XI əsrə qədər Cənubi Qafqaz və tarixi Azərbaycan ərazisində hun və türk fəaliyyəti

XI əsrə qədər Cənubi Qafqaz və tarixi Azərbaycan ərazisində hun və türk fəaliyyəti — hun və türk tayfalarının (hunlar, xəzərlər, sabir türkləri və s.) və dövlətlərinin (Göytürk xaqanlığı, Xəzər xaqanlığı) Cənubi Qafqaza və tarixi Azərbaycana etdikləri hücumlar, bura ilə ticarət və mədəniyyət əlaqələri, burada məskunlaşması daxildir.

Tarixi

Erkən hun və türk hücumları

Təmsili rəsmlər: Hun hökmdarı Attilanın modeli (solda), Qərbi Göytürk dövlət adamları (mərkəzdə), avar, bulqar və ya xəzər döyüşçününü təsvir edildiyi qab (sağda)

Şimali Qafqazda tarixən sabir, bulqar, avar, xəzər, abdel, eftali, saraqur (sirurqur), onoqur (auanqur) kimi köçəri tayfalar yaşamışdır. Bu xalqların Hun-bulqar birliyi, sabir idarəçiliyindəki hərbi-siyasi birliyi mövcud olmuşdur.Azərbaycanlıların tarixi məskunlaşma ərazilərinə türklərin gəlişi isə hunların dövründə başlamış və daha sonra da türk köçləri davam etmişdir. Türk köçərilərinin daimi bir şəkildə bölgəyə təzyiqi Xəzər xaqanlığı dövrü üçün xarakterik idi, baxmayaraq ki, o dövrdə salınmış daimi türk məskənləri haqqında birmənalı məlumatlar yoxdur. Sasani dövləti şərqdə eftalitlər və türklərə qarşı, şimalda hunlar və xəzərlərə qarşı müharibələrdə qafqaz albanlarını istifadə edirdilər.

Hunlar, sabirlər və xəzərlərin Albaniyaya səfərləri və basqınları haqqında erkən orta əsrlərə aid, bir sıra məlumatlar vardır. Hunların Qafqazda mövcudluğu haqqında hələ eramızın II əsrinin II yarısında məlumat verilir. Hunlar Albaniyaya Dərbənd keçidi vasitəsilə III əsrin I yarısında, IV əsrin I yarısında və 395-ci ildə girmişdir. Albaniya, Dərbənd, Şirvan, Muğan və digər bölgələrə edilən hun basqınları V–VI əsrlərdə də davam etmişdir. Hun ordusunda xaylandurlar, bulqarlar, V–VI əsrlərdə isə sabir türkləri olmuşdur.

Yeğişe V əsrin 40-cı illərində və 460–462-ci illərdə xaylandurların Çoladan etdiyi hücum haqqında məlumat verir. Buradakı xaylandurlar hunlarla eyniləşdirilir. Bizans müəllifi Panili Priskin qeydlərinə görə, hunlar V əsrdə Abşeron bölgəsinə hücum etmişdir. O, 448-ci ildə hun hökmdarı Attilanın düşərgəsində olarkən hunların Midiyaya hücumu barədə eşitmişdir. Hücum Böyük Qafqaz dağlarından edilmiş, geri qayıdarkən hunlar Sasaniləri aldatmaq üçün sualtı qayalarından alov qalxan başqa bir yoldan istifadə etmişdir. Bu, Abşeron yarımadası ola bilər. Erməni mənbələri (Yeğişe, Favstos Buzand (V əsr) və Gevond (VIII əsr)) hun, xəzər, sabir və digər türkdilli tayfaların Şirvana girməsini və buraya hücumlarını qeyd edir. 503-cü ildə sabirlər Cənubi Qafqaza və Albaniyaya hücum etmişdir.

532-ci ildə Albaniya, İberiya və bir sıra Bizans bölgələri hunlar daxil olmaqla, bir sıra Şimali Qafqaz tayfaları tərəfindən işğal edildi. VI əsrin ortalarında isə xəzərlər Albaniyaya hücum etdilər və böyük fəlakətlərə səbəb oldular. Moisey Kalankatlı "Alban ölkəsinin tarixi" əsərində yazır: "Ölkəmiz xəzərlərin hakimiyyəti altına düşdü; kilsələr və müqəddəs yazılar atəşə verildi. Sonra, şahənşah Xosrovun ikinci ilində, erməni təqviminin əvvəlində, Tanrının xaçının düşmənlərinin yırtıcı basqınlarını nəzərə alaraq, patriarxal taxtını Xora şəhərindən paytaxt Partava köçürdülər." Digər bir mənbəyə görə isə sabirlərin bir sıra hücumlarının nəticəsi olaraq Alban katolikosluğu Çoladan Partava (qədim Bərdə) köçürülmüşdür.

Müdafiə tikililərinin qurulması

İsgəndər Zülqərneyn Yəcuc və Məcucdan qorunmaq üçün, cinlərin köməyi ilə divar tikir. Falnamə.

Yaxın Şərqin imperiya rejimlərinin əsas vəzifələrindən biri şimal sərhədlərini (Dəryal keçidi və Xəzər qapısı) skiflər və hunlar kimi şimal işğalçılarından qorumaq idi. Bu, Orta Şərqdə İsgəndər Zülqərneynin Yəcuc və Məcucdan qorumaq üçün, ilahi yardımla şimal sərhədlərini bağlaması ilə bağlı mifə səbəb olmuşdur.Dərbənd şəhəri Qafqaz Albaniyasının sahil şəhərlərindən biri idi. Eramızın əvvəllərindən başlayaraq çiçəklənmə dövrü keçsə də, IV əsrdə köçəri hücumlarının (alanlar və hunlar) başlaması ilə sərhəd məntəqəsi və "köçəri və aqrar həyat tərzi arasındakı simvolik sərhəd" rolunu yenidən qazanmışdır.

Xəzər düzənliklərində hunların fəallaşması nəticəsində, Qafqazın Sasanilər və Bizans üçün strateji əhəmiyyəti artmışdır. Şimali Qafqazdan Cənubi Qafqaza köçərilərin etdiyi hücumlar sadəcə Əsas Qafqaz silsiləsindəki keçidlər vasitəsilə edilmirdi, həmçinin Qara dəniz və Xəzər dənizi sahillərindən də edilirdi. Ən əlverişli marşrutlardan biri Xəzərin qərb sahili boyu düzənlik zolağı idi. Köçərilər çox vaxt Atropatenaya qədər gəlib çıxırdılar. Sasanilər Cənubi Qafqazı nəzarətə götürdükdən sonra burada müdafiə qalaları tikməyə başladılar.Gilgilçay səddi, Beşbarmaq səddi, Dərbənd qalası və onun şimalındakı qala qalıqları belə tikililərdəndir. Samur çayının şimalında, Toprak-kala yaşayış məntəqəsinə yaxın olan qala da bunlara aiddir. Bu tikililər II Yezdəgird, I Qubad və I Xosrov kimi Sasani hökmdarlarının dövrünə aid edilir.

Sasanilər və Bizans arasında imzalanan, 561-ci il müqaviləsinə görə, Bizans Sasanilərə pul ödəməli idi. Pulun çox hissəsi Qafqaz keçidlərini və dağ aşırımlarını gücləndirmək və qorumaq məqsədi daşıyırdı. Müqavilənin birinci bəndi qeyd edirdi: "Farslar Xorutzon dərəsi və Kaspi qapısı vasitəsilə, hunların ("Οϋννους" hunlar), alanların ("’Αλανους") və digər barbarların Roma torpaqlarına keçməsinə mane olmalıdır." Bu dövrdə "Siyasiciyyə", "Siyasicin", "Siasikin" və ya "Nişastaq" adlandırılan, Sasani sərhəd qoşunları I Xosrovun qoyduğu qaydaya əsasən, "əsgər mülkləri" ilə təmin edilmiş, nəticədə yeni yaşayış məntəqələri salınmışdır. Bu qoşunun əsgərlərinin çoxu Sasanilər imperiyasının şimal bölgələrindən, xüsusilə Gilandan gəlirdi.

Sasanilər tərəfindən, miqyasına görə möhtəşəm olan Dərbənd müdafiə sisteminin yaradılması qonşu Göytürk xaqanlığından müdafiə məqsədi daşıyırdı. Sasanilərlə Göytürk xaqanlığı arasında gedən mübarizə ipək ticarətində inhisarçılıq, eləcə də bazarlara və karvan yollarına nəzarət uğrunda idi. Sasanilər ticarət vasitəçisi olmaqdan və öz ərazilərindən keçidə icazə verməkdən imtina edirdilər. Xaqanlıq Bizansla birbaşa ticarət məqsədilə, Şimali Xəzər sahillərindən və Zaqafqaziya çöllərindən Qara dənizə keçən, İpək Yolunun şimal hissəsinə çıxış əldə etmək üçün hərbi əməliyyatlara başlamaq qərarına gəldi. Bu, 569-cu ilin sonu, 570-ci ilin əvvəllərində baş verdi. 571-ci ildə isə Sasani hökmdarı I Xosrov üçün əlverişli şərtlərlə sülh müqaviləsi imzalandı.

Albaniya ərazisində yaradılmış və möhkəmləndirilmiş hərbi mərkəzləri olan müdafiə sistemləri Sasanilərin Cənubi Qafqazda yeganə belə layihələri idi. Bu quruculuq fəaliyyəti Sasanilərin şimal mövqelərini möhkəmləndirmiş, eyni zamanda yerli şəhərlərin inkişafına kömək etmişdir.

• Gilgilçay səddi qalığı
• Çıraqqala
• Dərbənd qala divarları
• Beşbarmaq səddi

Sasani-türk müharibəsi

620-ci illərdə Qafqaz Albaniyası Bizans və Sasanilər arasındakı yeni müharibənin qızışdığı yer idi. Bu müharibə üçün Bizans imperatoru I İrakli türk müttəfiqlərini köməyə çağırmışdır. Moisey Kalankatlı yazırdı: "Bu vaxt ərzində o, bütün Bizans torpaqlarını öz hakimiyyətini altına alıb ordu toplayır ki, şimal-şərq ölkələrinə yolu bağlayan böyük Qafqaz dağlarında yarıq açmaq üçün kömək etsin və Çola qapılarını açdırıb çoxlu Barbar qəbilələrini içəriyə buraxaraq onların köməyilə məğrur İran şahı Xostova qalib gəlsin." 626-cı ildə Albaniya türk-xəzər işğalına məruz qaldı. Bu zaman türklər Xəzər keçidlərindən keçib, Dərbənd istehkamlarına hücum etdilər və cənubda Partava (qədim Bərdə) çatdılar. Şəhəri tutub, İberiyaya tələsdilər və Tiflisi mühasirəyə aldılar.

Qərbi Göytürk döyüşçüsü, VI–VII əsrlər.

628-ci ildə türklər təzədən Cənubi Qafqaza hücum etdilər. Tiflis ələ keçirilib, talan edildi. Göytürklərin mühasirə sənətində bacarığı olmadığı üçün, Tiflisin alınması xəzərlərə aid edilir.Qərbi Göytürk xaqanı Tonq Yabqunun oğlu olan, xəzər ordusu komandiri Albaniya sərhədinə üz tutdu. Moisey Kalankatlı Tonq Yabqunun əmrini öz əsərində yazırdı: "Əgər o ölkənin hökmdarları və əyanları oğlumun qarşısına çıxsalar, öz ölkələrini ona tabeliyə versələr, şəhərləri, qalaları və ticarəti mənim qoşunlarıma versələr, onda siz də onların yaşayıb mənə xidmət etmələrinə icazə verəcəksiniz; amma olmasa…" Deməli, bu səfər qənimət və əsir tutmaq üçün planlaşdırılmış bir səfər deyildi, iki böyük dövlətin başının qarışıq olmasına və uzaq Albaniyaya fikir vermədiklərinə görə (Bizansda dini mübarizə, Sasanilərdə taxt uğrunda mübarizə), səfər Albaniyanı türklərə siyasi cəhətdən tabe etdirmək məqsədi daşıyırdı. Həmçinin, Qərbi Göytürk xaqanlığı xəzərlərə ticarət yollarından azad şəkildə istifadə etməyə icazə verilməsini tələb etmişdir. Ərazinin fars mərzbanı (idarəçisi) qaçmış, Katolikos Viro Crabert qalasına sığınmış, ancaq türklər katolikosu tutmuşdur. Viro əhalinin tamamilə məhv edilməsinin qarşısını almaq üçün təslim olmağa və ölkəni türklərə verməyə məcbur olmuşdur. Əhali qorxudan dağlarda gizlənmiş, ona görə də sahələr və bağlar əkilməmiş, mal-qara acından ölmüş, aclıq başlamış və bütün bunlar əhalinin məhvinə səbəb olmuşdur. Bu dövrdə türklər Albaniyanı öz əraziləri sayaraq, 629-cu ildə vergi toplamağa başlamışdılar. Məqsəd bütün Cənubi Qafqazı tabe etdirmək idi. Ancaq Xəzəriyyədə baş verən daxili çəkişmə Cənubi Qafqazı məhv olmaqdan xilas etmişdir.

Tiflis mühasirəsində iştirak etmiş Börü Şad Göytürk xaqanı Tonq Yabqunun oğlu və ya qardaşı (bacısı) oğludur.Çorpan Tarkan isə Ermənistanı ələ keçirmək üçün göndərilmiş komandirdir. Üçüncü fars-türk müharibəsində iştirak etmiş və özünü Albaniya çarı elan edilmiş türk komandiri Bizans mənbələrində Ziebel adlandırılır. Ziebelin Göytürk xaqanı Tonq Yabqu olduğu düşünülür. Bəzi mənbələr Tonq Yabqunun müharibədə iştirak etmiş Ziebel və ya başqa xəzər hakimi olmasını şübhə altına alır, Tonq Yabqunun bəlkə də 626-cı il qədərki tarixdə öldüyünü iddia edir. Bizans və Çin mənbələrindəki, hadisələrin tarixi baxımından uyğunsuzluqlar da bu iddiada xüsusilə vurğulanır. Bir tədqiqata görə, əgər Tonq Yabqu 628-ci ildə ölübsə, onda Üçüncü fars-türk müharibəsində iştirak edən şəxs olan Ziebel yəqin ki Sipi xaqan olmalı idi. Sipi xaqan Tonq Yabqunu öldürmüş və qısa müddət üçün hakimiyyətdə olmuşdur. Sipi o zaman Zibil olaraq tələffüz edilirdi və o, Tonq Yabqunun imperiyasının qərb hissəsini idarə edən kiçik bir xaqan idi. Bu da Bizans mənbələrində Ziebelə uyğun gəlir. Ziebel Bizans mənbələrində Tonqun qardaşı, Çin mənbələrində isə onun əmisi kimi təsvir edilir ki, bu da uzun müddət şəxsiyyətin müəyyən edilməsinə mane olurdu. Ancaq əmi və böyük qardaş qədim türk dilində eyni sözdür ("äçi") və Çin mənbələri daha dəqiq qohumluq adları sisteminə malik olduğu üçün türk dilindəki bu ikili mənanını düzgün verə bilməyib.

Xəzər-ərəb müharibələri dövrü

Hun şahzadəsi ilə evlənmiş Cavanşirin heykəli.

Ərəblərin xəzər ərazisinə ilk hücumu 642-ci ildə Sasani hakimiyyətindəki Dərbəndin ələ keçirilməsindən sonra baş vermişdir. 652-ci il ərəb hücumu məğlubiyyətlə bitmişdir. VII əsrin II yarısında xəzərlər Cənubi Qafqaza bir neçə hücum etmişdir. 661–662-ci ildə Albaniyaya edilən hücumda, xəzərlər alban knyazı Cavanşir tərəfindən məğlubiyyətə uğradılmışdır. 683-cü il və ya 685-ci ildə xəzərlərin Cənubi Qafqaza etdiyi hücum daha uğurlu olmuş, çoxlu əsirlər ələ keçirilmişdir. İberiya və Ermənistan hakimləri öldürülmüşdür.Şimali Qafqaz hunları 664 və ya 680-ci ildə Albaniyaya hücum etmiş, Cavanşir hun hökmdarının qızı ilə evlənməyə məcbur olmuşdur. Bu hücumda hunların müstəqil hərəkət etməsi, yoxsa xəzərlərin vasitəçisi kimi bölgədə çıxış etməsi müzakirə mövzusu olsa da, ümumi olaraq, şimali Qafqaz hun hökmdarı Alp İlitver xəzərlərin vassalı kimi qəbul edilir. Beləliklə, 680-ci illərdə Qafqaz Albaniyası hunlara tabe olaraq, birbaşa olmasa da, xəzər hakimiyyətinə keçmiş ola bilər. Bundan sonra xəlifə I Müaviyə bölgədəki xəzər təsirini azaltmaq üçün Cavanşiri iki dəfə Dəməşqə çağırmışdır. Alban-ərəb münasibətlərinin yaxşılaşmasına cavab olaraq, xəzərlər 683-cü il və ya 685-ci ildə Albaniyaya hücum etmişdir. Bu dövrdə xəzərlər Qara dəniz-Xəzər çöllərində hakimiyyət qurmağa çalışdıqları üçün, sadəcə Albaniyanın xəzər təsir dairəsində olması onlara bəs etmişdir.

682-ci ildə Alban katolikosu İsrail Şimali Qafqaz hunlarının yanına gedərək, onların rəhbəri Alp İlitveri xristianlığa keçirməyə çalışmışdır. Cavanşirdən sonra hökmdar olan Varaz Trdat üç imperiya (Bizans, Xilafət və Xəzər xaqanlığı) arasında manevr etməyə çalışmış, ancaq 705-ci ildə ərəblər tərəfindən taxtdan salınmışdır. Bundan sonra Cənubi Qafqazda daha güclü ərəb hakimiyyəti dövrü başlamışdır.

VIII əsrdə ərəblər Xəzər torpaqlarına, xəzərlər də Cənubi Qafqaz və digər ərəb torpaqlarına bir sıra hücumlar təşkil etmişdir. 709-cu il və ya 715-ci ildə xəzərlər 80 minlik ordu ilə Albaniyaya hücum etmişdir. 721-ci il və ya 722-ci ildə xəzərlər Ermənistanı ələ keçirmişdir. 720-ci illərdəki xəzər hücumları Cərrah ibn Abdullahın Kür və Araz çayları arasındakı, uzun müddət davam edən döyüşdə (724-cü ilin fevralı) xəzərləri məğlub etməsi ilə bitmişdir. Həmin il Cərrah Tiflisi ələ keçirib, İberiya və alan torpaqlarını müsəlman hakimiyyətinə tabe etdirmişdir.

Qafqaz bölgəsi 740-cı ildə

Ərəb komandiri Həris ibn Əmr al-Tay bölgəyə gəldikdən sonra, Albaniyada ərəb hakimiyyətini gücləndirmiş, Kür boyunca əl-Lakz və Xasmadan bölgələrinə yürüşlər etmişdir. Daha sonra Xəzər xaqanının oğlu Barcil Albaniyaya və tarixi Azərbaycana hücum etmişdir. Xəzərlər hücumda mancanaqlardan istifadə edirdi. Onlar Araz çayı yaxınlığında məğlub edilmiş və şimal istiqamətində qaçmalı olmuşdur. 727-ci ildən başlayaraq, xəlifənin qardaşı Məsləmə ibn Əbdülmalikin rəhbərliyi ilə xəzərlərə qarşı hücumlar edilmişdir, ancaq 729-cu ilə qədərki dövrdə ərəblər Cənubi Qafqazın şimal-şərq hissəsini itirmiş, tarixi Azərbaycana çəkilərək müdafiədə qalmalı olmuşdur.

729-cu il və ya 730-cu il ərəb hücumuna cavab olaraq, xəzərlər 300 minlik olduğu deyilən ordu ilə əks hücuma keçmiş, ərəblər Qafqazın cənubuna doğru geri çəkilməyə, Albaniyanı müdafiə etməyə məcbur edilmişdir. Ərəblər Ərdəbil yaxınlığındakı döyüşdə məğlubiyyətə uğradılmışdır. Ancaq ərəblər budan sonra yeni qüvvələr toplamış, xəzərlər məğlubiyyətə uğradılmışdır. Barcilin ərəb komandiri Səid ibn Əmr əl-Həraşi ilə təkbətək döyüşdə öldüyü mənbələrdə deyilsə də, bunun həqiqətən baş verməsi şübhə altına alınır. Daha sonra Məsləmə ibn Əbdülmalik Albaniyada yenidən xilafət hakimiyyətini qurmuş, Dərbənd şəhərini ələ keçirmişdir.

Xəzər-ərəb müharibələrinin nəticəsi olaraq, ərəblər Cənubi Qafqazda nəzarəti əldə saxlamağa nail olmuşdur. Ancaq Xilafət Dərbənddən şimala irəliləyə bilməmiş, xəzərlər 4 əsr boyunca İslamın şimala yayılmasına mane olmuşdur.Abbasilərin hakimiyyətə gəlməsindən sonra, 750-ci ildə xəzərlər Cənubi Qafqaza yenə hücum etmişdir. Bu dövrlərdə xəzərlər Dağıstanda hakimiyyətdə qalsalar da, ərəblərin Cənubi Qafqazdakı hakimiyyətini bitirmək üçün ciddi bir cəhd etməyiblər. Ancaq, ümumi götürüləndə, əsrlər boyunca iki qüvvə arasında davam edən müharibə nəticəsiz qurtarmışdır.

Ərməniyyə hakimi Yezid ibn Asid xəzər xaqanı Bağaturun qızı ilə evlənmiş və daha sonra qız doğum edərkən ölmüşdür. Qızın zəhərlənməsindən şübhələnən atası Bağatur 762–764-cü illərdə Qafqazın cənubuna yürüş təşkil etmişdir. Ras Tarxanın başçılığı altındakı yürüşdə Albaniya, Ermənistan və İberiya dağıdılmış, Tiflis tutulmuşdur. Xəzərlər daha sonra Abxaziya hökmdarı II Leona Bizans hakimiyyətinə son qoymağa kömək etmişdir.

Son xəzər hücumu 799-cu ildə olmuşdur. Xəzər xaqanı Kaxeti hökmdarı Arçilin qızı Şuşanla evlənmək istəmişdir. Bunun üçün o, öz generalı Bulçanı göndərmişdir ki, İberiyanı tutsun və qızı ələ keçirsin. Beləliklə, Mərkəzi Kaxetinin çox hissəsi xəzərlər tərəfindən ələ keçirilmişdir. Ancaq Şuşan intihar etmişdir. Qəzəblənən xaqan öz generalı Bulçanı öldürmüşdür. Digər mənbə isə bu münaqişənin səbəbi olaraq, əl-Fəzl ibn Yəhyanın xaqanın qızlarından biri ilə evlənmək planını göstərir, mənbəyə görə, bu şahzadə yolda ölür. Əl-Təbəri isə səbəb olaraq, başqa bir əhvalatı qeyd edir. Onun fikrincə, atası öldürülən, imkanlı bir ərəb xəzərləri bura yürüşə dəvət etmişdir. Xəzərlər yürüş zamanı Araza qədər döyüşüb gəlmişdir.

Ticarət və mədəniyyət

Kabalakada (qədim Qəbələ) küp, daş qutu, torpaq (üçü də I–IV əsrlərı aid), katakomba qəbirlərdə (V–VII əsrlər) uzunsov kəllələr tapılmışdır. Bu kəllələr şimallı tayfa və qəbilələrə aid edilmişdir. Belə bir adət xəzər və hun tayfalarında da vardır. Uzunsov kəllələlər Dərbənddə də tapılmışdır.

Tarixçi Moisey Kalankatlı "Alban ölkəsinin tarixi" əsərində (VII–X əsrlər) müasir Azərbaycanda mövcud olmuş Qafqaz Albaniyasına hücum etmiş hunlar və xəzər türkləri haqqında məlumat verir, onların həyatı, mənəviyyatı və inancları, xüsusilə xristianlığı qəbul etmələri təsvir edilir.

Tarixçi Əl-Kufi Baylakan (qədim Beyləqan) şəhəri yaxınlığında bir iranlı dehqanın (kəndlinin) xəzər dilində düzgün bir şəkildə danışdığını qeyd etmişdir. Bu, orta Arazda, Varasan və Balasaqan kimi şəhərlərin olduğu ərazidə xəzər dilinin yerli dehqanlar tərəfindən yaxşı bilindiyini göstərir.

Xəzər-ərəb müharibələri dövrünün sakitləşməsindən sonra iki imperiya (Xilafət və xaqanlıq) arasında tədricən ticarətin inkişafı üçün münbit şərait yaranmışdır. Şərqi Avropada tapılmış ərəb sikkələr VIII əsrin II yarısını Şərqi Avropa və Baltik regionu ilə Qafqaz və Orta Şərq arasında ticarət marşrutlarının başlanması dövrü kimi səciyyələndirməyə imkan verir. Coğrafiyaşünas Müqəddəsi Bakının liman olaraq vacib rolunu qeyd edən ilk müəllifdir, o, qeyd edirdi: "Bakı dənizin kənarında şəhərdir. İqlimin yeganə limanıdır." Ticarət gəmiləri Xəzərin cənub hissəsindən Bakıya, oradan da Volqaya, Xəzər xaqanlığına üzürdü. Xəzər qalası Mayakiyə Örənqaladan (Baylakan, qədim Beyləqan) sferik konuslar ixrac edilirdi.

Məskunlaşma

Favstos Buzand IV əsr maskut çarı Sanatrukun ordusunda müxtəlif köçəri tayfalarının olduğunu qeyd edir, onlar arasında hunların adını çəkir. VII əsrin əvvəlinə aid mənbə Cənubi Dağıstanda, Şirvanda və Xəzər dənizinin qərb sahillərində yaşayan tayfalar arasında hunlar və xəzərləri qeyd edir. Türk köçəri tayfaları Şimali Qafqazda yaşadıqlarına görə, Şirvana çox yaxın yerləşmişdilər və onlar Dərbənd keçidindən bu əraziyə keçib məskunlaşmış ola bilərlər. I Xosrov Ənuşirəvan (h.i. 531–579) xəzərləri məğlubiyyətə uğratmış və daha sonra ələ keçirdiyi 3 min türk ailəsini (50 min nəfər və ya 10 min nəfər) Arran və tarixi Azərbaycanda məskunlaşdırmışdır. İbn Miskəveyh əsirlərin cərgəsinin 10 fərsəx (60 kilometr) uzunluğunda olduğunu qeyd edirdi.

465-ci ildə ağacəri tayfası Qafqazın şimalından Azərbaycana gəlmişdir. Sasani kitabəsi istisna olmaqla, uzun müddət tarixi mənbələrdə adları qeyd edilməmiş, Səlcuq dövründə isə adları çəkilmişdir. Mənbələrdə ağacəri və qacar iki ayrı tayfa adı olaraq istifadə edilmiş, hətta yan-yana da çəkilmişdir. Suriyalı ərəb müəlliflər isə "aaşər" və "aşəri" adlarını eyni tayfanın adı olaraq da istifadə etmişdir. Ehtimal edilir ki, ağacərilərin dilləri qərb türkcəsi yox, şaz türkcəsidir. Azərbaycan və Anadolu türk dilləri arasındak ləhcə fərqlərinin köhnə ağacəri və ya qacar türk şivəsindən miras qalmış olması mümkündür.

Qacarların mənşəyi haqqında onların XIII əsrdə İrana, daha sonra da Cənubi Qafqaza gəldiyi,Hülakü xanın ordusundakı türk tayfalarından birinin də qacarlar olduğu fikri mövcuddur.Əhməd Zəki Vəlidi Toğan qacarların monqol və ya Əmir Teymur dövründə şərqdən gəlməsi ilə bağlı rəvayətlərin uydurma olduğunu fikirləşir, qacarların Azərbaycandakı ən qədim türk uruqlarından biri olduğunu qeyd edirdi. Qacarların ağacərilərlə bir soydan olmalarının sübut edilməsi mümkün olmamışdır. Mənbələr həmçinin qacarların xəzər mənşəli olduğunu, xəzərlərin yaxın qohumu olduğunu qeyd edir.

Ərəb mənbələri İdil bulqarlarının və xəzərlərin vacib bir boyu olaraq Barsulanı (əl-Bursul) qeyd edirlər. İdil bulqarları rəvayətlərində Boroc-oğlu kimi qeyd edilən adın da bu boyun adı olduğunu fikirləşilir. Əhməd Zəki Vəlidi Toğan bu tayfanın bir qisminin Orta Kür çayının sağında borçalılar olaraq yaşadığını fikirləşirdi.

Xəzərlər

Xəzər hakimiyyətində olmuş Kabalaka qalası

Şəmkir qalası

Cərrah ibn Abdullah xəzərlərin ərəb torpaqlarında (Kabalaka) məskunlaşdırılmasını həyata keçirən ilk ərəb sərkərdəsi idi. 723-cü ildə ərəb komandiri Cərrah ibn Abdullah Xəzər xaqanının oğlu Barsbəyi məğlubiyyətə uğratmış, çoxlu əsir götürmüşdür. Bu əsirlər Qəbələ rustaqında, xəzərlərin yaşadığı yer olan Qaniyyədə yerləşdirilmişdir. Qaniyyə kəndi "Şirvan və Dərbəndin tarixi"ndə Kuni adlandırılır, 1067-ci ildə Şirvanşahlar sülaləsinə mənsub Ləşkəristanın kunilər tərəfindən, Qəbələ darvazasının qabağında qətlə yetirildiyi qeyd edilir. "Kuni" adı VII əsrdə burada məskunlaşmış hunlarla bağlıdır.

Xəzərlər erkən orta əsrlərdə Azərbaycanda məskunlaşmış türk köçkünləri arasındadır. Ərəb komandiri Mərvan ibn Məhəmməd 737-ci ildə xəzərləri məğlub etmiş, xəzərlərin bir hissəsi Samur çayı və Şabran (Şirvanın aşağı Lakz torpaqlarındakı mərkəzi) arasında yerləşdirmişdir. Dərbənd qalası cənubunda və müasir Azərbaycanın şimalında, Orta Samur boyunca Xəzri adlı kənd salınmışdır. Burada məskunlaşdırılmış xəzərlər İslam dininə inanırdı. Əl-Lakzda məskunlaşdırılan xəzərlərin rəhbəri olaraq, İslamı qəbul edən xəzər hakimi təyin edilmişdir.

Peter Qolden xəzərlərin dövründə bölgədə daimi məskunlaşma yerləri ilə bağlı, birmənalı məlumatların olmadığını qeyd edir, Vladimir Minorski isə Şirvan və Şəki arasındakı Kabalaka (qədim Qəbələ) şəhərinin xəzərlərin məskunlaşdığı yer olduğunu deyir. Beləliklə, Kabalaka şəhəri 737-ci ildə ərəblər tərəfindən ələ keçirilənə qədər, Xəzər dövlətinə məxsus idi.

V əsrdən elmə məlum olanŞəmkirin hələ ərəblər gəlməmişdən əvvəlki dövrdə bir xəzər şəhəri olduğu fikirləşilir. Ərəblərin dövründə, 737-ci ildə bu şəhərdə xəzərlər yerləşdirilmişdir. Bu xəzərlər ərəblərin Volqaya yürüşündə əsir alınmışdılar. 757-ci ildə sabirlər Şəmkir şəhərini dağıtmışdır. 854-cü ildə Abbasi Xilafətinin türk müttəfiqi olan Buğa əl-Kəbir (Böyük Buğa) tərəfindən yenidən Şəmkirin əsası qoyulmuş, xəzərlər burada məskunlaşdırılmışdır.

"Kartlis tsxovreba"ya ("Gürcü salnamələri") görə, Buğa əl-Kəbir xəzər tayfasının üzvüdür, "Kitab əl-əvraq"da isə Buğa üçün ümumi "türk" adı istifadə olunurdu. Buğanın xəzər soydaşlarına qarşı müsbət münasibəti 851-ci ildə onun Xəzər xaqanlığı ərazisini fəthindən sonra ortaya çıxmışdır. 300 müsəlman xəzər ailəsi Xəzər xaqanlığını tərk etmiş və Buğa əl-Kəbir müasir Azərbaycanda məskunlaşmaqları üçün onlara kömək etmişdir. Bu məskunlaşma hadisəsilə ilə bağlı məlumat həm "Kitab əl-buldan" əsərində, həm də "Kartlis tsxovreba"da ("Gürcü salnamələri") qeyd olunur. Buğa əl-Kəbir 300 xəzər ailəsi üçün "Şamkur" (Samkur) adlandırılan və Kür çayı boyunca yerləşən şəhər salmışdır. Ancaq Buğanın etdikləri Abbasi rəhbərliyinin xoşuna gəlməmiş və o, Ərməniyyə və tarixi Azərbaycanın hakimi vəzifəsindən azad edilmişdir.

Müasir azərbaycanlıların çoxu öz mənşəyini xəzərlərdən yox, oğuz türklərindən götürür. Kevin Bruka görə, buna baxmayaraq, Azərbaycan xəzərlərinin axır taleyi haqqında fərziyyə yürütmək diqqətəlayiqdir. Xəzərlər Azərbaycan xalqının yaranmasında rol oynamış qruplardan biridir.Təbəri tarixi Azərbaycanı və ətrafını "xəzərlərin məmləkəti" adlandırırdı.

Oğuzların XI əsrdən əvvəl bölgəyə gəlməsi ilə bağlı mənbələr

Əlincə qalası. Naxçıvan Muxtar Respublikası

"Kitabi-Dədə Qorqud" dastanındakı hadisələr Anadolu və Azərbaycanda baş versə də, hadisələrin bir hissəsinin Mərkəzi Asiyada baş verdiyi, daha sonra dastan Anadolu və Azərbaycanda formalaşma prosesi keçəndə, əsər süjetinin bu ərazilərin yerli toponimlərinə aid edildiyi fikirləşilir. Kitabi-Dədə Qorqudun tarixiliyi araşdırılarkən bir sıra yerli əsərlər ilə bu tarixi dastan arasında əlaqələr tapmağa cəhd göstərilmişdir. Məsələn, "Cam-i Cəm-ayin" Xəlifə Məmun dövründə oğuz xanlarından Toxtemurun Gürcüstan və Ruma hücum etdiyini bildirir, Kitabi-Diyarbəkriyyə isə hələ İslam peyğəmbərinin vaxtında bayandurların Azərbaycana gəldiyini qeyd edir. "Bəhrul-ənsab" da bayandurların Azərbaycan və Şərqi Anadoluda məskunlaşmaqlarını eyni dövrə aparıb çıxardır. Buna baxmayaraq, səlcuqlardan əvvəlki türk axınlarının Kitabi-Dədə Qorqudun tarixi nüvəsini təşkil etdiyi iddia edilə bilməz. Sadəcə olaraq, bu mənbələrin verdiyi məlumatlar dastan hadisələrinin Sırdəryanın şimalından çıxarılaraq Şərqi Anadolu və Azərbaycana tətbiq edilməsini asanlaşdırmışdır. Dastana bu əsərdəki cəmiyyətdən kənar olan, digər türklərlə oğuzlar və digər millətlərə aid folklorik mövzular və motivlər, oğuzların məskunlaşdığı yerlərin köhnə sakinlərinə və ya qonşularına aid ünsürlər, oğuzların Böyük Səlcuq axınından əvvəl Anadolu və Azərbaycana girməsi ilə bağlı tarixi xatirələr qatışmış ola bilər.

Ağqoyunlu Uzun Həsənin vaxtında yazılmış rəsmi mənbələrdə qeyd edilir ki, onun əcdadı olan Qara Yuluq Osman bəy Oğuz xanın nəslindəndir və İslam peyğəmbərinin dövründə Qara Yuluq Osmanın əcdadı Sunqur Türküstandan qıpçaq ölkəsinə, oradan Arrana və daha sonra Göyçə dənizi ətrafına köçmüş, Qara Yuluq Osmanın digər əcdadı Şəktür Xəlifə Məmunun vaxtında Əlincə qalasını gürcülərdən alaraq fəth etmişdir. Bu faktların dəqiq sübut edilməsi mümkün olmasa da, Kitabi-Dədə Qorqudda da eyni hadisələrin İslam peyğəmbərinin dövrünə yaxın baş verməsi dastanla Ağqoyunlu rəsmi mənbələri arasında mövcud olan uyğunluğu göstərir.

Bayburtlu Osmanın "Təvarih-i cihan"ında Bayandur xanla bağlı verilən məlumatlar bir-biri ilə ziddiyyət təşkil edir. Mənbədə əvvəlcə qeyd edilir ki, Bayandur xan İsa peyğəmbərin dövründən az sonra Xorasandan Azərbaycana və Şərqi Anadoluya gəlmişdir, daha sonra isə onun fəaliyyəti İslam peyğəmbərinin dövrünə aid edilir. Buna baxmayaraq, mənbə Kitabi-Dədə Qorqudla daha çox oxşarlığa malikdir. Burada Qazan Bayandur xanın vəziridir və Qorqud Ata da onların dövründə yaşayan bir İslam mürşididir. Bu rəvayət Bayandur–Salur birliyini təsvir edən Anadolu ənənələrinin daşıyıcısıdır və Bayandur xandan sonra onun nəslindən gələn Uzun Həsənin Əcəmə hökmdar olduğunu qeyd edərək Ağqoyunlu tarixinə keçid edir.

Bölgəyə təsiri

Toponimika

VII–IX əsrlərdə xəzərlər, sabirlər və bulqarlar Kabalakaya (qədim Qəbələ) və Muğana girmiş, buraların toponimikasına təsir etmişdirlər.Sara Aşurbəyliyə görə, müasir Azərbaycan ərazisində bu dövrün toponimikasına aid Qobu, Türkan, Qala, Suvar, Sabiroba, Balisakan, Biləcəri, Biləsuvar, Biçənək, Qıpçaq, Xəzəryurd, Xəzəryaylaq, Xəzər kimi adlar qalmışdır. "Xəzər dənizi" və "Xəzri küləyi" isə sırf xəzərlərin xatirəsini yaşadır.Bolqarçay və Bolxar bulqarlardan qalma toponimdir.Sabirlərin adı Şirvan toponimikasında bir sıra yerlərdə qalmışdır.Şabran və Biləsuvar xəzər və sabirlərin məskunlaşdığı dövrdən qalmış toponimlərdir.

Azərbaycanlılar

Azərbaycanlıların etnogenezində eramızın I minilliyindən etibarən türkdillihunlar, türkdilli xəzərlər, bulqarlar, II minilliyindən başlayaraq isə oğuz və peçeneq tayfaları iştirak etmişdir.Mixail Artamonova görə, müasir Azərbaycan etnik vəziyyəti sabir, xəzər, bulqar tayfalarının Cənubi Qafqazda, xüsusilə Albaniya düzənliklərində yerləşdirilməsi ilə, daha sonra isə yeni türk tayfalarının gəlişi ilə ortaya çıxmışdır.Azərbaycan dilinin şimal dialektlərində müxtəlif tədqiqatçılar (N. Z. Hacıyeva, V. L. Qukasyan) tərəfindən Xəzər dilinin təsirinin izləri tapılmışdır. Xəzər dilinin tədqiqində və bərpa edilməsində Azərbaycan dilinin dialektlərindəki və alt dialektlərindəki Xəzər dili təsirindən istifadə olunur.

Qumuq və Azərbaycan dilində əlyazmaları olan "Dərbəndnamə" əsəri xəzərlər haqqında vacib məlumatlar verir. Əsərdə Xəzər xaqanlarının titulları, tam aydın olmasa da, xəzərlərin mənşələri haqqında məlumatlar verilir. Dərbənd şəhərində tarixən "Dərbəndnamə" oxunması ənənəsi olmuş, burada xəzərlər qarşı (düşmən) tərəf olaraq təsvir edilmişdir. Mirzə Kazım bəy Dərbəndnamənin Dərbənd əhalisi tərəfindən toplu şəkildə oxunduğunu öz gözləri ilə gördüyünü demişdir. Bu adət vətənin tarixini öyrənmə həvəsi və Azərbaycan tarixşünaslığının yaranmasının səbəbi olaraq dəyərləndirilmişdir. Digər bir fikrə görə, bu, sadəcə olaraq, Anadoluda "Battalnamə", "Danışməndnamə", "Hz. Əlinin müharibələri" əsərlərinin oxunması ənənəsinin Qafqazdakı bir oxşarıdır. Çünki əsərdə iranlılar və ərəblər əsərin subyektidir və xəzər türkləri kafir və o biri tərəf olaraq göstərilir. Əsərdə xəzərlər türk adlandırılmasa da, onların Xaqan, Tarxan, Barsıq, Bəşəngi kimi adlara və titullara malik olması adi insanların nəzərinə çatmasa da, tarixini öyrənəcək qədər savadlı zümrə bunu başa düşməli idi.

"Xəzər dənizi" adı xəzərlərin xatirəsini yaşadır, türk dillərində, o cümlədən Azərbaycan dilində, həmçinin ərəb və fars dillərində bu addan istifadə edilir. Müasir dövrdə azərbaycanlılar hələ də "Xəzri küləyi" ifadəsindən istifadə edirlər. Harold La Fay Azərbaycana şimaldan çatan bu külək haqqında yazırdı: "Başqa mövsümlərdə, çoxdan getmiş xəzərlərin adı ilə adlandırılmış Xəzri şimaldan əsir."

Abdal adı eftalitlərlə (ağ hunlar) əlaqələndirilir və əynular üçün istifadə edilir. Azərbaycanlıların tərkibində bəzi abdal elementləri tapmaq mümkündür. Bundan başqa, Laçın şəhəri tarixən Abdalyar adlandırılmışdır.

Avarlar və yəhudilər

Qafqazın avar xalqının tarixi avarlarla qeyri-müəyyən bir əlaqəsi ola biləcəyinə dair fərziyyələr var, lakin Qafqaz avarlarının tarixi avarların nəslindən birbaşa olaraq gəlməsi bir çox alimlər tərəfindən rədd edilir və ya şübhə altına alınır.

"Kartlis tsxovreba", "Kartlinin xristianlığa keçməsi" və "Ermənistan tarixi" əsərlərinin müəllifləri Cənubi Qafqaz yəhudiləri ilə şimali Qafqaz türk köçərilərinin əlaqəli olduğunu fikirləşmişdir. Tarixən və müasir dövrdə Azərbaycanda və Dağıstanda yaşayan dağ yəhudilərinin xəzər mənşəyinə sahib olması təxmin edilirdi. Bu yəhudilərin əcdadı kimi həmçinin şimaldan olan alanlar da irəli sürülürdü. Ancaq dağ yəhudilərinin V–VI əsrlərdə və daha sonra bölgəyə gələn İran yəhudilərinin törəməsi olması fikri elmdə qəbul edilir. Hər halda, dağ yəhudiləri Xəzər xaqanlığı dövründə xəzərlərlə qarşılamış və mədəniyyətin kiçik elementləri iki qrup arasında mübadilə edilmişdir. Məsələn, dağ yəhudiləri milli şəxs adlarında yəhudi bayramlarından istifadə edirlər (Xanuko, Pisax, Purim). Xəzərlərdə də bu adlar oxşar formada (Hanukkuah və Pesax) var idi. Bəzi dağ yəhudiləri Savriil adından istifadə edir. Bu isə, ilk yəhudi Xəzər hökmdarının adı olan Bulanın alternativ forması (yəhudicə Sabriel və ya Savriel) kimidir. Bəzi tarixçiləri isə fikirləşir ki, dağ yəhudiləri Xəzər yəhudiləri ilə İran yəhudilərinin birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Ancaq dağ yəhudilərinin türk mənşəli olması ilə bağlı genetik sübut yoxdur.

Aşkenazi yəhudilərinin Xəzər mənşəli olması genetik araşdırmaların mövzusu olmuşdur. 2012-ci ildə Azərbaycan yəhudilərinin də daxil olduğu Qafqaz xalqları vasitəsilə, Aşkenazi yəhudilərində Xəzər ünsürünün olması sübut edilməyə çalışılmışdır. Ancaq bu tədqiqatda istifadə edilən tarixi mənbələr tənqid edilmiş, əgər Aşkenazi yəhudilərində Xəzər ünsürü varsa, bunun çox az və ya əhəmiyyətsiz olacağı qeyd edilmişdir.

İrsin qorunması

Rusiyanın Dağıstan Respublikasındakı Dərbənd istehkamları UNESCO Dünya irsidir. Azərbaycanda yerləşən, Xəzəryanı müdafiə qurğuları dünya əhəmiyyətli memarlıq abidələri kimi yerli Azərbaycan siyahısına salınmışdır. Buraya həm Sasani hakimiyyətindəki Qafqaz Albaniyası dövrünə aid, həm də Şirvanşahlar dövrünə aid müdafiə tikililəri daxildir. Albaniya dövrünə aid tikililər Beşbarmaq səddi və Çıraqqaladır. Gilgilçay səddi isə Azərbaycanın yerli siyahısında dünya əhəmiyyətli arxeoloji abidə kimi qeydiyyata alınmışdır. Çıraqqala, Beşbarmaq və Gilgilçay sədləri "Xəzər dənizinin sahilindəki müdafiə qurğuları" kimi Azərbaycanda UNESCO-nun Müvəqqəti siyahısına əlavə edilmişdir.

Qalereya

• Təqribən 500-ci ildə hunlar və sabir türklərinin yaşadığı ərazini göstərən xəritə
• Göytürk xaqanlığı (552-603-cü illər) ərazisi
• Qərbi Göytürk xaqanlığı (581-742-ci illər) ərazisi
• Xəzər xaqanlığı (650-969-cu illər) ərazisi

Həmçinin bax

• Şimali Qafqaz hunları
• Xəzər xaqanlığı

İstinadlar

1. Aşurbəyli, 2006. səh. 28-29
2. Джафаров Ю. Р. Гунны и Азербайджан. Баку, 1985. — С. 69
3. Golden, 1992. səh. 385–386
4. Тревер, 1959, с. 237.
5. Aşurbəyli, 2006. səh. 25
6. Aşurbəyli, 2006. səh. 77-78
7. Тревер, 1959, с. 230.
8. Aşurbəyli, 2006. səh. 79
9. Mako 2010, pp. 50–51.
10. * Kettenhofen, Erich. DARBAND // Encyclopædia Iranica. VII. 1994. 13–19.
11. Farrokh, 2019, p. 28–29.
12. Тревер, 1959, с. 267.
13. Тревер, 1959, с. 268.
14. Gadjiev, 2008, p. 13–14.
15. Farrokh, 2019, p. 28–29.
16. Gadjiev, 2008, p. 14–15.
17. Gadjiev, 2017, p. 128–129.
18. Бретаницкий, 1976
19. Тревер, 1959, с. 241.
20. Rhie, Marylin M. Early Buddhist art of China and Central Asia. Leiden: Brill. 2002. 555–556, Fig. 3.73a. ISBN . Fig. 3.73a Wall painting with Buddha teaching, probably from the Temple of the Pedestal, Eastern Group, Tumshuk-Tagh, Tumshuk, 51 x 75 em, Museum fiir lndische Kunst, Berlin (III 8716). Page 555-556: This is a famous work from Tumshuk (Fig. 3.73a) and has been variously dated. It is discussed by Bussagli (1963) where he dates it to the 6th century (?), by Hartel and Y aldiz ( 1982), no. 42, where it is dated to the 7th century, by M. Yaldiz (1987), pp. 107-109, where she relates it to T'ang 8th-9th century painting, Gies and Cohen (1995), no. 78 where it is dated to the 7th century. (...)Armor: This style does not appear to relate to the T'ang period 7th-9th century or later, where the military uniform and helmets, etc. are differently portrayed. (...) Overall, this painting appears to relate to 6th century works in Central Asia, especially ca. mid 6th century and to Sui and early T'ang works of China from ca. late 6th to early 7th century
21. Gumilev, 2007. səh. 222-223
22. Тревер, 1959, с. 241.
23. Тревер, 1959, с. 242.
24. Тревер, 1959, с. 243–244.
25. Theophanes, 1890. səh. 236
26. Movses, 1861. səh. 132
27. Gao, 2001. səh. 113
28. Xue, 1992. səh. 286–289
29. La Vaissière, E. de "Notes sur la chronologie de Xuanzang" Journal Asiatique 298.1 2010 pp.157–168. [1]
30. La Vaissière, E. de "Oncles et frères : les qaghans Ashinas et le vocabulaire turc de la parenté" Turcica 42, 2010, p.267–277 [2]
31. La Vaissière, E. de "Ziebel Qaghan identified" in C. Zuckerman (ed.), Constructing the 7th century (Travaux et mémoires 17), Paris 2013, pp.741–748 [3]
32. Dunlop 1954, pp. 47–49.
33. Noonan 1984, pp. 176–177.
34. Dunlop 1954, pp. 55–57.
35. Artamonov 1962, pp. 178–179.
36. Dunlop 1954, pp. 59–60.
37. Noonan 1984, pp. 180–181.
38. Noonan 1984, p. 181.
39. Noonan 1984, p. 182.
40. "Movses Kalankatuatsi. History of Albania. Book 2, Chapter LII". Vostlit.info. 2013-05-31 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-05-06.
41. Тревер, 1959, с. 249–250.
42. Cobb 2010, p. 236.
43. Brook 2006, p. 127.
44. Noonan 1984, p. 183.
45. Blankinship 1994, pp. 121–122.
46. Dunlop 1954, pp. 61–62.
47. Semyonov 2008, pp. 282–283.
48. Blankinship 1994, p. 122.
49. Artamonov 1962, p. 209.
50. Dunlop 1954, pp. 66–67.
51. Blankinship 1994, pp. 122–123.
52. Artamonov 1962, p. 209.
53. Dunlop 1954, p. 67.
54. Blankinship 1994, pp. 123–124.
55. Blankinship 1994, p. 124.
56. Dunlop 1954, p. 67.
57. Semyonov 2008, p. 285.
58. Dunlop 1954, pp. 67–68.
59. Dunlop 1954, p. 68.
60. Blankinship 1994, pp. 124–125.
61. Blankinship 1994, pp. 125, 149.
62. Artamonov 1962, p. 211.
63. Dunlop 1954, pp. 68–69.
64. Blankinship 1994, p. 149.
65. Dunlop 1954, p. 69.
66. Artamonov 1962, pp. 212–213.
67. Dunlop 1954, pp. 69–70.
68. Blankinship 1994, pp. 149–150.
69. Artamonov 1962, pp. 214–215.
70. Dunlop 1954, pp. 73–74.
71. Blankinship 1994, p. 151.
72. Dunlop 1954, pp. 76–77.
73. Blankinship 1994, p. 152.
74. Dunlop 1954, pp. 79–80.
75. Artamonov 1962, p. 217.
76. Golden 1992, p. 238.
77. Bosworth & MacKenzie 1978, p. 343.
78. Barthold & Golden 1978, p. 1174.
79. Noonan 1992, p. 126.
80. Brook 2006, pp. 129–130.
81. Brook 2006, pp. 131–132.
82. Brook 2006, pp. 130–131.
83. Bosworth 1989, pp. 170–171.
84. Aşurbəyli, 2006. səh. 44
85. Aşurbəyli, 2006. səh. 71
86. Патканов К. П. Предисловие // История Агван Моисея Каланкатуйского.— СПб., 1861.— стр. XII.
87. Смбатян Ш. В. Предисловие. Мовсес Каланкатуаци. История страны Алуанк. Матенадаран 1984
88. Togan, 1981. səh. 172
89. Togan, 1981. səh. 173
90. Noonan 1984, pp. 170–172.
91. Noonan 2007, pp. 233–234.
92. Aşurbəyli, 2006. səh. 135
93. Aşurbəyli, 2006. səh. 136
94. Brook, 2018. səh. 68
95. Aşurbəyli, 2006. səh. 24
96. Togan, 1981. səh. 170-171
97. Петрушевский И. П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI — начале XIX вв. — Л., 1949. — С. 48.
98. Я. В. Рагозина. Из истории возвышения династии Каджаров // Вестник Санкт-Петербургского Университета. — Санкт-Петербург, 2008. — Т. 9, вып. 2, № 2. — С. 287–294.
99. Д. Е. Еремеев. К семантике тюркской этнонимии. Сборник "Этнонимы". Москва: Мысль (1970).
100. L. M. Helfgott, "The Rise of the Qajar Dynasty", p. 130–131
101. Bosworth & MacKenzie 1978, p. 344.
102. Aşurbəyli, 2006. səh. 61-62
103. Brook, 2018. səh. 161-162
104. Blankinship 1994, p. 173.
105. V. Minorsky. Caucasica IV. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 15, No. 3. (1953), p. 504
106. Hewsen, 1992, p. 145.
107. Kotlyakov, entry on "Shamkir"
108. Soviet Historical Encyclopedia, entry on "Shamkhor"  (rus.)
109. Brook, 2018. səh. 167
110. Азербайджанцы — статья из Большой советской энциклопедии. : В этногенезе А. участвовало древнее коренное население Атропатены и Албании Кавказской, смешавшееся с вторгавшимися сюда в 1-м тыс. до н. э. и 1-м тыс. н. э. ирано- и тюркоязычными племенами (киммерийцы, скифы, гунны, булгары, хазары, огузы, печенеги и др.)
111. Boratov, 2010. səh. 56-57
112. Boratov, 2010. səh. 58-59
113. Boratov, 2010. səh. 48-49
114. Boratov, 2010. səh. 60-61
115. Brook, 2018. səh. 141
116. Aşurbəyli, 2006. səh. 80
117. Народы и религии мира: Энциклопедия / Гл. ред. В. А. Тишков. — М.: Большая Российская энциклопедия, 1999. — С. 29, 30. — .
118. Сакинат Шихамедовна Гаджиева. Дагестанские терекеменцы: XIX — начало XX в. — Наука, 1990. — С. 8–9. — , 9785020167612.
119. Артамонов, М. И. История хазар. — Государственный Эрмитаж, 1962. — С. 132. — 522 с.
120. ХАЗА́РСКИЙ ЯЗЫ́К / Н. З. Гаджиева // Уланд — Хватцев. — М. : Большая российская энциклопедия, 2017. — С. 707. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004–2017, т. 33). — .
121. Гаджиева Н. З. Тюркоязычные ареалы Кавказа. — М.: Наука, 1979. — С. 233, 237.
122. Doruk, 2018. səh. 334
123. Yükselen Peler, 2016. səh. 99
124. Kurbanov, 2010. səh. 241–242
125. Karapetian, Samvel. Armenian Cultural Monuments in the Region of Karabagh. Yerevan: Gitutiun Publishing House, 2001, p. 169.
126. Skutsch, 2005. səh. 158
127. Golden, Ben-Shammai, Roná-Tas, 2007. səh. 329
128. Brook, 2018. səh. 216-217
129. Elhaik, 2012. səh. 61-74
130. Stampfer, Shaul (2013). "Did the Khazars Convert to Judaism?" (PDF). Jewish Social Studies. 19 (3): 1–72. doi:10.2979/jewisocistud.19.3.1. S2CID 161320785 – via Project MUSE.
131. Ostrer 2012, pp. 24–27, 93–95, 124–125.
132. Costa, Pereira & Richards 2013, pp. 1–10.
133. "Citadel, Ancient City and Fortress Buildings of Derbent". İstifadə tarixi: 2025-04-08.
134. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2 avqust 2001-ci il tarixli 132 nömrəli qərarına 1 nömrəli əlavə Arxivləşdirilib 2016-03-05 at the Wayback Machine, Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, İstifadə tarixi:9 yanvar 2015
135. "The Caspian Shore Defensive Constructions". UNESCO World Heritage Centre. 2 January 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 March 2021.

Ədəbiyyat

• Тревер К. В. Очерки по истории и культуре Кавказской Албании IV в. до н. э. – VII в. н. э.. — М.—Л.: Изд. АН СССР, 1959.
• Boratav, P. (2010). DEDE KORKUT HİKÂYELERİNDEKİ TARİHİ OLAYLAR VE KİTABIN TELİF TARİHİ. Journal of Turkology, 13, 31–62. https://doi.org/10.18345/tm.18399
• YÜKSELEN PELER, G. (2016). Bakü’de Bulunan Üç Derbendnâme Nüshası Üzerine. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 30(41), 97–108.
• Golden, Peter B.: An introduction to the history of the Turkic peoples : ethnogenesis and state formation in medieval and early modern Eurasia and the Middle East. — Wiesbaden : Harrassowitz, 1992 (Turcologica ; Bd. 9) ISBN 3-447-03Z74-X
• Brook, Kevin Alan. The Jews of Khazaria (2nd). . 2010 [First published 1999]. ISBN . 17 April 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 August 2015 – Google Books vasitəsilə.
• Brook, Kevin Alan. The Jews of Khazaria (3rd). . 2018. ISBN .
• Farrokh Kaveh, Sanchez-Gracia Javier, Maksymiuk Katarzyna. Caucasian Albanian Warriors in the Armies of pre-Islamic Iran // HISTORIA I ŚWIAT. — 2019. — № № 8. — P. 21–36.
• Murtazali Gadjiev. On the Construction Date of the Derbend Fortification Complex (англ.) // Iran and the Caucasus. — E. J. BRILL, 2008. — No. 12. — P. 121–131.
• Murtazali Gadjiev. Construction Activities of Kavād I in Caucasian Albania (англ.) // Iran and the Caucasus. — E. J. BRILL, 2017. — No. 21. — P. 121–131.
• Бретаницкий Л. С., Веймарн Б. В. Очерки истории и теории изобразительных искусств. Искусство Азербайджана IV–XVIII веков.. — М.: Искусство, 1976.
• Xue, Zongzheng. A History of Turks. Beijing: Chinese Social Sciences Press, 1992. ISBN .
• Gao Lei. "Revision of Zhongguo Lishi Da Cidian's Sui Tang Wudai Juan (Comprehensive Dictionary of Chinese History, vol. Sui, Tang and Five Dynasties)". Journal of Yantai Normal Institute's Philosophy & Social Sciences, 2001.
• . История агван Моисея Каганкатваци, писателя X века (trans. and ed. by ). St. Petersburg, 1861.
• . Летопись византийца Феофана от Диоклетиана… Moscow, 1890.
• Robert H. Hewsen. The Geography of Ananias of Sirak (ASXARHACOYC) (англ.). — Dr. Ludwig Reichert Verlag. Wiesbaden, 1992.
• Sara Aşurbəyli. Şirvanşahlar dövləti. Bakı, "Avrasiya press", 2006, 416 səh.
• Kurbanov, Aydogdy (2010). The Hephthalites: Archaeological and Historical Analysis (PDF) (PhD). Berlin: Berlin Freie Universität. Retrieved 5 September 2012 – via Freie Universitat Berlin Repository.
• Skutsch, Carl, ed. (2005). Encyclopedia of the World's Minorities. New York: Routledge. p. 158. .
• Elhaik, Eran. "The Missing Link of Jewish European Ancestry: Contrasting the Rhineland and the Khazarian Hypotheses". Genome Biology and Human Evolution. 5 (1). December 2012: 61–74. arXiv:1208.1092. Bibcode:2012arXiv1208.1092E. doi:10.1093/gbe/evs119. PMC 3595026. PMID 23241444.
• . Legacy: A Genetic History of the Jewish People. Oxford University Press. 2012. ISBN  – Google Books vasitəsilə.
• Costa, M. D.; Pereira, Joana B.; Richards, Martin B. "A substantial prehistoric European ancestry amongst Ashkenazi maternal lineages". . 4. 8 October 2013: 2543. Bibcode:2013NatCo...4.2543C. doi:10.1038/ncomms3543. PMC 3806353. PMID 24104924.
• Mako, Gerald (2010). "The Possible Reasons for the Arab–Khazar Wars". Archivum Eurasiae Medii Aevi. 17: 45–57. ISSN 0724–8822.
• Doruk, M. (2018). DERBENDNĀME. Journal of Turkology, 28(2), 333–338. https://doi.org/10.18345/iuturkiyat.497603
• Togan, Zeki Velidi. Ümumi türk tarihine giriş (cilt I). İstanbul: Enderun Kitabevi. 1981. səh. 538.
• The History of the Jewish Khazars. Princeton, New Jersey: Princeton University Press. 1954. OCLC 459245222.
• "Why Dirhams First Reached Russia: The Role of Arab-Khazar Relations in the Development of the Earliest Islamic Trade with Eastern Europe". Archivum Eurasiae Medii Aevi. 4. 1984: 151–282. ISSN 0724-8822.
• История хазар [History of the Khazars] (rus). Leningrad: Издательство Государственного Эрмитажа. 1962. OCLC 490020276.
• Cobb, Paul M. (2010). "The Empire in Syria, 705–763". In Robinson, Chase F. (ed.). The New Cambridge History of Islam, Volume 1: The Formation of the Islamic World, Sixth to Eleventh Centuries. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 226–268. .
• Brook, Kevin Alan. The Jews of Khazaria, Second Edition. Plymouth: Rowman & Littlefield. 2006. ISBN .
• Blankinship, Khalid Yahya (1994). The End of the Jihâd State: The Reign of Hishām ibn ʻAbd al-Malik and the Collapse of the Umayyads. Albany, New York: State University of New York Press. .
• Semyonov, Igor G. Эпизоды биографии хазарского принца Барсбека [Biographical Episodes of the Khazar Prince Barsbek] (PDF) // Proceedings of the Fifteenth Annual International Conference on Jewish Studies, Part 2 (rus). Moscow. 2008. 282–297. ISBN .
• Bosworth, C. E. & MacKenzie, D. N. (1978). "al-Ḳabḳ". In van Donzel, E.; Lewis, B.; Pellat, Ch. & Bosworth, C. E. (eds.). The Encyclopaedia of Islam, Second Edition. Volume IV: Iran–Kha. Leiden: E. J. Brill. pp. 341–351. doi:10.1163/1573–3912_islam_COM_0405. OCLC 758278456.
• Barthold, W. & Golden, P. (1978). "K̲h̲azar". In van Donzel, E.; Lewis, B.; Pellat, Ch. & Bosworth, C. E. (eds.). The Encyclopaedia of Islam, Second Edition. Volume IV: Iran–Kha. Leiden: E. J. Brill. pp. 1172–1181. doi:10.1163/1573–3912_islam_SIM_4267. OCLC 758278456.
• Noonan, Thomas S. (1992). "Byzantium and the Khazars: a special relationship?". In Shepard, Jonathan; Franklin, Simon (eds.). Byzantine Diplomacy: Papers from the Twenty-Fourth Spring Symposium of Byzantine Studies, Cambridge, March 1990. Aldershot, England: Variorium. pp. 109–132. ISBN 978–0860783381.
• ; Ben-Shammai, Haggai; , redaktorlar The World of the Khazars: New Perspectives. Selected Papers from the Jerusalem 1999 International Khazar Colloquium hosted by the Ben Zvi Institute. Leiden and Boston: Brill. 2007. ISBN .
  • Noonan, Thomas S. "The Economy of the Khazar Khaganate". In Golden, Ben-Shammai & Róna-Tas (2007), pp. 207–244.
• Bosworth, C. E., ed. (1989). The History of al-Ṭabarī, Volume XXX: The ʿAbbāsid Caliphate in Equilibrium: The Caliphates of Mūsā al-Hādī and Hārūn al-Rashīd, A. D. 785–809/A. H. 169–192. SUNY Series in Near Eastern Studies. Albany, New York: State University of New York Press. .