Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
İskəndəriyyəli Hipatiya (yun, Ὑπᾰτία ἡ Ἀλεξάνδρεῖα; d. 370 – ö. 415) — yunan soylu filosof, riyaziyyatçı və astronom. İskəndəriyyə kitabxanasında fəlsəfə, riyaziyyat və astronomiya üzərinə dərslər vermişdir. Yeni-platonçuluğun İskəndəriyyə məktəbinin ardıcılı idi.
| İskəndəriyyəli Hipatiya | |
|---|---|
| Ὑπᾰτία ἡ Ἀλεξάνδρεῖα | |
 | |
| Doğum tarixi | təq. 360 |
| Doğum yeri |
|
| Vəfat tarixi | mart 415 |
| Vəfat yeri | |
| Vətəndaşlığı | |
| İstiqaməti | Neoplatonizm |
| Əsas maraqları | astronomiya, riyaziyyat, mexanika, fəlsəfə |
| Təsirlənib | Platon, Plotin, Aristotel, İskəndəriyyəli Diofant, Ptolemey |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı və elmi
Hipatiyanın atası Teon (yun. Θέων, 335 – 405) məşhur İskəndəriyyə kitabxanasının sonuncu başçısı olmuşdur. Onun zamanında bu kitabxananın fəaliyyətinə imperator fərmanı ilə son qoyulmuşdur. Teon Evklidin "Başlanğıclarını" redaktə edib dərc etmiş və Ptolemeyin "Almagets" əsərinə şərhlər yazmışdır.
Hipatiya riyaziyyatçı, astronom və filosof idi. O, alimliyi ilə tanınmış və müəllimlik etmişdir. Çox ağıllı və bilikli, hamı üçün ünsiyyətə açıq və sadə qadın olmuşdur. Fəlsəfəni öyrənmək istəyənlər onun dərslərinə gəlirdilər.
O dövrdə Xristianlıq Romada hakim dinə çevrilmişdir. Dini fanatizm bütün imperiyanı bürümüş, xristianlar bütpərəst saydıqları antik mədəniyyəti və elmi darmadağın edir, alimləri və filosofları təqiblərə məruz qoyurdular. Antik mədəniyyətin mərkəzlərindən biri olan İskəndəriyyədə də bu proseslər gedirdi. Xristian fanatları Museyona hücum çəkmiş, onu dağıtmış və qədim kitabxananı yandırmışdılar.
Hipatiya isə o zaman dini fanatizmə qarşı çıxış etmişdir. O, İskəndəriyyənin siyasi həyatına fəal qatıldığına və şəhər başçısı Orestə yaxın olduğuna görə yerli xristian icmasının ona qarşı nifrəti ilə üzləşmişdir. Xristianlar onu bütpərəstlik, dinsizlik və əxlaqsızlıqda günahlandırmışdırlar. Hipatiyanın alimliyi, dini ehkamlara şübhələrlə yanaşması, dini fanatizmə qarşı çıxması, sərbəst davranışı xristianları qıcıqlandırırdı. Buna görə İskəndəriyyə yepiskopu, sonralar kilsə müqəddəsi elan olunmuş Kiril ona qarşı çıxış etmiş, onu çoxlu günahlarda ittiham etmişdir.
Sonda Kirilin fanatik tərəfdarları Hipatiyaya hücum çəkmiş, onu kilsəyə gətirərək orada diri-diri parçalayaraq edam etmişdilər. Güman edilir ki, bunu edənlər "parabalani" təriqətinin ardıcılları olmuşdurlar. Bununla da Hipatiya sonralar formalaşan Avropa ictimai fikrində dini fanatizmin qurbanı və dini mövhumat və elmsizliyə qarşı mübarizənin simvoluna çevrilmişdir. Kirili təmizə çıxarmaq üçün kilsə xadimləri onun bu cinayətdə əli olmadığını iddia edirlər. Ancaq, o özü edamda iştirak etməsə belə, qatillərə mənəvi dəstək vermişdir.
Hipatiyanın ölümü haqqında antik yazar Sokrat Sxolastikus xəbər vermişdir. "Historia Ecclesiastica" adlı əsərində o belə yazmışdır:
 | ... Hipatiyanın tez-tez prefekt Orest ilə görüşməsi Xristianların xoşuna gəlmirdi. Onlar Hipatiyanı Orestlə yepiskop Kirilin arasını pozmağa cəhd etdiyini zənn edirdilər. Belə düşünən bir qrup fanatik, Peter adındakı şəbəkə liderləri ilə birlikdə Hipatiyanın evinin qarşısında pusqu quraraq onu gözləməyə başladılar. Hipatiya evə gələn kimi isə onu qaçırıb Sezareum adındakı bir kilsəyə apardıqdan, orada sonra tamamilə soyundurdular. Ardından onu daş-qalaq edərək öldürdülər. Daha sonra Hypatia'nın parçalanmış bədənini götürüb Kinaron adındakı bir yerdə yandırdılar. Bu da Kirilə və İskəndəriyyə kilsəsinə çox rüsvayçılıq gətirdi, çünki bu əməl İsanın ruhundan ilhamlananlar üçün yolverilməzdir. Bu olay Kirilin yepiskopluğunun dördüncü ilində baş vermişdir. |  |
Hipatiyadan sonra neoplatonizmin İskəndəriyyə məktəbi xristian ilahiyyatı mərkəzinə çevrilərək fəaliyyətini davam etdirmişdir.
Hipatiya düşüncənin, elmin və məntiqin dindən üstün olmasını iddia etmişdir. Hesab olunur ki, o areometr və astrolabiya (astronomik baxış keçirmək üçün cihazdır) cihazlarını daha da təkmilləşdirmişdir. Bəzi tədqiqatçılar hesab edirlər ki, Hipatiyanın müəllifliyi ilə tanınan əsərlərini o əslində atası Teonla birlikdə yazmışdır.
Əsərləri
Güman edilir ki, Hipatiyanın adına yazılar əsərlərin çoxusunu o atası Teonla birlikdə yazmışdır. Onlar bizim zamanımıza gəlib çatmamışdır. Bu əsərlərin bəziləri:
- Riyaziyyatçı Diofantusun "Arifmetika" əsərinin 13-cü kitabına şərhlər;
- Riyaziyyatçı Perqalı Apolloninin "Koniklər" əsərinə şərhlər;
- Ptolemeyin "Almagesti" əsərinə atası Teon tərəfindən edilən şərhlərin redaktəsi;
- Evklidin "Elementlər" əsərinə atası Teon tərəfindən edilən şərhlərin redaktəsi;
- "Astronomik qanun" adlı kitabı.
Xatirəsi
- Marsel Prust Within a Budding Grove (İtirilmiş zamanın axtarışında romanının 2-ci cildi) romanının ilk fəslinin son hissəsində: Hipatiya gələcəkdə formalaşan Avropa ictimai şüurunda dini təəssübkeşliyə, fanatizmə, barbarlığa və qaraguruhçuluğa qarşı mübarizə rəmzinə çevrilmişdir.
- 1853-cü ildə İngilis yazar Çarlz Kinqsli Hypatiaya ithaf olunan, "Hypatia və ya köhnə xislətli yeni düşmənlər" adlı romanını nəşr etdi. Kinqsli romanında Hypatianı "özünü bəyənmiş və erotik bir qəhrəman" olaraq təsvir etmişdi.
- 1884-cü ildə kəşf edilən bir asteroidə "" adı verildi.
- 2 yanvar, 1893-də "Hypatia" adlı bir tamaşa səhnəyə qoyuldu. Haymarket Teatrı, London.
- 2009-cu ildə Hypatia'nın həyatını əks etdirən "" adlı film çəkildi. Bu filmi türk dilinə tərcümə edilmişdir.
Mənbə
- Aydın Əlizadə. Antik fəlsəfə tarixi (PDF). 3 saylı Bakı Mətbəəsi ASC. 2016. s. 280-282. ISBN . 2016 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2016-08-16.
Ədəbiyyat
- Aydın Əlizadə. Antik fəlsəfə tarixi (PDF). 3 saylı Bakı Mətbəəsi ASC. 2016. s. 280-282. ISBN . 2016 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2016-08-16.
- (1892), "St. Cyril of Alexandria and the Murder of Hypatia" in Some Lies and Errors of History, Notre Dame, IND.: Office of the "Ave Maria", pp. 44–53.
- Richeson, A. W. (1940), "Hypatia of Alexandria", National Mathematics Magazine, Vol. XV, No. 2, pp. 74–82.
- Schaefer, Francis (1902), "St. Cyril of Alexandria and the Murder of Hypatia", https://www.ilkfilm.com/The 2019-01-27 at the Wayback Machine Catholic University Bulletin 8, pp. 441–453.
- Cain, Kathleen (1986), "Hypatia, the Alexandrian Library, and M. L. S. (Martyr-Librarian Syndrome)", Community & Junior College Libraries, Vol. 4(3) (Spring 1986), pp. 35–39.Film izle 2019-01-27 at the Wayback Machine
- Еремеева А. И. Гипатия — дочь Теона: Земля и Вселенная, 1970, № 1.
- , Маутнер Ф. Ипатия // Вступ. ст. .
- Колчинский И.Г., Корсунь А.А., Родригес М.Г. Астрономы: Биографический справочник. — 2-е изд., перераб. и доп.. — Киев: Наукова думка, 1986. — 512 с.
- История античной эстетики, т. VII. — М., 1988.
- Полисфен. Под звёздами Александрии. — Киев: Содружество "Сердце", 1990. — 40 с. [1] https://www.ilkfilm.com/(недоступная ссылка с 12–05-2013 (1186 дней)).
Xarici bağlantılar
- International Society for Neoplatonic Studies 2011-09-15 at the Wayback Machine
- Hypatia, Alexandria's Great Female Scholar 2014-01-04 at the Wayback Machine: from Smithsonian magazine
- HYPATIA, THE DAUGHTER OF THEON paper by Giovanni Costa
- Daşqalaq edilən qadın filosof — Hipatia
Həmçinin bax
İstinadlar
- The Ecclesiastical History of Socrates Scholasticus 2000-08-17 at the Wayback Machine // Nicene and Post-Nicene Fathers, Series II, Vol. 2. Edinburgh: T&T Clark, 1886, pp. 403–404.
- Parabolani 2022-08-24 at the Wayback Machine. Catholic Encyclopedia 2022-08-24 at the Wayback Machine.
- Преображенский П. Ф. Вступление // Кингсли Ч., Маутнер Ф. Ипатия. Харьков: Паритет ЛТД, 1994.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Iskenderiyyeli Hipatiya yun Ὑpᾰtia ἡ Ἀle3andreῖa d 370 o 415 yunan soylu filosof riyaziyyatci ve astronom Iskenderiyye kitabxanasinda felsefe riyaziyyat ve astronomiya uzerine dersler vermisdir Yeni platonculugun Iskenderiyye mektebinin ardicili idi Iskenderiyyeli HipatiyaὙpᾰtia ἡ Ἀle3andreῖaDogum tarixi teq 360Dogum yeri Isgenderiyye Serqi Diocez d Qedim RomaVefat tarixi mart 415Vefat yeri Isgenderiyye Bizans imperiyasi Kipr Akrotiri ve Dekeliya Birlesmis KralliqVetendasligi Bizans imperiyasiIstiqameti NeoplatonizmEsas maraqlari astronomiya riyaziyyat mexanika felsefeTesirlenib Platon Plotin Aristotel Iskenderiyyeli Diofant Ptolemey Vikianbarda elaqeli mediafayllarAntik felsefeYunan felsefeoncesi dovru e e VII yuzilliye qeder Orfizm Homer Hesiod Ferekid Yeddi yunan mudriki EpixarmQedim yunan felsefesi e e VII IV yuzillikler Milet mektebi Fales Anaksimandr Anaksimen Elea mektebi Ksenofan Parmenid Eleyali Zenon Melissus Musteqil filosoflar Heraklit Anaksaqor Empedokl Pifaqorcular Pifaqor Filolaus Hippas Arxitas Alkmeon Qedim yunan atomculari Levkipp Demokrit Sofistler Boyuk sofistler Protaqor Prodikus Qorqias Hippias Kicik sofistler Trasimaxus Likofron Kritius Alkidamas Klassik yunan felsefesi 1 Sokrat ve sokratcilar Kinikler Antisfen Diogen Bion Boristenes Kerkidas Kratet ve Hipparxia Kirenacilar Aristipp Hegesias Annikeris Teodorus Evhemerus Meqaracilar Evklides Stilpon Evbulides Diodorus Kronus Eretriyacilar Elidali Fedon Eretriyali Menedem 2 Platon ve erken platoncular Spevsippus Ksenokrates Polemon Krates Heraklides Eudoksus Arkesilaus 3 Aristotel ve erken peripatetikler Teofrastus Evdemus Straton Dikearxus Aristarxus Demetri AristoksenusEllinizm dovrunun felsefesi e e IV I yuzillikler Skeptisizm Pirron Enesidemus Aqrippa Epikurculuk Epikur Lukretius Peripatetizm Rodoslu Andronikus Platonizm Karneades Kliptomaxus Filon Larissali Stoaciliq Erken dovr Kitiyali Zenon Xrisippus Kleantes Orta dovr Panetius PosidoniusQedim Roma dovrunun felsefesi I V yuzillikler Skeptisizm Sekst Empirik Stoaciliq Seneka Epiktet Mark Avreli Siseron Peripatetizm Afrodisiali Aleksandr Orta platonizm Alkinous Apuleyus Qalen Plutarx Maksim Filon Selsus Teon Neoplatonizm Roma mektebi Ammonius Sakkas Plotin Porfirius Amelius Apameya mektebi Yamblix Sopater Perqama mektebi Sallustius Yulian Avqust Afina mektebi Afinali Plutarx Proklus Marinus Simplikius Damaskius Iskenderiyye mektebi Hierokles Hipatiya Ioann Filoponus Antik dini telimler Qnostisizm Hermetizm Mitraizm Neopifaqorculuq Apollonius Nikomaxus Numenius Moderatus Erken Xristian felsefesi Klement Origen Avqustin Avrelius Boesius Saxta Dionisius AreopagitHeyati ve elmiHipatiyanin atasi Teon yun 8ewn 335 405 meshur Iskenderiyye kitabxanasinin sonuncu bascisi olmusdur Onun zamaninda bu kitabxananin fealiyyetine imperator fermani ile son qoyulmusdur Teon Evklidin Baslangiclarini redakte edib derc etmis ve Ptolemeyin Almagets eserine serhler yazmisdir Hipatiya riyaziyyatci astronom ve filosof idi O alimliyi ile taninmis ve muellimlik etmisdir Cox agilli ve bilikli hami ucun unsiyyete aciq ve sade qadin olmusdur Felsefeni oyrenmek isteyenler onun derslerine gelirdiler O dovrde Xristianliq Romada hakim dine cevrilmisdir Dini fanatizm butun imperiyani burumus xristianlar butperest saydiqlari antik medeniyyeti ve elmi darmadagin edir alimleri ve filosoflari teqiblere meruz qoyurdular Antik medeniyyetin merkezlerinden biri olan Iskenderiyyede de bu prosesler gedirdi Xristian fanatlari Museyona hucum cekmis onu dagitmis ve qedim kitabxanani yandirmisdilar Hipatiya ise o zaman dini fanatizme qarsi cixis etmisdir O Iskenderiyyenin siyasi heyatina feal qatildigina ve seher bascisi Oreste yaxin olduguna gore yerli xristian icmasinin ona qarsi nifreti ile uzlesmisdir Xristianlar onu butperestlik dinsizlik ve exlaqsizliqda gunahlandirmisdirlar Hipatiyanin alimliyi dini ehkamlara subhelerle yanasmasi dini fanatizme qarsi cixmasi serbest davranisi xristianlari qiciqlandirirdi Buna gore Iskenderiyye yepiskopu sonralar kilse muqeddesi elan olunmus Kiril ona qarsi cixis etmis onu coxlu gunahlarda ittiham etmisdir Sonda Kirilin fanatik terefdarlari Hipatiyaya hucum cekmis onu kilseye getirerek orada diri diri parcalayaraq edam etmisdiler Guman edilir ki bunu edenler parabalani teriqetinin ardicillari olmusdurlar Bununla da Hipatiya sonralar formalasan Avropa ictimai fikrinde dini fanatizmin qurbani ve dini movhumat ve elmsizliye qarsi mubarizenin simvoluna cevrilmisdir Kirili temize cixarmaq ucun kilse xadimleri onun bu cinayetde eli olmadigini iddia edirler Ancaq o ozu edamda istirak etmese bele qatillere menevi destek vermisdir Hipatiyanin olumu haqqinda antik yazar Sokrat Sxolastikus xeber vermisdir Historia Ecclesiastica adli eserinde o bele yazmisdir Hipatiyanin qetli Ressam Louis Figuier 1866 il Hipatiyanin tez tez prefekt Orest ile gorusmesi Xristianlarin xosuna gelmirdi Onlar Hipatiyani Orestle yepiskop Kirilin arasini pozmaga cehd etdiyini zenn edirdiler Bele dusunen bir qrup fanatik Peter adindaki sebeke liderleri ile birlikde Hipatiyanin evinin qarsisinda pusqu quraraq onu gozlemeye basladilar Hipatiya eve gelen kimi ise onu qacirib Sezareum adindaki bir kilseye apardiqdan orada sonra tamamile soyundurdular Ardindan onu das qalaq ederek oldurduler Daha sonra Hypatia nin parcalanmis bedenini goturub Kinaron adindaki bir yerde yandirdilar Bu da Kirile ve Iskenderiyye kilsesine cox rusvayciliq getirdi cunki bu emel Isanin ruhundan ilhamlananlar ucun yolverilmezdir Bu olay Kirilin yepiskoplugunun dorduncu ilinde bas vermisdir Hipatiyadan sonra neoplatonizmin Iskenderiyye mektebi xristian ilahiyyati merkezine cevrilerek fealiyyetini davam etdirmisdir Hipatiya dusuncenin elmin ve mentiqin dinden ustun olmasini iddia etmisdir Hesab olunur ki o areometr ve astrolabiya astronomik baxis kecirmek ucun cihazdir cihazlarini daha da tekmillesdirmisdir Bezi tedqiqatcilar hesab edirler ki Hipatiyanin muellifliyi ile taninan eserlerini o eslinde atasi Teonla birlikde yazmisdir EserleriGuman edilir ki Hipatiyanin adina yazilar eserlerin coxusunu o atasi Teonla birlikde yazmisdir Onlar bizim zamanimiza gelib catmamisdir Bu eserlerin bezileri Riyaziyyatci Diofantusun Arifmetika eserinin 13 cu kitabina serhler Riyaziyyatci Perqali Apolloninin Konikler eserine serhler Ptolemeyin Almagesti eserine atasi Teon terefinden edilen serhlerin redaktesi Evklidin Elementler eserine atasi Teon terefinden edilen serhlerin redaktesi Astronomik qanun adli kitabi XatiresiAktrisa ola bilsin Marry Anderson Hipatiya rolunda 1900 ilMarsel Prust Within a Budding Grove Itirilmis zamanin axtarisinda romaninin 2 ci cildi romaninin ilk feslinin son hissesinde Hipatiya gelecekde formalasan Avropa ictimai suurunda dini teessubkesliye fanatizme barbarliga ve qaraguruhculuga qarsi mubarize remzine cevrilmisdir 1853 cu ilde Ingilis yazar Carlz Kinqsli Hypatiaya ithaf olunan Hypatia ve ya kohne xisletli yeni dusmenler adli romanini nesr etdi Kinqsli romaninda Hypatiani ozunu beyenmis ve erotik bir qehreman olaraq tesvir etmisdi 1884 cu ilde kesf edilen bir asteroide adi verildi 2 yanvar 1893 de Hypatia adli bir tamasa sehneye qoyuldu Haymarket Teatri London 2009 cu ilde Hypatia nin heyatini eks etdiren adli film cekildi Bu filmi turk diline tercume edilmisdir MenbeAydin Elizade Antik felsefe tarixi PDF 3 sayli Baki Metbeesi ASC 2016 s 280 282 ISBN 5 89968 061 X 2016 tarixinde PDF Istifade tarixi 2016 08 16 EdebiyyatAydin Elizade Antik felsefe tarixi PDF 3 sayli Baki Metbeesi ASC 2016 s 280 282 ISBN 5 89968 061 X 2016 tarixinde PDF Istifade tarixi 2016 08 16 1892 St Cyril of Alexandria and the Murder of Hypatia in Some Lies and Errors of History Notre Dame IND Office of the Ave Maria pp 44 53 Richeson A W 1940 Hypatia of Alexandria National Mathematics Magazine Vol XV No 2 pp 74 82 Schaefer Francis 1902 St Cyril of Alexandria and the Murder of Hypatia https www ilkfilm com The 2019 01 27 at the Wayback Machine Catholic University Bulletin 8 pp 441 453 Cain Kathleen 1986 Hypatia the Alexandrian Library and M L S Martyr Librarian Syndrome Community amp Junior College Libraries Vol 4 3 Spring 1986 pp 35 39 Film izle 2019 01 27 at the Wayback Machine Eremeeva A I Gipatiya doch Teona Zemlya i Vselennaya 1970 1 Mautner F Ipatiya Vstup st Kolchinskij I G Korsun A A Rodriges M G Astronomy Biograficheskij spravochnik 2 e izd pererab i dop Kiev Naukova dumka 1986 512 s Istoriya antichnoj estetiki t VII M 1988 Polisfen Pod zvyozdami Aleksandrii Kiev Sodruzhestvo Serdce 1990 40 s 1 https www ilkfilm com nedostupnaya ssylka s 12 05 2013 1186 dnej Xarici baglantilarInternational Society for Neoplatonic Studies 2011 09 15 at the Wayback Machine Hypatia Alexandria s Great Female Scholar 2014 01 04 at the Wayback Machine from Smithsonian magazine HYPATIA THE DAUGHTER OF THEON paper by Giovanni Costa Dasqalaq edilen qadin filosof HipatiaHemcinin baxNeoplatonizm Selsus Porfirius Imperator YulianIstinadlarThe Ecclesiastical History of Socrates Scholasticus 2000 08 17 at the Wayback Machine Nicene and Post Nicene Fathers Series II Vol 2 Edinburgh T amp T Clark 1886 pp 403 404 Parabolani 2022 08 24 at the Wayback Machine Catholic Encyclopedia 2022 08 24 at the Wayback Machine Preobrazhenskij P F Vstuplenie Kingsli Ch Mautner F Ipatiya Harkov Paritet LTD 1994