremov Ceyhun Hacibeyli ve Mir Yaqub Mehdiyev daxil oldu Parlament komissiyalarinin ve sedaretin terkibi bir il tamam olduqdan sonra 7 dekabr 1919 yenilenmeli idi lakin uzvlerin teklifi ile yeni daxili seckiler texire salinmisdir Parlamentin 29 dekabr 1919 tarixli sayca yuz on birinci iclasinda sedaret ucun sesverme kecirilir Sedrliye Elimerdan bey Topcubasov Mehemmed Emin Resulzade terefinden yeniden namized gosterilir Qapali sesverme ag qara sarlarla yolu ile Elimerdan bey Topcubasov lehine 67 sar ag eleyhine 8 sar qara istifade olunur Belelikle Elimerdan bey Topcubasov yeniden 1 illik muddete yeniden sedr secilir Numayende Heyetinde Gurcustan ve numayendeleri ile On cergede soldan saga Memmedhesen Hacinski Ekber aga Seyxulislamov Gurcustan Numayende Heyetinin sedri Nikolay Cxeidze Elimerdan bey Topcubasov Polsa Numayende Heyetinin uzvu Roman Dmovski Paris 1920 ci il 1919 cu il yanvarin 20 de Paris Sulh Konfransinda istirak edecek Azerbaycan Numayende Heyeti Istanbula geldi lakin Fransa hokumeti onlarin Parise gelmesine viza vermedi Azerbaycan Numayende Heyetinin Parise buraxilmamasi onlarda ve Azerbaycan hokumetinde narahatliq yaradirdi Elimerdan bey Topcubasovun 1919 cu ilin 22 fevralinda gonderdiyi teleqramda yazilirdi Konstantinopoldan Bakiya Ingilis Qerargahina teleqramma Hokumetin sedrine catdirmagi xahis edirem ki icaze verilmediyinden hele Parise gede bilmemisem Bu zaman Elimerdan bey Topcubasov Turkiye Iran Rusiya Amerika Birlesmis Statlari Boyuk Britaniya Fransa diplomatlari ve numayendeleri ile gorusler kecirmis onlara Azerbaycanin siyasi ve iqtisadi veziyyeti haqqinda melumat vermis Azerbaycanin bir musteqil dovlet kimi oz olkeleri terefinden taninmasina komeklik gostermelerini xahis etmisdir Azerbaycan Numayende Heyeti Parisde Elimerdan bey Topcubasovun Nazirler Surasinin sedri Feteli xan Xoyskiye yazdigi 17 mart 1919 cu il tarixli mektubundan melum olur ki muttefiq quvvelerin temsilcileri Azerbaycan Numayende Heyetinin Paris Sulh Konfransina getmesine manecilik yaradirlar Fransa resmileri ile aparilan danisiqlar neticesinde martin 29 da Azerbaycan Numayende Heyetinin yalniz 2 ve ya 3 neferin Parise getmesine icaze verildiyi bildirilirdi Ingilis numayendeliyi Elimerdan bey Topcubasovun Londona getmesine de icaze vermir Fransa numayendeliyi ise yalniz fransizlarin mueyyen etdikleri 3 neferin Parise getmeyine razilasirdi Parise Azerbaycan numayendeleri ile yanasi Don Kuban Daglilar Respublikasi Ukrayna ve Gurcustan numayendelerinin bir hissesi de buraxilmamisdi Bu olkelerin numayendeleri Parise viza almaq ucun birlikde mubarize aparmaga basladilar Elimerdan bey Topcubasovun basciligi ile memorandum hazirlandi ve numayendeler onu imzalayib Istanbulda olan Boyuk Britaniya ali komissari admiral Vebbe teqdim etdiler lakin gozlenilmeden Amerika Birlesmis Statlari prezidenti Vudro Vilsonun resmi sekilde Versal konfransinda Qafqaz meselesini qoymasini nezere alinaraq numayendelerin Parise getmesine icaze verildi 1919 cu il aprelin 22 de Azerbaycan Numayende Heyeti Elimerdan bey Topcubasovun rehberliyi ile Parise yola dusdu May ayinin evvellerinde Parise gelen Azerbaycan Numayende Heyeti uzvleri Elimerdan bey Topcubasov Ehmed bey Agaoglu ve Ceyhun Hacibeyli terefinden Qafqaz Azerbaycani Respublikasinin Paris Sulh Konfransina memorandumu adli sened hazirlanaraq fransiz ve ingilis dillerinde nesr olundu Senedde qeyd olunurdu ki bu bir heqiqetdir ki milyonlarla azerbaycanlini indiye qeder hec kim tanimir onlarin etnoqrafiyasi tarixi edebiyyati heyat terzleri indiye qeder derin tedqiqatin predmeti olmayib Azerbaycanda hakimiyyeti yuz il davam eden rus rejimi devrilmisdir Bu rejim her vasite ile Azerbaycan xalqini ruslasdirmaga onun milli xarakterini sixisdirib cixarmaga calisirdi Heyet hemcinin Qafqaz Azerbaycani ehalisinin etnik ve antropoloji terkibi Qafqaz Azerbaycaninin iqtisadi ve maliyye veziyyeti adli senedler de hazirlamisdir 1919 cu ilin may ayi erzinde Azerbaycan Numayende Heyeti Polsa Gurcustan Iran Ermenistan ve Daglilar Respublikasinin numayende heyetleri ile gorusmus ve siyasi iqtisadi veziyyetle elaqedar sohbetler aparmislar Azerbaycan Numayende Heyeti bu dovrde 12 informasiya bulleteni de nesr etmisdir Bu dovrde Bakida I Yusifbeyli hokumetinin 1919 cu il 26 may tarixli qerari ile hemin il mayin 28 de Azerbaycanin musteqilliyinin elan olunmasinin 1 ci ildonumu gunu kimi qeyd edilmisdi Bayram gunu butun qezetlerin xususile Azerbaycan ve rus dillerinde nesr olunan hokumet qezeti Azerbaycan in bir nomresi basdan basa Istiqlaliyyetin ildonumune hesr edilmisdi 6 sehifede cixan Azerbaycan qezetinin butun sehifelerinde asagidaki suarlar mansete cixarilmisdi Yasasin musteqil Azerbaycan Cumhuriyyeti Yasasin Cahan Demokratiyasi Yasasin teyini muqedderat huququ Yasasin turk milleti Yasasin milletlerin qardasligi Yasasin Hurriyyet ve Istiqlal qehr olsun dusmenler Hemin nomrede Elimerdan bey Topcubasov Mehemmed Emin Resulzade Nesib bey Yusifbeyli Hesen bey Agayev ve Semed bey Mehmandarovun portretleri derc olunmusdu Vahid Rusiya problemi Muttefiqlerin Kolcak hokumetini umumrusiya hokumeti kimi tanimaqlarina qarsi yeni yaranmis respublikalarin Parisdeki numayendelerinden birinci olaraq Azerbaycan Numayende Heyeti etiraz etdi Bu barede Dordler Surasinin iclaslari qapali kecirilse de may ayinin axirlarinda Paris metbuati artiq umumi ehval ruhiyyeni eks etdirirdi Informasiya vasitelerinin melumatlari yaxin vaxtlarda agqvardiyaci hokumetlerin muttefiqler terefinden taninacagini fikirlesmeye esas verirdi Ona gore hele may ayinin 31 de Azerbaycan Numayende Heyetinin sedri Elimerdan bey Topcubasov numayendelik adindan beyanat verib bildirdi ki admiral Aleksandr Kolcak hokumetinin dagilmis Rusiya imperiyasinin butun erazisinde taninmasinin mumkunluyu barede Paris metbuatinin xeberleri kecmis Rusiya erazisinden ayrilmis yeni respublikalarla yanasi Qafqaz Azerbaycaninin da en ciddi sekilde heyati menafeyine toxunur Musteqillik ugrunda on minlerle qurbanlar vermis Azerbaycan xalqinin Rusiyada her hansi ad altinda berpa edilen ve fealiyyet gosteren hokumeti tanimayacagi bildirilmekle yanasi qeyd edilirdi ki Qafqaz Azerbaycaninin erazisi gelecek Rusiya dovletinin erazisine daxil edilmemelidir Kolcak hokumetinin taninmasi Parise gelmis yeni dovletlerin numayendelerini narahat edirdi Bu sebebden Azerbaycan Estoniya Gurcustan Latviya Simali Qafqaz Belarus ve Ukrayna numayendeleri ortaq beyanname imzalamagi qerara aldilar Beyannamenin metni muzakire edildikden sonra onu Azerbaycan Numayende Heyeti adindan Elimerdan bey Topcubasov Estoniya numayendeleri adindan I Poska Gurcustan numayendeleri adindan Nikolay Cxeidze Latviya numayendeleri adindan Z Meerovits Simali Qafqaz numayendeleri adindan Tapa Cermoyev Belorusiya numayendeleri adindan A Leskevic ve Ukrayna numayendeleri adindan Q Sidorenko imzaladilar Beyanatda deyilirdi Azerbaycan Estoniya Gurcustan Latviya Simali Qafqaz Belorusiya ve Ukrayna respublikalari bu dovletlerin xalqlarinin azad iradesine uygun olaraq yaradilib ve fealiyyet gosterir Bu respublikalarin konstitusiyalari hazirlanma merhelelerindedir ve qonsu dovletlerle qarsiliqli munasibetler orada tesbit edilecek ve umumi sesverme esasinda secilmis ve secilecek Muessisler Meclisinde mueyyen edilecekdir Rusiyada her hansi dovlet hakimiyyetinin qerarlari hec bir halda musteqil dovletler olan Azerbaycan Estoniya Gurcustan Latviya Simali Qafqaz Belorusiya ve Ukraynaya aid edile bilmez Senedi imzalayan respublikalar Sulh konfransinin qarsisinda bele bir xahisle cixis edirler ki boyuk dovletler tezlikle onlarin siyasi musteqilliyini tanisinlar Beyanatda ireli surulen bir sira fikirler Azerbaycan Numayende Heyetinin iyun ayinin 5 de Paris Sulh Konfransinin sedrinin ve Muttefiq Dovletlerinin bas nazirlerinin adina gonderilmis etiraz notasinda oz eksini tapdi Notada Omsk hokumetinin kecmis Rusiya imperiyasinin hududlarinda taninmasina etiraz edilir ve Azerbaycanin imperiyadan birdefelik ayrildigi tesdiq edilirdi Notada gosterilirdi ki Azerbaycan hokumeti oz erazisini bolseviklerden temizlemek ucun yarim il mubarize aparmis mubarizenin gedisinde coxlu qurbanlar vermis maddi itkilere meruz qalmisdir Orada qeyd edilirdi ki yuz ile yaxin terkibinde oldugu Rusiya hokumeti Azerbaycan xalqina yad bir rejim idi ve bu rejim xalqin taleyinde cox agir izler qoymusdur Notanin axirinda Azerbaycan Numayende Heyeti bildirirdi Rusiyada hansi hokumetin taninmasindan asili olmayaraq yalniz oz parlament ve hokumetini taniyan Azerbaycan Rusiyanin hududlarina daxil edilmemelidir Iyun ayinin 23 de Azerbaycan Gurcustan ve Simali Qafqaz respublikalari adindan yeddi maddeden ibaret olan ucuncu etiraz notasi Paris Sulh Konfransinin sedrine gonderildi Azerbaycan Numayende Heyetinin sedri Elimerdan beyin imzaladigi evvelki iki senedden bu notanin ferqi onda idi ki burada Qafqaz respublikalari Rusiyada geden proseslere oz taleleri baximindan yanasir Kolcakla beraber Qafqaz respublikalari ucun ciddi tehlukeye cevrilmis Denikine qarsi etiraz edilirdi Notada gosterilirdi ki boyuk dovletler Qafqaz respublikalarina musteqil siyasi qurumlar kimi baxmalidirlar ve yalniz bele olduqda Rusiya ile bu erazilerin gelecek siyasi qurulusu barede sazis baglamaq olar Senede imza atan respublikalarin numayendeleri admiral Kolcakla yazismalarda xatirladilan Milletler Cemiyyetinin Rusiya hokumetinin terkibinde bu respublikalarin muxtariyyetinin taninmasi meselesine etiraz edir ve Qafqaz dovletlerinin musteqilliyinin siyasim cehetden taninmasini Rusiya ile her hansi elaqenin muhum serti kimi gosterirdiler Butun bu cehdlere baxmayaraq Qafqaz olkelerinin numayendelerinin beyanat ve etiraz notalarina o qeder de ehemiyyet verilmedi Bu haqda Elimerdan bey Topcubasov yazirdi Bu etirazlara ne Konfrans ne de Muttefiqler cavab vermediler Eyni zamanda cox guclu sekilde her vasite ile Kolcak hokumetinin ve Konulluler ordusunun terefi saxlanilir Bolsevikler uzerinde qelebe qazanildiqdan sonra onlarin muttefiqlerin arasinda vahid Rusiya yaradilacagina inam artmisdir Bununla bele bir sey diqqetden yayinmisdir bu meqsede can atarken onlar huquq ve maraqlarini himaye etdikleri kicik xalqlarin gorunduyu kimi azadliq ve musteqilliyini qurban vermisler Muttefiqler Daglilar Respublikasinin darmadagin edilmesine ele etinasiz yanasirlar ki biz dogrudan da onlarin halina acimali oluruq ve buna gore de oz geleceyimize heyecansiz baxa bilmirik O hemcinin Italiyanin ve Fransanin vahid Rusiya yaratmaq istediyini Ingiltere ve Amerikanin ise bu fikri guya destekleyirmis kimi davrandigini yazmisdir Azerbaycan Nazirler Surasinin sedrine respublikanin Parisdeki numayendelerinin yazdigi hesabatda qeyd edilirdi Muttefiqler neinki bizim musteqillik meselemizi muzakireye qoymurlar hetta gorunduyu kimi buna yol vermek bele istemirler Dogrudur onlarin numayendeleri ile gorusler zamani her biri ayriliqda bize xeyirxahliqla yanasir ve musteqil olmaq ugrunda atdigimiz addimlari yuksek derecede qiymetlendirirler Bunu biz metbuatdan ayri auri deputatlardan iqtisadi qurumlarin ve basqa teskilatlarin numayendelerinden de esidirik Amerika Birlesmis Statlari ile elaqeler May ayinin 2 de Vudro Vilsonun tesebbusu ile ilk defe Azerbaycan meselesi Amerika Birlesmis Statlari Boyuk Britaniya Fransa ve Italiya hokumet bascilarindan ibaret Dordler Surasinin iclasinda muzakire edildi Vudro Vilson bildirdi ki Azerbaycan numayendeleri Paris Sulh Konfransina buraxilsinlar ve Elimerdan bey Topcubasov Azerbaycan Numayende Heyetinin bascisi kimi taninmalidir Amerika Birlesmis Statlari Prezidenti Vudro Vilson 1919 cu ilin mayin 28 de gunun ikinci yarisinda Azerbaycan Numayende Heyetini qebul etdi Qebul zamani Elimerdan bey Topcubasov Amerika Birlesmis Statlari Prezidentine muraciet ederek dedi Azerbaycan Numayende Heyeti Parisde Biz uzaq Qafqazdan buradan bir nece min mil uzaq olan Azerbaycandan gelerek xalqimizin azad ve musteqil heyati ucun minnetdarligimizi derin hormetimizi azadliq ve musteqil heyat ruhu ile yasamaq isteyen xalqimizin tesekkurlerini bildiririk Qudretli Amerikanin numayendesi kimi Size muraciet edib xahis edirik ki cenab Prezident bizim olkemiz bizim xalqimiz ve ele bizim ozumuz haqqinda melumatlari bizden esidesiniz Cunki biz Avropa ve Amerika metbuatinda tez tez Azerbaycan haqqinda sehv saxtalasdirilmis ve heqiqete uygun olmayan melumatlarin verildiyini esitmeli oluruq Dogrudur bizi hele yaxsi tanimirlar biz indi birinci defedir ki Avropadayiq lakin Sizi emin edirik ki musteqil yasamaq ucun bizde her sey vardir Biz umid edirik ki konfrans bizi dinleyecek ve biz Milletler Cemiyyetine buraxilacagiq Biz eminik ki butun xalqlar kimi biz de Sizin boyuk prinsipleriniz esasinda yardim alacagiq Biz bildiririk ki ne Kolcakin ne Denikinin ne de kohne Rusiya imperiyasinin hududlarinda hakimiyyeti berpa etmek niyyetinde olan qeyri birisini tanimayacagiq Biz Azerbaycan ucun yalniz oz parlamentimizi ve oz hokumetimizi taniyiriq ve taniyacagiq Elimerdan bey Topcubasov cixisindan sonra Azerbaycan Numayende Heyetinin memorandumunu Amerika Birlesmis Statlari Prezidentine teqdim etmisdi Vudro Vilsonla gorusde Azerbaycan Numayende Heyetinin alti bendden ibaret olan telebleri Amerika Birlesmis Statlari Prezidentine teqdim olundu Azerbaycanin musteqilliyi taninsin Vilson prinsipleri Azerbaycana da samil edilsin Azerbaycan numayendeleri Paris Sulh Konfransina buraxilsin Azerbaycan Milletler Cemiyyetinin uzvluyune qebul edilsin Amerika Birlesmis Statlarinin Herbi Departamentliyi Azerbaycana herbi yardim gostersin Amerika Birlesmis Statlariyla Azerbaycan Respublikasi arasinda diplomatik munasibetler yaradilsin Amerika Birlesmis Statlari Prezidenti Vudro Vilson sohbetde Amerikalilarin dunyani kicik hisselere bolmek istemediyini ve Azerbaycan meselesinin rus meselesi nden evvel hell edilmesinin mumkunsuzluyunu bildirdi Elimerdan bey Topcubasovun Azerbaycan Nazirler Surasinin sedrine Parisden 1919 cu ilin 22 25 sentyabrinda gonderdiyi mektubda ise Azerbaycanin taninmasi ile bagli ciddi cetinliklerin oldugu qeyd edilir ve muttefiqler Azerbaycanin musteqilliyi ile bagli meseleni neinki muzakireye cixarmaq hec bunu etmek istemediyi yazilirdi Vudro Vilsonun 1918 ci ilin yanvarinda elan edilmis on dord sulh prinsipinde kicik xalqlarin teyini muqedderati huququ tesbit edilse de hemin prinsiplerde Rusiya imperiyasinin dagilmasi nezerde tutulmamisdi Qafqazdaki bu respublikalar haqqinda Amerika prezidentinin ve Amerika Birlesmis Statlarinin ictimaiyyetinin melumati cox az idi Bunu nezere alaraq Elimerdan bey Topcubasov Azerbaycan ve Gurcustani Amerikada teblig etmeyi onlari siyasi cehetden tanitmagi oz uzerine goturmus Nyu York seherinden ABS Konqresinin Numayendeler Palatasinin uzvu vekil Valter Candler vasitesile sentyabr ayinin 26 da prezident Vudro Vilsona mektub ve bir sira materiallar gondermisdi Mektubda 1919 cu ilin may ayinin 28 de istiqlaliyyet elan edilmesinin birinci ildonumu gunu Azerbaycan Numayende Heyetinin Vilson terefinden qebul edilmesi prezidente xatirladilir ve bu gorusun onlar ucun unudulmaz hadise oldugu qeyd edilirdi O yazirdi Biz sizin simanizda xalqlari xususen sizin prinsipleriniz esasinda milli ve siyasi cehetden oz muqedderatini teyin etmis kicik xalqlari sulhe azadliga ve yanasi yasamaga cagiran muasir Apostolu goruruk Bele xalqlardan biri olan Azerbaycan xalqinin numayendesi kimi biz umidvariq ki xalqimiz Boyuk Amerika ve Sizin terefinizden de musteqilliyini ve azadligini qorumaq kimi muqeddes isde mudafie olunacaq ve yardim alacaqdir Vudro Vilsonun Azerbaycan haqqinda melumatinin azligini nezere alaraq Elimerdan bey Topcubasov Azerbaycanin musteqilliyi haqqinda memorandumu serhedler gosterilen iqtisadi xeriteni Azerbaycanin iqtisadi ve maliyye veziyyeti haqqinda diaqramlari etnoqrafik xerite ile birlikde Azerbaycan ehalisinin milli etnik terkibi haqqinda memorandumu ona gonderdi 1919 cu ilin sentyabr ayinda Elimerdan bey Topcubasov butun numayende heyetinin istiraki ile ABS Konqresinin Numayendeler Palatasinin uzvu Valter Candlerle iki muqavile imzalamisdi Birinci muqavileye gore Valter Candler tebligat meseleleri ile bagli Azerbaycan Numayende Heyetine huquq meslehetcisi qebul edilirdi O 3 ay muddetine Azerbaycan menafeyini ve musteqilliyini qorumagi oz ohdesine gotururdu Azerbaycan terefi ise bu xidmetin muqabilinde Valter Candlere 5 min Amerika dollari hecminde zehmet haqqi vermeli idi Bu meblegin yarisi muqavile imzalanan kimi qalan yarisi ise 1919 cu ilin dekabr ayinin 1 den gec olmayaraq odenilmeli idi Qarsiliqli raziliga esasen muqavile imzalandigi andan quvveye minirdi Valter Candler oz muqavile ohdeliklerinin icrasina 1919 cu il oktyabrin 4 de baslamali idi Daha sonra 2 ci muqavile imzalandi Imzalanmis muqavilenin sertlerine gore yuxarida qeyd edilen vezifeni yerine yetirmek ucun Elimerdan bey Topcubasov Valter Candler ile Amerika Birlesmis Statlari Azerbaycanin tam musteqilliyini de fakto taniyan kimi elli min dollar zehmet haqqi vermeli idi Muqavilede gosterilirdi ki Amerika Birlesmis Statlari Azerbaycanin tam musteqilliyini tanimaqdan imtina ederse Azerbaycan hokumeti terefinden Candlere hec bir kompensasiya odenilmeyecekdir Elimerdan bey Topcubasovun ve Candlerin imzaladigi muqavile Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Parlamentinde tesdiq edildikden ve Azerbaycan hokumeti terefinden mohurlendikden sonra huquqi cehetden quvveye minirdi Bu muqavileler daha sonra Topcubasov Candler kontrakti adlandirdildi Oz novbesinde Gurcustan Respublikasi da Valter Candler ile texminen bu mezmunda bir sazis imzalamisdi Valter Candlerle imzalanmis muqavile barede Elimerdan bey Topcubasov Azerbaycan hokumetine yazirdi Amerikali vekil Candlerle baglanmis kontraktlara geldikde demeliyem ki bu vekil Estlandiyanin Estoniyanin Litvanin ve Letoniyanin Latviyanin hemcinin Gurcustan ve Azerbaycanin menafelerini mudafie etmeyi oz uzerine goturur Butun bunlar ondan ireli gelir ki Amerikada kimi ise elde saxlamaq zeruridir Elimerdan bey Topcubasov 1919 cu ilin sentyabrin 26 da Candler vasitesile Vudro Vilsona mektub ve Azerbaycanin iqtisadi maliyye veziyyetine dair material ve xeriteler gondermisdi Valter Candler 1919 cu il oktyabrin 18 de Amerikadan Elimerdan beye birinci mektubunu gondermisdi Mektubda o Amerikada ermenilerin Azerbaycan eleyhine genis tebligat aparmasindan behs edir noyabrin 1 de yazdigi novbeti mektubda ise ABS de ermenilere munasibetde xristian hemreyliyinin xeyli quvvetlendiyini qeyd edirdi Candlerin 1919 cu il 10 noyabr tarixli mektubunda Valter Candler yeni respublikalarin musteqilliyinin taninmasi ile bagli Amerika Birlesmis Statlari Dovlet Departamentine sorgu ile muraciet etmis ve aldigi cavabda Departamentde yeni yaranmis respublikalarin xeyrine reyin deyismekde oldugunu bildirmisdi Valter Candler qeyd edirdi ki kicik xalqlar oz musteqilliklerinin taninmasini bir nece ay yeni car generallarinin tam meglubiyyetinedek gozlemeli olacaqlar Valter Candler Amerika Birlesmis Statlarina yola dusdukden sonra Elimerdan bey Topcubasov Parisde olan ve Vasinqtona yola dusmek erefesinde olan Amerika Numayende Heyetinin uzvu Henri Morqentau ile gorusub xahis etdi ki Azerbaycanin Amerika Birlesmis Statlarinda muvekkili olan Valter Candlere komeklik gostersin Henri Morqentau buna raziliq vererek meslehet gordu ki Amerika Birlesmis Statlarinin Azerbaycanin oz numayendeliyi olsa daha yaxsi olar Morqentau bildirdi Biz butun kicik xalqlarin dostuyuq Sizin haminiza komek etmeye sadiq lakin beynelxalq siyasetde tekce biz her seyi hell etmirik Men sizin memorandumla tanis oldum ve gorurem ki Azerbaycan varli olkedir ve ozu serbest yasaya biler Siz Amerikada yaxsi qebul edilirsiniz ve hem de ola bilsin ki sizin servetinize layiq kapital tapila biler Oktyabr ayinin 18 de Valter Candler Amerikadan Elimerdan bey Topcubasova ozunun hesabat xarakterli birinci mektubunu gonderdi O yazirdi ki Amerika Birlesmis Statlarinda Gurcustan ve Azerbaycan kimi olkeler barede tebligat kampaniyasi aparmaq cox cetindir cunki onlar Amerikada taninmirlar ve eyni zamanda estonlar ukraynalilar latislar ve ermeniler kimi koloniyaya malik deyildirler Valter Candler teklif edirdi ki ya Azerbaycan ve Gurcustan numayendeleri Amerikaya gelmelidir ya da bu isi o ozu dostlari ile birlikde gormelidir Valter Candler prezident Vilson sagaldiqda onunla mutleq goruseceyini Elimerdan bey Topcubasovun mektubunu ve Azerbaycana aid materiallari ona catdiracagini bildirirdi Indi ise o Azerbaycan numayendelerinden aldigi materiallari Amerika senatorlari arasinda yayaraq qeyd edirdi ki prezident ise cixdiqda Azerbaycanin ve Gurcustanin musteqilliyinin taninmasina aid qetnameni Senata ve Konqrese verecek Mektubda o Azerbaycanin istiqlaliyyetini tanitmaq ucun butun vasitelerden istifade edeceyini Elimerdan bey Topcubasov ve gurcu numayendesi Z Avalovun Amerikaya gelmesi ucun calisdigini gosterirdi Elimerdan bey Topcubasov Valter Candlere yazdigi cavab mektubunda konfransda Qafqaz barede cereyan eden hadiseler konfransda Azerbaycana munasibet Denikinle ve diger meselelerle bagli etrafli melumat vermisdi O Parisde Amerika numayende heyetinin uzvu ve Henri Morqentaunun onunla tanis etdiyi Mark Buklerle gorusmus ve Qafqazda cereyan eden hadiselerle bagli Buklerin coxlu suallarina cavab vermisdi Xususen Qafqazda ermenilerle bagli esitdikleri Mark Bukler ucun yenilik olmusdu Noyabr ayinin 1 de yazdigi mektubda Valter Candler Amerika Birlesmis Statlarinda ermenilere munasibetde xristian hemreyliyinin xeyli quvvetlendiyini qeyd edirdi O gosterirdi ki qarsilasdigim her hansi senator ve deputat bu fikirdedir ki guya azerbaycanlilara cox diqqet yetirmek lazim deyil ona gore ki onlar turk tatar ve muselmandirlar Men onlari basa saliram ki Azerbaycan xristian olkesi olan Gurcustanla tam hemreydir azerbaycanlilar ve xristian gurculer bu yaxinda mudafie pakti imzalamislar ve siyasi cehetden muttefiqdirler onlar ermenileri de bu pakta devet etmisler Valter Candlerin bu mektubuna cavab olaraq Parisde olan Azerbaycan ve Gurcustan numayendeleri yazib xahis etdiler ki ermenilerle hec bir mubahiseye girmeden orada bizim xeyrimize xususi tebligat komitesi yaratsin Valter Candlerin noyabr ayinin 10 da Elimerdan bey Topcubasova gonderdiyi mektubda daha qabariq sekilde acilir O resmi sekilde Azerbaycanin musteqilliyinin taninmasini Dovlet Departamenti qarsisinda qaldiranda aydin olur ki Birlesmis Statlar Kolcak Denikin ve Yudenicin aqibetinin ne ile qurtaracagini gozleyir Elimerdan bey Topcubasovun 1919 cu ilin 6 10 noyabr tarixli Azerbaycan Nazirler Surasinin sedrine gonderdiyi mektubda yazilmisdi Dogrudur bizi hele dovlet kimi tanimirlar Lakin getdiyimiz her yerde ve hamiya artiq il yarimdan beri bir dovlet kimi faktiki movcudlugumuzu bildirir oz parlamenti hokumeti inzibatciligi mehkemesi mektebleri ordusu olan Azerbaycanin musteqil yasadigini gosteririk Bu Azerbaycan bolseviklerle amansiz mubarizeye tab getirib Demeli azerbaycanlilar heyat qabiliyyetine malikdirler ve ozlerinin musteqil dovletini qura bilerler Gucumuz catdigi qeder hetta gucumuz catmasa bele bu veziyyeti qoruyub saxlamaq bu ozunutesdiqi muhafize etmek lazimdir Biz isterdik ki hami butun xalqimiz indi ozumuzun musteqil ictimai siyasi ve iqtisadi heyata qabil oldugumuzu subut etmek ucun imtahan verdiyimizi yaxsi basa dussun Inaniram ki buna gucumuz catacaq Cunki xalqimiz dogrudan da qabiliyyetlidir olkemiz ise tebii servetlerle zengindir Lakin bizde indiye qeder exlaqi baslangica esaslanan siyasi mekteb olmadigindan genis xalq kutlelerinin oz genc dovletinin muessiselerinden qurumlarindan numune goturmesi ve yasadigimiz indiki sinaq aninin butun ciddiyyetini derk etmesi cox zeruridir Paytaxt ve rehber xadimler bax Azerbaycana butun varligi ile xidmet etmeyin numunesini genis xalq kutlelerine onlar gostermelidirler Cunki biz artiq suurlarda geriye donus ucun yer olmadigina ve ola bilmeyeceyine eminik Qarsimizda yalniz bir yol var bu da Azerbaycanin musteqilliyine aparan yoldur Bu yolu tehlukesiz sekilde kecmek ucun ilk novbede olkenin daxili veziyyetini sahmana salmaq ve mohkemlendirmek zeruridir Olkenin ozunde onun inzibati qurumlarinda ve mehkemelerinde qayda qanun yaratmaq ve umumen qanunculuga hormet zeruridir Umumi menafelere qaygi ve onlara sevgi hissi ile yanasmaq zeruridir Dovlet menafelerini qorumaq yolunda xalqin mutesekkilliyi ve birliyi zeruridir Azerbaycan yalniz oz daxili heyatini bu sekilde nizamlayacagi teqdirde dovlet ola biler Hem de ele bir dovlet ola biler ki artiq hec kesin onu tanimasina mohtac qalmaz Cunki daxilen guclu sabit Azerbaycan artiq oz ozluyunde real ve inkaredilmez bir fakt kimi taninmis olacaqdir Daxilde dovletcilik baximindan mohkemlendikde o xaricden gelen her cur tehdide layiqli cavab vermek ucun fiziki ve menevi quvve elde edecekdir Biz eminik ki hokumet ozunun movcud quvvelerini dovlet quruculugunun butun sahelerinde Azerbaycanin daxili veziyyetinin mohkemlendirilmesine serf edecekdir Biz hokumetimizden onun mehz olkenin daxili heyatini nizama salmaq yolunda atdigi her yeni addim verdiyi her yeni serencam baresinde xeberler almaq arzusu ile yasayiriq Hokumet yalniz bu yolla indiki vaxtda xalqin regbetini qazanmaq eyni zamanda bizim de musteqil dovletcilik seraitinde yasamaga qabil oldugumuzu numayis etdirmek iqtidarina malikdir Yalniz daxilden guclu Azerbaycanin movcudlugu seraitinde Numayende Heyetinin buradaki fealiyyetinin semere vereceyine umid beslemek olar Numayende Heyeti ise oz novbesinde qarsiya qoyulan meqsede catmaq yolunda her cur fedakarliga hazirdir Italiya ile elaqeler Paris Sulh Konfransinda yeni yaranmis respublikalarin boyuk dovletlerin himayesine verilmesi qerara alinmisdi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin Ingiltere Fransa ve Italiyadan birinin mandatligina gireceyi gundemde idi Fransa ve Ingiltere Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetini mandatliga goturmekde maraqli deyildiler Ingiltere qosunlari Bakiya girdiyi erefede burada qisa muddete olduqlarini yaxin zamanda burani terk edeceklerini elan etmisdiler 1919 cu ilin may ayinin 10 da Ingiltere Ali Herbi Surasi ingilis qosunlarinin Bakidaki hisselerine orani terk etmek emri verdi General Tomson oz hokumetinin qerarini qeyd edildiyi kimi may ayinin 10 da Azerbaycan hokumetine catdirdi ve eyni zamanda hemin melumatda xatirlatdi ki Azerbaycani terk eden ingilis ordusu Italiya ordusu ile evez edilecekdir Paris Sulh Konfransi adindan general Tomson Azerbaycan hokumetine gonderdiyi teleqramda yazirdi Size bildirmeliyem ki Britaniya qosunlarini Italiya herbi hisseleri evez edecekdir Italiya zabitlerinden ibaret olan herbi heyet artiq Gurcustana gelmisdir Cenubi Qafqazda bu evezlenme yalniz herbi xarakter dasiyir ve meselenin siyasi helli demek deyildir Bu addim Sulh konfransinin son qerarini ozunde ehtiva etmir ve konfransin Cenubi Qafqaz dovletleri haqqinda qerari hele qarsidadir Qafqaza Italiya ordusu gondermek meselesini muzakire etmek ucun polkovnik Qabba iyun ayinin evvellerinde Romaya cagirildi Italiya hokumeti Qabbanin Azerbaycan ve Gurcustan barede melumatini dinleyib ora ordu gonderilmesine terefdar oldugunu bildirdi Az sonra iyun ayinin 28 de Boyuk Britaniya hokumeti resmi sekilde ingilis ordusunun Qafqazdan ve umumilikde kecmis Rusiya erazisinden cixarilmasi barede Paris Sulh konfransina melumat verdi Bele olduqda muttefiqler Qafqazdan cixan ingilis ordusunu Italiya ordusu ile evez etmek haqqinda resmi qerar qebul etdiler Qafqaza Italiya ordusu gonderilmesi meselesine Azerbaycan ve Gurcustan respublikalarinin Versalda olan numayendelerinin munasibetini oyrenmek meqsedile italyanlar onlarla elaqe yaratdilar Iyun ayinin 13 de polkovnik Qabbanin herbi hissesinin kecmis numayendesi Valeri Elimerdan bey Topcubasovla gorusdu O bildirdi ki Italiya hokumeti Qafqaza ordu gonderilmesinin terefdaridir Danisiqlar zamani Valeri qeyd etdi Biz eger size ordu gondermeli olsaq bu isgal ve polis meqsedleri dasimayacaq yalniz medeni ve iqtisadi meramlara xidmet edecek Amma is orasindadir ki biz indi bele agir vezifeni ciynimize goture bilmerik ve men bura sizin bu meseleye munasibetinizi oyrenmeye gelmisem Sohbet zamani aydin oldu ki italyanlar Qafqaza daxil olmaq ucun bu respublikalarin ya devetini ya da raziligini almaq arzusundadirlar Bele bir arzu Italiya hokumetinin italyan xalqi ve parlamenti qarsisinda ozune beraet qazandirmasi zeruretinden ireli gelirdi lakin veziyyet qeyri mueyyen oldugu ucun bu gorus kecirilen zaman ingilisler ise helelik Qafqazdan cixacaqlarini Sulh Konfransina resmi sekilde bildirmedikleri ucun Elimerdan bey Topcubasov Italiya numayendesine aydin cavab vermedi Elimerdan bey gundelik qezetlerle tanis olarken Paris 1920 ci il Iyun ayinin axirlarinda Elimerdan bey Topcubasov ve I Q Sereteli Ingiltere numayende heyetinin rehberlerinden biri L Malletle gorusduler O ingilislerin Qafqazdan cixmaq haqqinda qerarini tesdiq ederek bildirdi ki Qafqazda olan ordu indi onlara basqa yerde lazimdir Iyun ayinin 28 de Elimerdan bey Topcubasovla yeni gorusunde Italiya numayendesi Valeri Nitti hokumetinin Qafqaz meselesinde tereddud etdiyini tesdiq etdi lakin bununla bele o Italiyanin Qafqazda guclu iqtisadi maraginin oldugunu gosterdi Iyul ayinin 7 de Azerbaycan gurcu ve dagli numayendeleri Italiyanin Parisdeki herbi attasesi Sadino ile gorusduler Bu meseleler muzakire edilen zaman Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Xarici Isler Nazirliyi terefinden Parise ezam edilen muttefiq komandanligi yaninda xususi numayende E Tahirov yolustu Romada dayandi ve Italiya Xarici Isler Nazirliyinin numayendeleri ile bir sira gorusler kecirdi Italiya Xarici Isler Nazirliyinin resmisi Mayoni ile gorusde E Tahirov Azerbaycana ordu gonderilib gonderilmeyeceyini sorusduqda Mayoni ona bir nece kagiz gostererek bildirdi ki Parisde olan Italiya numayendeleri ile gorusde Elimerdan bey Topcubasov Azerbaycana Italiya ordusunun gonderilmesinin arzuolunmazligini beyan edib Elimerdan bey Topcubasov oz beyanatinda ehalinin bu addimdan narazi qalacagini vurguladigindan Mayoni bilmek isteyirdi ki bele munasibet Elimerdan Topcubasovun sexsi fikridir yoxsa dogrudan da ehali ve hokumet Azerbaycana Italiya ordusu gonderilmesinin eleyhinedir Nitti hokumetinin avqustun 5 de Qafqaza ordu gondermekden imtina etmesi oriyentasiya meselesini yeniden keskin sekilde meydana cixardi Avqust ayinin 6 da Azerbaycan Gurcustan ve Daglilar respublikalari numayendelerinin birge iclasinda oriyentasiya meselesi genis sekilde muzakire edildi Iclasa sedrlik eden Elimerdan bey Topcubasov qeyd etdi ki indiki vaxtda bizim dovletlerimizin musteqil olmalari her birimizin en boyuk arzusu olmasina baxmayaraq mueyyen bir dovrde yaxin vaxtlar ucun kenardan siyasi komek ve herbi yardim almadan kecine bilmerik Avqust ayinin axirlarinda ingilisler Qafqazi terk etdiler Azerbaycan hokumetinin Parisde olan numayendelerine Xarici Isler Nazirliyi terefinden respublikanin beynelxalq veziyyeti ile bagli gurcu numayendesi Qambasidzedan gonderilen hesabatda gosterilirdi ki avqust ayinin axirlarinda sonuncu ingilis herbi desteleri Azerbaycan erazisinden cixmisdir Azerbaycandan cixmaq erefesinde avqust ayinin 23 de Muttefiq qosunlarinin komandanligi adindan ingilis generali Satelvort Baki ehalisine vida cagirisi ile muraciet etmisdi Elimerdan bey Topcubasovun ingilis numayendeleri ile gorusunde aydin oldu ki Britaniya hokumeti terefinden qosunlarin geri cagirilmasi artiq hell edilmisdir O yazirdi Biz mohkem emin idik ki ingilis qosunlari bizde qalacaqdir Ancaq melum oldu ki yanilmisiq Hem de tekce biz yox o biri Zaqafqaziya respublikalarinin Gurcustan ve Ermenistanin numayendeleri de yaniliblar Ingilis numayendeleri ile sexsi gorusler zamani Britaniya hokumeti terefinden qosunlarin geriye cagirilmasi meselesinin artiq hell olundugundan basqa hec ne oyrene bilmedik Bele bir veziyyetde biz gurculer ve ermeniler bir uere yigisdiq Sulh konfransina ve butun muttefiqlere ayriliqda respublikalarimizin taleyi konfransda hell oluncaya qeder qosunlarin bizde qalmasi ucun xahisname ile muraciet etmeyi qerara aldiq Iranla elaqeler 1919 cu ilin oktyabr ayinda iki dovlet arasinda emekdasliq haqqinda muqavilenin esaslarini hazirlamaq ucun Parisde Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Iran birge komissiyasi yaradildi Komissiyanin terkibine Azerbaycandan Mir Yaqub Mehdiyev ve Ceyhun Hacibeyli Iran terefinden Zekov Mulk ve Mustan Sarus Seltene daxil idi 29 oktyabr 1919 tarixinde komissiyanin ilk iclasi kecirilmisdi Oktyabrin 30 31 i ve noyabrin 1 de muzakireler davam etdirilmisdi 1919 cu il noyabrin 1 de Parisde Azerbaycanla Iran arasinda Azerbaycanin musteqilliyinin taninmasi haqqinda muqavile baglandi ve iki olke arasinda diplomatik munasibetlerin yaradilmasina dair raziliq elde edildi Elimerdan bey Topcubasovun Nazirler Surasinin sedrine gonderdiyi melumata gore sonuncu iclasda Iran numayendeleri Azerbaycan numayendeliyinin teqdim etdiyi sazis layihesini qebul etmisdi Azerbaycanin taninmasi 1920 ci ilin yanvar ayinin 10 da Ingilterenin tesebbusu ile Paris Sulh Konfransi Ali Surasinin sessiyasi cagirildi ve burada Cenubi Qafqaz respublikalarinin meselesi genis muzakire olundu Yanvarin 11 de Muttefiqlerin Ali Surasi Ingilterenin xarici isler naziri lord Kerzonun teklifi ile bele bir qerar qebul etdi Muttefiq ve birlik olkeleri Azerbaycan ve Gurcustan hokumetlerini birlikde de fakto seviyyesinde taniyirlar Azerbaycan Numayende Heyetinin uzvleri Paris 1919 cu il Yanvarin 15 de ise Azerbaycan numayendeleri Elimerdan bey Topcubasov ve Mehemmed Meherremov Gurcustan numayendelerinden I Sereteli ve Z Avalov Fransa Xarici Isler Nazirliyine devet edildiler Nazirliyin birinci katibi Jul Kambon Azerbaycanin yanvarin 11 de Ali Sura uzvleri ve muttefiq dovletler terefinden de fakto tanindigini bildirdi ve Topcubasova Paris Sulh Konfransinin resmi senedini teqdim etdi O bunun ucun tesekkurunu ve Azerbaycan Respublikasinin de yure taninmasini gozlediklerini bildirdi Elimerdan bey Topcubasov Parisden bas nazir Nesib bey Yusifbeyova yazirdi Siyaset qeder cox elastik ve deyisken hec ne yoxdur bizim de azad ve musteqil yasamaq umidlerimizin mohkemlendiyi bir dovr baslanir Biz hec vaxt umidimizi itirmirdik Ona gore de bele hereket edirdik ki xalqimizin musteqil yasaya bileceyine her hansi yolla olursa olsun musteqillik elde edeceyimize inanirdiq Bele deyerli xosbextliyin qarsisinda biz hec vaxt geri cekilmemisik ve cekilmeyeceyik de cunki biz bu seadete beraber olan hec ne tanimiriq Yanvarin 19 da Ingiltere Fransa Italiya ve diger dovletlerin hokumet bascilarinin istiraki ile Paris Sulh Konfransi Ali Surasinin iclasinda Cenubi Qafqaz respublikalarinin veziyyeti muzakire olundu Lloyd Corcun Azerbaycanin silahli quvveleri haqqinda sorgusuna cavab veren Azerbaycan Numayende Heyetinin musaviri Mehemmed Meherremov zeruri silah sursatin olacagi teqdirde Azerbaycanin qisa muddetde 100 min neferi orduya seferber ede bileceyini bildirdi Elimerdan bey Topcubasov Enzelideki ingilis donanmasinin Bakinin mudafiesine muhum yardim gostere bileceyini nezere catdirdi O hemcinin sovet Rusiyasi ile Cenubi Qafqaz respublikalari arasinda bufer rolu oynayan Daglilar Respublikasinm muttefiqler terefinden de fakto taninmasini teklif etdi Iclasa yekun vuran Lloyd Corc Cenubi Qafqaza ordu gonderilmesinin qeyri mumkunluyunu yardimin yalniz silah sursat formasinda olmasinin vacibliyini bildirdi O aciq beyan etdi ki bu respublikalar herbi quvvelerini mohkemlendirmek ucun ozleri ciddi tedbirler gormelidirler Azerbaycan Numayende Heyeti Azerbaycanin qerb dovletleri terefinden de yure taninmasina calissalar da bu cehdler neticesiz qaldi Cumhuriyyet telebeleri Esas meqale Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti telebeleriParisdeki bir qrup azerbaycanli telebe 18 noyabr 1920 ci il Fotosekil Ramiz Abutalibov terefinden Paris Sulh Konfransindaki Azerbaycan numayende heyetinin kecmis musaviri vaxtile genc telebelerin Avropada yerlesmesine komek eden Mehemmed Meherremovdan hediyye olaraq alinmisdir Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Parlamentinin 1919 cu il sentyabrin 1 de kecirilen sayca yetmisinci iclasinda yuz nefer azerbaycanli gencin hokumet hesabina tehsil almaq ucun xarici olkelerin nufuzlu ali mekteblerine gonderilmesi haqqinda mesele de muzakire edilmisdir Xarice gonderilecek telebeleri secmek ucun Xalq Maarifi Nazirliyi yaninda Mehemmed Emin Resulzade sedr Ehmed bey Pepinov Qara bey Qarabeyov Mehdi bey Hacinski ve Abdulla bey Efendizadeden ibaret munsifler heyeti yaradilmisdi Munsifler heyetinin secdiyi telebelerden 10 neferinin Ingiltereye 23 neferinin Italiyaya 45 neferinin Fransaya 9 neferinin Turkiyeye gonderilmesi nezerde tutulurdu Neticede ise Xalq Maarifi Nazirliyi terefinden xarice gonderilen telebelerden 49 neferine Almaniyanin 27 neferine Fransanin 4 neferine Italiyanin 1 neferine Ingilterenin 6 neferine ise Turkiyenin muxtelif ali mekteblerine gonderilmeleri barede resmi sened verilmisdi Qalan 13 nefer ise Rusiyaya gonderilmeli idi Rusiyada vetendas muharibesi ile elaqedar yaranmis seraite gore oraya telebe gondermek mumkun olmamisdi Xarice gonderilen telebeler 1920 ci il yanvarin 14 de parlament ve hokumet uzvlerinin xeyriyyecilerin is adamlarinin din xadimlerinin ictimaiyyet numayendelerinin ve valideynlerin istiraki ile tenteneli suretde yola salindilar Telebelerin Batuma getmeleri ucun xususi vaqon ayrilmisdi 1920 ci il fevralin 11 de Parise catan telebeler burada Paris Sulh Konfransinda istirak eden Azerbaycan Numayende Heyeti terefinden heraretle qarsilandi Numayende heyetinin rehberi Elimerdan bey Topcubasov telebeler qarsisinda boyuk nitq soyledi Bundan sonra telebeler tehsil almaq ucun Avropanin muxtelif olkelerine yollandilar Muhacir fealiyyeti 1920 ci ilin aprelin 27 de Azerbaycan bolsevikler terefinden isgal edildi Hemin dovrde mayin evvelinde Azerbaycan Numayende Heyeti San Remo konfransindan Parise yenice qayitmisdi Mayin 3 de Elimerdan bey Topcubasov fransiz hokumetinden bas veren hadiseleri oyrenmek ucun Azerbaycan hokumetine teleqram gondermeyi xahis etdi O yalniz mayin ikinci yarisinda Tiflisde olan Azerbaycan hokumeti rehberliyi ile elaqe saxlaya bildi 1920 ci ilin iyunun 30 da Topcubasov Londonda bolsevik ticaret numayendesi L Krasinle sened imzalayan Antanta Ali Surasinin Sedri Klemansoya nota gonderdi Mehemmed Meherremov Miryaqub Mehdiyev ve Elimerdan bey Topcubasov Genuya 1922 ci il Iyulun 4 de Elimerdan bey Topcubasov Belcikanin Spa seherinde kecirilen Sulh Konfransinin sedri Ingilterenin bas naziri Lloyd Corca xususi nota gonderdi Hemin notada o Azerbaycan xalqinin bolsevizmden xilas olmasinin ehemiyyetini vurgulayirdi Elimerdan bey Topcubasov 1920 ci ilin 15 iyulunda Belcikanin Spa seherinden Ceyhun Hacibeyliye gonderdiyi mektubda nota verdiklerini Italiyanin Belcikanin Polsanin xarici isler nazirleri ile gorusduklerini yazirdi 1920 ci ilin oktyabrin 8 de Elimerdan bey Topcubasov Fransa Nazirler Surasinin sedri ve xarici isler naziri Klemansoya da nota gonderdi O bu notada esas diqqeti Azerbaycanin zengin tebietine Xezerin neftine yoneldir ve Parisin Azerbaycandaki muqavimet herekatina silahla komek edeceyi teqdirde bu olkenin Fransa ucun ehemiyyetli bazar rolunu oynaya bileceyini nezere catdirirdi Elimerdan bey Topcubasov gonderdiyi notalara ehemiyyet verilmediyini gorub oktyabrin 9 da Fransa Xarici Isler Nazirliyinin bas katibi Filip Berteloya ona Azerbaycanda yaranmis veziyyeti izah etmek ucun serait yaradilmasi xahisi ile muraciet etdi Bu muraciet esasinda Bertelo ozu yox Xarici Isler Nazirliyinin siyasi ve iqtisadiyyat departamentinin direktor muavini Laros onunla gorusdu Elimerdan bey Topcubasov gorusde Qafqaza xususi herbi missiyanin gonderilmesini Azerbaycanda silahli usyanin hazirlanmasinda rol oynamagi ve bunun muqabilinde Fransaya Azerbaycanin neft muessiselerinin mueyyen payinin verilmesini ved etdi Oktyabrin 27 de Fransa Xarici Isler Nazirliyinde olan Elimerdan bey Topcubasov Dagistanda ve Azerbaycandaki usyancilara Parisden silah gonderilmesi vacibliyini bildirdi 1921 ci ilin aprel ayinin 29 dan may ayinin 5 dek kecirilen ikinci London konfransinda Elimerdan bey Topcubasov basda olmaqla muhaciretde olan Azerbaycan Numayende Heyeti de istirak edirdi Elimerdan bey Topcubasovun tesebbusu ile 1921 ci il mayin 8 de Qafqaz olkelerinin numayendeleri Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin Parisdeki numayendeliyine toplasaraq Qafqaz Konfederasiyasi fikrini yeniden muzakire etdiler 1921 ci ilin iyunun 10 da Topcubasovun sedrliyi ile kecirilen ilk iclasda Elimerdan bey Topcubasov Akaki Cxenkeli Avetis Aqaronyan ve Tapa Cermoyev Qafqaz Respublikalari Ittifaqinin yaradilmasi ile bagli beyanname imzalamisdilar 1921 ci il iyulun 7 de Qafqaz respublikalari ve Rusiya numayendelerinin ilk birge iclasi kecirildi Muhacirler Fransa hokumetine muraciet etdiler Qafqaz ve Rusiya muhacirlerinin vahid antibolsevik cebhede birlesmesine meyilli olan Fransa hokumeti 1922 ci ilin evvellerinde Qafqaz respublikalarinin selahiyyetli temsilcilerine maddi yardim gostermeyi qerara aldi Iclasda ilk cixis eden Elimerdan bey Topcubasovun Qafqaz Konfederasiyasi ideyasina Turkiyenin de musbet munasibet beslediyini bildirerek bu dovleti mudafie etmesi ve muttefiq dovletlere tutdugu iradlar Fransa hokumeti ve ermeniler terefinden naraziliqla qarsilandi 1925 ci ilin iyulun 26 da Parisde Azerbaycan Simali Qafqaz Gurcustan ve Ukrayna numayendeleri arasinda Qafqaz Ukrayna elaqelerinin mohkemlendirilmesi ve inkisafi ile bagli beyanname imzalandi Senedde Sovet Rusiyasinin hemin bolgeleri isgal etmesi ile bagli umumilesmeler qeyd edildi Senedde bu olkelerin temsilcileri erazilerinin butunlukle azad edilmesine qeder siyasi ve iqtisadi sahede bir birlerine destek olacaqlari qeyd olunurdu Hemin senedi Azerbaycan Numayende Heyetinin sedri Elimerdan bey Topcubasov Daglilar Respublikasi numayende heyetinin muveqqeti sedri Heyder Bammat Gurcustanin daxili isler naziri Ukrayna xalq tehsili naziri V Prokopovic imzalamisdilar Elimerdan bey Topcubasov 1925 ci ilin aprelinde Istanbula Mehemmed Emin Resulzadeye yazdigi mektubda xususen Lozanna Sulh Konfransindan sonra Avropa dovletlerinin Azerbaycana qarsi munasibetlerinin deyisdiyini qeyd edirdi Elimerdan bey Xosrov bey Sultanova yazdigi 1925 ci il 2 yanvar ve 1925 ci il 31 avqust tarixli mektublarinda da fealiyyet ucun maddi vesaitin yoxlugunu bildirmisdi Elimerdan bey Topcubasov 1926 ci ilin 18 martinda Parisde Qafqaz Respublikasi Surasinin iclasi kecirildi Iclasda Elimerdan bey Topcubasov Ceyhun Hacibeyli Xosrov bey Sultanov A Mgerman Heyder Bammat Seid Samil Akaki Cxenkeli S Amiredjibi Q Qvazava istirak edirdiler Iclasa sedrlik Elimerdan bey Topcubasov terefinden aparilirdi Iclasda 3 Qafqaz Respublikasi Surasi ile Musteqil Qafqaz Komitesinin munasibetleri muzakire edildi Elimerdan bey Topcubasovun 1933 cu ilin 27 martinda Mehemmed Emin Resulzadeye gonderdiyi mektubda yazilirdi Cox hormetli Memmed Emin bey Qafqaz Konfederasiyasinin formalasmasi meselesine xesteliyimden sonra indi fikir soyleye bilerem Etiraf etmeliyem ki coxlu suallar olandan sonra meni onun nece formada movcud olacagi dusundurur Ola bilsin ki muhaciretin aktual sertleri daxilinde basqa bir formaya meyillenmek cox cetindir Ancaq mene ele gelir ki qezetin komekliyi ile anketin Qafqaz Xalqlarinin temsilcilerinin baxislarini tam sekilde isiqlandirib toplanmis cavablardan duzgun netice cixarilacagina tesir edeceyi de cetindir Bu fikirlerimi bildirmekle anket formasina ugurlar arzulayir ve onda istirak etmeyi vacib sayiram Ve hem de men Qafqaz Konfederasiyasinin cosqun terefdarlarindanam Bununla bagli ise 1924 cu ilin oktyabr ve noyabr aylarinda Azerbaycan Gurcustan ve Simali Qafqaz xalqlari temsilcilerinin yigincaqlarinda bu haqda fikirlerimi bildirmisem ve orada Qafqaz Konfederasiyasinin formalasmasi ucun baza da hazirlanib Bu meseleye menim baxislarim umumi xarakterlidir ve bu gonderilen mektubda qeyd olunub 1920 ci ilde Rusiya bolseviklerinin Azerbaycani isgal etmesine etiraz elameti olaraq Elimerdan bey Paris Sulh Konfransinin diger azerbaycanli uzvleri ile birlikde soyadindaki ov sonlugundan imtina ederek Topcubasi soyadini qebul etmisdir Elimerdan bey Topcubasov muhaciretde olarken Mehemmed Emin Resulzade ile mektublasmisdir Elimerdan bey 19 Mehemmed Emin bey ise 16 bele mektub yazmisdir Partiya fealiyyeti Elimerdan bey Topcubasov Xalq Azadliq Partiyasinin kadetler uzvu olmusdur 1906 ci il avqustun 15 21 de yene de Nijni Novqorodda kecirilen Umumrusiya muselmanlarinin III qurultayinda Elimerdan bey Topcubasov yeni yaradilmis Ittifaqi Muslimin Partiyasinin sedri secilmisdir Lakin daha sonra Ittifaqi Musliminin legv olmus Elimerdan bey Topcubasov ise omrunun sonunadek biteref partiyasiz siyasetci olaraq fealiyyet gostermisdir AilesiElimerdan beyin nesli eslen Gencedendir Ulu babalarindan biri Tiflise digeri ise Irevana kocub orada yasamisdir Topcubasov soyadi onun ulu babasi Eliekber beye topculuq pesesini derinden bildiyine gore II Irakli terefinden verilmisdir Mirze Cefer Topcubasov Sever xanim Vekilova Peri xanim Topcubasova Hesen bey Zerdabi Sefvet bey Melik Zerdabi Qeribsoltan Melikova Midhet bey Melikov Resid bey Topcubasov Sara xanim Topcubasova Esref bey Sultanov Elimerdan bey Topcubasov ailesi ile Ulu babasi Elimerdan bey Eliekber bey oglu Topcubasi sonuncu gurcu krali yaninda herbi isde Tiflis Qalabeyisi kimi movqe qazanmisdir Babasi Mirze Cefer Elimerdan bey oglu Topcubasov pedaqoq sair serqsunas alim Sankt Peterburq universitetinin professoru Atasi Elekber bey Mirze Cefer oglu Topcubasov podporucik Zaqafqaziya muselman atli suvari alayinin taqim komandiri Anasi Sever xanim Memmedhesen bey qizi Vekilova Qazax rayonunun Yuxari Salahli kendinin Vekilovlar soyundan idi Dayisi Mirze Xudadat bey Vekilov Rusiya Imperator Ordusunun polkovniki Memmedrza aga Vekilovun emisi oglu Xanimi Peri xanim Hesen bey qizi Topcubasova Azerbaycanin birinci xanimi 1893 cu ilde Elimerdan bey Topcubasov ile aile heyati qurmusdur Qaynatasi Hesen bey Selim bey oglu Zerdabi Azerbaycan jurnalisti pedaqoqu maarifcisi ve nasiri islam dunyasinin ilk tebietsunas alimi Qaynanasi Henife Melikova Abayeva Azerbaycanin ilk maarifci qadinlarindan biri Qayni Sefvet bey Hesen bey oglu Melik Zerdabi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin Istanbuldaki konsullugunun emekdasi Turkiyede fealiyyet gostermis memar ve Azerbaycan muhaciretinin uzvlerinden biri Qayni Midhet bey Hesen bey oglu Zerdabi Baki real mektebi mezunu Kolnde Boyuk Hersoq Politexnik Texnikumunun elektrik muhendisi ixtisasi mezunu Baldizi Qeribsoltan Hesen bey qizi Melikova Azerbaycan SSR emekdar muellimi 1948 Oglu Resid bey Elimerdan bey oglu Topcubasov Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Parlamentinin xususi qerarina esasen dovlet hesabina ali tehsil almaq ucun xarice gonderilmis telebelerden biri Paris Sulh Konfransina gonderilmis Azerbaycan Hokumeti Numayende heyetinin sedrinin sexsi katibi Verem xesteliyi sebebinden genc yasinda vefat etmisdir Oglu Elekber bey Elimerdan bey oglu Topcubasov Oglu Enver bey Elimerdan bey oglu Topcubasov Qizi Sara xanim Elimerdan bey qizi Topcubasi Kurdemir Yeznesi Esref bey Sultanov Kurdemir Qizi Sever xanim Elimerdan bey qizi TopcubasovaXatiresi2013 ve 2019 da buraxilmis Azerbaycan poct markalari Azerbaycanda Bakinin Nesimi rayonunda Elimerdan bey Topcubasov adli kuce var Bu kuce Ibrahim Ebilov kucesinden Hezi Aslanov kucesinedek davam edir Kucenin sirasi ile Elovset Quliyev Besir Seferoglu Vidadi Dilare Eliyeva Mirzeaga Eliyev Semsi Bedelbeyli Suleyman Rehimov Samil Ezizbeyov kuceleri Celil Memmedquluzade dongesi Salatin Esgerova Eli bey Huseynzade Balababa Mecidov kuceleri ile kesismesi movcuddur 1998 ci ilde Elimerdan bey Topcubasovun hokumete unvanlanmis resmi melumatlari toplanmisdir Hemin melumatlar Azerbaycan dilinde ilk defe 1998 ci ilde Paris mektublari adli kitabda cap olunmusdur 2013 cu ilde ADA Universitetinde professor Cemil Hesenlinin Elimerdan bey Topcubasova hesr olunmus Tarixi sexsiyyetin tarixi kitabi cap olunmusdur 25 fevral 2013 tarixinde Elimerdan bey Topcubasovun 150 illik yubileyinin kecirilmesi haqqinda Azerbaycan Respublikasi Prezidenti Ilham Eliyev serencam imzalamisdir 19 aprel 2013 cu ilde Elimerdan bey Topcubasovun 150 illik yubileyine hesr olunmus poct markasi cap olunmusdur Qiymeti 20 qepik olcusu 40x28 tiraji ise 100 min olmusdur 2015 ci ilde Elimerdan bey Topcubasov haqqinda Qerib mezarlar adli filmin Baku Media Center terefinden cekilislerine baslandigi elan olundu 2016 ci ilde rejissor Vuqar Islamzade ve Fariz Ehmedovun birge cekdiyi senedli bedii film olan Ebedi ezamiyyet filmi Azerbaycan Numayende Heyetinin uzvlerine hesr olunmusdur Elimerdan bey Topcubasovu aktyor Kamran Israfilov canlandirmisdir 2016 ci ilde arasdirmaci tarixci Dilqem Ehmed terefinden yazilmis Ferqliler kitabinda Elimerdan bey Topcubasov haqqinda melumatlar sekiller ve mektublar da yer tapmisdir Elimerdan bey Topcubasovun olumu ile bagli xeberlerParisde yasadigi evin onundeki xatire lovhesiXaricde Vefati ile bagli Simali Qafqaz Prometey ve Qurtulus jurnallarinin uz qabiginda sekli derc olunaraq melumat nesr olunmusdur Professor diplomat Ramiz Abutalibov terefinden Elimerdan beyin mezari askar olunaraq temir edilmisdir 1993 cu ilde Azerbaycan Respublikasinin 3 cu prezidenti Heyder Eliyev Fransaya ilk seferinde Sen Klu qebiristanligina bas cekmis ve hemin tarixde Heyder Eliyev Elimerdan beyin yubileyinin kecirilmesi ile de bagli serencam imzalayib 2014 cu ilde Rusiyanin Sankt Peterburq seherinde Elimerdan bey Topcubasovun serefine bust qoyulmusdur 2014 cu ilde Azerbaycanin Polsadaki sefirliyinin teskilatciligi ile Poznan seherindeki Iqnaci Paderevski adina Musiqi Akademiyasinda 1918 1920 ci illerde bu olkenin bas naziri olmus Iqnaci Paderevskinin ve Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Parlamentinin sedri Elimerdan bey Topcubasovun barelyefi acilib Fransada yasadigi evin onune xatire lovhesi vurulmusdur 2018 ci ilde Sen Klu seherinin meri Erik Berdoati Sen Kluda Elimerdan bey Topcubasova bust qoyulacagini bildirmisdir 2019 cu ilde tarix elmleri doktoru Cemil Hesenlinin Londonda Routledge nesriyyatinda Elimerdan bey Topcubasovun heyatina hesr olunan Azerbaycanda liderlik ve milletcilik adli kitabi ingilis dilinde nesr olunub Elimerdan bey Topcubasovun mezariEserleriAzerbaycanin tesekkulu Istanbul 1918 Meqaleleri Muselmanlar azadliq herekatinda Kaspi qezetinin bas redaktoru oldugu muddetde nesr olunan meqalesi Muselmanlarin dircelis dovru Kaspi qezetinin bas redaktoru oldugu muddetde nesr olunan meqalesi Milli qirgina ne vaxt son qoyulacaq Kaspi qezetinin bas redaktoru oldugu muddetde nesr olunan meqalesi Azerbaycanin yol gostereni qaynatasi Hesen bey Zerdabi haqqinda 1925 ci ilde derc olunmus meqale Qafqazlilar arasinda Parisde 1926 ci ilde Azerbaycan Respublikasinin musteqilliyinin elan olunmasinin 8 ci ildonumunun qeydi tesvir olunur IstinadlarSAINT CLOUD 92 cimetiere Mahmudov 2005 seh 285 286 Elimerdan bey Topcubasov 1863 1934 2020 02 17 tarixinde Istifade tarixi 2021 08 18 Cemil Hesenli Azerbaycan Amerika munasibetlerinin 100 ili tamam olur 2021 08 20 tarixinde Istifade tarixi 2021 08 20 Cemil Hesenli Elimerdan bey Topcubasovun dogum tarixi ile bagli deqiqlesdirme az Azadliq 2013 04 20 2017 06 14 tarixinde Istifade tarixi 2017 06 17 Hesenli 2013 seh 19 Hesenli 2013 seh 23 Yilmaz Harun Omurden uzun muhaciret Elimerdan bey Topcubasov 9 November 2014 2018 02 20 tarixinde Istifade tarixi 2021 08 18 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin fealiyyetine aid arxiv arasdirmalari 2021 06 27 tarixinde Istifade tarixi 2021 08 16 Gorkemli azerbaycanlilar PDF 2019 03 20 tarixinde PDF Istifade tarixi 2013 06 18 Milli Arxiv Elimerdan bey Topcubasov 22 06 2018 27 06 21 tarixinde Istifade tarixi 27 01 18 Abutalibov 2006 seh 50 Vilayet Quliyev Elimerdan bey Topcubasovun kederli bir mektubu 2018 06 30 at the Wayback Machine edebiyyatqazeti az 28 dekabr 2017 az Abutalibov Mamulia 2014 seh 168 233 Yaqublu 2018 seh 74 Yaqublu 2018 seh 71 Millet qurtular geler seni Vetene goturer Resulzade Topcubasovun mezari basinda 2021 08 21 tarixinde Istifade tarixi 2021 08 21 Qurtulus jurnali Berlin 1934 2 Hesenli 2013 seh 294 Brokhaus Efron 1890 1907 Kaspi 1905 216 Kaspi 1905 222 Kaspi 1905 225 Yaqublu 2011 seh 55 Yaqublu 2011 seh 52 53 birinci dunya muharibesi erefesinde milli metbuat 2019 05 28 at the Wayback Machine s 97 Ismayilov Maksvell 2012 seh 173 Boiovich Milan Mihajlovich Chleny Gosudarstvennoj dumy portrety i biografii Pervyj sozyv 1906 1911 g rus Moskva Tipografiya T va I D Sytina 1907 seh 449 2021 05 12 tarixinde Istifade tarixi 2024 05 07 Abutalibov 2012 seh 12 Topcubasov professor adindan buna gore imtina etmisdi 2021 05 07 tarixinde Istifade tarixi 2021 08 18 Krimli 1996 Rusiya muselmanlarinin ikinci qurultayinin numayendeleri e derslik edu az 2021 07 14 tarixinde Istifade tarixi 14 iyul 2021 Sibirskaya torgovaya gazeta 138 22 avgusta 1906 goda Tyumen St 2 2021 08 18 tarixinde Istifade tarixi 2021 08 16 Memmedzade 1938 Sinenko S Pervyj vserossijskij musulmanskij sezd POSREDI RU 2013 11 17 2017 08 06 tarixinde Istifade tarixi 2017 02 22 Baki qezeti 20 may 1915 ci il sayi Kaspi 1917 84 1 Kaspi 1917 85 Yaqublu 2018 seh 60 Abisov 2007 seh 59 60 Abisov 2007 seh 68 Suni 2019 seh 177 178 Svetoxovski 2004 seh 107 Radkey 1989 seh 129 131 Hesenli 2013 seh 274 275 Hesenli 2013 seh 278 279 Yaqublu 2018 seh 61 Yaqublu 2018 seh 58 Yaqublu 2018 seh 59 Yaqublu 2018 seh 62 Hesen bey Agayev azadliq org 28 05 2021 27 06 21 tarixinde Istifade tarixi 27 01 18 Nesiman Yaqublu Hesen bey Agayev 525 az 11 07 2018 27 06 21 tarixinde Istifade tarixi 27 01 18 Yilmaz Harun 1919 cu ilde Avropaya viza gozleyen Azerbaycan numayende heyeti 2021 08 20 tarixinde Istifade tarixi 2021 08 20 Hesenli 2013 seh 353 Yaqublu 2018 seh 65 67 Abutalibov 2006 seh 56 Mahmudov 2005 seh 197 198 Hesenli 2009 seh 236 Hesenli 2009 seh 236 237 Hesenli 2009 seh 237 Hesenli 2009 seh 239 240 Hesenli 2013 seh 359 360 Mehdiyev 1998 seh 38 Hesenli 2009 seh 323 ABS Azerbaycan elaqelerinin 100 illiyi 2021 01 23 tarixinde Istifade tarixi 2021 08 20 Mahmudov 2005 seh 185 186 Hesenli 1993 Hesenli 2009 seh 324 Index to Politicians 2021 05 02 tarixinde Istifade tarixi 2021 08 17 Hesenli 2009 seh 325 Hesenli 2009 seh 327 Hesenli 2009 seh 328 Mehdiyev 1998 seh 43 Hesenli 2009 seh 276 Svetoxovski 2004 seh 156 Steyn 2004 seh 107 Hesenli 2009 seh 278 Hesenli 2009 seh 279 Hesenli 2009 seh 284 Hesenli 2009 seh 287 Nesibli 1996 Topcubasovun diplomatik manevrleri Cumhuriyyet namine etdiyi fedakarliqlar Eli Ceferoglu 2018 05 19 tarixinde Istifade tarixi 2018 05 29 Topcubasovlarin Azerbaycan tarixindeki yeri az Azadliq qezeti 14 fevral 2012 2023 12 04 tarixinde Istifade tarixi 2023 12 04 Mikeladze Q Besedy s Ramizom Abutalybovym Pervye azerbajdzhanskie studenty v Evrope i Dzhejhun bek Gadzhibejli 2010 04 13 tarixinde Tagiyeva 1998 Azerbaycan 1998 Abutalibov Mamulia 2014 seh 68 Yaqublu 2018 seh 68 Abutalibov Mamulia 2014 seh 72 Mamulia 2012 seh 55 56 Mamulia 2012 seh 70 Ishaqov 2012 Ehmedov 2014 seh 193 198 Abaeva Hanifa Aslanbekovna prosvetitelnica Henife Aslanbek qizi Abayeva maarifci rus ourbaku com 6 noyabr 2020 tarixinde Istifade tarixi 6 noyabr 2020 Asirli 2016 seh 3 6 Ibrahim Yildirim Tepeden dirnaga Azerbaycan sevdali sexsiyyet www dia az 1 oktyabr 2015 14 yanvar 2021 tarixinde Istifade tarixi 14 yanvar 2021 Mәlikova Gәribsoltan Һәsәn bәј gyz Azerbaycan Sovet Ensiklopediyasi 10 ҹilddә VI ҹild Kuba Misir Baky Azәrbaјҹan Sovet Ensiklopediјasynyn Bash Redaksiјasy Bash redaktor Ҹ B Guliјev 1982 S 940 PDF 2018 12 23 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2021 08 17 Tarixi Sexsiyyetin Tarixi Elimerdan bey Topcubasov Skype Musahibe 2021 08 16 tarixinde Istifade tarixi 2021 08 16 19 04 2013 Azerbaycanin gorkemli sexsiyyetleri 2018 11 30 tarixinde Istifade tarixi 2021 08 17 Qerib mezarlar Elimerdan bey Topcubasov haqqinda film cekilir Medeniyyet 2015 21 avqust S 7 Baki Media Merkezi Qerib mezarlar adli layihe uzerinde isleyir FOTO 2016 05 19 tarixinde Istifade tarixi 2021 08 16 2017 04 05 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2021 08 17 Cumhuriyyet liderlerinin xaricdeki mezarlari ucun Azerbaycan haqq odeyirmi 2020 07 02 tarixinde Istifade tarixi 2021 08 18 Sankt Peterburqda Elimerdan bey Topcubasovun bustu qoyulub 2021 08 18 tarixinde Istifade tarixi 2021 08 18 Rusiyada Topcubasovun bustunun qoyulmasinin tarixi ehemiyyeti Alimler danisir 2021 08 18 tarixinde Istifade tarixi 2021 08 18 Polsada Elimerdan bey Topcubasovun barelyefi acilib 2014 10 23 tarixinde Istifade tarixi 2021 08 20 Erik Berdoati Sen Klu muzeyinde Elimerdan bey Topcubasovun bustu qoyulacaq 2020 02 19 tarixinde Istifade tarixi 2021 08 20 Londonda Cemil Hesenlinin kitabi nesr edilib 2020 10 20 tarixinde Istifade tarixi 2021 08 20 Asirli 2009 seh 112 133 Trudovoj Kodeks Azerbajdzhanskoj Respubliki Statya 105 Prazdnichnye dni Oficialnyj internet sajt Prezidenta Azerbajdzhanskoj Respubliki 2014 08 23 tarixinde Istifade tarixi 2014 07 31 Edebiyyat Abisov Vaqif Azerbaycanlilarin soyqirimi 1917 1918 ci iller PDF Baki Nurlan 2007 5 iyul 2022 tarixinde PDF Zaqafqaziya Seyminin muselman fraksiyasi ve Azerbaycan Milli Surasi iclaslarinin protokollari 1918 ci il PDF Baki Adiloglu 2006 seh 216 Oqtay Esedov Rafael Cebrayilov Azerbaycan Respublikasinin Parlamenti PDF 2008 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Ensiklopediyasi II cild Baki Lider 2005 seh 285 286 ISBN 9952 417 44 4 Milli Istiqlaliyyet Bayrami Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Ensiklopediyasi II cild Baki Lider 2005 seh 197 198 ISBN 9952 417 44 4 Nesiman Yaqublu Cumhuriyyet quruculari PDF Baki Nurlar 2018 Nesiman Yaqublu Kaspi qezetinin yaranmasi ve fealiyyeti PDF Baki Qanun 2011 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti 1918 1920 Parlament Stenoqrafik hesabatlar I kitab PDF Baki Azerbaycan nesriyyati Elmira Tagiyeva 1998 seh 976 Cemil Hesenli Tarixi sexsiyyetin tarixi Elimerdan bey Topcubasov PDF Baki ADA 2013 ISBN 978 9952 27 371 7 Cemil Hesenli Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin xarici siyaseti 1918 1920 PDF Baki 2009 ISBN 978 9952 455 00 7 Cemil Hesenli Azerbaycan beynelxalq munasibetler sisteminde 1918 1920 ci iller Baki 1993 Musa Qasimli Elmira Huseynova Azerbaycan xaric isler nazirleri Baki 2003 Musellim Hesenov PDF Baki Baki Media Merkezi 2016 120 ISBN 978 9952 499 24 7 Musa Qasimli I Avropa ve Amerika olkelerinin muasir tarixi 2 hissede 1918 1945 Baki Baki Dovlet Universitetinin nesriyyati 2003 370 Nesib Nesibli Azerbaycanin xarici siyaseti 1918 1920 Baki Ay Ulduz nesriyyati 1996 304 Ramiz Abutalibov Gody i vstrechi v Parizhe PDF Moskva Moskva SJS Media 2006 Ramiz Abutalibov Parizhskij arhiv 1919 1940 v 4 kn 1924 1940 PDF 3 Moskva 2017 Ramiz Abutalibov A M Topchibashi dokumenty iz lichnyh arhivov 1903 1934 gg Moskva Socialno politicheskaya MYSL 2012 280 ISBN 978 5 91579 077 2 Elimerdan bey Topcubasov Paris mektublari Baki Azernesr Ramiz Mehdiyev 1998 ISBN 978 5 91579 077 2 Tadeus Svetoxovski Russian Azerbaijan 1905 1920 The Shaping of a National Identity in a Muslim Community Cambridge University Press 2004 272 ISBN 978 0 521 52245 8 Oliver Henri Radkey Russia goes to the polls the election to the all Russian Constituent Assembly 1917 Cornell University Press 1989 Ronald Qriqor Suni The Baku Commune 1917 1918 Class and Nationality in the Russian Revolution Princeton University Press 2019 448 ISBN 978 0 691 65703 5 Boris Steyn Russkij vopros na parizhskoj mirnoj konferencii 1919 1920 gg QOSPOLITIZDAT 1949 Azerbajdzhanskaya Demokraticheskaya Respublika 1918 1920 zakonodatelnye akty Azerbaycan Nesriyyati 1998 560 Ramiz Abutalibov Giorgi Mamulia Strana ognej v borbe za svobodu i nezavisimost Baki CBS Polygraphic Production 2014 584 ISBN 978 9952 485 3 1 Kavkazskaya Konfederaciya v oficialnyh deklaraciyah tajnoj perepiske i sekretnyh dokumentah dvizheniya Prometej Moskva Socialno politicheskaya MYSL 2012 240 ISBN 978 5 91579 071 0 Akif Asirli Hesen bey Zerdabinin mucahid oglu Baki Elm ve tehsil 2012 Akif Asirli Azerbaycan Metbuati Tarixi 1875 1920 Baki Elm ve tehsil 2009 F A BROKGAUZ Lejpcig I A EFRON S Peterburg Enciklopedicheskij slovar Brokgauza i Efrona Vikimenbe 82 Peterburq 1890 1907 Huseyn Ehmedov Azerbaycan mekteb ve pedaqoji fikir tarixi Baki Elm ve tehsil nesriyyati 2014 Krimli National Movements and National Identity Among the Crimean Tatars 1905 1916 1906 ISBN 978 90 04 10509 6 Mirze Bala Memmedzade Milli Azerbaycan Herekati Berlin 1938 S M Ishakov A M TOPChIBAShI i M E RASULZADE PEREPISKA 1923 1926 PDF Moskva Izdatelstvo SP MYSL 2012 Vilayet Quliyev Elimerdan bey Topcubasovun tevellud tarixi haqda az 525 az 2013 04 15 2017 06 17 tarixinde Istifade tarixi 2017 06 17 Xarici kecidlerDiger layihelerdeVikisitatda elaqeli sitatlarVikimenbede elaqeli metnlerVikianbarda elaqeli media fayllar Alimardan Topchubashov in Azerbaijan International Ali Mardan Topchibashev lider rossijskih musulman Zhiznennyj put Ali Mardan beka Topchubasheva FOTO Alimardan bek Topchubashev i ideologiya azerbajdzhanstva Vurgunu Topcubasov ve Behbudovla ne baglayir Foto