Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
| ||||||
| Ümumi | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Ad, İşarə, Nömrə | erbium, Er, 68 | |||||
| Qrup, Dövr, Blok | , 6, f | |||||
| Xarici görünüşü |  | |||||
| Atom kütləsi | 167.259 q/mol | |||||
| Elektron formulu | 4f12 6s2 | |||||
| Fiziki xassələr | ||||||
| Halı | ||||||
| Sıxlığı | (0 °C, 101.325 kPa) q/L | |||||
| Ərimə temperaturu | 1529 °C (1802 K, 2784 °F) | |||||
| Qaynama temperaturu | 2868 °C (3141 K, 5194 °F) | |||||
| Elektromənfiliyi | ||||||
| Oksidləşmə dərəcəsi | ||||||
| Spektr = | ||||||
| İonlaşma enerjisi | kCmol-1 | |||||
Erbium — lantanoidlər qrupunda olan, D.İ.Mendeleyevin kimyəvi elementlərinin dövri sistemində altıncı dövrün üçüncü qrup əlavə yarımqrupunun kimyəvi elementidir. Nadir torpaq elementlərinə (ittrium yarımqrupu) aiddir Atomun xassələri adı,simvolıu,nömrəsi Erbium, Er, 68 atom kütləsi(molyar kütlə) 167,259 a.k.v. ̶ (q/mol) elektron konfiqurasiyası 4f126s2 atom radiusu 178 nm
Kimyəvi xassələri
kovalent radiusu 157 nm ion radiusu (+3e) 88,1 nm elektromənfiliyi 1,24 (Polinq şkalasında) elektrod potensialı Er - Er3+ - 2,32V oksidləşmə dərəcəsi 3 ionlaşma enerjisi 581,0 (6,02) kl/mol
Bəsit maddənin termodinamiki xassələri
sıxlığı (n.ş) 9,06 q/sm3 ərimə temperaturu 1802 K qaynama temperaturu 3136 K xüsusi buxarlanma istiliyi 317 kc/mol molyar istilik tutumu 28,12 C/k • mol molyar həcm 18,4 sm3/mol
Bəsit maddənin kristallik qəfəsi
qəfəsin strukturu heksaqonal qəfəsin parametrləri a=3,560 c=5,587 Aᵒ c/a nisbəti 1,570
Tarixi
İlk dəfə 1843-cü ildə isveç kimyasıcı Karl Qustav Mosander İtterbyu kəndinin yaxınlığından tapılan qadolinit mineralından almışdı. Mosander Y2O3 ̶ ün konsentratında qarışıq aşkar etdi və qarışığı 3 fraksiyaya ayırdı : ittrium, çəhrayı terbium və rəngsiz erbium. Qeyd etmək lazımdır ki, bir ara terbium və erbiumu çaşdırırdılar. 1860-cı ildə terbium erbiuma, 1877-ci ildə isə erbium terbiuma adlarını dəyişildi. 1864-cü ildə Mark Delafonten qadolinitlə işləməyə başladı: müxtəlif üsullar ilə, o cümlədən qaz odluğu istifadə etməklə erbium və onun birləşmələri hərtərəfli öyrənildi. Itterbiumdan ayrıldıqdan sonra qalan erbiumun xassələrini öyrənərkən, Per Teodor Kleve 1879-cu ildə fraksiyanın müxtəlif cinsli olmasının nəticəsinə qəldi və onun tərkibində daha iki element kəşf etdi: tulium və qolmium. Daha təmiz Er2O3 1905-ci ildə Jorj Urben və Çarlz Ceyms tərəfindən bir birindən asılı olmayaraq alınmışdır. Amma təmiz metalı yalnız 1934-cü ildə Klem və Bomer almışdılar. 1990-cu illərdə şüşələrə boya kimi istifadə nəticəsində erbiumun çin oksidi qiymətdə xeyli düşdü.
Təbiətdə tapılması
Yer qabığında erbiumun klarkı (Teylora görə) ̶ 3.3 q/T, okeanların suyunda miqdarı ̶ 2.4•10-6. Bu qatılıqların miqdarı xeylidir ki, erbiumu yer kütləsində kimyəvi elementlərin paylanmasında 45-ci yer tutsun (qurğuşuna nisbətən daha çox paylanıb). Digər nadir- torpaq elementlər kimi, erbium təbiətdə sərbəst halda rast qəlmir, lakin monasit qumalarının tərkibində tapılır. Tarix boyu nadir- torpaq elementlərinin ayrılması çox çətin və məsrəflidir,lakin XX əsrin axırlarında əldəedilmiş ionmübadilə xromatoqrafiyasından sonra, onların alınması xeyli asanlaşdı.Erbiumun əsas kommersiya podratçısı ksenotin və evksenit mineralıdır və bu yaxın vaxtlara qədər Çinin şərqində olan gildir: bunun nəticəsində Çin bu elementin əsas podratçısı oldu. Yüksək ittriumlu fraksiyada ittriumun konsentratı 2/3 kütləyə görə, erbiumun isə təqribən 4-5% təşkil edir. Turşuda konsentrat həll etdiqdən sonra erbium məhlulu xarakterli çəhrayı rəngə boyayır ̶ o rəng ki, Mozander İtterbiya qəsəbəsində mineralı müşayidə etmişdir.Erbium lantanoidlər tərkibinə daxildir və çox nadir halda rast gəlir. Lantanoidlər ABŞ-də, Qazaxstanda, Russiyada, Ukraynada, Avstraliyada, Braziliyada, Hindistanda və Skandinaviyada rast qəlir.
İzotoplar
Təbii erbium 6 stabil izotopdan ibarətdir: Er-162, Er- 164, Er-166, Er-167, Er-168, Er-170. 166Er ən çox yayılmışdır 33,503%). 29 radioizotopu təsvir olunub, onlardan yarıparçalanma dövrü 9,4 gün ərzi olan 169Er daha stabildir, sonra yarıparçalanma dövrü 49,3 saat olan 172Er; yarıparçalanma dövrü 28,58 saat olan 166Er; yarıparçalanma dövrü 10,36 saat olan 165Er; yarıparçalanma dövrü 7,516 saat olan 171Er-dir. Erbiumun izotoplarının atom kütlələrinin diapozonu 142,663-dən 176,951-dir.
Alınması
Metallik erbium erbium xloridin (flüoridin) ErCl3(ErF3) ərintisinin elektrolizindən, habelə bu duzların kalsium termik reduksiyasından alınır.
Tətbiqi
Erbiumun əsas tətbiq istiqamətlərindən biri atom texnikasında oksid şəklində tətbiq olunmasıdır. Məsələn, erbiumun və uranın oksidlərinin qarışığı reaktorların (enerjipaylanmasını, texniki-iqtisadi parametlərinin) işləməsini çox yaxşılaşdırır və ən aktualı ̶ reaktorların işləməsinin təhlükəsizliyini təmin edir. Erbium monooksidi yüksəkeffektli lazer materialı kimi istifadə olunur. 3 mkn dalğa uzunluğunda işləyən fasiləsiz erbium və tuluium impuls lazerləri kimi lazer cərrahiyəsində tətbiq olunmasına uyğun qəlir. İşləyən dalğanın uzunluğu suyun O-H atomlarının rəqs etmə tezliyi ilə üst-üstə düşür ̶ çox güclü bioloji toxumalar tərəfindən şüanın udulması baş verir. Habelə çox uzun məsəfələrdə işləyən optik liflərin istehsalında kvars ərintilərinə erbium oksidi əlavə olunur (ELL- erbium ilə leqirləşmiş lif). Kvars ipində paylaşarkən siqnalıın təbiisönməsi artıq uzun optik trassaları quraşdıranda siqnalın aralıq reqenerasiya problemi üzə çıxır. Əgəgr trassa “mürəkkəb” sahələrdən keçirsə, regenerasiya “dəyişilmiş” stansiyaların yerləşdirməsi texniki cəhətdən çox çətin bir məsələ olur ki, bu da ondan irəli gəlir ki belə stansiyaları elektrik enerji təchizah ilə təmin etmək lazımdır. Nadir-torpaq elementi erbium ilə leqirlənmiş optik lif bir uzunluqda olan işiğı udmaq və başqa dalğa uzunluqda onu buraxmaq qabiliyyətinə malikdir. Erbium atomun həyəcandıraraq xarici yarıkeçirici lazer dalğa uzunluğu 980 və ya 1480 nm olan infraqırmızı işiğı lifə qöndərir. Dalğanın uzunluğu 1530-dan 1620 nm qədər olan optik siqnal lifə daxil olduqda həyəcanlanmış erbium atomu eyni dalğa uzunluqda qirmə siqnalı kimi işiq buraxır.
Ədəbiyyat
- Зефиров Н.С. Химическая энциклопедия: М. Большая Российская энциклопедия. 1999. Т.5. С.487.
- Handbook of the Physics and Chemistry of Rare Earths, 1988,pp 49–50.
- J.Riley, G.Skirrow. Chemical Ocean ography V.1. 1965.
 | Kimyəvi element haqqında olan bu məqalə halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. Etdiyiniz redaktələri mənbə və istinadlarla əsaslandırmağı unutmayın. |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu adin diger istifade formalari ucun bax Er 68 holmium erbium tulium Er Fm dovri cedvelUmumiAd Isare Nomre erbium Er 68Qrup Dovr Blok 6 fXarici gorunusuAtom kutlesi 167 259 q molElektron formulu 4f12 6s2Fiziki xasselerHaliSixligi 0 C 101 325 kPa q LErime temperaturu 1529 C 1802 K 2784 F Qaynama temperaturu 2868 C 3141 K 5194 F ElektromenfiliyiOksidlesme derecesiSpektr Ionlasma enerjisi kCmol 1 Erbium lantanoidler qrupunda olan D I Mendeleyevin kimyevi elementlerinin dovri sisteminde altinci dovrun ucuncu qrup elave yarimqrupunun kimyevi elementidir Nadir torpaq elementlerine ittrium yarimqrupu aiddir Atomun xasseleri adi simvoliu nomresi Erbium Er 68 atom kutlesi molyar kutle 167 259 a k v q mol elektron konfiqurasiyasi 4f126s2 atom radiusu 178 nmKimyevi xasselerikovalent radiusu 157 nm ion radiusu 3e 88 1 nm elektromenfiliyi 1 24 Polinq skalasinda elektrod potensiali Er Er3 2 32V oksidlesme derecesi 3 ionlasma enerjisi 581 0 6 02 kl molBesit maddenin termodinamiki xasselerisixligi n s 9 06 q sm3 erime temperaturu 1802 K qaynama temperaturu 3136 K xususi buxarlanma istiliyi 317 kc mol molyar istilik tutumu 28 12 C k mol molyar hecm 18 4 sm3 molBesit maddenin kristallik qefesiqefesin strukturu heksaqonal qefesin parametrleri a 3 560 c 5 587 Aᵒ c a nisbeti 1 570TarixiIlk defe 1843 cu ilde isvec kimyasici Karl Qustav Mosander Itterbyu kendinin yaxinligindan tapilan qadolinit mineralindan almisdi Mosander Y2O3 un konsentratinda qarisiq askar etdi ve qarisigi 3 fraksiyaya ayirdi ittrium cehrayi terbium ve rengsiz erbium Qeyd etmek lazimdir ki bir ara terbium ve erbiumu casdirirdilar 1860 ci ilde terbium erbiuma 1877 ci ilde ise erbium terbiuma adlarini deyisildi 1864 cu ilde Mark Delafonten qadolinitle islemeye basladi muxtelif usullar ile o cumleden qaz odlugu istifade etmekle erbium ve onun birlesmeleri herterefli oyrenildi Itterbiumdan ayrildiqdan sonra qalan erbiumun xasselerini oyrenerken Per Teodor Kleve 1879 cu ilde fraksiyanin muxtelif cinsli olmasinin neticesine qeldi ve onun terkibinde daha iki element kesf etdi tulium ve qolmium Daha temiz Er2O3 1905 ci ilde Jorj Urben ve Carlz Ceyms terefinden bir birinden asili olmayaraq alinmisdir Amma temiz metali yalniz 1934 cu ilde Klem ve Bomer almisdilar 1990 cu illerde suselere boya kimi istifade neticesinde erbiumun cin oksidi qiymetde xeyli dusdu Tebietde tapilmasiYer qabiginda erbiumun klarki Teylora gore 3 3 q T okeanlarin suyunda miqdari 2 4 10 6 Bu qatiliqlarin miqdari xeylidir ki erbiumu yer kutlesinde kimyevi elementlerin paylanmasinda 45 ci yer tutsun qurgusuna nisbeten daha cox paylanib Diger nadir torpaq elementler kimi erbium tebietde serbest halda rast qelmir lakin monasit qumalarinin terkibinde tapilir Tarix boyu nadir torpaq elementlerinin ayrilmasi cox cetin ve mesreflidir lakin XX esrin axirlarinda eldeedilmis ionmubadile xromatoqrafiyasindan sonra onlarin alinmasi xeyli asanlasdi Erbiumun esas kommersiya podratcisi ksenotin ve evksenit mineralidir ve bu yaxin vaxtlara qeder Cinin serqinde olan gildir bunun neticesinde Cin bu elementin esas podratcisi oldu Yuksek ittriumlu fraksiyada ittriumun konsentrati 2 3 kutleye gore erbiumun ise teqriben 4 5 teskil edir Tursuda konsentrat hell etdiqden sonra erbium mehlulu xarakterli cehrayi renge boyayir o reng ki Mozander Itterbiya qesebesinde minerali musayide etmisdir Erbium lantanoidler terkibine daxildir ve cox nadir halda rast gelir Lantanoidler ABS de Qazaxstanda Russiyada Ukraynada Avstraliyada Braziliyada Hindistanda ve Skandinaviyada rast qelir IzotoplarTebii erbium 6 stabil izotopdan ibaretdir Er 162 Er 164 Er 166 Er 167 Er 168 Er 170 166Er en cox yayilmisdir 33 503 29 radioizotopu tesvir olunub onlardan yariparcalanma dovru 9 4 gun erzi olan 169Er daha stabildir sonra yariparcalanma dovru 49 3 saat olan 172Er yariparcalanma dovru 28 58 saat olan 166Er yariparcalanma dovru 10 36 saat olan 165Er yariparcalanma dovru 7 516 saat olan 171Er dir Erbiumun izotoplarinin atom kutlelerinin diapozonu 142 663 den 176 951 dir AlinmasiMetallik erbium erbium xloridin fluoridin ErCl3 ErF3 erintisinin elektrolizinden habele bu duzlarin kalsium termik reduksiyasindan alinir TetbiqiErbiumun esas tetbiq istiqametlerinden biri atom texnikasinda oksid seklinde tetbiq olunmasidir Meselen erbiumun ve uranin oksidlerinin qarisigi reaktorlarin enerjipaylanmasini texniki iqtisadi parametlerinin islemesini cox yaxsilasdirir ve en aktuali reaktorlarin islemesinin tehlukesizliyini temin edir Erbium monooksidi yuksekeffektli lazer materiali kimi istifade olunur 3 mkn dalga uzunlugunda isleyen fasilesiz erbium ve tuluium impuls lazerleri kimi lazer cerrahiyesinde tetbiq olunmasina uygun qelir Isleyen dalganin uzunlugu suyun O H atomlarinin reqs etme tezliyi ile ust uste dusur cox guclu bioloji toxumalar terefinden suanin udulmasi bas verir Habele cox uzun mesefelerde isleyen optik liflerin istehsalinda kvars erintilerine erbium oksidi elave olunur ELL erbium ile leqirlesmis lif Kvars ipinde paylasarken siqnaliin tebiisonmesi artiq uzun optik trassalari qurasdiranda siqnalin araliq reqenerasiya problemi uze cixir Egegr trassa murekkeb sahelerden kecirse regenerasiya deyisilmis stansiyalarin yerlesdirmesi texniki cehetden cox cetin bir mesele olur ki bu da ondan ireli gelir ki bele stansiyalari elektrik enerji techizah ile temin etmek lazimdir Nadir torpaq elementi erbium ile leqirlenmis optik lif bir uzunluqda olan isigi udmaq ve basqa dalga uzunluqda onu buraxmaq qabiliyyetine malikdir Erbium atomun heyecandiraraq xarici yarikecirici lazer dalga uzunlugu 980 ve ya 1480 nm olan infraqirmizi isigi life qonderir Dalganin uzunlugu 1530 dan 1620 nm qeder olan optik siqnal life daxil olduqda heyecanlanmis erbium atomu eyni dalga uzunluqda qirme siqnali kimi isiq buraxir EdebiyyatZefirov N S Himicheskaya enciklopediya M Bolshaya Rossijskaya enciklopediya 1999 T 5 S 487 Handbook of the Physics and Chemistry of Rare Earths 1988 pp 49 50 J Riley G Skirrow Chemical Ocean ography V 1 1965 Vikianbarda Erbium ile elaqeli mediafayllar var Kimyevi element haqqinda olan bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin Etdiyiniz redakteleri menbe ve istinadlarla esaslandirmagi unutmayin