Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Kimyəvi elementlərin dövri sistemi — elmə məlum olan bütün elementləri müəyyən bir nizama görə təsnifləşdirən və araşdırmağı asanlaşdıran bir sistemdir. İlk olaraq 1867-ci ildə elementləri artan atom kütlələrinə görə sıralamış və bir elementin özündən sonrakı səkkizinci elementlə bənzər xüsusiyyətlərə malik olduğunu göstərən ortaya qoymuşdu.
Daha sonra 1869-cu ildə Dmitri İvanoviç Mendeleyev, bənzər xüsusiyyətlər daşıyan elementləri arxa-arxaya düzdüyündə, atom kütləsinə dayanan bir cədvəl əldə etmiş və o zamanlar bilinməyən bəzi elementlərin (skandium, qallium və germanium kimi) varlığını, hətta xüsusiyyətlərini təxmin edə bilmişdi.
Lotar Meyer adlı tədqiqatçı da, 1886-cı ildə, Mendeleyevdən müstəqil olaraq, atom kütlələrinə görə bir dövri cədvəl meydana gətirmiş və valentlik anlayışını ortaya atmışdı. İndiki vaxtda istifadə etdiyimiz cədvəl, yeni elementlərin də yerləşdirilə bilməsinə imkan tanıyan Mendeleyevin Kimyəvi elementlərin dövri cədvəlidir. Ancaq ilk halından fərqli olaraq, elementlər atom kütləsinə deyil, atom nömrəsinə görə sıralanmışdır. Buna görə dövri cədvəldə, soldan sağa və yuxarıdan aşağıya doğru atom nömrəsi artır. Sıxlıqla, buna paralel olaraq nisbi atom kütləsi də artım göstərir. Cədvəldəki üfüqi sıralar dövri cədvəl olaraq adlandırılır. Bir elementin dövri cədvəl nömrəsi, o elementin sahib olduğu elektronların olduğu ən yüksək enerji səviyyəsini göstərir.
Dövri cədvəl indi kimya elminin (təbiət elmləri də demək olar) hüdudlarında hər yerdə işlədilir. Kimyəvi elementlərin dövri cədvəlindən istifadə edərək, hər element haqqında müəyyən məlumatlar əldə edə bilərik. Məsələn, 1 kiloqramlıq bir karbon blokunda neçə karbon atomu olduğunu təyin etmək üçün, karbon atomunun nisbi atom kütləsini istifadə etməmiz kifayətdir.
Nisbi atom kütləsi
Bir elementin atom kütlə vahidi (Atomic Mass Units: amu) cinsindən ortalama kütləsini ifadə edir. Bu rəqəm, sıxlıqla elementin izotopların da ortalama kütləsini ifadə etdiyi üçün, onluqlu bir sayıdır. Bir elementin nisbi atom kütləsindən atom nömrəsinin (proton sayının) çıxarılması ilə, o elementin neytron sayı tapıla bilər.
Atom nömrəsi
Bir atomda olan proton sayı, elementi müəyyənləşdirir və atom nömrəsi olaraq adlandırılar. Atomda olan proton sayı eyni zamanda, elementin kimyəvi xarakteri haqqında da məlumat verir.
Elektron düzülüşü
Xəbərdar edilməmiş bir atomdakı elektronların mövqelərini göstərir. Kimyaçılar, təməl fizika məlumatlarına əsaslanaraq, atomların elektron düzülüşlərinə görə necə hərəkət edə biləcəkləri mövzusunda fikir söyləyə bilərlər. Elektron düzülüşü, bir atomun dayanıqlılıq, qaynama nöqtəsi və keçiricilik kimi xüsusiyyətləri haqqında məlumat verir. Atomların son enerji səviyyələrinə (ən xarici orbitlərinə) "valentlik səviyyəsi", burada olan elektronlara da "valent elektronlar" adı verilir. Kimyəvi reaksiyalarda birinci dərəcədə əhəmiyyət daşıyan elektronlar, valent elektronlardır.
Bir elementin dövri cədvəldəki yerinə baxaraq, o elementin elektron düzülüşü də müəyyən oluna bilər. Eyni qrupda (şaquli sırada) olan elementlərin elektron düzülüşləri böyük bənzərlik göstərir və bu səbəblə də kimyəvi reaksiyalarda bənzər şəkildə davranırlar.
Dövri sistemin təqdimetmə üsulları
Metallar və qeyri metallar
| Qrup | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | ||
| Dövr | ||||||||||||||||||||
| 1 | 1 H | 2 He | ||||||||||||||||||
| 2 | 3 Li | 4 Be | 5 B | 6 C | 7 N | 8 O | 9 F | 10 Ne | ||||||||||||
| 3 | 11 Na | 12 Mg | 13 Al | 14 Si | 15 P | 16 S | 17 Cl | 18 Ar | ||||||||||||
| 4 | 19 K | 20 Ca | 21 Sc | 22 Ti | 23 V | 24 Cr | 25 Mn | 26 Fe | 27 Co | 28 Ni | 29 Cu | 30 Zn | 31 Ga | 32 Ge | 33 As | 34 Se | 35 Br | 36 Kr | ||
| 5 | 37 Rb | 38 Sr | 39 Y | 40 Zr | 41 Nb | 42 Mo | 43 Tc | 44 Ru | 45 Rh | 46 Pd | 47 Ag | 48 Cd | 49 In | 50 Sn | 51 Sb | 52 Te | 53 I | 54 Xe | ||
| 6 | 55 Cs | 56 Ba | 57 La | 72 Hf | 73 Ta | 74 W | 75 Re | 76 Os | 77 Ir | 78 Pt | 79 Au | 80 Hg | 81 Tl | 82 Pb | 83 Bi | 84 Po | 85 At | 86 Rn | ||
| 7 | 87 Fr | 88 Ra | 89 Ac | 104 Rf | 105 Db | 106 Sg | 107 Bh | 108 Hs | 109 Mt | 110 Ds | 111 Rg | 112 Cn | 113 Nh | 114 Fl | 115 Mc | 116 Lv | 117 Ts | 118 Og | ||
| 58 Ce | 59 Pr | 60 Nd | 61 Pm | 62 Sm | 63 Eu | 64 Gd | 65 Tb | 66 Dy | 67 Ho | 68 Er | 69 Tm | 70 Yb | 71 Lu | |||||||
| 90 Th | 91 Pa | 92 U | 93 Np | 94 Pu | 95 Am | 96 Cm | 97 Bk | 98 Cf | 99 Es | 100 Fm | 101 Md | 102 No | 103 Lr | |||||||
| Metallar | Metalloidlər | Qeyri-metallar | Təsirsiz qazlar | Lantanoidlər və Aktinoidlər |
Yerləşdirmə
Kimyəvi elementlərin qohumluğunu göstərmək üçün atılmış ilk cəhdlər elementlərin atom kütləsi sırası ilə düzülməsinə görə qəlizləşdirilmişdir. Mendeleyevin uzaqgörənliyi elementlərin kimyəvi xassələrinin dəyişməsini tapmaqda oldu və o, bundan istifadə edib elementləri kimyəvi xassələrinə görə düzüb ilk sadə cədvəli yaratdı. Burada bəzi hallarda atom kütlələrinin artması sırası pozulmuşdu. Mendeleyev kimyəvi xassələrinə görə elementlərin dövri cədvəlini yaradanda bir çox elementlər məlum deyildi. Buna görə də o, tapılmayan elementlər üçün boş yer də buraxmışdı. Sonradan bu elementlər tapılmış və dövri sistemdə öz yerini tutmuşdur. Henri Mozli atom quruluşu haqqındakı nəzəriyyəsini inkişaf etdirməklə Mendeleyevin elementləri atom kütləsinin artması sırası ilə də düzdüyünü aşkar etmişdir.
Mendeleyev öz cədvəlində dövrlər və qruplar yaratmaqla cədvəlin istifadəsini asanlaşdırdı. Kvant mexanikasının inkişafı dövrlərdə elektronların artması və energetik səviyyələrin ardıcıl dolmasını üzə çıxartdı. Mendeleyevin öz cədvəlində hər dövr eyni uzunluqda idi, lakin müasir cədvəllərdə elementlər həmçinin s-, p-, d- və f-qruplarına görə qruplaşdırılmışdır. Ona görə dövrlər müxtəlif uzunluqda olur.
Dövri cədvəl adətən elementin simvolu və atom kütləsi nömrəsi informasiyaları özündə əks etdirir, lakin indi bunlarla yanaşı elementin atom kütləsi, elektron konfiqurasiyası və valentliyi yazılır. Elementlərin 117-dən 90-ı Yerdə təbii halda tapılıb (əksərən birləşmə şəklində), qalanları isə süni üsullarla alınıb, lakin onların arasında Yerdə az da olsa olan elementlər də var.
Kimyəvi xassələrin dövriliyi Dövri cədvəlin əsas üstünlüyü elementin yerləşməsinə görə onun xassələrinin təyin edliməsidir. Qeyd olunmalıdır ki, xassələr dövrlər və qruplar üzrə hərəkət etdikcə dəyişir.
Dövrlər və qruplar
Qrup elementlərin sütunda yerləşməsidir. Qruplar elementlərin sistemləşdirilməsində çox böyük rol oynayır. Bir çox qruplarda elementlərin oxşar xassələri var. Qruplara qeyri-elmi adlar da verilib; qələvi metallar, qələvi-torpaq metallar, hallogenlər, xalkogenlər, təsirsiz qazlar.
Standart dövri cədvəldə 18 qrup var.
Elelementlərin qruplarda yerləşmələrinin müasir izahı onların xarici energetik səviyyələrində eyni sayda atomun olmasıdır. Qrupların nömrələnməsində ərəb və rum rəqəmlərindən istifadə edirlər.
Dövri cədvəlin qrupları aşağıdakılardır:
- Qrup 1-Qələvi metallar və ya Litium ailəsi
- Qrup 2-Qələvi torpaq metallar və ya Berillium ailəsi
- Qrup 3-Skandium ailəsi
- Qrup 4-Titan ailəsi
- Qrup 5-Vanadium ailəsi
- Qrup 6-Xrom ailəsi
- Qrup 7-Manqan ailəsi
- Qrup 8-Dəmir ailəsi
- Qrup 9-Kobalt ailəsi
- Qrup 10-Nikel ailəsi
- Qrup 11-Mis ailəsi
- Qrup 12-Sink ailəsi
- Qrup 13-Bor ailəsi
- Qrup 14-Karbon ailəsi
- Qrup 15-Azot ailəsi
- Qrup 16-Xalkogenlər və ya Oksigen ailəsi
- Qrup 17-Hallogenlər və ya Flüor ailəsi
- Qrup 18-Təsirsiz(nəcib) qazlar və ya Neon ailəsi
Dövr elementlərin üfüqi istiqamətdə dövri sistemdə yerləşməsidir.
Dövrü cədvəldə eyni dövrdə soldan sağa doğru getdikcə elementlərin əsasən;
- Atomun nömrəsi artar
- Kütlü nömrəsi ve atom kütləsi artar
- Valent elektronlarının sayı artar
- Qeyri metallıq artar
- Elektron alma qabiliyyəti (elektromənfiliyi) artar
- Elektrona hərislik artar
- İonlaşma enerjisi artar
- Metalların ərimə, qaynama nöqtələri və sərtlikləri artar
- Oksidlərinin turşuluq xassəsi artar
- Oksidlərinin əsaslıq xassəsi azalır
- Metallıq özelliği azalır
- İstilik və elektrik keçiriciliyi azalır
- Elektron vermə (elektropozitifliği) azalır
- Atom ölçüsü ve həcmi kiçilir
- Energetik səviyyələrin sayı dəyişmir
Dövrü cədvəldə eyni qrupda yuxarıdan aşağıya doğru enildikcə elementlərin əsasən;
- Atom nömrəsi artar
- Kütlə nömrəsi ve atom kütləsi artar
- Metallıq xüsusiyyəti yaradır
- Elektropozitifliyi artar
- Energetik səviyyənin sayı artar
- Atom ölçüsü və həcmi böyüyər
- Qeyri metalların ərimə və qaynama temperaturu artar
- Oksidlərinin əsaslığı artar
- Oksidlərinin turşuluğu azalar
- Elektromənfiliyi azalar
- Elektrona hərislik azalar
- İyonlaşma enerjiləri azalar
- Metalların ərimə ve qaynama temperaturu enər
- Valent elektron sayıları dəyişməz
Baxmayaraq ki, qrup — elementləri sistemləşdirməyin ən yaxşı üsuludur, bəzi hallarda dövrlərdə sistemləşdirmə də istifadə oluna bilər; xüsusilə d-, f- qrup elementlərin və aktinoid və lantanoidlərin sistemləşdirilməsində istifadə olunur.
Misallar
Təsirsiz qazlar
VIII qrup elementləri təsirsiz qaz adlanır. Bu o deməkdir ki, onlar digər elementlərlə energetik səviyyələrini elektronla doldurmaq üçün reaksiyaya girmirlər. Buna görə də onlar digər qruplara nibətən daha zəifdirlər. Helium təsirsiz qazlara misal göstərilə bilər.
Halogenlər
VII qrup elementləri (energetik səviyyələrini doldurmaq üçün 1 elektronları çatmayanlar) halogenlər adlanır. Buna görə də onlar reaksiya zamanı daha çox elektron alırlar. Bu xassə daha çox flüora aiddir.
Dövri cədvəlin strukturu
Elementin kimyəvi xassələrinin əsas təyinedicisi onun elektron konfiqurasiyasıdır (əsasən valent elektronları). Misal üçün, istənilən 4 valent elektronu olan atomun kimyəvi xassələri digər p- elementlərin kimyəvi xassələrinə müəyyən qədər oxşayacaq. Energetik səviyyələrin sayı elementin mənsub olduğu qrupun nömrəsini göstərir.
Hər energetik səviyyə atom kütlələri artdıqca aşağıdakı kimi dolan yarımsəviyyələrə bölünür:
| Yarımsəviyyə: | S | G | F | D | P |
| Dövr | |||||
| 1 | 1s | ||||
| 2 | 2s | 2p | |||
| 3 | 3s | 3p | |||
| 4 | 4s | 3d | 4p | ||
| 5 | 5s | 4d | 5p | ||
| 6 | 6s | 4f | 5d | 6p | |
| 7 | 7s | 5f | 6d | 7p | |
| 8 | 8s | 5g | 6f | 7d | 8p |
Xarici energetik səviyyədə olan elektronların sayının elementin kimyəvi xassələrini təyin etdiyi kəşf edildikdən sonra eyni elektron sayına (xarici energetik səviyyədə) malik olan elementləri qruplaşdırmağa başladılar. Elementlərin belə qruplaşması s-, p-, d-, f- qruplarını yaratdı.
Dövri cədvəlin tarixi
Qədim Yunanıstanda əsas 4 elementin mövcudluğuna inam var idi: hava, od, torpaq, su. Bütün elementlər isə bu 4 elementin birləşməsindən yaranır; məsələn, torpaq və od birləşib lavanı əmələ gətirir, lakin bu inam ilk kimyəvi elementlərin kəşfindən sonra itdi.
Artıq XVI–XVIII əsrlərdə əksər elementlər tapılmışdı. Buna görə də elementlərlə işləməni sadələşdirmək üçün cədvələ ehtiyac var idi. Belə cədvəllər Kvant fizikasının inkişafı, atomun quruluşunun izahından sonra yaradılmağa başladı. 1829-cu ildə alman alimi İohan Volfanq Debereyner triadalardan (üçlüklərdən) təşkil olunmuş dövri cədvəli qurdu.
Bəzi üçlüklər aşağıdakı kimidir:
| Element | Molyar kütlə (q/mol) | Sıxlığı (g/cm³) | Quotient (cm³/mol) |
|---|---|---|---|
| Xlor | 35.453 | 0.0032 | 11100 |
| Brom | 79.904 | 3.1028 | 25.8 |
| Yod | 126.90447 | 4.933 | 25.7 |
| Kalsium | 40.078 | 1.55 | 26.0 |
| Stronsium | 87.62 | 2.54 | 33.2 |
| Barium | 137.327 | 3.594 | 38.2 |
Bu cədvələ əsasən Debereyner triadalar qanununu təklif etdi: Triadanın ortasında yerləşən elementin atom kütləsi digər iki elementin atom kütlələrinin cəminin yarısına bərabərdir.
Bu qanun təkmilləşdirən ingilis kimyaçısı Con Nyulends 1865-ci ildə oktavalar qanununu kəşf etdi.
Nəhayət, 1869-cu ildə rus kimyaçısı Dmitri İvanoviç Mendeleyev və ondan 4 ay sonra Yulius Lotar Meyer elementlırin dövri cədvəlini qurdular. Bu cədvəldəki qanunauyğunluqlara əsasən, gələcəkdə tapılacaq elementlərin atom kütlələrini, elektronların sayını və s. parametrlərini tapmaq olar.
Həmçinin bax
![image]()
Vikianbarda Kimyəvi elementlərin dövri sistemi ilə əlaqəli mediafayllar var.
Xarici keçidlər
Periyodik Cetvel 2016-11-25 at the Wayback Machine (türkcə)
- Periyodik Tabloyu Kim Buldu? 2016-11-05 at the Wayback Machine (türkcə)
- Elementlərin kəşf edilmə xronologiyası (rus)
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun meqalenin muzakire sehifesine diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Kimyevi elementlerin dovri sistemi elme melum olan butun elementleri mueyyen bir nizama gore tesniflesdiren ve arasdirmagi asanlasdiran bir sistemdir Ilk olaraq 1867 ci ilde elementleri artan atom kutlelerine gore siralamis ve bir elementin ozunden sonraki sekkizinci elementle benzer xususiyyetlere malik oldugunu gosteren ortaya qoymusdu Kimyevi elementlerin dovri sistemi cedveliDmitri Ivanovic Mendeleyev Daha sonra 1869 cu ilde Dmitri Ivanovic Mendeleyev benzer xususiyyetler dasiyan elementleri arxa arxaya duzduyunde atom kutlesine dayanan bir cedvel elde etmis ve o zamanlar bilinmeyen bezi elementlerin skandium qallium ve germanium kimi varligini hetta xususiyyetlerini texmin ede bilmisdi Lotar Meyer adli tedqiqatci da 1886 ci ilde Mendeleyevden musteqil olaraq atom kutlelerine gore bir dovri cedvel meydana getirmis ve valentlik anlayisini ortaya atmisdi Indiki vaxtda istifade etdiyimiz cedvel yeni elementlerin de yerlesdirile bilmesine imkan taniyan Mendeleyevin Kimyevi elementlerin dovri cedvelidir Ancaq ilk halindan ferqli olaraq elementler atom kutlesine deyil atom nomresine gore siralanmisdir Buna gore dovri cedvelde soldan saga ve yuxaridan asagiya dogru atom nomresi artir Sixliqla buna paralel olaraq nisbi atom kutlesi de artim gosterir Cedveldeki ufuqi siralar dovri cedvel olaraq adlandirilir Bir elementin dovri cedvel nomresi o elementin sahib oldugu elektronlarin oldugu en yuksek enerji seviyyesini gosterir Dovri cedvel indi kimya elminin tebiet elmleri de demek olar hududlarinda her yerde isledilir Kimyevi elementlerin dovri cedvelinden istifade ederek her element haqqinda mueyyen melumatlar elde ede bilerik Meselen 1 kiloqramliq bir karbon blokunda nece karbon atomu oldugunu teyin etmek ucun karbon atomunun nisbi atom kutlesini istifade etmemiz kifayetdir Nisbi atom kutlesiBir elementin atom kutle vahidi Atomic Mass Units amu cinsinden ortalama kutlesini ifade edir Bu reqem sixliqla elementin izotoplarin da ortalama kutlesini ifade etdiyi ucun onluqlu bir sayidir Bir elementin nisbi atom kutlesinden atom nomresinin proton sayinin cixarilmasi ile o elementin neytron sayi tapila biler Atom nomresiBir atomda olan proton sayi elementi mueyyenlesdirir ve atom nomresi olaraq adlandirilar Atomda olan proton sayi eyni zamanda elementin kimyevi xarakteri haqqinda da melumat verir Elektron duzulusuXeberdar edilmemis bir atomdaki elektronlarin movqelerini gosterir Kimyacilar temel fizika melumatlarina esaslanaraq atomlarin elektron duzuluslerine gore nece hereket ede bilecekleri movzusunda fikir soyleye bilerler Elektron duzulusu bir atomun dayaniqliliq qaynama noqtesi ve keciricilik kimi xususiyyetleri haqqinda melumat verir Atomlarin son enerji seviyyelerine en xarici orbitlerine valentlik seviyyesi burada olan elektronlara da valent elektronlar adi verilir Kimyevi reaksiyalarda birinci derecede ehemiyyet dasiyan elektronlar valent elektronlardir Bir elementin dovri cedveldeki yerine baxaraq o elementin elektron duzulusu de mueyyen oluna biler Eyni qrupda saquli sirada olan elementlerin elektron duzulusleri boyuk benzerlik gosterir ve bu sebeble de kimyevi reaksiyalarda benzer sekilde davranirlar Dovri sistemin teqdimetme usullariMetallar ve qeyri metallar Qrup 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18Dovr1 1 H 2 He2 3 Li 4 Be 5 B 6 C 7 N 8 O 9 F 10 Ne3 11 Na 12 Mg 13 Al 14 Si 15 P 16 S 17 Cl 18 Ar4 19 K 20 Ca 21 Sc 22 Ti 23 V 24 Cr 25 Mn 26 Fe 27 Co 28 Ni 29 Cu 30 Zn 31 Ga 32 Ge 33 As 34 Se 35 Br 36 Kr5 37 Rb 38 Sr 39 Y 40 Zr 41 Nb 42 Mo 43 Tc 44 Ru 45 Rh 46 Pd 47 Ag 48 Cd 49 In 50 Sn 51 Sb 52 Te 53 I 54 Xe6 55 Cs 56 Ba 57 La 72 Hf 73 Ta 74 W 75 Re 76 Os 77 Ir 78 Pt 79 Au 80 Hg 81 Tl 82 Pb 83 Bi 84 Po 85 At 86 Rn7 87 Fr 88 Ra 89 Ac 104 Rf 105 Db 106 Sg 107 Bh 108 Hs 109 Mt 110 Ds 111 Rg 112 Cn 113 Nh 114 Fl 115 Mc 116 Lv 117 Ts 118 Og58 Ce 59 Pr 60 Nd 61 Pm 62 Sm 63 Eu 64 Gd 65 Tb 66 Dy 67 Ho 68 Er 69 Tm 70 Yb 71 Lu90 Th 91 Pa 92 U 93 Np 94 Pu 95 Am 96 Cm 97 Bk 98 Cf 99 Es 100 Fm 101 Md 102 No 103 LrAcar Metallar Metalloidler Qeyri metallar Tesirsiz qazlar Lantanoidler ve AktinoidlerYerlesdirmeKimyevi elementlerin qohumlugunu gostermek ucun atilmis ilk cehdler elementlerin atom kutlesi sirasi ile duzulmesine gore qelizlesdirilmisdir Mendeleyevin uzaqgorenliyi elementlerin kimyevi xasselerinin deyismesini tapmaqda oldu ve o bundan istifade edib elementleri kimyevi xasselerine gore duzub ilk sade cedveli yaratdi Burada bezi hallarda atom kutlelerinin artmasi sirasi pozulmusdu Mendeleyev kimyevi xasselerine gore elementlerin dovri cedvelini yaradanda bir cox elementler melum deyildi Buna gore de o tapilmayan elementler ucun bos yer de buraxmisdi Sonradan bu elementler tapilmis ve dovri sistemde oz yerini tutmusdur Henri Mozli atom qurulusu haqqindaki nezeriyyesini inkisaf etdirmekle Mendeleyevin elementleri atom kutlesinin artmasi sirasi ile de duzduyunu askar etmisdir Mendeleyev oz cedvelinde dovrler ve qruplar yaratmaqla cedvelin istifadesini asanlasdirdi Kvant mexanikasinin inkisafi dovrlerde elektronlarin artmasi ve energetik seviyyelerin ardicil dolmasini uze cixartdi Mendeleyevin oz cedvelinde her dovr eyni uzunluqda idi lakin muasir cedvellerde elementler hemcinin s p d ve f qruplarina gore qruplasdirilmisdir Ona gore dovrler muxtelif uzunluqda olur Dovri cedvel adeten elementin simvolu ve atom kutlesi nomresi informasiyalari ozunde eks etdirir lakin indi bunlarla yanasi elementin atom kutlesi elektron konfiqurasiyasi ve valentliyi yazilir Elementlerin 117 den 90 i Yerde tebii halda tapilib ekseren birlesme seklinde qalanlari ise suni usullarla alinib lakin onlarin arasinda Yerde az da olsa olan elementler de var Kimyevi xasselerin dovriliyi Dovri cedvelin esas ustunluyu elementin yerlesmesine gore onun xasselerinin teyin edlimesidir Qeyd olunmalidir ki xasseler dovrler ve qruplar uzre hereket etdikce deyisir Dovrler ve qruplar Qrup elementlerin sutunda yerlesmesidir Qruplar elementlerin sistemlesdirilmesinde cox boyuk rol oynayir Bir cox qruplarda elementlerin oxsar xasseleri var Qruplara qeyri elmi adlar da verilib qelevi metallar qelevi torpaq metallar hallogenler xalkogenler tesirsiz qazlar Standart dovri cedvelde 18 qrup var Elelementlerin qruplarda yerlesmelerinin muasir izahi onlarin xarici energetik seviyyelerinde eyni sayda atomun olmasidir Qruplarin nomrelenmesinde ereb ve rum reqemlerinden istifade edirler Dovri cedvelin qruplari asagidakilardir Qrup 1 Qelevi metallar ve ya Litium ailesi Qrup 2 Qelevi torpaq metallar ve ya Berillium ailesi Qrup 3 Skandium ailesi Qrup 4 Titan ailesi Qrup 5 Vanadium ailesi Qrup 6 Xrom ailesi Qrup 7 Manqan ailesi Qrup 8 Demir ailesi Qrup 9 Kobalt ailesi Qrup 10 Nikel ailesi Qrup 11 Mis ailesi Qrup 12 Sink ailesi Qrup 13 Bor ailesi Qrup 14 Karbon ailesi Qrup 15 Azot ailesi Qrup 16 Xalkogenler ve ya Oksigen ailesi Qrup 17 Hallogenler ve ya Fluor ailesi Qrup 18 Tesirsiz necib qazlar ve ya Neon ailesi Dovr elementlerin ufuqi istiqametde dovri sistemde yerlesmesidir Dovru cedvelde eyni dovrde soldan saga dogru getdikce elementlerin esasen Atomun nomresi artar Kutlu nomresi ve atom kutlesi artar Valent elektronlarinin sayi artar Qeyri metalliq artar Elektron alma qabiliyyeti elektromenfiliyi artar Elektrona herislik artar Ionlasma enerjisi artar Metallarin erime qaynama noqteleri ve sertlikleri artar Oksidlerinin tursuluq xassesi artar Oksidlerinin esasliq xassesi azalir Metalliq ozelligi azalir Istilik ve elektrik keciriciliyi azalir Elektron verme elektropozitifligi azalir Atom olcusu ve hecmi kicilir Energetik seviyyelerin sayi deyismir Dovru cedvelde eyni qrupda yuxaridan asagiya dogru enildikce elementlerin esasen Atom nomresi artar Kutle nomresi ve atom kutlesi artar Metalliq xususiyyeti yaradir Elektropozitifliyi artar Energetik seviyyenin sayi artar Atom olcusu ve hecmi boyuyer Qeyri metallarin erime ve qaynama temperaturu artar Oksidlerinin esasligi artar Oksidlerinin tursulugu azalar Elektromenfiliyi azalar Elektrona herislik azalar Iyonlasma enerjileri azalar Metallarin erime ve qaynama temperaturu ener Valent elektron sayilari deyismez Baxmayaraq ki qrup elementleri sistemlesdirmeyin en yaxsi usuludur bezi hallarda dovrlerde sistemlesdirme de istifade oluna biler xususile d f qrup elementlerin ve aktinoid ve lantanoidlerin sistemlesdirilmesinde istifade olunur Misallar Tesirsiz qazlar VIII qrup elementleri tesirsiz qaz adlanir Bu o demekdir ki onlar diger elementlerle energetik seviyyelerini elektronla doldurmaq ucun reaksiyaya girmirler Buna gore de onlar diger qruplara nibeten daha zeifdirler Helium tesirsiz qazlara misal gosterile biler Halogenler VII qrup elementleri energetik seviyyelerini doldurmaq ucun 1 elektronlari catmayanlar halogenler adlanir Buna gore de onlar reaksiya zamani daha cox elektron alirlar Bu xasse daha cox fluora aiddir Dovri cedvelin strukturuElementin kimyevi xasselerinin esas teyinedicisi onun elektron konfiqurasiyasidir esasen valent elektronlari Misal ucun istenilen 4 valent elektronu olan atomun kimyevi xasseleri diger p elementlerin kimyevi xasselerine mueyyen qeder oxsayacaq Energetik seviyyelerin sayi elementin mensub oldugu qrupun nomresini gosterir Her energetik seviyye atom kutleleri artdiqca asagidaki kimi dolan yarimseviyyelere bolunur Yarimseviyye S G F D PDovr1 1s2 2s 2p3 3s 3p4 4s 3d 4p5 5s 4d 5p6 6s 4f 5d 6p7 7s 5f 6d 7p8 8s 5g 6f 7d 8p Xarici energetik seviyyede olan elektronlarin sayinin elementin kimyevi xasselerini teyin etdiyi kesf edildikden sonra eyni elektron sayina xarici energetik seviyyede malik olan elementleri qruplasdirmaga basladilar Elementlerin bele qruplasmasi s p d f qruplarini yaratdi Dovri cedvelin tarixiQedim Yunanistanda esas 4 elementin movcudluguna inam var idi hava od torpaq su Butun elementler ise bu 4 elementin birlesmesinden yaranir meselen torpaq ve od birlesib lavani emele getirir lakin bu inam ilk kimyevi elementlerin kesfinden sonra itdi Artiq XVI XVIII esrlerde ekser elementler tapilmisdi Buna gore de elementlerle islemeni sadelesdirmek ucun cedvele ehtiyac var idi Bele cedveller Kvant fizikasinin inkisafi atomun qurulusunun izahindan sonra yaradilmaga basladi 1829 cu ilde alman alimi Iohan Volfanq Debereyner triadalardan ucluklerden teskil olunmus dovri cedveli qurdu Bezi uclukler asagidaki kimidir Bezi triadalar Element Molyar kutle q mol Sixligi g cm Quotient cm mol Xlor 35 453 0 0032 11100Brom 79 904 3 1028 25 8Yod 126 90447 4 933 25 7Kalsium 40 078 1 55 26 0Stronsium 87 62 2 54 33 2Barium 137 327 3 594 38 2 Bu cedvele esasen Debereyner triadalar qanununu teklif etdi Triadanin ortasinda yerlesen elementin atom kutlesi diger iki elementin atom kutlelerinin ceminin yarisina beraberdir Bu qanun tekmillesdiren ingilis kimyacisi Con Nyulends 1865 ci ilde oktavalar qanununu kesf etdi Nehayet 1869 cu ilde rus kimyacisi Dmitri Ivanovic Mendeleyev ve ondan 4 ay sonra Yulius Lotar Meyer elementlirin dovri cedvelini qurdular Bu cedveldeki qanunauygunluqlara esasen gelecekde tapilacaq elementlerin atom kutlelerini elektronlarin sayini ve s parametrlerini tapmaq olar Hemcinin baxVikianbarda Kimyevi elementlerin dovri sistemi ile elaqeli mediafayllar var Xarici kecidlerPeriyodik Cetvel 2016 11 25 at the Wayback Machine turkce Periyodik Tabloyu Kim Buldu 2016 11 05 at the Wayback Machine turkce Elementlerin kesf edilme xronologiyasi rus