Azərbaycan mədəni mühiti

Azərbaycan mədəni mühiti — azərbaycanlıların və azərbaycanlılaşmış icmaların təşkil etdiyi mühit. Tarix boyunca Azərbaycan dili və mədəniyyətinin mövcud olduğu ərazi siyasi hadisələrlə bağlı olaraq daim dəyişikliyə məruz qalmışdır. Mühitin mədəni təsiri azərbaycanlılarla birlikdə yaşayan və ya onlarla əlaqələrə malik icmalarda hiss edilir.

Azərbaycan mədəni mühiti

Azərbaycan dilinin danışıldığı ərazilər (2023-cü il Qarabağ döyüşlərindən sonrakı dövr)
Yerlər	Cənubi Qafqaz, tarixi Azərbaycan, Şərqi Anadolu, Dağıstan
Təsirlənib	Türk dünyası
Təsir edib	Qafqaz, Orta Şərq və s.

XIII–XIV əsrlərdə Azərbaycan dili sadəcə Azərbaycanın yox, İran, İraq və qismən Şərqi Anadolunun türklərinin ədəbi dili idi.Mehmed Fuad Köprülü qeyd edir ki, hal-hazırda Azərbaycan dili adlandırılan türk ədəbi dialekti tarixən Xorasandan Anadoluya, Qafqazdan Bağdada qədər yayılmışdı. Azərbaycan dilinin adlandırılması məsələsində belə bir fikir irəli sürülmüşdür ki, "Azərbaycan dili" adı bu dilin tarixi yayılma arealını əhatə etmir. Bu dil təkcə tarixi Azərbaycan ərazisində yox, Mərkəzi və Şərqi Anadolu, İran, İraq, Xorasan və digər ölkələrdə də mövcud olmuşdur.

Qərbi Anadolu (Osmanlı) türk dili ilə Azərbaycan dili arasındakı sərhəd XIV əsrin II yarısında görülməyə başlanmışdır. Məhəmməd Ərgin bu sərhədi Samsun-Sivas-İskəndərun xəttində görür. Kiçik Asiyanı 2 hissəyə bölən bu xəttin şərq hissəsi Azərbaycan dilinin dialektlərinin yayıldığı ərazidir. XV əsrin əvvəllərində Yavuz Sultan Səlimin Şah İsmayıl Xətai üzərində qələbəsindən sonra Kiçik Asiyanın şərq hissəsi Osmanlı imperiyasının tərkibinə daxil olmuşdur. Ancaq Osmanlı ədəbi dilinin Şərqi Anadoluda yayılması əsrlər boyunca davam edən bir proses olmuş, bu regionun şairləri Azərbaycan dilində əsərlər yaratmağa davam etmişdir. Eynən İraqda da əvvəlcə ədəbi türk dili Azərbaycan dili olmuş, Osmanlı fəthindən sonra isə bu dil Osmanlı türkcəsi ilə əvəzlənmişdir.

Azərbaycan dili tarixən Cənubi Dağıstanda ikinci dil və linqva franka kimi istifadə edilmişdir. Ancaq 1929-cu ildə Dağıstanda təhsil Azərbaycan dili yerinə yerli dillərdə və rus dilində aparılmağa başlanmışdır. 1950-ci illərdən etibarən rus dili ilə rəqabətə dözə bilmədiyi üçün Dağıstanda Azərbaycan dilinin istifadəsi geriləmişdir.

Sovet dövrü deportasiyaları ilə Ermənistanda azərbaycanlılarının sayı azalmış, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi nəticəsində azərbaycanlılar Ermənistan, Dağlıq Qarabağ və ətraf 7 rayondan çıxarılmışdır. 2020–2023-cü illərdə keçirilən hərbi əməliyyatlardan sonra azərbaycanlıların Dağlıq Qarabağ və ətraf 7 rayonda yenidən məskunlaşdırılmasına başlanmış, Laçın, Füzuli, Şuşa, Xocalı, Xankəndi və Cəbrayıl şəhərlərində azərbaycanlıların ilkin olaraq məskunlaşdırılması təmin edilmişdir. Ermənistan azərbaycanlıları isə Qərbi Azərbaycan İcması quraraq "Ermənistana qayıdış konsepsiyası" irəli sürmüşdür.

Adlandırılması nümunələri

Təsvir etmək üçün istifadə edilən ad	Azərbaycan dilinə tərcüməsi	Nəzərdə tutulan ərazi və ya mövzu
rus. ...азербайджанскую языковую и культурно-бытовую атмосферу	Azərbaycan linqvistik və mədəni-məişət mühiti	Dərbənd
ing. The world of the Azeri Turkic tradition	Azərbaycan türk ənənəsi sferası	Ümumi Azərbaycan ədəbiyyatı ənənəsi
ing. Cultural-linguistic extension of Azerbaijan	Azərbaycanın mədəni-linqvistik davamı	Şərqi Türkiyə
ing. Azeri sphere	Azərbaycan sferası
türk. Azerbaycan Türk kültür sahası	Azərbaycan türk mədəni mühiti	Ümumi

Ərazi

Azərbaycan mühitinin beynəlxalq mövqeyi

Azərbaycan türk mədəni mühiti ərazisinə görə Türk dünyasının mərkəzi mövqeyindədir.Azərbaycan dili türkmən və Türkiyə türkcəsi ilə birlikdə qərb oğuzcasına aid edilir. Nikolay Baskakov Azərbaycan dilini Türkiyə türkcəsi, urumca və Krım türkcəsi ilə bir yerdə, türk dillərinin qərbi hun budağının oğuz qrupunun oğuz-səlcuq alt qrupuna aid edirdi.Azərbaycan ədəbiyyatı Osmanlı, Türkmən və Çağatay ədəbiyyatları arasında körpü rolunu oynamışdır. Osmanlı dövlətində paytaxtdan uzaq regionlarda, həcc və ticarət yollarında hərəkət edən karvanlar vasitəsilə, Osmanlı şairləri ilə Azərbaycan və Şərqi türk şairləri arasında, qəzəl və digər nəzm növlərinin bir növ "mübadilə"si aparılmışdır. Son forması Azərbaycanda tamamlanmış və yazıya köçürülmüş "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanı Ağqoyunlulardan daha qədim tarixə malik olsa da, şimal-şərqdə Xorasan, şimalda Qafqaz, gürcü və abxaz dövlətləri, Trabzon imperiyası, cənubda Fərat hövzəsi, Mardin, Diyarbəkiri əhatə etməklə Ümman dənizinə qədər yayılmış bu imperiyanın və oğuz-türkmən ulusunun dastanı hesab edilir.Azəri türk ənənəsi sferasına zərdüştçülük ideyaları, qədim türk, ərəb və fars əfsanələri, hətta qədim Mesopotamiya miflərinin də daxil olduğu sosial və tarixi mühit təsir etmişdir.

1920–1930-cu illərdə Bakı şəhəri bütün türk xalqlarının mədəni həyatının mərkəzinə çevrilmişdir. Burada Tatarıstan, Özbəkistan, türkdilli Krım, Türkiyə və s. yerlərin görkəmli ziyalıları yaşayır və fəaliyyət göstərirdilər. 1926-cı ildə Bakıda Birinci Türkoloji Qurultay keçirilmişdir. Azərbaycanın Şəki (2016) və Şuşa (2023) şəhərləri Türk dünyasının mədəniyyət paytaxtı elan edilmişdir.

Bakıda 2017 İslam Həmrəyliyi Oyunları keçirilmiş, Azərbaycanın Naxçıvan (2018) və Şuşa (2024) şəhərləri "İslam dünyasının mədəniyyət paytaxtı" elan edilmişdir. Azərbaycanda 2012 Avroviziya Mahnı Müsabiqəsi və 2015 Avropa Oyunları keçirilmiş, Gəncə şəhəri 2016-cı ildə "Avropa Gənclər Paytaxtı" seçilmişdir. Laçın şəhəri 2025-ci il üçün "MDB-nin mədəniyyət paytaxtı" elan edilmişdir.

Azərbaycanlı əhalinin məskunlaşma əraziləri

Qafqazın etnik xəritəsi 2014-cü ildə.

Dağıstanda Azərbaycan dilinin Aşağı Qatrux ləhcəsində "Ziyaratlar, siz bizim Vetene olmusiz dayağ" şeiri

Azərbaycanlıların tarixi topluluğu cənubda Qızılüzən çayından şimalda Böyük Qafqaz dağlarına, şərqdə Xəzərdən qərbdə Gürcüstan və Ermənistana qədər olan ərazidə ortaya çıxmışdır. İranda azərbaycanlılar İran Azərbaycanından başqa Həmədan və Kürdüstan vilayətlərində, həmçinin Qəzvin vilayətinin şimal hissələrində yaşayırlar. Rusiyada azərbaycanlılar ənənəvi olaraq Cənubi Dağıstanda yaşamışdır.

Azərbaycanlıların yaşadığı bölgələrdə türkləşmənin ilk mərhələsi XI əsrdə şimalda (Şirvan istisna olmaqla) Səlcuqların uc torpaqlarında, XII əsrdə isə cənubda (İran Azərbaycanında) başlamışdır. XII–XV əsrlərdə xüsusilə Arranın ətəkləri türk köçəri tayfalarının intensiv şəkildə məskunlaşdığı yerlər olmuşdur. Bunun nəticəsində region tədricən türk-iran mənşəli toponim olan "Qarabağ" ilə adlandırılmışdır. XIV–XV əsrlərdə Qarabağın düzlük hissəsi demək olar ki, tamamilə türkləşmişdi.

Əsrlər boyunca davam edən dini və siyasi ziddiyyətlərə görə, azərbaycanlılar Türkiyə türklərindən etnik baxımdan ayrılmışdır. Osmanlı türkləri və Azərbaycan türkləri arasında etnik sərhəd XVI əsrdə mövcud idi, ancaq tam müəyyən edilməmişdi. Səfəvi İranı və Osmanlı imperiyasının müəyyən edilmiş sərhədləri demək olar ki, azərbaycanlılarla Osmanlı türklərinin etnik sərhədini əks etdirir.

XI əsr Səlcuq yürüşlərindən başlayaraq, müxtəlif köçəri türk tayfaları Ermənistan ərazisində yerləşmişdir. Bu, monqol dövründə də davam etmiş, Teymurilər dövründə (1386—XV əsrin əvvəlləri) isə Ermənistanda türk tayfaları geniş bir şəkildə yerləşmiş, İslam dominant din olmuşdur. Qacar tayfası Teymurilərin dövründə İrəvan bölgəsində yerləşdirilmişdir. XIV əsrin əvvəllərində Konya sultanlığının süqutundan sonra ayrımlı, saatlı və seyidli-axsaxlı adlı üç hissəyə bölünən tayfa Ermənistana köçmüşdür. Səfəvi dövründə də qızılbaş tayfaları Ermənistanda yerləşdirilmişdir. XIX əsrin əvvəllərində azərbaycanlıların Pəmbək və Şörəyeldə yerləşdirilməsi davam etmişdir.

1480-ci illərdə Qazax, Pəmbək və Şörəyeldən olan azərbaycanlı qruplar Ağstafa və Dəbəd çaylarının sahillərinin daha çox hissəsində məskunlaşmışdır. XVI əsrdən başlayaraq qızılbaş tayfaları Aşağı Kartlidə Kür çayının hər iki sahilində, Algeti və Ktsia vadilərində, Dabnisi dərəsində və Somxitidə məskunlaşmağa başladılar. XVII əsrin əvvəllərində onlar şərqə doğru, Qarayazının (indiki Qardabani Bələdiyyəsi) münbit torpaqlarına yayıldılar və qərbdə Şulaveri və Dmanisi dərəsinə çatdılar. I Abbas tərəfindən Kaxetidə yerləşdirilən 15 min türkdilli ailə on il sonra demək olar ki, tamamilə məhv edildi. Azərbaycanlıların yaşadığı ərazi XVIII əsrdə Tsalka yaylasına, XIX əsrin əvvəllərində isə qərbdə Başkeçidə çatmışdır. Hal-hazırda Gürcüstanda azərbaycanlılar Kvemo-Kartlinin 4 bələdiyyəsində (Marneuli, Dmanisi, Bolnisi and Qardabani) yaşayırlar. Bundan başqa Kvemo-Kartlidə ayrıca 6 azərbaycanlı anklavı mövcuddur. Msxeta-Mtianetində 1, Kaxetiyada 2 azərbaycanlı anklavı vardır.

Sovet dövrü deportasiyaları ilə Ermənistanda azərbaycanlılarının sayı azalmış, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi nəticəsində azərbaycanlılar Ermənistan, Dağlıq Qarabağ və ətraf 7 rayondan çıxarılmışdır. 2020–2023-cü illərdə keçirilən hərbi əməliyyatlardan sonra azərbaycanlıların Dağlıq Qarabağ və ətraf 7 rayonda yenidən məskunlaşdırılmasına başlanmışdır. Azərbaycanlıların ilk qayıtdığı yer Zəngilanın Ağalı kəndi olmuş, azərbaycanlılar Laçın, Füzuli, Şuşa, Xocalı, Xankəndi və Cəbrayıl şəhərlərinə qayıtmışdır. Ermənistan azərbaycanlıları isə Qərbi Azərbaycan İcması quraraq "Ermənistana qayıdış konsepsiyası" irəli sürmüşdür.

Azərbaycan dili və ədəbiyyatının tarixən əhatə etdiyi ərazi

I Şah İsmayıl. Teodor de Bray tərəfindən 1590-cı illərdə çəkilmiş qravür.

XIII–XIV əsrlərdə Azərbaycan dili sadəcə Azərbaycanın yox, İran, İraq və qismən Şərqi Anadolunun türklərinin ədəbi dili idi.Mehmed Fuad Köprülü qeyd edir ki, hal-hazırda Azərbaycan dili adlandırılan türk ədəbi dialekti tarixən Xorasandan Anadoluya, Qafqazdan Bağdada qədər yayılmışdı. İranda Azərbaycan dili az qala Qəzvinə qədər danışılır.

Əsrlər boyunca Azərbaycan dili linqva franka kimi ticarət və etniklər arası qarşılıqlı münasibətdə bütün Persiyada, Qafqazda və cənub-şərqi Dağıstanda istifadə edilirdi. Onun trans-regional təsiri ən azı XVIII əsrə qədər davam edib. S. A. Raevski 1837-ci ildə öz məktubunda yazırdı: "Tatarca (azərbaycanca) öyrənməyə başladım, dil, hansı ki, burada ümumiyyətlə bütün Asiyada, Avropada fransızcanın olduğu qədər lazımdır."

Klassik Azərbaycan türkcəsinin coğrafi sərhədləri müxtəlif alimlərə görə fərqlidir. Vladimir Minorski üçün bu dil şimal-qərbi Persiya və şimal-şərqi Zaqafqaziyaya aid idi. Elias Con Uoilkinson Gibb Azərbaycan türkcəsini Türkiyə və İran sərhədlərində yerləşən Azərbaycanın dili hesab edir, Mehmed Fuad Köprülü isə onun Bağdad, Mosul, Diyarbəkir, Şərqi Anadolu, Qafqaz və İran Azərbaycanında danışıldığını qeyd edir. Yavuz Akpınarın fikrincə, Azərbaycan türk ədəbiyyatı Qafqaz, İran, İraq və Şərqi Anadoluda formalaşmışdır. Akpınar yazılı ədəbi ənənənin yaranmasında Təbrizin rolunu vurğulayır. Aydındır ki, Azərbaycan ədəbiyyatının sərhədləri və onun Osmanlı və Çağatay kimi digər türk ədəbiyyatlarına təsiri Azərbaycanın hüdudlarını aşaraq Suriya, İraq, Anadolu, Orta Asiya kimi ərazilərə qədər uzanır. Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin dövründə Azərbaycan dili həm kəndlərdə, həm də Təbriz, Həmədan və Şiraz kimi mədəni mərkəzlərdə danışıq dili kimi inkişaf etmişdir.

Əsrlər boyu Azərbaycan dili Cənubi Dağıstanın linqva frankası olmuşdur. XVI əsrdə Azərbaycan dili Samur vadisində geniş yayılmış, XIX əsrdə isə bu dil Dağıstanın bütün dağətəyi və aran rayonlarına yayılmış, qumuq və avar dilləri ilə birlikdə ticarət və millətlərarası ünsiyyətin dillərindən biri olmuşdur. Bu dil həm azərbaycanlılarla, həm də dilləri bir-birinə bağlı olmayan və ya anlaşılmaz hesab edilən dağlılarla ünsiyyətdə istifadə olunurdu. Azərbaycan dili Dağıstanda ilkin sovet hakimiyyəti dövründə təhsil dili kimi istifadə edilmiş, ancaq 1929-cu ildə yerli dillər və rus dili ilə əvəzlənmişdir. 1950-ci illərdən etibarən Azərbaycan dilinin Dağıstanda ikinci dil və linqva franka statusu dil rus dili ilə rəqabətə dözə bilmədiyi üçün geriləmişdir.

Azərbaycan dilinin adlandırılması məsələsində belə bir fikir irəli sürülmüşdür ki, "Azərbaycan dili" adı bu dilin tarixi yayılma arealını əhatə etmir. Bu dil təkcə tarixi Azərbaycan ərazisində yox, Mərkəzi və Şərqi Anadolu, İran, İraq, Xorasan və digər ölkələrdə də mövcud olmuşdur. Buna görə də Azərbaycan dili üçün "Əcəmi türkcəsi" adı təklif edilir. "Əcəmi türkcəsi" adı ilk dəfə 1660-cı ildə fransız səyyahı Rafael du Mans tərəfindən təklif edilmişdir. Osmanlı dəftərdarı Seyfi Çələbi də Azərbaycan dilinin Fəratdan Amudəryaya qədər Əcəmin geniş ərazisində yayıldığını qeyd etmişdir.

Şərqi Anadolu, İraq və Suriya

Türkiyə türkcəsi və Azərbaycan dili siyasi mənada ayrı-ayrı dillər olsa da, bu dillərin standart olmayan formaları quruluş baxımından bir-birinə oxşardır və ya bir-biri ilə birləşir. Şərqi Anadoluda ərazi boyunca Türkiyə türkcəsindən Azərbaycan dilinə keçid ardıcıl olmaqla, dəqiq ayrılan linqvistik sərhədlər olmadan baş verir. Türkiyədə Fərat çayının şərqindəki ərazilərdə danışılan dialektlər Azərbaycan dilinə yaxındır və ya Azərbaycan dilinin dialekti hesab edilə bilər.

Azərbaycanın qərb dialektləri ilə Ərzurum və Diyarbəkirdən şərqdə yerləşən Şərqi Anadolu dialektləri arasında aydın sərhəd təyin etmək çətindir. Ərzincan, Malatya və Elazığ kimi keçid dialektləri Türkiyə türkcəsinin mərkəzi dialektlərinə aiddir.

Osmanlı imperiyasının yaranmasına görə, Azərbaycan və Anadolu türklərinin yaşayış sərhədləri arasında, linqvistik baxımdan demarkasiya prosesi başlamışdır. Qərbi Anadolu (Osmanlı) türk dili ilə Azərbaycan dili arasındakı sərhəd XIV əsrin II yarısında görülməyə başlanmışdır. Məhəmməd Ərgin bu sərhədi Samsun-Sivas-İskəndərun xəttində görür. Kiçik Asiyanı 2 hissəyə bölən bu xəttin şərq hissəsi Azərbaycan dilinin dialektlərinin yayıldığı ərazidir. Dil nöqteyi-nəzərindən baxıldığı zaman İldırım Bəyazid ilə Qazi Bürhanəddin, Fateh Sultan Mehmet ilə Uzun Həsən, Yavuz Sultan Səlimlə Şah İsmayıl Xətai arasında münaqişə sadəcə hərbi-siyasi deyildi. Bu tarixi hadisələrin gedişində Yaxın Şərqin türk etnomədəni ərazisinin iki əsas komponentinin, eləcə də iki türk ədəbi dilinin — Osmanlı və Azərbaycan dillərinin yayılma və təsir sahələrinin sərhədləri müəyyən edilmişdir. XV əsrin əvvəllərində Yavuz Sultan Səlimin Şah İsmayıl Xətai üzərində qələbəsindən sonra Kiçik Asiyanın şərq hissəsi Osmanlı imperiyasının tərkibinə daxil olmuşdur. Ancaq Osmanlı ədəbi dilinin Şərqi Anadoluda yayılması əsrlər boyunca davam edən bir proses olmuş, bu regionun şairləri Azərbaycan dilində əsərlər yaratmağa davam etmişdir.

Eynən İraqda da əvvəlcə ədəbi türk dili Azərbaycan dili olmuş, Osmanlı işğalından sonra isə bu dil Osmanlı türkcəsi ilə əvəzlənmişdir. İraq türkmənlərinin bir çoxu bölgəyə köçmüş İran mənşəli azərbaycandilli qrupların və ya Anadolu mənşəli Osmanlı türklərinin davamçılarıdır. Suriya türkmənlərinin dilinin bəzi çeşidləri Azərbaycan dilinə yaxındır.

İran

İranda Azərbaycan dilinin əsas dialekt bölgələri

İranda danışılan müxtəlif türk dili formaları bir-birinə yaxındır və Azərbaycan dili üslubu xüsusiyyətləri daşıyır. Mərkəzi və cənubi oğuzca, Azərbaycan dili və onun dialektləri, həmçinin Şərqi Anadolu və Şimali İraqda danışılan dil formaları oğuzcanın içində olmaqla, vahid bir linqvistik ərazi əmələ gətirir.

1590-cı ilə qədər qızılbaşların Azərbaycandan kənarda bir sıra vilayətləri idarə etməsi (Şirazda dülqədr, Yezddə əfşar, Heratda şamlı) Azərbaycan dilinin yayılmasına təsir edib, deməli, şimali-qərbi İrandan kənardakı qruplar Azərbaycan dilində danışıb. Laristan, Şiraz, Kaşan və Qumda Azərbaycan dilində danışıldığı ilə bağlı tarixi məlumatlar vardır. XVII əsrdə Şiraz və Kaşanda türk dilinin danışılmaması qızılbaşların bu ərazilərdə hakimiyyətdə olmaması ilə izah edilə bilər. Müasir dövrdə İranda bir çox türkləşmiş kürd qrupları və az miqdarda, mənşəcə monqol olan qruplar Azərbaycan dilinin müxtəlif çeşidlərini danışır.

İranda Xəzərin cənub-şərqində yerləşən Gəlucah Azərbaycan linqvistik ərazisinin ən şərq nöqtəsi adlandırılır. Gəlucah dili mərkəzi oğuz qrupuna aiddir və Azərbaycan dilinə çox yaxındır. Ancaq Azərbaycan dili ilə fərqli xüsusiyyətlərə də malikdir. Azərbaycan dilinin arealı Gəlucahdan da şərqə gedir. Şimali Xorasanda 2 azərbaycandilli anklav (Dərəgəz və Lüftabad) mövcuddur.

Encyclopædia Iranicaya görə, Xorasan-türk dilinin Azərbaycan dilinin dialekti adlandırılması çox da səhv olmazdı. Çünki Xorasan türkcəsi Azərbaycan dili (mərkəzi oğuzca) ilə türkməncə arasında keçid dilidir, ancaq türkmən dilindən daha çox Azərbaycan dilinə yaxındır.

Qaşqay və Aynallu dilləri Azərbaycan dilinə yaxın dialektlər hesab edilir. Qaşqay və Aynallu dilinin Osmanlı dilinə yaxın olması ilə bağlı fikir də mövcuddur. Əhməd Cəfəroğlu və Gerhard Dörfer xüsusilə azərbaycancadan sapmalara istinad edərək, Qaşqay və Aynallu dillərinin Osmanlı türkcəsinə yaxınlığı haqqında fərziyyəni rədd etmişdir. Aynallu və həmçinin Sonqur dialekti Xorasan türkcəsi ilə Azərbaycan dili arasında keçid dili rolu oynayır.

Ümum-Azərbaycan mədəniyyətinin inkişaf etdiyi və yayıldığı ərazi

XV əsrdə Azərbaycan mədəniyyətinin iki mərkəzi formalaşır: tarixi Azərbaycan və Aşağı Qarabağ. XVI–XVIII əsrlərdə bu mədəniyyət mərkəzlərinin formalaşması başa çatır. XVIII əsrdə Azərbaycanda türk mənşəli sülalələrin idarə etdiyi xanlıqlar əmələ gəlmişdir. Bunlardan biri olan Qarabağ xanlığının təsir dairəsinə Dağıstan, Şərqi Gürcüstan, Şəki, Şirvan, Qarabağ, Gəncə və Bakı daxil idi. Tarixçi Mirzə Camal Cavanşir Qarabaği "Qarabağ tarixi" əsərində İraqın şimal sərhədlərindən Dağıstanın cənubuna qədər uzanan bir gücə malik dövləti (Qarabağ xanlığı) təsvir edərək, regional tayfa ittifaqlarına əsaslanmaqla, Qarabağ xanlarının özünəməxsus coğrafi iddialarını göstərirdi.

XIX əsrin ortalarında Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafı artıq mövcud olmayan Azərbaycan xanlıqlarının təsiri ilə baş verirdi. Şirvan, Qarabağ və Gəncə xanlıqlarının keçmiş paytaxtları olan Şamaxı, Şuşa və Gəncə XIX əsrdə əsas Azərbaycan mədəniyyət institutlarının olduğu yerlər idi. Bu şəhərlərin Azərbaycan mədəniyyətindəki rolu bir çox səbəblərlə izah edilə bilər. Başlıca səbəb odur ki, bu şəhərlər XVIII əsrdə mövcud olmuş ən güclü xanlıqların paytaxtları idi. Şamaxının yerləşdiyi Şirvan bölgəsi Abbasqulu ağa Bakıxanova görə, əsrlər boyunca alim və şairlərin yetişdiyi yer olmuşdur. IX əsrdən XVI əsrdə qədər Şirvanşahlar sülaləsinin Şirvanda hakimiyyətdə qalması, sülalənin incəsənətə hamilik etməsi və Şirvanşahlar dövlətinin daha balaca olan Şirvan xanlığı şəklində davam etməsi nəticəsində bu bölgə tarix boyunca oynadığı şair və musiqiçilərin məkanı rolunu qorumuşdur. Gəncə şəhəri isə coğrafi olaraq yaxın olduğu Tiflislə tarixən daha çox mədəni mübadilə etmə şansını əldə etmiş, Gəncə xanlığının süqutundan sonra da böyük savadlı əhaliyə malik şəhər statusunu qorumuşdur.Şuşa şəhəri mədəniyyəti Şamaxı və Gəncənin mədəniyyətindən daha cavandır, şəhərin zəngin mədəni həyatı Qarabağın XVIII əsrdə hakim sülaləsi olan Cavanşirlər tərəfindən himayə edilmişdir. Cavanşirlər sülaləsi mədəniyyət və təhsil sahəsində iştirak edir və bu sahələrə hamilik edirdilər. Ailənin bir çox üzvü görkəmli alim və şair idi. Belələrinə misal olaraq, Cəfərqulu xan Cavanşir, Xurşidbanu Natəvan, Mehdiqulu xan Vəfa, Mir Həsən Ağa Mir göstərilə bilər. Beləliklə, Şuşa şəhəri XIX əsrdə quberniya mərkəzi olmasa da, varlı bir şəhər olaraq, bir çox azərbaycanlı yazıçı və musiqiçinin yetişdiyi yer olmuşdur.

Azərbaycandakı musiqi formaları cənubda Kürdistan, şərqdə Zəncan və Qəzvinə qədər uzanan ərazidə mövcuddur. Mərkəzi Asiya musiqisindən sürətli ritmi ilə fərqlənən Azərbaycan şəhər musiqisi Xivəyə (Xarəzm) qədər yayılmış, Buxara və Daşkəndə qədərə çatmışdır.Sadıqcanın Azərbaycan tarını yaratmasından sonra, tez bir zamanda bu musiqi aləti İran Azərbaycanında, Ermənistanda, Gürcüstanda, bir qədər sonra isə Dağıstan, Türkmənistan, Özbəkistan, Tacikistan və Türkiyədə məşhurlaşdı. Müasir dövrdə Mavəraünnəhrdə uyğur rəvabı və özbək rübabı Azərbaycan tarı ilə əvəz edilmişdir. Azərbaycan tarına Özbəkistanda heç bir dəyişiklik edilməmişdir, bunun səbəbi tarın ola biləcəyi ən yaxşı səviyyədə olmasıdır.

İranika ensiklopediyasına görə Azərbaycan musiqi sənəti Qafqazın digər regionlarında, xüsusilə muğam sistemini və tar və kamança kimi simli musiqi alətlərini mənimsəyən ermənilər arasında ifa edilirdi. Cənubi Dağıstanda musiqi Azərbaycan musiqi alətləri, tar və kamança vasitəsilə ifa edilirdi və muğam Cənubi Dağıstan xalqları arasında məşhurlaşmışdır. Anadolu aşıq sənətinə daxil olan Ərzurum və Qars aşıq mühitləri tarixi baxış bucağına görə, keçid-körpü rolunu oynamış, bu mühitlərdə həm Azərbaycan, həm Anadolu aşıq sənətinin xüsusiyyətləri birləşdirilmişdir. Azərbaycan aşıq sənətinin Çıldır və Urmiya mühitlərində də, çox qabarıq olmasa da, Azərbaycan və Anadolu aşıq sənətinin xüsusiyyətlərinin birləşdirilməsi müşahidə edilir.

Azərbaycan və Ermənistan mifoloji mühitləri Cənubi Qafqaz mifoloji mühitini əmələ gətirir, Gürcüstan bura yox, Kartveliya mifoloji mühitinə aiddir.

Tarixi icmal

Xalqın və mədəniyyətin formalaşması

XVI əsr Azərbaycan şairi Məhəmməd Füzuli

Azərbaycana türklərin gəlişi hunların dövründə başlamış və daha sonra davam etmişdir. Türk köçərilərinin daimi olaraq bölgəyə girişi Xəzər xaqanlığı dövrü üçün xarakterik idi, baxmayaraq ki, o dövrdə salınmış daimi türk məskənləri haqqında dəqiq məlumatlar yoxdur. XI–XIII əsrlərdə Səlcuqlar və Hülakülər dövründə türk oğuz tayfalarının Şərqi Zaqafqaziya və İran Azərbaycanına gəlişi ilə Azərbaycan xalqı formalaşmağa başlamış və bu proses XV əsrin sonlarına qədər davam etmişdir.

Azərbaycanlıların formalaşmasında oğuz dili əsas rol oynamışdır və Azərbaycan dili oğuz dilidir. Qıpçaq elementləri əvvəlcə qulam (kölə) şəklində mövcud olmuş, daha sonra isə böyük miqdarda olmaqla oğuzlarla birlikdə mövcud idi. Azərbaycanlılar Qafqaz, türk və İran elementləri daşıyan irsə malikdirlər.Azərbaycanda İslamın yayılmasıyla İslam mədəniyyəti inkişaf etmiş, bu dinin təsiri Azərbaycan mədəniyyətinin mayasına hopmuş, digər mədəni elementlərlə birləşmişdir. Azərbaycanın maddi mədəniyyəti əsrlər boyunca davam edən simbiozun, yerli elementlərin və köçərilərin töhfələrinin incə birləşməsinin nəticəsidir.

Azərbaycan ədəbi dili XIII əsrdə formalaşmağa başlamış, XIV–XV əsrlərdə isə yazılı Azərbaycan ədəbiyyatı ortaya çıxmışdır. XIII əsr monqol işğalından sonra Elxanilərin bölgədə hakimiyyət qurması burada yayılmış şamançılıq adətlərinin güclənməsinə gətirib çıxarmış, qədim adət-ənənə qaydaları Azərbaycan mədəni mühitində uşaq folklor və oyunlarında, geniş xalq təbəqələrinin mərasim və inanclarında yaşamağa davam etmişdir. Mərkəzi Təbriz olan Qaraqoyunlular dövləti dövründə Azərbaycan dili ədəbi dil olaraq möhkəmlənmişdir. Hələ XV əsrdə Azərbaycan ədiblərinin bir qismi Orta Asiyada Əlişir Nəvai Çağatay məktəbinin şagirdləri olmuş, Təbriz Azərbaycanın mədəniyyət mərkəzinə çevriləndə, onlar öz yurdlarına qayıdaraq təhsil gördükləri Çağatay məktəbinin dil və üslubuna sadiq qalaraq ədəbi fəaliyyətlərini davam etdirmişlər. XVI əsrdə Azərbaycan türkləri tərəfindən qurulanSəfəvilər imperiyasında Azərbaycan dili dövlət dili olaraq istifadə edilirdi. Səfəvi hökmdarları I İsmayıl və I Təhmasibin hakimiyyət dövrü inkişafın bu mərhələsində Azərbaycan türk dilinin və ədəbiyyatının tarixində ən parlaq dövr hesab edilir.

Azərbaycanlılarda şəhər əhalisinin ənənəvi məşğuliyyətləri xalçaçılıq, qızıl işləmə və zərgərlik, ağac və daş oyma sənətidir. Orta əsrlərdə formalaşmış Azərbaycan xalçaları Asiya və Avropada məşhurlaşmış, Azərbaycan xalçaçılarının ideya və bacarıqları bütün Qafqazda hiss edilmişdir.

XIX əsrdə Azərbaycanın Rusiyanın tərkibinə daxil olmasıyla burada yaşayan insanlar Rusiya mədəniyyəti ilə və onun vasitəsilə də dünya mədəniyyəti ilə tanış olurlar. XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəlləri Azərbaycanda milli oyanış — mədəni Renessans dövrü (maarifçiliyin genişlənməsi, təhsil, mətbuat və incəsənətin inkişafı) baş vermişdir.) Azərbaycan İslam dünyasında milli teatrın, operanın, qərb tipli universitetin və baletin əsasının qoyulduğu ilk ölkədir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti İslam dünyasında ilk dünyəvi demokratik dövlətlərdən biri, həmçinin İslam ölkələri arasında qadınlara səsvermə hüququ verən ilk dövlətdir.

Mədəni təsir

Sayat Novanın gürcü əlifbası ilə Azərbaycan dilində yazdığı şeiri

XIV əsrdən etibarən İran Azərbaycanından və İrandan başqa Cənubi Qafqaz, Şərqi Anadolu və İraqın bəzi hissələrində də Azərbaycan dilində ədəbiyyat yüksək səviyyədə inkişaf etmişdir. XVI əsrə qədər Azərbaycan, Çağatay və Osmanlı ədəbiyyatları coğrafi olaraq bağlı olduğu ərazidə qalmır, bu ədəbiyyatları sevənlər də ancaq ədəbiyyatın ortaya çıxdığı bölgədən olmurdu.

Səfəvi dövründə Azərbaycan xalq dastanları — "Şah İsmayıl", "Əsli və Kərəm", "Aşıq Qərib", "Koroğlu" dastanları yarandı. Yerli dialektlər və klassik dil arasında körpü rolunu oynayan bu dastanlar zamanla Osmanlı, özbək və fars ədəbiyyatlarına nüfuz edir, hətta azərbaycan xalqı ilə əlaqələr nəticəsində "Aşıq Qərib" dastanı erməni və gürcülərə keçir. Azərbaycan poeziyası kənar bölgələrə təkcə dil xüsusiyyətlərini deyil, həm də hürufilik, işrakiyyə, şiə-ələvilik anlayışları və məsihçilik ideyaları vasitəsilə özünəməxsus poetik ənənələr və mistik-ideoloji anlayışlar təqdim etmişdir.

Məmlük sultanları və əmirləri dövründə digər türk bölgələri ilə yanaşı Azərbaycanla da intelektə əsaslanan əlaqə var idi. Burci Məmlükləri dövründə (1382–1517) Azərbaycan ədibləri iş və hami axtarışı məqsədilə Məmlük sultanlığına gəlirdilər. Azərbaycanlılar və türkdilli Məmlüklər arasındakı ədəbi mübadilə hələ də alimlər üçün maraqlı tədqiqat mövzusu olaraq qalır. Buna misallardan biri İzzəddin Həsənoğlunun qədim Azərbaycan ədəbiyyatı nümunəsi olan şeirinin Məmlük əlyazmasında tapılmasıdır.

Azəri-türkmən şair, nəqqaş, münşi (bürokrat), sufi şeyx və qələndərlər Osmanlıda, uclardaki (kənar vilayətlər) Osmanlı türk mədəniyyətinin formalaşmasında başlıca rol oynamışdır. Bunlar arasında Xoylu Abdal Musa, Şair Nəsimi, Həbibi, Füzuli, Ruhi, İdris Bitlisi, Nəqqaş Osman və Loğman kimi ustadlar vardır. Azərbaycanlı-türkmənlər həm İran fars dili və mədəniyyətində, həm də dil və mənşə baxımından bağlı olduqları Osmanlı türk mədəniyyətində dominant olduqları üçün iki mədəniyyət arasında elçi rolunu oynamış, xüsusilə Osmanlı ali saray mədəniyyətinin yaranmasına rəhbərlik etmişdir.Çandarlı Əli Paşa klassik İslam qanunlarını, saray yaşayış ədəbini, bürokratiya üsullarını, qulam sistemini, maliyyə metodlarını, azərbaycanlı-iranlı bürokratlarının köməyi ilə tətbiq edərək Osmanlının dövlət idarəsində və saray həyatında islahatlar etmişdi. Osmanlı sultanı I Səlim dövründə Təbrizdən bir çox azəri sənət ərbabı (müsəvvir, nəqqaş, oymaçı, çini qab düzəldən və başqaları) gətirilmişdir. Osmanlı paytaxtı İstanbulda azəri-türkmənlər məşhur idilər və onların sənət üslubu şəhərdə yayılmışdı.

Elize Reklü Cənubi Qafqaz türklərinin dilinin Qafqazda mədəniləşdirici ünsür vəzifəsini yerinə yetirdiyini qeyd edirdi. XIX əsrin sonu — XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan milli oyanışı — mədəni Renessans dövründə Bakı mərkəzli Azərbaycan ziyalıları yaratdıqları "mədəniyyət məhsulları"nın Mərkəzi Asiya çöllərindən İstanbula, tatarların vətəni Mərkəzi Volqadan İrana qədər yayılması potensialını görürdülər. Azərbaycanlılar aktiv şəkildə Rusiya imperiyası, İran və Osmanlıda baş verən inqilabları və daha sonra baş verən islahatları izləyir, şərh edir və bu inqilab və islahatlarda aktiv iştirak edirdilər. Bu dövrün azərbaycanlı islahatçı ziyalıları dövrü nəşrlər, teatr truppaları və qonşu dövlətlərdəki konstitusiya hərəkatlarında iştirak vasitəsilə türk Cənubi Qafqazından başqa İran, Osmanlı və Mərkəzi Asiyada da təsirə malik oldular.

Regional müxtəlifliklər

Xalça mərkəzləri

Səfəvilər dövründə mövcud olmuş tayfalar arasında qızılbaşlar xüsusi imtiyazlar əldə edir, ən yaxşı otlaqlara sahib olurdular. Bunlara İrəvan əyalətində qacar-axçalı, ustaclu, bayat, Naxçıvanda ustaclı-kəngərli, Azərbaycan əyalətində (Azərbaycan Respublikasının bəzi cənub rayonları və İran Azərbaycanı) türkmən, şamlı, qaradağlı, Urmiyada əfşarlar (XVII əsrin əvvəllərindən etibarən), Qarabağda qacar-ziyadlı və digər oymaqlar, şəmsəddinli (Şəmsədil), qazaxlı, Şirvan əyalətində rumlu, alpaut, bayat və s. daxildir.

Tarixi-coğrafi prinsip əsasında Azərbaycan dili dialekt və şivələri 4 qrupda cəmləşdirilir: Şərq (Quba, Bakı, Şamaxı dialektləri, Muğan, Lənkəran şivələri), Qərb (Qazax, Qarabağ, Gəncə dialektləri, Ayrım şivəsi), Şimal (Şəki dialekti, Zaqatala-Qax şivəsi), Cənub (Naxçıvan, Ordubad, Təbriz dialektləri, İrəvan şivəsi). Bundan başqa səlcuq, qaşqay, əfşar, sonqur (Kirmanşahda), aynallu, gəlucah (Mazandaranda), Diyarbəkir türkcəsi, İraq türkmancası, Əfqanıstan qızılbaşlarının şivəsi azərbaycan dilinin dialekti hesab edilir.

Rusiyanın Cənubi Qafqazı ələ keçirməsindən sonra Azərbaycan ədəbi dil iki ərazidə inkişaf etməyə başladı: Mərkəzi Təbriz olmaqla İran Azərbaycanında və mərkəzi Şamaxı olmaqla Şirvan tarixi ərazisində. Beləliklə, İran Azərbaycanında nəşr olunan müxtəlif ədəbiyyatlarda (elmi, bədii, dini) bu bölgənin dialekt elementləri, Şirvanda isə Şirvan qrupuna aid dialektik elementlər üstünlük təşkil edirdi.

Tarixən Azərbaycanda Novruz bayramının böyük həvəslə qeyd edildiyi yerlərdə Xıdır Nəbi bayramı ya qeyd edilməmiş, ya da zəif qeyd edilmişdir. Eyni zamanda Xıdır Nəbi bayramının yaxşı qeyd edildiyi yerlərdə Novruz bayramı vacib bir şəkildə qeyd edilməmişdir. Azərbaycan Respublikasının cənub bölgəsində və Şirvan ərazisinin düzənlik yerlərində Xıdır Nəbi bayramı qeyd edilmir.

Azərbaycan mədəniyyətində bir-birinə qarşılıqlı təsir göstərən və bir-birini zənginləşdirən yerli xalçaçılıq məktəbləri mövcud olmuşdur. Hazırda bədii və texniki xüsusiyyətlərinə görə yeddi tanınmış xalça məktəbi var: Abşeron (Bakı), Gəncə, Qazax, Şirvan, Qarabağ, Quba, Təbriz. Borçalı xalçaları Qazax məktəbinə, Ərdəbil xalçaları Təbriz məktəbinə aid edilir.

• Bakı geyimi. XIX əsrə əsasən
• Qarabağ (Şuşa) geyimi. XIX əsrə əsasən
• Naxçıvan geyimi. XIX əsrə əsasən
• Şamaxı geyimi. XIX əsrə əsasən

Aşıq mühitinin regional bölgüsü

Aşıq musiqisi Azərbaycan Respublikasının Gəncə, Qarabağ və Naxçıvan, həmçinin Salyan ərazilərində, Cənubi Azərbaycanın Təbriz, Qaradağ, Marağa, Xoy və Urmiya ərazilərində yayılıb.Tariyel Məmmədov isə 11 aşıq məktəbinin adını çəkirː Göyçə, Tovuz, Borçalı, Gəncə-Şəmkir, Şirvan, Qarabağ, Qaradağ, Təbriz, Urmiya, Çıldır və Dərbənd.Məhərrəm Qasımlı isə aşıq mədəniyyətinin inkişafında vacib rol oynayan 16 mühitin adını çəkir: Gəncəbasar, Borçalı, Göyçə, Dərələyəz, İrəvan, Çıldır, Şirvan, Dərbənd, Qarabağ, Naxçıvan, Qaradağ-Təbriz, Urmiya, Zəncan, Xorasan, Save, Qaşqay. Ermənistan ərazisinə düşən Azərbaycan aşıq məktəbləri (İrəvan, Göyçə, Çıldır) artıq mövcud deyil.

Digər bir bölgüyə görə isə, Azərbaycan aşıq sənətinin məktəbləri birləşdirilərək 3 istiqamət təyin edilirː Qərb, Şirvan və Təbriz aşıq mühiti. Qərb bölgəsində saza bağlılıq və ozan ruhu əsas rol oynayır. Buna görə də, qərb mühiti Dədə Qorqud mühitidir, burada balaban da istifadə edilir. Qərb mühitinə Şəmkir, Borçalı, Tovuz, Qazax, Göyçə, Gədəbəy, Qarabağ və s. aşıq mühitləri daxildir. Şirvan mühitində isə nəfəs alətləri və digər musiqi alətləri sazı müşayiət edir, xalq muğamları burada rol oynayır.

Qriqorianlıq məzhəbinin qəbul edildiyi mədəni mühitlərdə erməni yazısı ilə yazılmış, Azərbaycan dilində olan aşıq sənəti mətnləri tarixən yazıya keçirilmişdir. Bu trend Səfəvi dövrü üçün xarakterik olmuş və bunun üçün şərqi ermənicə əsaslı əlifba istifadə edilmişdir. Burada iki məktəb xüsusilə qeyd edilməlidir: İranın Yeni Culfa məktəbi (İran-erməni məktəbi) və Qafqaz məktəbi (gürcü-erməni məktəbi). Azərbaycan dilində yazan Arti oğlu birinci məktəbə, Sayat Nova isə Qafqaz məktəbinə aid edilir. İranın Yeni Culfa aşıq məktəbinə türk, erməni və fars dilində olmaqla, erməni yazısı ilə köçürülən şeirlər daxildir.

Vacib yerlər

Yuxarı Gövhər ağa məscidi. Şuşa şəhəri (1860-cı il)

• Şərqi Anadolu. Bəzi müasir filoloqlar Şərqi Anadolunu XIII–XIV əsrlər Azərbaycan ədəbi dilinin beşiyi hesab edirlər. Azərbaycan yazılı ədəbi və bədii dilinin ilk abidələri və nümunələri burada ortaya çıxmışdır.
  • Amasya və Tokat. Rusiyanın Cənubi Qafqaz işğal etməsindən sonra Azərbaycan və Şimali Qafqazdan olanlar Anadoluya sığınmışdır. Beləliklə, Mir Həmzə Nigari, Sədi Sani Qarabaği, Nigarizade Mahmud, Bəhəddin Əfəndi kimi azərbaycanlı sufilər Amasya və Tokatı Azərbaycan mədəniyyət mərkəzinə çevirmişdir.
• Qarabağ. Azərbaycanlıların tarixi suverenliyinin, milli şüurunun və dirçəlişinin simvoludur.Qarabağ bəylərbəyliyi Səfəvi imperiyasındakı 3 Azərbaycan mərkəzindən biri idi.
  • Aşağı Qarabağ. XV–XVIII əsrlərdə formalaşan Azərbaycan mədəniyyət mərkəzidir.
  • Şuşa. Azərbaycan musiqisi və poeziyasının beşiyi, Azərbaycan mədəniyyətinin mərkəzlərindən biridir. Bu şəhər müəyyən bir dövr ərzində bir çox Azərbaycan ziyalıları, şairləri, yazıçıları və xüsusən musiqiçilərin (Azərbaycan aşıqları, Azərbaycan muğam ifaçıları, qopuz ifaçıları) evi olmuşdur. Azərbaycanlılar üçün şəhər mədəni cəhətdən vacibdir və onu regiondakı mədəni paytaxtları hesab edirlər. 2021-ci ildə Şuşa şəhəri Azərbaycanın mədəniyyət paytaxtı elan edilmişdir. 10 may 2024-cü ildə, 30 illik işğaldan sonra azərbaycanlılar yenidən Şuşaya qayıtmışdır.
• İran Azərbaycanı. Səlcuqlar dövründə türkmənlər tərəfindən bu ərazidə etnik və linqvistik mərkəz yaradılmış, daha sonra isə Azərbaycan türkdilli ərazi olmuşdur. XV–XVIII əsrlərdə formalaşan Azərbaycan mədəniyyət mərkəzidir. Müasir dövrdə Azərbaycanın mənəvi mərkəzi Arazın cənubu sayılır.
  • Təbriz. İranda Azərbaycan dilinin "mərkəzi"dir. Səfəvilər dövründə Azərbaycan mədəniyyət mərkəzi olmuşdur. XIX əsrdə isə Təbriz ən vacib Azərbaycan mədəniyyət mərkəzi idi.
  • Xoy. Bu ərazidə tarixən türklər yaşadığı üçün "İran Türküstanı" adlandırılmışdır. Bu türklər böyük ehtimalla monqollardan əvvəlki dövrdə bölgəyə yerləşmişdir. Digər bir versiyaya görə isə, Xoy ərazisi Uyğurustandan gəlmiş xitay (çinli) əhalisinə görə "türk ölkəsi" adlandırılmışdır. Buddist olan bu əhali Elxani dövründə buddizm məbədlərinin tikintisində iştirak etmişdir.
• Cənubi Dağıstan. Tarixən, Cənubi Dağıstanın əhalisi Azərbaycanın mədəni və davranışla bağlı normalarına istiqamətlənib, Azərbaycan linqvistik və mədəni mühiti ilə əhatələnib. Bu zaman azərbaycanlıların qeyri-türk qonşuları (ərəblər, müsəlman-tatlar, tabasaranlılar) azərbaycanlılara assimilyasiya olunmuş, farslar isə Azərbaycan dilini öyrənərək milli kimlik şüurlarını dəyişdirmişdir.
  • Dərbənd. Dərbənd tarixən Bakının bir növ "mədəniyyət peyki" olub. Cənubi Dağıstanla Azərbaycan arasında sıx iqtisadi və mədəni əlaqələr Dağıstan azərbaycanlılarının, ləzgilərin, saxurların, rutulların, dağ yəhudilərinin Bakının həyat tərzinə diqqət yetirməyə başlamasına səbəb olub. Bəlkə də buna görə, digər Dağıstan şəhərlərindən fərqli olaraq, Dərbənd bu gün də ümumi Azərbaycan dili və mədəniyyət-məişət ab-havasını qoruyub saxlamaqda davam edir.
• Azərbaycan dilinin danışıldığı, ən şərqdə yerləşən ərazi. İranda Xəzərin cənub-şərqində yerləşən Gəlucah, həmçinin Şimali Xorasanda 2 azərbaycandilli anklav (Dərəgəz və Lüftabad) şərqdə Azərbaycan dilinin danışıldığı ən ucqar ərazilərdir.

Müasir dövrdə rolu

Azərbaycanda 31 dekabr günü Dünya Azərbaycanlılarının Həmrəyliyi Günü olaraq qeyd edilir. Müstəqillik dövründə, ənənəvi olaraq, Dünya Azərbaycanlılarının Qurultayı keçirilir. İlk 4 qurultay Bakıda keçirilsə də, Qarabağ və Şərqi Zəngəzurun azad edilməsindən sonra, 2022-ci ildə Şuşada Dünya Azərbaycanlılarının V Qurultayı keçirilmişdir.

2023-cü ildə xınalıqlıların mədəni mühiti və köç yolu UNESCO Dünya irsi olaraq qeydiyyata alınmışdır. Bu mədəni mühitə Azərbaycanın şimalında dağlıq Xınalıq kəndi, Böyük Qafqaz dağlarında yaylaqlar və kənd təsərrüfatı əraziləri, mərkəzi Azərbaycandakı düzənlik ərazilərdə qışlaqlar və onları əlaqələndirilən 200 kilometrlik köç yolu daxildir. Xınalıq sakinlərinin yarımköçəri həyat tərzi və mədəniyyəti yaylaqlar və qışlaqlar arasında mövsumi miqrasiya ilə xarakterizə edilir. Bu köç şəbəkəsinə müvəqqəti otlaqlar və düşərgələr, türbə və məscidlər daxildir.

2025-ci ildə Azərbaycanın dəstəyi ilə Əfqanıstanda "Avşar Ulduzu" Tədris Mərkəzi açılmışdır. Mərkəzin açılmasında məqsəd əfşar milli mədəni irsinin qorunması, Azərbaycan dili və tarixinin öyrədilməsidir. Həmçinin, 2025-ci ildə Şərqi Anadoluda yaşayan azərbaycanlıların forumunun keçirilməsi planlaşdırılmışdır.

2025-ci ilin mart ayında Azərbaycanda "Türkman irsi: vətəndaş cəmiyyətlərinin həmrəyliyi" adı ilə silsilə tədbirlərin keçirilməsi planlaşdırılmışdır. Tədbirlərin İraq türkmanları tərəfdən iştirakçıları İraq parlamentinin Türkmanlar qrupunun sədri Ərşad Saleh, İraq Tarixçiləri Birliyinin təmsilçisi, "Türkmaneli" qəzetinin baş redaktoru Najat Şükür və İraq türkmanlarının "Tert TV" kanalının rəhbəri Türkeş Salehdir, Suriya türkmanlarından olan iştirakçılar isə Suriya Türkman Dərnəkləri Federasiyasının prezidenti Tarık Sulo Cevizci və Suriya Türkman Platformasının yaradıcısı Əsəd Arberdir. Tədbirlər boyunca, türk xalqları arasında əməkdaşlığın gücləndirilməsi məsələlərinin müzakirəsi, yenidən qurulan Qarabağa səfər, Novruz bayramı şənliklərində iştirak və s. nəzərdə tutulmuşdur.

Həmçinin bax

• Azərbaycanlıların tarixi məskunlaşma əraziləri

İstinadlar

1. Süleymanlı, 2011. səh. 61
2. Qasımov, 2008. səh. 21, 96, 158, 274
3. Sarpkaya, S. (2022). AZERBAYCAN TÜRKLERİNİN EFSANELERİNDE EKOFOLKLOR BAKIŞ AÇISIYLA AV, SU VE AĞAÇ Arxivləşdirilib 2023-01-28 at the Wayback Machine. Folklor Akademi Dergisi, 5(1), 59–77. https://doi.org/10.55666/folklor.1087187 (page 64)
4. Mustafayev, 2013. səh. 335-336
5. Mustafayev, 2013. səh. 334
6. Mustafayev, 2013. səh. 344
7. Mustafayev, 2013. səh. 340
8. Mustafayev, 2013. səh. 341
9. Магомедханов, 2008. səh. 42
10. Gasimova, 2015. səh. 119
11. Kemal H. Karpat. "Turkish Foreign Policy: Some Introductory Remarks" (ingilis). Studies on Turkish Politics and Society. 2004. (#accessdate_missing_url) (page 516)
12. Salazkina, M. (2023). Cultural Heritage in World Socialist Cinema. In World Socialist Cinema: Alliances, Affinities, and Solidarities in the Global Cold War (1st ed., Vol. 4, pp. 205–241). University of California Press. https://doi.org/10.2307/jj.1791904.12 (page 212)
13. Гаджиева Н. З. Тюркские языки // Языки языки: Тюркские языки. — М., 1997. — С. 18–20.
14. Akpınar, 1994. səh. 17
15. AY, Ümran. "KLASİK TÜRK ŞİİRİNDE ‘GİDELÜM BÂRİ ŞEHRÜŊDEN’ REDİFLİ GAZELLER ÜZERİNE BİR İNCELEME". Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi [Journal Of Old Turkish Literature Researches], c. 6, sy. 4, 2023, ss. 902–23, doi:10.58659/estad.1389967.
16. Boratov, 2010. səh. 60-61
17. Ашнин Ф. Д., Алпатов В. М., Насилов Д. М. Репрессированная тюркология Arxivləşdirilib 2022-01-12 at the Wayback Machine. Москва: Издательская фирма "Восточная литература" РАН, 2002, 296 с.
18. Исаев М. И. Языковое строительство в СССР: Процессы создания письменностей народов СССР. М.: Наука. 1979. səh. 68.
19. "Azerbaycan'ın Şuşa kenti "2023 Türk Dünyası Kültür Başkenti" ilan edildi - Avrasya'dan - Haber". TRT Avaz. İstifadə tarixi: 31 March 2022.
20. Etchells, Daniel. "Three countries withdraw on eve of Islamic Solidarity Games in Baku". insidethegames.biz. İstifadə tarixi: 12 May 2017.
21. "Şuşa şəhərinin 2024-cü il üçün "İslam dünyasının mədəniyyət paytaxtı" elan edilməsi ilə bağlı tədbirlər haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı". İstifadə tarixi: 2025-03-21.
22. "Ganja – "European Youth Capital 2016"". mfa.gov.az. 30 November 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 November 2018.
23. "İlham Əliyev "Bakı-2015" birinci Avropa Oyunlarını açıq elan edib" (az.). president.az. 12 iyun 2015. 2021-06-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 iyun 2021.
24. "Laçının MDB-nin mədəniyyət paytaxtı elan edilməsi Azərbaycana etimadın təsdiqidir ŞƏRH". İstifadə tarixi: 2025-03-21.
25. История Азербайджана. — Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР, 1960. — Т. 2. — С. 272.
26. Исламмагомедов А. И. Дореволюционное поселение дагестанских азербайджанцев // Быт сельского населения Дагестана (XIX — нач. XX вв.). — Махачкала: Дагестанское учебно-педагог. изд-во Госкомиздата ДАССР, 1981. — С. 17.
27. Golden, 1992. səh. 225
28. Закавказье в XI–XV вв. // История Востока / Под ред. Р. Б. Рыбакова. — М.: Восточная литература РАН, 1997.
29. L. Johanson. Azerbaijanian // Concise Encyclopedia of Language of the World (англ.). — Elsevier, 2009. — P. 110−113. — .
30. "История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века". 2013-03-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-12-14.
    Orijinal mətn (rus.)

    Говоря о возникновении азербайджанской культуры именно в XIV-XV вв., следует иметь в виду прежде всего литературу и другие части культуры, органически связанные с языком. Что касается материальной культуры, то она оставалась традиционной и после тюркизации местного населения. Впрочем, наличие мощного пласта иранцев, принявших участие в формировании азербайджанского этноса, наложило свой отпечаток прежде всего на лексику азербайджанского языка, в котором огромное число иранских и арабских слов. Последние вошли и в азербайджанский, и в турецкий язык главным образом через иранское посредство. Став самостоятельной, азербайджанская культура сохранила тесные связи с иранской и арабской. Они скреплялись и общей религией, и общими культурно-историческими традициями
31. А. П. Новосельцев, В. Т. Пашуто, Л. В. Черепнин. Пути развития феодализма. — Наука, 1972. — С. 56–57.
32. Armenians // Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East / Jamie Stokes. — NY: Facts on File, 2009. — С. 54. — P. 52–66. — 880 p. — .
33. Canard M., Cahen Cl., Deny J. Arminiya // Encyclopaedia of Islam. — Leiden: BRILL, 1986. — Т. I. — С. 639.
34. Dickran Kouymjian[en]. Armenia from the Fall of the Cilician Kingdom (1375) to the Forced Emigration under Shah Abbas (1604) // The Armenian People from Ancient to Modern Times / Richard G. Hovannisian. — NY: Palgrave Macmillan, 1997. — С. 3. — P. 1–50. — 493 p. — . — .
35. Кузнецова Н. А. Иран в первой половине XIX века / Ганковский Ю. В.. — М.: Наука. Главная редакция восточной литературы, 1983. — С. 9. — 265 с.
36. И. Шопен. Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху его присоединения к Российской империи. — Санкт-Петербург: Императорская Академия наук, 1852. — С. 536.
37. История Востока: в шести томах. — М.: "Восточная литература" РАН, 2000. — Т. III. — С. 113.
38. Н. Г. Волкова. Этнические процессы в Закавказье в XIX–XX вв. // Кавказский этнографический сборник / В. К. Гарданов. — М., 1969. — № Вып. IV. — С. 3–54.
39. Институт этнологии и антропологии им. Н.Н. Миклухо-Маклая. "Кавказский этнографический сборник". www.history.az. 2013-12-16 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-04-17.

    rus. Когда же Давид Строитель в начале XII в., усиливая военную мощь Грузии, поселяет в стране 45 тыс. кипчакских семей, то тем самым образуется значительный массивы тюркоязычного населения. Период наступления персидских шахов на Грузию оставляет след поселением в 1480-х гг. азербайджанцев по южным рубежам страны — по р. Акстафе, Дебет и др. (казахская, памбакская и шурагельская группы)...

40. Bregadze, N. A. "K voprosu ob ètničeskom sostave naselenija Gruzii v XVIII v." In: V. K. Gardanov (ed.). Kavkazskij ètnografičeskij sbornik, 6: 238–253; p. 250
41. "Кахетия". Брокгауз-Ефрон. 2011-08-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-01-01.
42. Pankratis Papounidis. Tsalka – Brief Historical Facts Arxiv surəti 14 avqust 2012 tarixindən (Wayback Machine) saytında Arxivləşdirilib 2012-08-14 at the Wayback Machine. 26 August 2010.
43. Н. Г. Волкова Азербайджанцы Грузии (По материалам полевых исследований 1973–1976 гг.) // Полевые исследования Института этнографии, 1976. — М.: Наука, 1978. — С. 110.
44. Статком Грузии. Численность населения на начало года в 2000–2010гг. Arxivləşdirilib 2011-07-16 at the Wayback Machine (ing.)
45. "Национальный состав по краям Грузии (Total population by regions and ethnicity)" (ingilis). Национальная статистическая служба Грузии. 2016-08-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-04-28.
46. De Waal, Thomas. . New York: New York University Press. 2003. ISBN .. page 327.
47. Abbaslı, Cavanşir. "Qarabağa Böyük Qayıdış: proses necə gedir – açıqlama". Musavat (az.). 9 sentyabr 2021. 2021-12-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 dekabr 2021.
48. . "Azerbaijan seeks «Great Return» of refugees to Armenia". Eurasianet (ingilis). 2023-01-17. 2023-01-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-04-10.
49. Оранский И. М. Введение в иранскую филологию. — М.: Изд-во Восточной литературы, 1960. — С. 292, прим. 5.
50. Keith Brown, Sarah Ogilvie. Concise encyclopedia of languages of the world Arxivləşdirilib 2022-03-27 at the Wayback Machine. — Elsevier, 2009. — С. 110–113. — .
51. М. Ю. Лермонтов. Собрание сочинений / Под общей редакцией И. Л. Андроникова, Д. Д. Благого, Ю. Г. Оксмана. — М.: Государственное издательство художественной литературы, 1958. — Т. 4. — С. 450–451. — 596 с.
52. Gasimova, 2015. səh. 105
53. Gasimova, 2015. səh. 106
54. . On the Peoples of the Caucasus Arxiv surəti 16 iyul 2006 tarixindən (Wayback Machine) saytında Arxivləşdirilib 16 iyul 2006 at the Wayback Machine. IRS Magazine, No. 7. Retrieved 15 September 2006 (in Russian)
55. Pieter Muysken. From Linguistic Areas to Areal Linguistics. John Benjamins Publishing. 2008. səh. 90. ISBN .
56. G. Sergeyeva. Caucasus Ethnographic Almanach. USSR Academy of Sciences, V. 9. "Interethnic communications of the peoples of Dagestan in the late nineteenth and twentieth century (ethnolinguistic aspects)". 1989; p. 89–130
57. Andrew Dalby. [Dictionary of Languages: The Definitive Reference to More Than 400 Languages]. Columbia University Press, 2004.
58. Magomedkhan Magomedkhanov. Building of the Tower of Babel: Ethnolinguistic Processes in Dagestan. Russian Academy of Sciences, Dagestan Science Centre.
59. Johanson, 2021. səh. 42
60. Johanson, 2021. səh. 44
61. Johanson, 2021. səh. 47
62. Johanson, 2021. səh. 51
63. Сумбатзаде А. С., 1990, с. 260–261.
64. Mustafayev, 2013. səh. 342
65. Johanson, 2021. səh. 56
66. Johanson, 2021. səh. 46
67. Dehghani, Yavar (2000). A grammar of Iranian Azari: including comparisons with Persian. Munich: Lincom Europa. pp. 6, 11, 65, 68–71, 113–114.
68. Ragagnin, 2020. səh. 574
69. Floor, Javadi, 2013. səh. 2
70. Floor, Javadi, 2013. səh. 4
71. Johanson, 2021. səh. 52
72. Michael Knüppel. Turkic languages of Persia: An overview // Encyclopædia Iranica. January 1, 2000.
73. Lars Johanson, Éva Ágnes Csató Johanson. The Turkic languages. — С. 274.
    Orijinal mətn (ing.)

    Subsequently, H. Ritter (1921, 1935) and H. S. Szapszal (1935) made important contributions to the studies of Iranian Azerbaijanian. The eastern limits of this language seemed relatively well-established, but the Göttingen expedition of 1973 discovered additional dialects. First, the Galugah dialect, spoken on the southeastern edge of Caspian Sea, was discovered. For some time this seemed to be the easternmost Azerbaijanian dialects. Later, however, more focused research showed that there were Azerbaijanian enclaves in Northern Khorasan, as well, namely Dara-Gaz and Lotf-abad.
74. Tadeusz Swietochowski, Russia and Azerbaijan: A Borderland in Transition (New York: Columbia University Press), 1995, page 27–28
75. Karamustafa, 2021. səh. 95-96
76. Rice, 2018. səh. 31-32
77. Rice, 2018. səh. 33-34
78. During, J. Azerbaijan. Grove Music Online. Retrieved 28 Feb. 2022, from https://www-oxfordmusiconline-com.wikipedialibrary.idm.oclc.org/grovemusic/view/10.1093/gmo/9781561592630.001.0001/omo-9781561592630-e-0000053092 Arxivləşdirilib 2023-06-29 at the Wayback Machine.
79. Ф. И. Челебиев. Морфология дастгяха. — С.-Петербург, 2009.
80. Jean During (2005) Power, Authority and Music in the Cultures of Inner Asia, Ethnomusicology Forum, 14:2, 143–164, DOI: 10.1080/17411910500336273
81. Encyclopedia Iranica. Azerbaijan. Music of Azerbaijan Arxivləşdirilib 2013-03-22 at the Wayback Machine
    Orijinal mətn (ing.)

    The art music of Azerbaijan is connected with the Irano-Arabo-Turkish art of the maqām, of which the great theoreticians were notably Ṣafī-al-dīn Ormavī (d. 693/1294) and ʿAbd-al-Qāder b. Ḡaybī Marāḡī (d. 838/1435), who were originally from Urmia and Marāḡa in Azerbaijan.
    Orijinal mətn (ing.)

    Azeri art music is also played in other regions of the Caucasus, especially among the Armenians, who have adopted the system of maqām and the instruments kamāṇča and tār.
82. S. Maharamov. Dagestan and Shirvan from the Sixth to Sixteenth Century: Economic, Political and Cultural Relations; Russian Academy of Sciences Dagestan Science Centre: Institute of History, Archaealogy and Ethnography, 2009; p. 164
83. Guliyev, 2017. səh. 267
84. Chirikba, Viacheslav. (2019). Between Christianity and Islam: Heathen Heritage in the Caucasus Arxivləşdirilib 2023-01-23 at the Wayback Machine. page 183.
85. Golden, 1992. səh. 385–386
86. Field Listing :: Ethnic groups Arxivləşdirilib 2019-01-06 at the Wayback Machine (англ.). The World Factbook. ЦРУ. Проверено 23 мая 2012.
87. Barbara A. West. Encyclopedia of the Peoples of Asia and Oceania. Infobase Publishing. 1 January 2009. səh. 68. ISBN . 24 June 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 December 2015.
88. Svante E. Cornell. Azerbaijan Since Independence. Routledge. 20 May 2015. 5–7. ISBN . 17 May 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 December 2015. "If native Caucasian, Iranian, and Turkic populations – among others – dominated Azerbaijan from the fourth century CE onwards, the Turkic element would grow increasingly dominant in linguistic terms,5 while the Persian element retained strong cultural and religious influence." "Following the Seljuk great power period, the Turkic element in Azerbaijan was further strengthened by migrations during the Mongol onslaught of the thirteenth century and the subsequent domination by the Turkmen Qaraqoyunlu and Aq-qoyunlu dynasties."
89. Roy, Olivier (2007). The new Central Asia. I. B. Tauris. p. 6. . "The latter were to keep the name 'Turkmen' for a long time: from the 13th century onwards they 'Turkised' the Iranian populations of Azerbaijan (who spoke west Iranian languages such as Tat, which is still found in residual forms), thus creating a new identity based on Shiism and the use of Turkish. These are the people today known as Azeris."
90. Frye, R. N. "IRAN v. PEOPLES OF IRAN (1) A General Survey". Encyclopædia Iranica. XIII. pp. 321–326, "The Turkish speakers of Azerbaijan (q.v.) are mainly descended from the earlier Iranian speakers, several pockets of whom still exist in the region."
91. Najafizadeh, Mehrangiz. "GENDER AND IDEOLOGY: SOCIAL CHANGE AND ISLAM IN POST-SOVIET AZERBAIJAN." Journal of Third World Studies, vol. 29, no. 1, 2012, pp. 81–101. JSTOR, http://www.jstor.org/stable/45194854 Arxivləşdirilib 2023-03-04 at the Wayback Machine. Accessed 4 Mar. 2023.
92. XAVIER DE PLANHOL. "IRAN I. LANDS OF IRANn". . 2016-05-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-11-27.
93. G. Doerfer. "AZERBAIJAN viii. Azeri Turkish". Iranica. December 15, 1988. 2019-10-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-07-20.
    Orijinal mətn (ing.)

    On the other hand, many Azeri words (about 1,200) entered Persian (still more in Kurdish), since Iran was governed mostly by Azeri-speaking rulers and soldiers since the 16th century (Doerfer, 1963–75); these loanwords refer mainly to administration, titles, and conduct of war. This long-lasting Iranian-Azeri symbiosis must be borne in mind if one is to understand the modern history of Iran and its language correctly.
94. Caferoğlu, 1956. səh. 66-67
95. H. Javadi and K. Burrill. "AZERBAIJAN x. Azeri Turkish Literature". iranicaonline.org. December 15, 1988. 2013-02-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-01-10.
96. Demirci, 1998. səh. 3-4
97. Encyclopædia Iranica: Iran V. Peoples Of Iran. A General Survey Arxivləşdirilib 2011-08-10 at the Wayback Machine

    The Azeri Turks are Shiʿites and were founders of the Safavid dynasty.

98. Mazzaoui, Michel B; Canfield, Robert (2002). "Islamic Culture and Literature in Iran and Central Asia in the early modern period". Turko-Persia in Historical Perspective. Cambridge University Press. pp. 86–7. .
    Orijinal mətn (ing.)

    Safavid power with its distinctive Persian-Shi'i culture, however, remained a middle ground between its two mighty Turkish neighbors. The Safavid state, which lasted at least until 1722, was essentially a "Turkish" dynasty, with Azeri Turkish (Azerbaijan being the family's home base) as the language of the rulers and the court as well as the Qizilbash military establishment. Shah Ismail wrote poetry in Turkish. The administration nevertheless was Persian, and the Persian language was the vehicle of diplomatic correspondence (insha'), of belles-lettres (adab), and of history (tarikh)
99. НАРОДЫ ДАГЕСТАНА Arxivləşdirilib 2009-01-17 at the Wayback Machine. Lakia.net. Проверено , 2006
100. P. R. J. Ford. The oriental carpet: a history and guide to traditional motifs, patterns, and symbols. Abrams, 1981. , 9780810914056, стр. 225.
101. Suny, Ronald (1996). Armenia, Azerbaijan, and Georgia. DIANE Publishing. p. 108. .
102. Шнирельман В. А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Рецензент: Л. Б. Алаев. — М.: Академкнига, 2003. — С. 139. — 592 с. — 2000 экз. — .
103. Curtis, Glenn E. (1995). Armenia, Azerbaijan, and Georgia : country studies (1st ed.). Washington, D. C.: Federal Research Division. pp. 99–101. . OCLC 31709972.
104. Svante Kornel. "The Politicization of Islam in Azerbaijan" (PDF). 2013-04-18 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 aprel 2016.
105. Berengian, 1988. səh. 15-16
106. Даронян С. К. "Ашик-Кериб" Лермонтова и армянские записи сказания. — "Вестник общественных наук АН Армянской ССР", 1974. — № 4. — С. 79–92.
107. Sakina Berengian. Azeri and Persian literary works in twentieth century Iranian Azerbaijan. — Berlin: Klaus Schwarz Verlag, 1988. — С. 20. — 238 с. — .
     Orijinal mətn (ing.)

     It was also during the Safavid period that the famous Azeri folk romances — Shah Esmail, Asli-Karam, Ashiq Gharib, Koroghli, which are all considered bridges between local dialects and the classical language — were created and in time penetrated into Ottoman, Uzbek, and Persian literatures. The fact that some of these lyrical and epic romances are in prose may be regarded as another distinctive feature of Azeri compared to Ottoman and Chaghatay literatures.
108. ECKMANN, J. (1963). THE MAMLUK-KIPCHAK LITERATURE. Central Asiatic Journal, 8(4), 304–319. http://www.jstor.org/stable/41926593 Arxivləşdirilib 2023-02-16 at the Wayback Machine (page 304)
109. Kennedy, Hugh. The Historiography of Islamic Egypt (c. 950-1800). 2001. səh. 69.
110. Flemming, 2018. səh. 128
111. Flemming, 2018. səh. IX (preface)
112. İnalcık, 2011. səh. 43-45
113. İnalcık, 2011. səh. 121
114. İnalcık, 2011. səh. 59
115. Köprülü, 2000. səh. 20
116. Rice, 2018. səh. 202
117. Rice, 2018. səh. vi
118. Петрушевский, 1949. səh. 182
119. Azərbaycan dili dialekt və şivələrinin təsnifi, səh. 19 // Azərbaycan dialektologiyasının əsasları: Ali məktəblər üçün dərs vəsaiti. Müəllif: Məmmədağa Şirəliyev. Bakı: "Marif", 1967, 424 səh. — Təkrar nəşr. Buraxılışa məsul: Əziz Güləliyev. Bakı: "Şərq-Qərb", 2008, 416 səh.
120. Языки народов Советского Союза. — Алтайские языки. — Тюркские языки, стр. 79. // Сто тридцать равноправных: о языках народов СССР. Автор: М. И. Исаев. Ответственный редактор: член-корреспондент АН СССР Ф. П. Филин. Академии наук СССР. Институт языкознания. Научно-популярная серия. Москва: Издательство "Наука", 1970, 192 стр.
     Orijinal mətn (rus.)

     Азербайджанский язык распадается на множество диалектных единиц, которые объединяются в четыре группы: восточная — кубинские, бакинские, шемахинские диалекты; западная — казахский, гянджинский, карабахский диалекты и айрумский говор; северная — нухинский диалект и закатало-кахский говор; южная — нахичеванский, ордубадский, таврический диалекты и ереванский говор. Существует также три переходных говора геокчайский, агдашский и джебраильский.
     Литературный язык базируется на шемахинском и бакинском диалектах.
121. Глава III. Народы и языки Советского Союза. — 2. Алтайская семья. — Тюркские языки, стр. 118. // О языках народов СССР. Автор: М. И. Исаев. Ответственный редактор: член-корреспондент АН СССР Ф. П. Филин. Академии наук СССР. Научно-популярная серия. Москва: Издательство "Наука", 1978, 222 стр.
     Orijinal mətn (rus.)

     Азербайджанский язык распадается на множество диалектных единиц, которые объединяются в четыре группы: восточная — кубинские, бакинские, шемахинские диалекты; западная — казахский, гянджинский, карабахский диалекты и айрумский говор; северная — нухинский диалект и закатало-кахский говор; южная — нахичеванский, ордубадский, таврический диалекты и ереванский говор. Существует также три переходных говора геокчайский, агдашский и джебраильский.
     Литературный язык базируется на шемахинском и бакинском диалектах.
122. Introduction, page XIX. // Elementary Azerbaijani Arxivləşdirilib 2015-09-19 at the Wayback Machine. Author: Kurtuluş Öztopçu. Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi. Santa Monica (State of California) — Istanbul: Sanat Kitabevi, 2003, XXIII+381 pages.  (ing.)
     Orijinal mətn (ing.)

     1.6. The most-widely accepted classification of Azerbaijani dialects developed by Shiraliyev, divides them into four categories: Eastern: Guba, Baku, Shamakhy, Mugan, Lankaran; Western: Gazakh, Garabagh, Ganja, Airym; Northern: Shaki, Zagatala-Gakh; Southern: Nakhchivan, Ordubad, Tabriz, Yerevan.
123. Z. Gökalp, "Terbiyenin Sosyal ve Kültürel Temelleri", s. 229–230
124. Adnan Menderes Kaya. Avsar Turkmenleri. — 2004. — С. 242.
125. Ahmad Hasan Dani, Vadim Mikhaĭlovich Masson, Unesco. History of Civilizations of Central Asia: Development in contrast : from the sixteenth to the mid-nineteenth century. — С. 724

     …Afshari (a variant of Azarbaijani still spoken by the Afshars in a village that is now part of northern suburb of Kabul)

126. Hasan Kawun Kakar. Government and Society in Afghanistan: The Reign of Amir ‘Abd al-Rahman Khan

     The main Turkic-Mongolian languages are Uzbeki spoken by Uzbeks;… and Afshari (a variant of Azerbaijani), in the Afshar quarter near Kabul

127. Ширалиев М. Ш. О диалектной основе азербайджанского национального литературного языка // Вопросы языкознания. — М.: Изд-во АН СССР, 1958. — № 1. — С. 79.
128. Albaliyev, 2022. səh. 1082
129. С. М. Мурзина, кандидат педагогических наук, доцент кафедры декоративно-прикладного искусства и технической графики художественно-графического факультета ГОУ ВПО "Орловский государственный университет" Arxivləşdirilib 2009-07-27 at the Wayback Machine

     Ворсовые ковры Азербайджана делятся на группы: "Куба", "Ширван", "Баку", "Гянджа", "Казах", "Карабах".

130. Л. С. БРЕТАНИЦКИЙ, Б. В. ВЕЙМАРН. ОЧЕРКИ ИСТОРИИ И ТЕОРИИ ИЗОБРАЗИТЕЛЬНЫХ ИСКУССТВ. Искусство Азербайджана. Стр. 117

     По художественно-техническим особенностям они составляют четыре основные, стилистически довольно чётко локализирующиеся группы— Куба-Ширванскую, Ганджа-Казахскую, Карабахскую и Тебризскую.

131. Технические характеристики и цветовая гамма в описании школ приведены по Мехди Зариф. Ковры. Перевод с итал. И. Замойской.— М: АСТ, 2006—
132. John Kimberly Mumford. Oriental rugs.— P:Scribner’s Sons.— 1902.
133. Jean During. Azerbaijan 2. Musical categories. // New Grove Ditictionary of Music and Musicians / Stanley Sadie, John Tyrrell. — 2. — Oxford University Press, 2001. — 2500 с. — , 9780195170672.
     Orijinal mətn (ing.)

     The music of the ashyg is mainly to be found in the south, above all in the Kirovabad (north-east, Tauus, Kazakh), Karabakh and Nakhcivan (south-west) districts of the Republic of Azerbaijan as well as in Salyany (south-west) and in Azeri Iran in Tabriz, Karadagh, Maraghe, Khoy and as far as Orumïye (Rezaye). In certain regions such as Ganja both traditions exist alongside each other. Ashyg tend to perform in rural and provincial regions. Mugam, by contrast, has a largely urban audience. Apart from gatherings of experts, the festivities which are organized at weddings (toj) are preferred opportunities for performance in both genres.
134. "Tarıyel Məmmədov. Azərbaycan xalq-peşəkar musiqisi: Aşıq sənəti. Bakı, "Musiqi Dünyası" elektron nəşriyyatı, 2003". 2021-05-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-10-02.
135. Kasimi, S. (2024). Azerbaycan âşık sanatında Sayat Nova’nın çalışmalarının incelenmesi. Türk Müziği, 4(2), 91–109. DOI: https://doi.org/10.5281/zenodo.12592183 (sayfa 101)
136. Guliyev, 2017. səh. 268
137. Atalan, 2024. səh. 2226-2227
138. Atalan, 2024. səh. 2230-2231
139. Guliyev, Ebulfez Amanoğlu. "‘Azerbaycan Yurt Bilgisi’ Dergisinde Amasyalı Azerbaycan Mutasavvıfları Hakkındaki Araştırmalar". Amasya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 2/4 (December 2018), 1–10.page 2, 5.
140. Gilson, 2016. səh. 35
141. Nafziger, E. Wayne, Frances Stewart, and Raimo Väyrynen (eds), War, Hunger, and Displacement: Volume 2, WIDER Studies in Development Economics (Oxford, 2000; online edn, Oxford Academic, 3 Oct. 2011), https://doi.org/10.1093/acprof:oso/9780198297406.001.0001, accessed 6 Apr. 2024. page 406
142. Mattew O'Brien. Uzeir Hajibeyov and His Role in the Development of Musical Life in Azerbaijan. — Routledge, 2004. — С. 211. — , 9780415302197
     Orijinal mətn (ing.)

     But later writers have preferred to emphasise the importance of Shusha, one of the leading centres of Azeri culture, as providing a 'creative cradle' for the young boy.
143. De Waal, 2003. səh. 189
144. Antidze, Margarita. "Nagorno-Karabakh says its two largest cities under fierce attack". Reuters. 6 November 2020. 2 January 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 January 2021.
145. "The fighting in Nagorno-Karabakh reflects decades of conflict". The Economist. 29 October 2020. 30 October 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 January 2021.
146. Askerov, 2020. səh. 57, 61
147. Hauer, Neil. "Nagorno-Karabakh conflict will soon face a decisive moment". . 6 November 2020. 9 November 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 November 2020.
148. Aliyev, Jeyhun. "Azerbaijan declares city of Shusha 'cultural capital'". . 5 January 2021. 5 January 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 January 2021.
149. "Şuşada birinci yaşayış kompleksinin açılışı və şəhərə köçmüş ilk sakinlərlə görüş YENİLƏNİB-2 VİDEO" (az.). Azertac. 10.05.2024. 2024-05-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-05-01.
150. "ḠOZZ". 2024-03-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-07-13.
151. Priego, Alberto. (2005). The creation of the Azerbaijani identity and its influence on Foreign Policy. UNISCI Discussion Papers, 2005. page 2–4.
152. Yakupoğlu, 2018. səh. 188-189
153. Prazniak, 2014. səh. 664
154. Магомедханов, 2008. səh. 37
155. Ибрагимов М.-Р. А. Азербайджанцы // Народы Дагестана / Отв. ред. С. А. Арутюнов, А. И. Османов, Г. А. Сергеева. — М.: "Наука", 2002. — . səh 510.
156. Магомедханов, 2008. səh. 41-42
157. "Сегодня День солидарности азербайджанцев мира - Vesti.Az". 2011-01-02 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-12-30.
158. DAK 31 Dekabr Dünya Azərbaycanlılarının Həmrəylik Günü və Yeni İl Bayramı münasibətilə 50 milyonluq soydaşımızı ürəkdən təbrik edir
159. "Dünya Azərbaycanlılarının V Qurultayı (ZƏFƏR QURULTAYI)" (PDF) (az.). https://files.preslib.az. Archived from the original on 2023-02-24. İstifadə tarixi: 24 fev 2023.
160. "Şuşa şəhərində Dünya Azərbaycanlılarının V Qurultayı işə başlayıb". https://azertag.az. 22 April 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 apr 2022.
161. "Khinalig – medieval mountainous village". UNESCO World Heritage Centre. 2 January 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 March 2021.
162. "Cultural Landscape of Khinalig People and "Köç Yolu" Transhumance Route". UNESCO World Heritage Centre. 19 September 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 September 2023.
163. "Əfqanıstanda yaşayan Azərbaycan əsilli Avşarlar üçün təhsil mərkəzi yaradılıb". İstifadə tarixi: 2025-01-21.
164. "Şərqi Anadoluda yaşayan azərbaycanlı gənclərin Forumu keçiriləcək". 2025-01-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-01-21.
165. "Türkman irsi: "Bu layihələrin böyük tarixi, ictimai siyasi əhəmiyyəti vardır"" (az.). İstifadə tarixi: 2025-03-08.

Ədəbiyyat

• Albaliyev, Shakir Alif oglu. 2022. "The Ritual-Mythological Semantics of the Azerbaijan Khidir Nabi Holiday". Etnoantropološki Problemi / Issues in Ethnology and Anthropology 17 (3):1081–1100. https://doi.org/10.21301/eap.v17i3.13.
• Akpınar, Yavuz. Azeri edebiyatı araştırmaları. Istanbul: Dergah yayınları, 1994.
• Caferoğlu, Ahmet. "Azerbaycan ve Anadolu Folklorunda Saklanan İki Şaman Tanrısı" (PDF). Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 5 (1–4). 1956. 2022-08-10 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2023-12-03.
• Askerov, Ali; Brooks, Stefan; Tchantouridze, Lasha (2020). "The Conflicts In The Caucasus". Post-Soviet Conflicts: The Thirty Years' Crisis. Lanham, Maryland: Rowman & Littlefield.
• Berengian, Sakina. Azeri and Persian Literary Works in Twentieth Century Iranian Azerbaijan. K. Schwarz. 1988. .
• Cevdet Yakupoğlu: "Azerbaycan’ın Hôy Yöresinde Türk Egemenliği (XI–XVI. Yüzyıllar)", History Studies, 10/ 2 (Mart 2018), s.177–195.
• De Waal, Thomas (2003). Black Garden: Armenia and Azerbaijan Through Peace and War. NYU Press. .
• Demirci, J. (1998). NEVAVİ'NİN AZERBAVCAN SAHASINA ETKİSİ . Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 38 (1–2), 1–12 . Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/dtcfdergisi/issue/66761/1043985 Arxivləşdirilib 2023-04-13 at the Wayback Machine
• Flemming, Barbara. Essays on Turkish Literature and History. Brill. 2018. .
• Gasimova, Aida. "Qurʾānic Symbolism of the Eyes in Classical Azeri Turkic Poetry." Oriens, vol. 43, no. 1/2, 2015, pp. 101–53. JSTOR, http://www.jstor.org/stable/24801686. Accessed 10 Feb. 2024.
• Golden, Peter B.: An introduction to the history of the Turkic peoples : ethnogenesis and state formation in medieval and early modern Eurasia and the Middle East. — Wiesbaden : Harrassowitz, 1992 (Turcologica ; Bd. 9) ISBN 3-447-03Z74-X
• Halil İnalcık (2011). Has-Bağçede ʿAyş u Tarab: Nedimler, Şairler, Mutribler. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• И. П. Петрушевский. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI—начале XIX вв. — Ленинград: Издательство Ленинградского Государственного Ордена Ленина Университета имени А. А. Жданова, 1949.
• Johanson, Lars. Turkic. Cambridge: Cambridge University Press, 2021. Print. Cambridge Language Surveys.
• Магомедханов М. М. Дагестанцы: Этноязыковые и социокультурные аспекты самосознания. Москва: ООО "ДИНЭМ", 2008. – 272 с.
• M. F. Köprülü. Azəri. Bakı, "Elm", 2000, 115 səh.
• Prazniak, R. (2014). Ilkhanid Buddhism: Traces of a Passage in Eurasian History. Comparative Studies in Society and History, 56(3), 650–680. doi:10.1017/S0010417514000280
• Ragagnin, Elisabetta. (2020). Major and Minor Turkic Language Islands in Iran with a Special Focus on Khalaj. Iranian Studies. 53. 1–16. 10.1080/00210862.2020.1740881.
• Shahin Mustafayev. Ethnolinguistic Processes in the Turkic Milieu of Anatolia and Azerbaijan (14th–15th Centuries) // Contemporary Research in Turkology and Eurasian Studies (A Festschrift in Honor of Professor Tasin Gemil on the Occasion of his 70th Birthday). — Presa Universitară Clujeană, 2013.
• Willem Floor, Hasan Javadi. The Role of Azerbaijani Turkish in Safavid Iran // Iranian Studies. Vol. 46. Issue 4. — 2013.
• Rice, Kelsey, "Forging The Progressive Path: Literary Assemblies And Enlightenment Societies In Azerbaijan, 1850–1928" (2018). Publicly Accessible Penn Dissertations. 2913
• İlkin GULİYEV. "Azerbaycan Aşık Edebiyatı: Tarihte ve Bugünü" (türk). M.F.Köprülü Türkoloji ve Beşeri Bilimler Sempozyumu Bildirileri 2016. 2017. 2023-12-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-07-13.
• Сумбатзаде А. С. Азербайджанцы, этногенез и формирование народа. — "Элм", 1990. — 304 с. — .
• Gilson, Brian. Ethno-symbolism and Government Discourse in Azerbaijan. 2016. səh. 105.
• Atalan, S. (2024). AŞIĠ ARTİ OĠLI DEFTERİ VE SES BİLGİSİ ÖZELLİKLERİ. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 17(48), 2225–2246. https://doi.org/10.12981/mahder.1513836
• Karamustafa, Ali. (2021). Reading Nineteenth-Century Persian Histories from the Caucasus. 10.30687/978-88-6969-550-6/005.
• Boratav, P. (2010). DEDE KORKUT HİKÂYELERİNDEKİ TARİHİ OLAYLAR VE KİTABIN TELİF TARİHİ. Journal of Turkology, 13, 31–62. https://doi.org/10.18345/tm.18399
• Mübariz Süleymanlı. Azərbaycan kulturoloji fikir tarixindən (XX əsrin əvvəlləri). Bakı, "Nafta-Press", 2011, 208 s.
• Xeyirbəy Qasımov. Orta əsrlərdə Azərbaycan mədəniyyəti. Bakı, "Aspoliqraf", 2008, 448 s.

Əlavə ədəbiyyat

• Teymurlu Z. M. (2020) The Phonosemantic Research of Azerbaijani and Turkish in the Aspect of Literary Language and Dialect. International Academy Journal Web of Scholar. 2(44). doi: 10.31435/rsglobal_wos/28022020/6915
• Dede, D. (2024). Lexical Similarities Between Anatolian Turkish Dialects and Western Azerbaijani Dialects of Daşkəsən, Gədəbəy, Gəncə, Qazax, Göygöl, Şəmkir and Tovuz. Tehlikedeki Diller Dergisi, 14(24–25), 33–62.