Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Efeslí Heraklít (q.yun. Ἡράκλειτος ὁ Ἐφέσιος; təq. e.ə. 535, Efes, Qədim Yunanıstan – təq. , Efes, Qədim Yunanıstan) — qədim yunan filosofu. Onun həyatı haqqında bilgilər çox azdır. O çağdaş Türkiyənin ərazisində yerləşən Efesdən idi. Dərin fikirliyinə görə və ifadəsinin sirrliliyinə görə Qaranlıq təxəllüsü almışdır.
| Efesli Heraklit | |
|---|---|
| q.yun. Ἡράκλειτος ὁ Ἐφέσιος | |
 | |
| Doğum tarixi | təq. e.ə. 535 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | təq. |
| Vəfat yeri | |
| Vəfat səbəbi | şiş |
| Vətəndaşlığı | |
| İstiqaməti | Sokrataqədərki fəlsəfə, antik fəlsəfə, Avropa fəlsəfəsi |
| Əsas maraqları | fəlsəfə |
| Təsirlənib | Hippasus, Ksenofan |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Sonra həyatının bəlli zamanında o insanlara nifrət edib abid həyatı ilə yaşamağa başlamışdır. Bundan sonra o otlarla qidalanaraq dağlarda yaşamışdır.
Heraklitin ölümü də qeyri-adi olmuşdur. Rəvayətlərə görə, o qəsdən özünü nəcizlə sürtüb ölmüş və onun meyitini itlər yemişdirlər.
Heraklitin başqa yunan filosoflarının əsərləri ilə tanış olub-olmaması haqqında məlumat yoxdur.
"Təbiət haqqında" adlı kitabın müəllifi olmuşdur. Onun yalnız bəzi fraqmentləri günümüzə gəlib çatmışdır.
Fəlsəfəsi
Dialektika
Heraklitin fəlsəfəsinin əsasında dünyanın dəyişkən olması ideyası dayanır. Bu barədə onun "İki dəfə bir axara girmək olmaz" kimi məşhur ifadəsi də vardır. Platon Heraklitin bu ifadəsini "Kratil" dialoqunda işlətmişdir.
Ona görə də Heraklit dialektikanın əsasını qoyan filosoflardan biri sayılır. O qeyd edir ki, dünyada hər zaman varlıqlararası mübarizə müşahidə edilməkdədir. Bir varlıq başqasını yox etməyə çalışır və bunu edərkən o özü üçün həyat qazanmış olur. Beləliklə, soyuq-isti, qaranlıq-işıq kimi dualistik anlayışlar bir-biri ilə ziddiyyət və mübarizədədirlər. Bu kimi qarşıdurmaların nəticəsində inkişaf və dəyişikliklər baş verir. Çünki, bu ziddiyyətlər olmasaydı dünyada durğunluq müşahidə edilərdi. Eyni zamanda, bu ziddiyyətlər bir-biri ilə vəhdətdədir. Məsələn, qaranlıq olmasaydı işığın, soyuq olmasaydı istinin nə olduğu bilinməzdi.
Heraklitə görə dünyada olan dəyişkənlik "yuxarı və aşağıya doğru hərəkətdir". Belə ki, od qatlaşaraq suya, sonra isə bərkiyərək torpağa çevrilir. Bu məhz aşağıya doğru hərəkətdir. Digər tərəfdən yer və sudan buxarlanma baş verir və bu da yuxarıya doğru hərəkətdir. Göründüyü kimi bu fikirlərdə hər şeyin dairəvi hərəkətdə olması və maddələr mübadiləsi ideyaları ortaya çıxır.
Buxarlanma "qaranlıq" və "işıqlı" olur. İlin fəsilləri, gündüzün gecə ilə dəyişməsi kimi olaylar bunun nəticəsidir. Gün və yay "işıqlı", gecə və qış isə "qaranlıq" buxarlanmalardan doğur.
Dünyanın yaranması haqqında
Heraklit hesab edirdi ki, dünyanın əsasında ilk maddə durur. Onun fikrincə bu maddə oddur. O, odun şölələnməsində varlığın dəyişkənliyini və formasını dəyişdirdiyini görürdü. Heraklitə görə hər şey oddan yaranır və oda qayıdır. Ona görə bu proses daim təkrarlanmaqdadır. Bu səbəbdən də Heraklit qeyd edirdi ki, əgər bu dünya məhv olarsa odun şölələnməsi nəticəsində başqa dünya yaranar. Odun ən çox cəmləşdiyi yer günəşdir. Araşdırmaçılara görə Heraklitin bu baxışları Zərdüştiliyin təsiri altında formalaşmışdır.
Loqos haqqında
Heraklitə görə dünyanı heç kəs yaratmamışdır. O əbədidir, hər zaman hərəkətdədir. Ancaq onu idarə edən bir prinsip var, bu da "Loqos"dur. Loqos qanunauyğunluq, mütləq qanun, fələk, tale və alın yazısıdır. Hər şey, hətta tanrılar belə ona tabedir.
Heraklitə görə həqiqətin meyarı kütlələrin razılaşdığı fikir ya da ayrı-ayrı adamların rəyi deyil. Həqiqət Loqosdur. Bizim fikirlərimiz onun bir hissəciyidir. Ona görə həqiqət hər kəsdə vardır. Ancaq, köz oddan uzaq düşəndə sönən kimi, fərdi düşüncə də Loqosa yaxınlaşmasa həqiqətdən uzaqlaşır. Həqiqətə çatmaq istəyən hər şeyi başqa şeylərlə və dünya ilə bağlılıqda görməlidir. Şeylərin bir-birindən ayrılıqda təsəvvür edilməsi yanlışlıqdır. Əslində çoxluq yoxdur, yalnız birlik vardır və o müxtəlif formalarda özünü göstərir. Buna görə də, kainatda ümumi qanunauyğunluq vardır. Beləliklə, Loqos həm birlik, həm də qanunauyğunluqdur, həm də taledir.
İdrak nəzəriyyəsi
Heraklit hesab edirdi ki, insan dünyanı duyğular və düşüncə ilə qavrayır. Ancaq o, duyğulara etibar etməmiş, yalnız həqiqətin tək bir meyarı kimi düşüncəni tanıyırdı. Onun fikrincə yetkin insan duyğulara etibar etməz, bunu cahil adamlar edirlər. Eyni zamanda, hər bir düşüncə də həqiqəti açmır. Bunu yalnız Loqosa uyğunlaşan düşüncə edə bilir. Beləliklə, insan öz təbiətinə görə ağılsızdır. Yalnız öz üzərində işləməklə, düşünməklə, çevrəni (ətrafı) anlamaqla, bilikləri əldə etməklə ağıl sahibi olur.
Mənbə
- Aydın Əlizadə. Antik fəlsəfə tarixi (PDF). 3 saylı Bakı Mətbəəsi ASC. 2016. s. 22-25. ISBN . 2016 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2016-08-16.
Ədəbiyyat
- Aydın Əlizadə. Antik fəlsəfə tarixi (PDF). 3 saylı Bakı Mətbəəsi ASC. 2016. s. 22-25. ISBN . 2016 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2016-08-16.
- Aristotle. Metaphysics / Translated by T. Taylor. : Printed for the author by Davis, Wilks, and Taylor, 1801.
- Aydın Əlizadə. Antik fəlsəfə tarixi. Bakı: 3 saylı Bakı Mətbəəsi ASC, 2016, s. 18–19.
- Diogenes Laertius. Lives and Opinions of Eminent Philosophers / Translated by C. D. Yonge. London: Georg Bell & Sons, 1915.
- Plato, The Dialogues of Plato. Vol. 1 / Translated by B. Jowett, M. A. Oxford University Press, 1892.
- Гераклитъ Ефесскiй. Фрагменты [ölü keçid]. М: Мусагетъ, 1910.
- Маковельский А. О. Досократики. Минск: Харвест, 1999.
İstinadlar
- Aristotle. Metaphysics / Translated by T. Taylor. : Printed for the author by Davis, Wilks, and Taylor, 1801, c. 317.
- Plato, The Dialogues of Plato. Vol. 1 / Translated by B. Jowett, M. A. Oxford University Press, 1892, p. 344–345.
- Aristotle. Metaphysics / Translated by T. Taylor. : Printed for the author by Davis, Wilks, and Taylor, 1801, p. 19.
- Diogenes Laertius. Lives and Opinions of Eminent Philosophers / Translated by C. D. Yonge. London: Georg Bell & Sons, 1915, p. 379.
- Diogenes Laertius. Lives and Opinions of Eminent Philosophers / Translated by C. D. Yonge. London: Georg Bell & Sons, 1915, p. 378.
- Гераклитъ Ефесскiй. Фрагменты [ölü keçid]. М: Мусагетъ, 1910, c. 15.
- Гераклитъ Ефесскiй. Фрагменты [ölü keçid]. М: Мусагетъ, 1910, c. 15 və 21.
- Маковельский А. О. Досократики 2022-03-31 at the Wayback Machine. Минск: Харвест, 1999, c. 245.
- Две книги против логиков 2022-07-09 at the Wayback Machine // Секст Эмпирик. Сочинения. Том. 1. М: Мысль, 1976, c. 86.
Xarici keçidlər
- Heraclitus Internet Encyclopedia of Philosophy
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Efesli Heraklit q yun Ἡrakleitos ὁ Ἐfesios teq e e 535 Efes Qedim Yunanistan teq Efes Qedim Yunanistan qedim yunan filosofu Onun heyati haqqinda bilgiler cox azdir O cagdas Turkiyenin erazisinde yerlesen Efesden idi Derin fikirliyine gore ve ifadesinin sirrliliyine gore Qaranliq texellusu almisdir Efesli Heraklitq yun Ἡrakleitos ὁ ἘfesiosDogum tarixi teq e e 535Dogum yeri Efes Qedim YunanistanVefat tarixi teq Vefat yeri Efes Qedim YunanistanVefat sebebi sisVetendasligi EfesIstiqameti Sokrataqederki felsefe antik felsefe Avropa felsefesiEsas maraqlari felsefeTesirlenib Hippasus Ksenofan Vikianbarda elaqeli mediafayllarAntik felsefeYunan felsefeoncesi dovru e e VII yuzilliye qeder Orfizm Homer Hesiod Ferekid Yeddi yunan mudriki EpixarmQedim yunan felsefesi e e VII IV yuzillikler Milet mektebi Fales Anaksimandr Anaksimen Elea mektebi Ksenofan Parmenid Eleyali Zenon Melissus Musteqil filosoflar Heraklit Anaksaqor Empedokl Pifaqorcular Pifaqor Filolaus Hippas Arxitas Alkmeon Qedim yunan atomculari Levkipp Demokrit Sofistler Boyuk sofistler Protaqor Prodikus Qorqias Hippias Kicik sofistler Trasimaxus Likofron Kritius Alkidamas Klassik yunan felsefesi 1 Sokrat ve sokratcilar Kinikler Antisfen Diogen Bion Boristenes Kerkidas Kratet ve Hipparxia Kirenacilar Aristipp Hegesias Annikeris Teodorus Evhemerus Meqaracilar Evklides Stilpon Evbulides Diodorus Kronus Eretriyacilar Elidali Fedon Eretriyali Menedem 2 Platon ve erken platoncular Spevsippus Ksenokrates Polemon Krates Heraklides Eudoksus Arkesilaus 3 Aristotel ve erken peripatetikler Teofrastus Evdemus Straton Dikearxus Aristarxus Demetri AristoksenusEllinizm dovrunun felsefesi e e IV I yuzillikler Skeptisizm Pirron Enesidemus Aqrippa Epikurculuk Epikur Lukretius Peripatetizm Rodoslu Andronikus Platonizm Karneades Kliptomaxus Filon Larissali Stoaciliq Erken dovr Kitiyali Zenon Xrisippus Kleantes Orta dovr Panetius PosidoniusQedim Roma dovrunun felsefesi I V yuzillikler Skeptisizm Sekst Empirik Stoaciliq Seneka Epiktet Mark Avreli Siseron Peripatetizm Afrodisiali Aleksandr Orta platonizm Alkinous Apuleyus Qalen Plutarx Maksim Filon Selsus Teon Neoplatonizm Roma mektebi Ammonius Sakkas Plotin Porfirius Amelius Apameya mektebi Yamblix Sopater Perqama mektebi Sallustius Yulian Avqust Afina mektebi Afinali Plutarx Proklus Marinus Simplikius Damaskius Iskenderiyye mektebi Hierokles Hipatiya Ioann Filoponus Antik dini telimler Qnostisizm Hermetizm Mitraizm Neopifaqorculuq Apollonius Nikomaxus Numenius Moderatus Erken Xristian felsefesi Klement Origen Avqustin Avrelius Boesius Saxta Dionisius Areopagit Sonra heyatinin belli zamaninda o insanlara nifret edib abid heyati ile yasamaga baslamisdir Bundan sonra o otlarla qidalanaraq daglarda yasamisdir Heraklitin olumu de qeyri adi olmusdur Revayetlere gore o qesden ozunu necizle surtub olmus ve onun meyitini itler yemisdirler Heraklitin basqa yunan filosoflarinin eserleri ile tanis olub olmamasi haqqinda melumat yoxdur Tebiet haqqinda adli kitabin muellifi olmusdur Onun yalniz bezi fraqmentleri gunumuze gelib catmisdir FelsefesiDialektika Heraklitin felsefesinin esasinda dunyanin deyisken olmasi ideyasi dayanir Bu barede onun Iki defe bir axara girmek olmaz kimi meshur ifadesi de vardir Platon Heraklitin bu ifadesini Kratil dialoqunda isletmisdir Ona gore de Heraklit dialektikanin esasini qoyan filosoflardan biri sayilir O qeyd edir ki dunyada her zaman varliqlararasi mubarize musahide edilmekdedir Bir varliq basqasini yox etmeye calisir ve bunu ederken o ozu ucun heyat qazanmis olur Belelikle soyuq isti qaranliq isiq kimi dualistik anlayislar bir biri ile ziddiyyet ve mubarizededirler Bu kimi qarsidurmalarin neticesinde inkisaf ve deyisiklikler bas verir Cunki bu ziddiyyetler olmasaydi dunyada durgunluq musahide edilerdi Eyni zamanda bu ziddiyyetler bir biri ile vehdetdedir Meselen qaranliq olmasaydi isigin soyuq olmasaydi istinin ne oldugu bilinmezdi Heraklite gore dunyada olan deyiskenlik yuxari ve asagiya dogru hereketdir Bele ki od qatlasaraq suya sonra ise berkiyerek torpaga cevrilir Bu mehz asagiya dogru hereketdir Diger terefden yer ve sudan buxarlanma bas verir ve bu da yuxariya dogru hereketdir Gorunduyu kimi bu fikirlerde her seyin dairevi hereketde olmasi ve maddeler mubadilesi ideyalari ortaya cixir Buxarlanma qaranliq ve isiqli olur Ilin fesilleri gunduzun gece ile deyismesi kimi olaylar bunun neticesidir Gun ve yay isiqli gece ve qis ise qaranliq buxarlanmalardan dogur Dunyanin yaranmasi haqqinda Heraklit hesab edirdi ki dunyanin esasinda ilk madde durur Onun fikrince bu madde oddur O odun solelenmesinde varligin deyiskenliyini ve formasini deyisdirdiyini gorurdu Heraklite gore her sey oddan yaranir ve oda qayidir Ona gore bu proses daim tekrarlanmaqdadir Bu sebebden de Heraklit qeyd edirdi ki eger bu dunya mehv olarsa odun solelenmesi neticesinde basqa dunya yaranar Odun en cox cemlesdiyi yer gunesdir Arasdirmacilara gore Heraklitin bu baxislari Zerdustiliyin tesiri altinda formalasmisdir Loqos haqqinda Heraklite gore dunyani hec kes yaratmamisdir O ebedidir her zaman hereketdedir Ancaq onu idare eden bir prinsip var bu da Loqos dur Loqos qanunauygunluq mutleq qanun felek tale ve alin yazisidir Her sey hetta tanrilar bele ona tabedir Heraklite gore heqiqetin meyari kutlelerin razilasdigi fikir ya da ayri ayri adamlarin reyi deyil Heqiqet Loqosdur Bizim fikirlerimiz onun bir hisseciyidir Ona gore heqiqet her kesde vardir Ancaq koz oddan uzaq dusende sonen kimi ferdi dusunce de Loqosa yaxinlasmasa heqiqetden uzaqlasir Heqiqete catmaq isteyen her seyi basqa seylerle ve dunya ile bagliliqda gormelidir Seylerin bir birinden ayriliqda tesevvur edilmesi yanlisliqdir Eslinde coxluq yoxdur yalniz birlik vardir ve o muxtelif formalarda ozunu gosterir Buna gore de kainatda umumi qanunauygunluq vardir Belelikle Loqos hem birlik hem de qanunauygunluqdur hem de taledir Idrak nezeriyyesi Heraklit hesab edirdi ki insan dunyani duygular ve dusunce ile qavrayir Ancaq o duygulara etibar etmemis yalniz heqiqetin tek bir meyari kimi dusunceni taniyirdi Onun fikrince yetkin insan duygulara etibar etmez bunu cahil adamlar edirler Eyni zamanda her bir dusunce de heqiqeti acmir Bunu yalniz Loqosa uygunlasan dusunce ede bilir Belelikle insan oz tebietine gore agilsizdir Yalniz oz uzerinde islemekle dusunmekle cevreni etrafi anlamaqla bilikleri elde etmekle agil sahibi olur MenbeAydin Elizade Antik felsefe tarixi PDF 3 sayli Baki Metbeesi ASC 2016 s 22 25 ISBN 5 89968 061 X 2016 tarixinde PDF Istifade tarixi 2016 08 16 EdebiyyatAydin Elizade Antik felsefe tarixi PDF 3 sayli Baki Metbeesi ASC 2016 s 22 25 ISBN 5 89968 061 X 2016 tarixinde PDF Istifade tarixi 2016 08 16 Aristotle Metaphysics Translated by T Taylor Printed for the author by Davis Wilks and Taylor 1801 Aydin Elizade Antik felsefe tarixi Baki 3 sayli Baki Metbeesi ASC 2016 s 18 19 Diogenes Laertius Lives and Opinions of Eminent Philosophers Translated by C D Yonge London Georg Bell amp Sons 1915 Plato The Dialogues of Plato Vol 1 Translated by B Jowett M A Oxford University Press 1892 Geraklit Efesskij Fragmenty olu kecid M Musaget 1910 Makovelskij A O Dosokratiki Minsk Harvest 1999 IstinadlarAristotle Metaphysics Translated by T Taylor Printed for the author by Davis Wilks and Taylor 1801 c 317 Plato The Dialogues of Plato Vol 1 Translated by B Jowett M A Oxford University Press 1892 p 344 345 Aristotle Metaphysics Translated by T Taylor Printed for the author by Davis Wilks and Taylor 1801 p 19 Diogenes Laertius Lives and Opinions of Eminent Philosophers Translated by C D Yonge London Georg Bell amp Sons 1915 p 379 Diogenes Laertius Lives and Opinions of Eminent Philosophers Translated by C D Yonge London Georg Bell amp Sons 1915 p 378 Geraklit Efesskij Fragmenty olu kecid M Musaget 1910 c 15 Geraklit Efesskij Fragmenty olu kecid M Musaget 1910 c 15 ve 21 Makovelskij A O Dosokratiki 2022 03 31 at the Wayback Machine Minsk Harvest 1999 c 245 Dve knigi protiv logikov 2022 07 09 at the Wayback Machine Sekst Empirik Sochineniya Tom 1 M Mysl 1976 c 86 Xarici kecidlerHeraclitus Internet Encyclopedia of Philosophy