Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Kipr (yun. Κύπρος), bəzi mənbələrdə Qıbrız və ya Kıbrıs (türk. Kıbrıs) — Aralıq dənizinın şərqində ada. Coğrafi baxımından ada Asiya qitəsinə daxildir. Kipr Misirdən 380 km, Suriyadan 105 km, Türkiyədən isə 75 km məsafədə yerləşir. Şimalında Şimali Kipr Türk Respublikası, 1974-cü ildə türk ordusunun adanın şimalını nəzarətə götürməsindən sonra adanın cənubunda yerləşən və ada üzərində suveren hüquqları beynəlxalq birlik tərəfindən de-yure tanınan Kipr Respublikası yərləşir. Ayrıca, Kipr adasında Böyük Britaniyaya aid dövlət-hərbi baza olan Akrotiri və Dekeliya yerləşir.
| Kipr adası | |
|---|---|
| yun. Κύπρος, türk. Kıbrıs, ing. Cyprus | |
 | |
| Ümumi məlumatlar | |
| Sahəsi | 9251 km² |
| Uzunluğu |
|
| Eni | 90 km |
| Hündür nöqtəsi | 1952 m |
| Əhalisi | 1.058.300 nəfər (2016-cı il) |
| Yerləşməsi | |
| Ölkələr | |
| Akvatoriya | |
| | |
| | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
| Şimali Kipr Cənubi Kipr BMT sülhməramlıları Böyük Britaniya hərbi bazaları |
Coğrafiya
Ada şərqdən qərbə 240 km məsafədə uzanır. Eni isə 100 km təşkil edir. Adanın sahəsi 9251 km².
Faktiki olaraq ada üç dövlət aeasında bölünmüşdür. Onun 36 % ərazisinə, 36% Şimali Kipr Türk Respublikası, 57,6 % Kipr Respublikası, 3,7 % BMT (), 2,7 % isə Böyük Britaniya nəzarət edir. Böyük Britaniyaya aid hissədə Akrotiri və Dekeliya hərbi bazaları yerləşir.
Relyefi
Adanın ərazisinin bir hissəsini dağlar tutur. Şimal sahillərinə qədər Kireniya silsiləsi uzanır. Silsilənin qərb hissəsində eni 15 km, şərqində isə 25–30 km arasında dəyişir. Qərb hussəsində hündürlük daha çoxdur. Bəzi zirvələrin hündürlüyü 1000 metri keçir. Silsilənin ən hündür zirvəsi Akromand dağıdır (1023 m). Cənub-qərb hissəsində massivi yerləşir. Burada Kipr adasının ən hündür zirvəsi olan Olimbos dağı (1952 m) qərarlaşır.
İqlimi
Kiprin orta temperaturu:
| İlin mövsümü | gündüz orta temperatur | gecə orta temperatur |
|---|---|---|
| qış | 10–20 °C | 5–12 °C |
| yaz | 20–30 °C | 15–20 °C |
| yay | 25–40 °C | 25–35 °C |
| payız | 15–30 °C | 10–20 °C |
Bitki örtüyü və heyvanlar aləmi
Adanın bitki və heyanlar aləmi zənginliyi fəxr edə bilməz. Buranın endemik canlısı kipr dağ qoyunudur. Adanın meşəlik ərazilərində tülkü və dovşanları görmək olur. Alçaq sahələrdə kərtənkələ, tısbağa və ilanlar vardır. Burada sahilə yaxın meşəli cəngəlliklərdə buqələmunları görmək olur. Suda-quruda yaşayanlar kifayyət qədərdir. Xüsusi ilə ağac qurbağasını qeyd etmək olar.
Tarixi
Kiprə aid ilk sivilizasiya əlamətləri neolit dövrünə aiddir. Burada daş dövrünün əlamətlərini bu gündə qalır. Adanın yunanlar tərəfindən məskunlaşılması Troya müharibəsi illərinə qədər davam etmişdir. Bu səbəbdən adada yunan dili və mədəniyəti yayılmışdı. Hətta burada iri şəhərlər salınmışdır ki, onların qalıqlarına bu gündə rast gəlmək olur. Əlverişli coğrafi mövqeydə yerləşməsi onu hədıfə çevirirdi. Assuryalılar, misirlilər və farslar adanı ələ keçirmişlər. B.e.ə 333-cü ildə adanı Makedoniyalı İskəndər ələ keçirmişdir.
Adada Ptolomeyin tələbəsi filosof Zemon doğulmuşdur. O Afinada stoisizm fəlsəfə məktəbinin əsasını qoymuşdur.
Kipr b.e.ə 58-ci ildən b.e 330-cu ilə qədər Roma imperiyasına məsub olmuşdur. Kiprdə ilk xristianlıq tez yaranmışdır. Bu səbəbdən onları Avropanın ilk xristianları adlandırmaq olar. Romanın süqutundan sonra adanı Bizans imperiyası idarət etmişdir. Səlib yürüşlərində isə ada səlibçilər tərəfindən əlı keçirilmişdir. 1489–1571-ci illər ərzində Venesiyanın osmanlı təziqindən qutaran iqtisadi və stateji əhəmiyyət daşıyan bölgəsi rolunu oynamışdır. 1570-ci ildə 60 000 Osmanlı ordusu adanı ələ keçirmişdir. 1914-cü ilə qədər ada Osmanlı imperiyasının tərkibində qalmışdır. Buradan qərb mədəniyyəti uzaqlaşdırılmış ancaq yunan provaslav kilsəsi müstəqillik qazanmışdı
1869-cu ildə Süveyş kanalı inşa edildikdən sonra adanın əhəmiyyəti artmışdır. Berlik konfransında Britaniyanın Osmanlını dəstəkləməsi ilə əlaqədar ada Britaniyanın idarəsinə verilmişdir. 1925-ci ildən ada Böyük Britaniyanın koloniyası elan edilir. 1960-cı ildə dörd illik müharibənin nəticəsi olaraq ölkə müstəqilliyinə nail olmuşdur. Kiprin daxili işlərinə hər zaman Yunanıstan, Türkiyə və Böyük Britaniya müdaxilə edirdi. Bu isə 1963-64 və 1967-ci illər ərzində adada Kipr böhranı başlamışdır. 1974-cü ildə isə ada da hakimiyyətə Qara polkovkiklər gəlir. Xuntanın hakimiyyətə gəlməsi Türkiyənin işə müdaxilə etməsi ilə nəticələnir. 1964-cü ildən adada BMT sülh məramlıları yerləşdirilmişdir. 1987-ci ildə Kiprlə Avropa ittifaqı arasında gömrük anlaşması imzalanmışdır. 1990-cı ildə Kipr hökuməti Avropa ittifaqına daxil olmaq məqsədi ilə ərizə verirlər 1998-ci ildən isə iki tərəfli danışıqlar başlamışdır. 2004 referendumu ilə Kipr Avropa ittifaqının üzvü olmuşdur. Kipr hazırda bir çox beynəlxalq təşkilatların üzvü olsa da, Şimali Kiprə qarşı təcrid olunma siyasəti aparılır.
- 1 may 2004-cü ildən Yunan Kiprinin dövlət pulu avro olmuşdur.
- 1 iyul 2012-ci ildən elə həmin ilin 31 dekabrına qədər Kipr Respublikası Avropa İttifaqına sədrlik etmişdir
Etimologiya
[[Dosya:Aphrodites Rock.jpg|right|thumb|220x220px|Petra tou Romiou ("Kafir Daşı" ) Yunan mifologiyasına görə, Kipr adasının Pafos bölgəsində Afroditanın doğulduğu yerdir. ]]
Kypros adı ilə bağlı bir çox etimoloji mənbələr var. Türkcə Kıbrıs, ərəbcə Kubrus (Kubrus), Qərb ölkələrində Cyprus, Cypre, Chypre, Gipros adlandılır. mənbələrndə Alasya kimi adı keçir.
Misirlilər onu Asi, assuriyalılar Yatnana, yahudilər isə Kittim adları ilə adlandırırdılar. Kypros adını tarixdə ilk dəfə İoniyalı tarix tədqiqatçısı Homer istifadə etmişdir. Ən çox qəbul edilən fikir, Latın dilindəki aes Cyprium və ya qısaldılmış formada Cuprum sözündən əmələ gəlib və Kipr metalı və ya Kipr misi mənasından gəlir
Yunan mifologiyasında gözəllik və eşq ilahəsi olaraq qəbul edilən Afroditanın adanın Pafos bölgəsində Petra tou Romiou adlı yerdə doğulduğuna inanıldığı üçün Afrodiziya və Amatosiya kimi də tanınır. Kiprin təbii sərvətinə görə yunanca mübarək mənasını verən Makaria adı da istifadə edilmişdir.
İstinadlar
- "Türkiyə, Azərbaycan və Qıbrız parlament heyətləri ilk dəfə bir arada". (az.). 15 avqust 2021. 2022-03-27 tarixində . İstifadə tarixi: 28 avqust 2021.
- "Azərbaycan-Kıbrıs Dostluq Cəmiyyətinin üzvləri Ərsin Tatarla görüşüblər". Azəri Press Agentliyi (az.). 30 noyabr 2020. 2022-03-27 tarixində . İstifadə tarixi: 28 avqust 2021.
- "Kiprə aid rusca sayt". 2014-07-17 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-11-16.
- "Country Profile: Climate". Official Website of the Embassy of the Republic of Cyprus in Washington D.C. 2012-04-06 tarixində arxivləşdirilib..
- Fisher, Fred H. Cyprus: Our New Colony And What We Know About It. London: George Routledge and Sons 1878 pg 13-14.
- Sitat səhvi: Yanlış
<ref>teqi;basbakanlik1adlı istinad üçün mətn göstərilməyib - Les îles des Princes, banlieue maritime d'Istanboul: guide touristique - Page 136 by
- Sarınay, Yusuf (Ankara, 2000). a.g.e, 5.sayfa.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu adin diger istifade formalari ucun bax Kipr deqiqlesdirme Kipr yun Kypros bezi menbelerde Qibriz ve ya Kibris turk Kibris Araliq denizinin serqinde ada Cografi baximindan ada Asiya qitesine daxildir Kipr Misirden 380 km Suriyadan 105 km Turkiyeden ise 75 km mesafede yerlesir Simalinda Simali Kipr Turk Respublikasi 1974 cu ilde turk ordusunun adanin simalini nezarete goturmesinden sonra adanin cenubunda yerlesen ve ada uzerinde suveren huquqlari beynelxalq birlik terefinden de yure taninan Kipr Respublikasi yerlesir Ayrica Kipr adasinda Boyuk Britaniyaya aid dovlet herbi baza olan Akrotiri ve Dekeliya yerlesir Kipr adasiyun Kypros turk Kibris ing CyprusUmumi melumatlarSahesi 9251 km Uzunlugu 225 kmEni 90 kmHundur noqtesi 1952 mEhalisi 1 058 300 nefer 2016 ci il Yerlesmesi35 10 00 sm e 33 21 00 s u Olkeler Kipr Simali Kipr Turk Respublikasi Akrotiri ve DekeliyaAkvatoriya Araliq deniziKipr adasiKipr adasi Vikianbarda elaqeli mediafayllarKipr adasi Simali Kipr Cenubi Kipr BMT sulhmeramlilari Boyuk Britaniya herbi bazalariCografiyaEsas meqale Kipr cografiyasi Ada serqden qerbe 240 km mesafede uzanir Eni ise 100 km teskil edir Adanin sahesi 9251 km Faktiki olaraq ada uc dovlet aeasinda bolunmusdur Onun 36 erazisine 36 Simali Kipr Turk Respublikasi 57 6 Kipr Respublikasi 3 7 BMT 2 7 ise Boyuk Britaniya nezaret edir Boyuk Britaniyaya aid hissede Akrotiri ve Dekeliya herbi bazalari yerlesir Relyefi Adanin erazisinin bir hissesini daglar tutur Simal sahillerine qeder Kireniya silsilesi uzanir Silsilenin qerb hissesinde eni 15 km serqinde ise 25 30 km arasinda deyisir Qerb hussesinde hundurluk daha coxdur Bezi zirvelerin hundurluyu 1000 metri kecir Silsilenin en hundur zirvesi Akromand dagidir 1023 m Cenub qerb hissesinde massivi yerlesir Burada Kipr adasinin en hundur zirvesi olan Olimbos dagi 1952 m qerarlasir Iqlimi Kiprin orta temperaturu Ilin movsumu gunduz orta temperatur gece orta temperaturqis 10 20 C 5 12 Cyaz 20 30 C 15 20 Cyay 25 40 C 25 35 Cpayiz 15 30 C 10 20 CBitki ortuyu ve heyvanlar alemi Adanin bitki ve heyanlar alemi zenginliyi fexr ede bilmez Buranin endemik canlisi kipr dag qoyunudur Adanin meselik erazilerinde tulku ve dovsanlari gormek olur Alcaq sahelerde kertenkele tisbaga ve ilanlar vardir Burada sahile yaxin meseli cengelliklerde buqelemunlari gormek olur Suda quruda yasayanlar kifayyet qederdir Xususi ile agac qurbagasini qeyd etmek olar TarixiEsas meqale Kipre aid ilk sivilizasiya elametleri neolit dovrune aiddir Burada das dovrunun elametlerini bu gunde qalir Adanin yunanlar terefinden meskunlasilmasi Troya muharibesi illerine qeder davam etmisdir Bu sebebden adada yunan dili ve medeniyeti yayilmisdi Hetta burada iri seherler salinmisdir ki onlarin qaliqlarina bu gunde rast gelmek olur Elverisli cografi movqeyde yerlesmesi onu hedife cevirirdi Assuryalilar misirliler ve farslar adani ele kecirmisler B e e 333 cu ilde adani Makedoniyali Iskender ele kecirmisdir Adada Ptolomeyin telebesi filosof Zemon dogulmusdur O Afinada stoisizm felsefe mektebinin esasini qoymusdur Kipr b e e 58 ci ilden b e 330 cu ile qeder Roma imperiyasina mesub olmusdur Kiprde ilk xristianliq tez yaranmisdir Bu sebebden onlari Avropanin ilk xristianlari adlandirmaq olar Romanin suqutundan sonra adani Bizans imperiyasi idaret etmisdir Selib yuruslerinde ise ada selibciler terefinden eli kecirilmisdir 1489 1571 ci iller erzinde Venesiyanin osmanli teziqinden qutaran iqtisadi ve stateji ehemiyyet dasiyan bolgesi rolunu oynamisdir 1570 ci ilde 60 000 Osmanli ordusu adani ele kecirmisdir 1914 cu ile qeder ada Osmanli imperiyasinin terkibinde qalmisdir Buradan qerb medeniyyeti uzaqlasdirilmis ancaq yunan provaslav kilsesi musteqillik qazanmisdi 1869 cu ilde Suveys kanali insa edildikden sonra adanin ehemiyyeti artmisdir Berlik konfransinda Britaniyanin Osmanlini desteklemesi ile elaqedar ada Britaniyanin idaresine verilmisdir 1925 ci ilden ada Boyuk Britaniyanin koloniyasi elan edilir 1960 ci ilde dord illik muharibenin neticesi olaraq olke musteqilliyine nail olmusdur Kiprin daxili islerine her zaman Yunanistan Turkiye ve Boyuk Britaniya mudaxile edirdi Bu ise 1963 64 ve 1967 ci iller erzinde adada Kipr bohrani baslamisdir 1974 cu ilde ise ada da hakimiyyete Qara polkovkikler gelir Xuntanin hakimiyyete gelmesi Turkiyenin ise mudaxile etmesi ile neticelenir 1964 cu ilden adada BMT sulh meramlilari yerlesdirilmisdir 1987 ci ilde Kiprle Avropa ittifaqi arasinda gomruk anlasmasi imzalanmisdir 1990 ci ilde Kipr hokumeti Avropa ittifaqina daxil olmaq meqsedi ile erize verirler 1998 ci ilden ise iki terefli danisiqlar baslamisdir 2004 referendumu ile Kipr Avropa ittifaqinin uzvu olmusdur Kipr hazirda bir cox beynelxalq teskilatlarin uzvu olsa da Simali Kipre qarsi tecrid olunma siyaseti aparilir 1 may 2004 cu ilden Yunan Kiprinin dovlet pulu avro olmusdur 1 iyul 2012 ci ilden ele hemin ilin 31 dekabrina qeder Kipr Respublikasi Avropa Ittifaqina sedrlik etmisdirEtimologiya Dosya Aphrodites Rock jpg right thumb 220x220px Petra tou Romiou Kafir Dasi Yunan mifologiyasina gore Kipr adasinin Pafos bolgesinde Afroditanin doguldugu yerdir Kypros adi ile bagli bir cox etimoloji menbeler var Turkce Kibris erebce Kubrus Kubrus Qerb olkelerinde Cyprus Cypre Chypre Gipros adlandilir menbelernde Alasya kimi adi kecir Misirliler onu Asi assuriyalilar Yatnana yahudiler ise Kittim adlari ile adlandirirdilar Kypros adini tarixde ilk defe Ioniyali tarix tedqiqatcisi Homer istifade etmisdir En cox qebul edilen fikir Latin dilindeki aes Cyprium ve ya qisaldilmis formada Cuprum sozunden emele gelib ve Kipr metali ve ya Kipr misi menasindan gelir Yunan mifologiyasinda gozellik ve esq ilahesi olaraq qebul edilen Afroditanin adanin Pafos bolgesinde Petra tou Romiou adli yerde dogulduguna inanildigi ucun Afrodiziya ve Amatosiya kimi de taninir Kiprin tebii servetine gore yunanca mubarek menasini veren Makaria adi da istifade edilmisdir Istinadlar Turkiye Azerbaycan ve Qibriz parlament heyetleri ilk defe bir arada az 15 avqust 2021 2022 03 27 tarixinde Istifade tarixi 28 avqust 2021 Azerbaycan Kibris Dostluq Cemiyyetinin uzvleri Ersin Tatarla gorusubler Azeri Press Agentliyi az 30 noyabr 2020 2022 03 27 tarixinde Istifade tarixi 28 avqust 2021 Kipre aid rusca sayt 2014 07 17 tarixinde Istifade tarixi 2016 11 16 Country Profile Climate Official Website of the Embassy of the Republic of Cyprus in Washington D C 2012 04 06 tarixinde arxivlesdirilib Fisher Fred H Cyprus Our New Colony And What We Know About It London George Routledge and Sons 1878 pg 13 14 Sitat sehvi Yanlis lt ref gt teqi basbakanlik1 adli istinad ucun metn gosterilmeyib Les iles des Princes banlieue maritime d Istanboul guide touristique Page 136 by Sarinay Yusuf Ankara 2000 a g e 5 sayfa