Azərbaycanca AzərbaycancaБеларускі БеларускіDansk DanskDeutsch DeutschEspañola EspañolaFrançais FrançaisIndonesia IndonesiaItaliana Italiana日本語 日本語Қазақ ҚазақLietuvos LietuvosNederlands NederlandsPortuguês PortuguêsРусский Русскийසිංහල සිංහලแบบไทย แบบไทยTürkçe TürkçeУкраїнська Українська中國人 中國人United State United StateAfrikaans Afrikaans
Dəstək
www.wikimedia.az-az.nina.az
  • Vikipediya

Bu adın digər istifadə formaları üçün bax Günəş dəqiqləşdirmə Günəşlik bura istiqamətləndirir Günəşli ilə səhv salmayın

Günəş

Günəş
www.wikimedia.az-az.nina.azhttps://www.wikimedia.az-az.nina.az
Bu adın digər istifadə formaları üçün bax: Günəş (dəqiqləşdirmə).
"Günəşlik" bura istiqamətləndirir. Günəşli ilə səhv salmayın.

Günəş (simvolu: image) – Günəş sisteminin mərkəzində yerləşən ulduzdur. Günəş orta ölçülü ulduz olmaqla Günəş sisteminin kütləsinin 99,8%-ni təşkil edir. Günəş radiasiyası formasında Günəşdən yayılan enerji Yerdəki həyatın var olmasına və iqlimə əsaslı təsir göstərir.

Ulduz
Günəş
image
Müşahidə məlumatları
Məsafə 1 astronomik vahid
Görünən ulduz ölçüsü (V) −26,832
Astrometriya
 (V) 4,83 ± 0,005
Xüsusiyyətləri
Ulduz təsnifatı G2V
Fiziki xüsusiyyətləri
Kütlə 1.988.550 ± 25 ronnagram
Radius 1 R☉
382.800.000.000.000.000 gigawatt
Metallığı 0,0122 ± 0,0001
image Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Bizim Qalaktikanın məlum olan təqribən 200 milyard ulduzundan biri olan Günəşin kütləsinin mütləq əksəriyyəti isti qazlardan ibarətdir. Günəş ətrafına istilik və işıq şəklində radiasiya yayır. Yerlə müqayisədə Günəşin diametri 109 dəfə, həcmi 1,3 milyon dəfə, kütləsi isə 333000 dəfə daha çoxdur. Günəşin sıxlığı Yerin sıxlığının 1/4-ü qədərdir. Günəş öz oxu ətrafında saatda 70000 km sürətlə hərəkət edir və bir dövrəsini təqribən 25 gündə tamamlayır. Günəşin səthinin istiliyi 5500 °C, nüvəsinin istiliyi isə 15,6 milyon °C-dir. Günəşdən ayrılan enerjinin 2,2 milyardda biri Yerə çatır. Qalan enerji boşluqda yox olur. Günəşin şüaları 8,44 dəqiqəyə Yerə çatır. Günəş Yerə ən yaxın ulduzdur. Günəşin cazibə qüvvəsi Yerin cazibə qüvvəsindən 28 dəfə çoxdur.

Günəş kütləsinin 74%-ni və həcminin 92%-ni təşkil edən hidrogen, kütləsinin 24-25%-ni və həcminin 7%-ni təşkil edən helium başda olmaqla Fe, Ni, O, Si, S, Mg, C, Ne, Ca və Cr kimi elementlərdən ibarətdir. Günəşin daxil olduğu G2V-dir. G2 Günəşin səth istiliyinin təqribən 5780 K olması və bu səbəbdən də onun ağ rəngə sahib olması mənasına gəlir. Günəş şüaları atmosferdən keçərkən qırılır və bu səbəbdən də Günəş Yerdən baxan müşahidəçi üçün sarı rəngdə görünür. Buna səbəb nəticəsində yetərli səviyyədə göy işığın qırılması səbəbindən geridə sarı görünən işığın qalmasıdır. Spektri içində ionlaşmış və neytral metallar olması ilə yanaşı çox zəif hidrogen xətləri də vardır. V isə Günəşin də çox ulduz kimi Baş ardıcıllıqda olduğunu göstərir.

Enerjisini hidrogen nüvələrinin reaksiyası nəticəsində heliuma çevrilməsindən əldə edir. Günəş vəziyyətindədir. Saniyədə 600 milyon ton hidrogen heliuma çevrilir. Bu da Günəşin hər saniyə 4,5 milyon ton yüngülləşməsinə səbəb olur. Günəşdəki nüvə birləşməsi reaksiyaları nəticəsində qızılı-qırmızımtıl alov 15-20 min kilometr yüksəlir və Günəş fırtınası meydana gəlir. Bizim Qalaktikada 100 milyondan artıq G2 sinfinə daxil olan ulduz vardır. Günəş Süd Yolundakı ulduzların 85%-dən daha parlaqdır. Günəşdən daha sönük olan ulduzların çoxu ulduzlardır.

Günəş sistemi ilə birlikdə Bizim qalaktikanın mərkəzi ətrafında hərəkət edir və ondan təqribən 25-28 min işıq ili uzaqlıqda yerləşir. Günəş qalaktika mərkəzi ətrafındakı bir dövrünü təqribən 225-250 milyon ildə bir tamamlayır. Qalaktika mərkəzi ətrafındakı sürəti təqribən saniyədə 220 kilometrdir. Bu da hər 1400 ildə bir işıq ilinə bərabər məsafə qət etməsi deməkdir.

Günəş Bizim Qalaktikanın daha böyük qolları olan Persey və arasında qalan iç hissəsində, yerləşən yerləşir.

Həyat periodu

image
Günəşin təkamül mərhələlərini göstərən təmsili təsvir.
Soldan sağa: İndiki vəziyyəti, Qırmızı nəhəng, Ağ cırtdan.

Günəşin ulduz inkişafının kompüter modelləşdirməsi və nüvə kosmoxronologiyası metodlarından istifadə olunaraq Baş ardıcıllıqda hesablanan yaşının 4,57 milyard il olduğu düşünülür. Günəşin hidrogen molekulyar buludun çökməsi ilə üçüncü nəsil kimi meydana gəldiyi düşünülür. Bu yeni yaranan ulduzun Bizim Qalaktikanın mərkəzindən 25-28 min işıq ili uzaqlıqdakı demək olar ki, dairəvi orbitinə daxil olduğu ehtimal olunur.

Günəş əsas qoldakı ulduz təkamülü mərhələsini yarılayıb. Bu mərhələdə nüvədə baş verən reaksiyası nəticəsində hidrogen heliuma çevrilir. Günəşin nüvəsində maddənin enerjiyə çevrilməsi nəticəsində neytrinolarla radiasiya meydana çıxır. Günəş təqribən 10 milyard il Baş ardıcıllıqda qalacaqdır.

image
Günəşin təkamülü.

Günəş ifrat yeni ulduz şəklində partlayacaq kütləyə malik deyildir. Günəş təqribən 5-6 milyard il sonra mərhələsinə daxil olacaqdır. Günəş hidrogen yanacağı tükəndikcə xarici təbəqələr genişlənəcək, nüvəsi büzülərək isinəcəkdir. Nüvə istiliyi 100 MK-ə çatdıqdan sonra helium nüvə birləşməsi reaksiyası başlayacaq və Karbonla Oksigen formalaşmağa başlayacaqdır. Bu yolla Günəş asimptotik nəhəng mərhələsinə daxil olaraq daxili istiliyindəki sabitliyin pozulması səbəbindən səthindən kütlə itirməyə başlayacaqdır. Günəşin xarici təbəqələrinin genişlənərək Yerin orbitinə çatacağı düşünülürdü. Son tədqiqatlara görə Günəş qırmızı nəhəng mərhələsinin əvvəllərində olduğu zaman itirdiyi kütlə səbəbindən Yerin orbiti Günəşdən uzaqlaşacaq və onun xarici təbəqələri tərəfindən udulmayacaqdır. Buna baxmayaraq Yer üzərindəki su bütünlüklə buxarlanacaq və atmosferin çox hissəsi boşluqda yox olacaqdır. Günəşin istiliyinin artması səbəbindən 900 milyon il sonra Yer hal hazırkı həyatı dəstəkləməyəcək dərəcədə isinəcəkdir. Bir neçə milyard il sonra isə Yer səthində olan su tamamilə yox olacaqdır.

mərhələsindən sonra sıxlıqla baş verən termal titrəşmələr, Günəşin xarici təbəqələrini itirməsinə və yeni molekulyar buludun yaranmasına səbəb olacaqdır. Xarici təbəqələrini itirdikdən sonra Günəş, həddən artıq isti olan nüvəyə sahib olaraq varlığına davam edəcəkdir. Daha sonra nüvə tədricən soyuyacaq və Günəş çevrildikdən sonra yox olacaqdır. Bu gedişat az kütləli və orta kütləli ulduzların inkişafının tipik təkamül ssenarisidir.

Quruluşu

image
Günəşin quruluşu.
1.Nüvə, 2.Şüalanma zonası, 3.Konveksiya zonası, 4.Fotosfer, 5.Xromosfer, 6.Günəş tacı, 7.Günəş ləkələri, 8.Qranula, 9.Protuberans.

Günəş tipli ulduzdur. Günəş demək olar ki, mükəmməl kürə formasındadır. Qütblərdən basıqlığı 9 milyonda birə bərabərdir, yəni qütblərdən olan diametri ilə ekvatorunun diametri arasındakı fərq 10 km-ə bərabərdir. Günəş plazma şəklindədir və qatı deyildir. Bu səbəbdən də öz oxu ətrafında hərəkət edərkən hissələri arasında hərəkət fərqləri yaranır. Günəşin ekvator hissəsi qütblərinə nəzərən daha sürətlə öz oxu ətrafında hərəkət edir. Həqiqi fırlanmanın bir dövrü ekvatorda 25 gün, qütblərdə isə 35 gün çəkir. Buna baxmayaraq Yer Günəş ətrafında daima hərəkətdə olduğu üçün müşahidə nöqtəmiz dəyişdiyindən, Günəşin görünən fırlanması ekvatorda 28 gün çəkir. Bu yavaş fırlanmanınmərkəzəqaçma təcilinin təsiri Günəşin ekvatorunda səth cazibəsindən 18 milyon dəfə daha zəifdir. Bundan başqa planetlərin səbəb olduğu qabarma və çəkilmə təsiri Günəşin formasına ciddi təsir göstərmir.

Nəhəng planetlərdə olduğu kimi Günəşin təbəqələrinin müəyyən sərhədləri yoxdur. Daxili təbəqələrdən səthə doğru yaxınlaşdıqca qazların sıxlığı getdikcə azalır. Günəşin radiusu mərkəzindən fotosferinə qədər olan məsafə kimi qəbul olunmuşdur. Bu təbəqədən sonra qazların işıq saçmayacaq qədər soyuq ya da çox incə olduğu təbəqə gəlir. Günəşin nüvəsi ulduzun həcminin 10%-nə, kütləsininsə 40%-nə bərabərdir.

Günəşin daxili birbaşa görülə bilmir və Günəş elektromaqnit şüalara qarşı matdır. Buna baxmayaraq seysmik dalğalardan istifadə edərək Yerin daxili quruluşunu müəyyən etmək mümkün olduğu kimi, helioseysmik dalğalardan da istifadə edərək Günəşin daxilindən keçən təzyiq dalğaları vasitəsi ilə onun daxili quruluşunu ölçmək və müşahidə etməyə çalışılır. Günəşin kompüter modeli də onun daxili quruluşunu öyrənmək üçün nəzəri vasitə kimi istifadə olunur.

Nüvə

Günəşin nüvəsi mərkəzindən 0,2 Günəş radiusuna qədər davam edir. Nüvənin sıxlığı təqribən 150000 kq/m³ (Yerin sıxlığından 150 dəfə çox), istiliyi isə 15,6 milyon °C-dir. SOHO missiyasından (ing. Solar and Heliospheric Observatory) əldə olunan məlumatlara görə nüvə şüalanma zonasına nəzərən daha sürətlə fırlanır. Günəşin enerjisi reaksiyası səbəbindən hidrogenin heliuma çevrilməsi nəticəsində yaranır. Nüvədə gedən reaksiya səbəbindən burada yüksək dərəcədə istilik yaranır. Günəşin digər qatları nüvədən ayrılan istilik nəticəsində isinir. Günəşin mərkəzindən ayrılan istilik qatları keçərək səthə çatır və buradan Günəş işığı və hissəciklərin kinetik enerjisi şəklində boşluğa yayılır.

Günəşdə sərbəst şəkildə mövcud olan təqribən 8.9×1056proton (Hidrogen nüvəsi) hər saniyə təqribən 3,4×1038 helium nüvəsinə çevrilir. Bu çevrilmə səbəbindən saniyədə 384,6 yottawatt (3,846×1026 W) ya da 9,1192×1010 meqaton TNT enerji meydana çıxır.

Nüvədə gedən nüvə birləşməsi reaksiyasının sürəti sıxlıq və istiliklə yaxından bağlıdır. Nüvə birləşməsi reaksiyasının sürəti öz-özünü tənzimləyən tarazlığa sahibdir. Reaksiya sürətlənərsə, nüvə xarici təbəqələrə doğru genişlənir və bunun nəticəsində reaksiyanın sürəti yenidən azalaraq tənzimlənir. Əgər reaksiyanın sürəti azalarsa, nüvə daralır və bunun nəticəsində reaksiyanın sürəti artaraq yenidən tənzimlənir.

Nüvə reaksiyaları nəticəsində meydana çıxan yüksək enerjili fotonlar Günəş plazmasının bir neçə millimetri tərəfindən udulur və yenidən təsadüfi istiqamətlərdə çox az enerji itirərək yayılır. Bu səbəbdən də onların Günəşin səthinə çatması uzun müddət çəkir. Bu müddət 10.000 ildən 170.000 ilə qədər davam edə bilər. Konveksiya zonasından səthə doğru istiqamətləndikdən sonra, fotonlar görünən işıq olaraq səthdən ayrılır. Neytrinolar da nüvə reaksiyaları nəticəsində meydana çıxır, ancaq fotonların əksinə olaraq nadir hallarda maddə ilə reaksiyaya girir. Bu səbəbdən də demək olar ki, hamısı Günəşdən ayrıla bilir. Uzun illər boyunca Günəşdən ayrılan neytrino miqdarının həcmi nəzəri olaraq düşünülən miqdardan 3 dəfə daha az ölçülürdü. Bu uyğunsuzluq neytrinoların titrəmə təsirlərinin kəşf olunması ilə həllini tapdı. Günəş həqiqətən də nəzəri olaraq düşünülən miqdarda neytrino meydana çıxarır, ancaq neytrino ölçən cihazlar bunların ⅔-ni ölçə bilmir. Bunun səbəbi neytrinoların kvant saylarını dəyişdirməsidir.

Şüalanma zonası

Şüalanma zonası təqribən 0,2 Günəş radiusundan 0,7 Günəş radiusuna qədər davam edən zonadır. Bu zonada yerləşən maddə nüvədəki yüksək istiliyi kənara daşıyacaq qədər isti və sıxdır. Bu zonada istilik səpilməsi yoxdur. Yüksəklik artdıqca maddə soyusa da, istilik səviyyəsi adiabatik kənarlaşma nisbətindən az olduğu üçün istilik paylanması olmur. İstilik şüalanma yolu ilə ötürülür. Hidrogen və helium ionları fotonları meydana çıxarır. Fotonlar digər maddələr tərəfindən udulmadan bir qədər yol qət edir. Bu yolla enerji çölə doğru çox yavaş şəkildə hərəkət edir.

Tekoklayn

image
Tekoklayn sərhəddində, təqribən 0,7 Günəş radiusunda Günəşin diferensial rotasiyası başlayır.

Şüalanma zonası və Konveksiya zonası arasında Tekoklayn adlanan aralıq qat vardır. Burada şüalanma zonasının monoton dönüşü ilə konveksiya zonasının mərhələli dönüşü arasında meydana çıxan ani dəyişiklik böyük qırılmaya səbəb olur.

Tekoklaynın ölçüsü ekvator yaxınlığında rt = 0,693±0,003 R☉, 60°-də isə rt = 0,717±0,003 R☉ olub sferoid formasındadır. Zonanın qalınlığı təqribən rt = 0,04 ölçüsündədir. Bu zona rt = 0,713±0,003 R☉-də yerləşir və bu günə qədər Günəş enliyində dəyişdiyi müşahidə olunmamışdır.

Konveksiya zonası

Günəşin xarici təbəqəsində, yəni radiusunun 0,7 həddindən kənarda qalan hissəsində plazma istiliyi çölə doğru şüalanma yolu ilə çıxaracaq qədər sıx və isti deyildir. Nəticədə isti sütunların fotosferə doğru maddə daşıdığı istilik yayılması şəklində konveksiya hadisəsi baş verir. Səthə yaxınlaşan maddə nisbətən soyuyaraq yenidən Konveksiya bölgəsinin dibinə çökür və Şüalanma zonasından gələn istiliklə yenidən isinir və bu proses dövri şəkildə davam edir.

Konveksiya zonasında yerləşən termal sütunlar Günəşin səthində müəyyən izlər buraxır. Günəşin daxili təbəqələrinin səthə ən yaxın yerləşən təbəqəsi olan bu bölgədəki dönən istilik yayılması kiçik ölçülü dinamo əmələ gətirərək Günəşin hər yerində şimal və cənub maqnit qütbləri yaradır.

Fotosfer

image
Deniel K. Inouye Günəş Teleskopu (DKIST) vasitəsilə çəkilmiş Günəşin səthinin yüksək keyfiyyətli şəkli

Fotosfer Günəşin görünən səthinin altında yerləşən, işığa qarşı mat olan təbəqədir. Fotosfer üzərində görünən günəş işığı kosmik boşluğa sərbəst şəkildə yayılır və enerjisi Günəşdən uzaqlaşır. Matlıqda olan dəyişiklik görünən işığı asanlıqla udan H-ionlarının miqdarının azalmasıdır. Buna baxmayaraq görünən işıq elektronların hidrogen atomları ilə H- ionları əmələ gətirmək üçün reaksiyaya girməsi nəticəsində meydana çıxır. Fotosfer təqribən 10–100 km qalınlığı ilə Yerdəki havadan daha az matdır. Fotosferin üst hissəsinin alt hissəsindən soyuq olması səbəbindən, Günəşin ortası kənarlarına nəzərən daha parlaq görünür. Fotosferin hissəcik sıxlığı təqribən 1023 m−3-dir. Bu da Yer atmosferinin dəniz səviyyəsindəki hissəcik sıxlığının 1%-i qədərdir.

Fotosferin ilk optik spektr müşahidələri zamanı bəzi udma xətlərinin o dövrdə Yerdə bilinən heç bir maddəyə aid olmadığı məlum oldu. 1868-ci ildə Cozef Norman Loker bunun yeni elementə aid olduğu nəzəriyyəsi ilə çıxış etdi və yeni elementin adını yunan mifologiyasında Günəş tanrısı olan Heliosdan təsirlənərək helium qoydu. Bundan təqribən 25 il sonra helium Yerdə əldə oluna bildi.

Atmosfer

Günəş səthində baş verən proturbulans.
video.

Günəşin Fotosferindən kənarda qalan bölümlərinə ümumilikdə Günəş atmosferi deyilir. Radio dalğalardan, görünən işığa və qamma şüalarına qədər olan elektromaqnit spektrdə işləyən teleskoplarla görülə bilir. Bu təbəqə beş əsas bölgədən ibarətdir: İstiliyin eniş bölgəsi, Xromosfer, Keçid bölgəsi, Günəş tacı və Heliosfer. Günəşin xarici atmosferi sayılan Heliosfer qatı Plutonun orbitindən çox uzağa, Heliopausa qədər davam edir. Heliopausda ulduzlararası boşluqla şok dalğası şəklində sərhəd əmələ gəlir. Xromosfer, Keçid bölgəsi və Günəş tacı Günəşin səthindən daha istidir. Bunun səbəbi tam olaraq sübut olunmasa da, əldə olunan məlumatlar Günəş tacını isidə biləcək qədər enerjiyə sahib olduğunu göstərir.

Günəşin ən soyuq bölgəsi Fotosferin təqribən 500 km üzərində yerləşən istiliyin eniş bölgəsidir. Burada istilik təqribən 4100 K-ə bərabərdir. Bu bölgə karbonmonoksid və su kimi sadə molekulların udulma spektrləri ilə aşkarlana biləcəyi qədər soyuqdur.

image
Hinodenin Günəş Optik Telesopu ilə 12 yanvar 2007-ci ildə çəkilən şəkildə dəyişik maqnit qütbləşməsinə sahib olan bölgələri bağlayan plazmanın ipəbənzər forması görünür.

İsiliyin eniş bölgəsinin üzərində 2000 km qalınlığında yayılma və udulma xətlərinin geniş yayıldığı təbəqə yerləşir. Bu təbəqənin Xromosfer adlandırılmasının səbəbi Günəş tutulmalarının əvvəlində və sonunda bu bölgənin rəngli işıq olaraq görülməsidir. Xromosferin istiliyi kənara yaxınlaşdıqca artır və ən üst bölgədə 20000 K-ə çatır.

Xromosferin üzərində istiliyin çox sürətlə 20000 K-dən 1 milyon K-ə çatdığı Keçid bölgəsi vardır. İstiliyin artmasının səbəbi bölgədə olan heliumun yüksək istilik səbəbindən ionlaşmış fazaya keçməsidir. Keçid bölgəsi konkret müəyyən yüksəklikdə formalaşmır. Daha çox Xromosferdə yerləşən iynəyəbənzər və yumağabənzər formaların ətrafında hilal forması əmələ gətirir və daima xaotik hərəkətdədir. Keçid bölgəsi Yerdən asanlıqla görünməsə də, kosmosdan elektromaqnit spektrin ultrabənövşəyi hissəsinə qədər həssas cihazlar tərəfindən asanlıqla görülə bilər.

Günəş tacı həcminə görə Günəşdən daha böyük olan xarici atmosfer qatıdır. Günəş tacı bütün Günəş sistemi və Heliosferi əhatə edən Günəş küləyinə hamar şəkildə keçid edir. Günəş tacının Günəş səthinə yaxın olan alt hissələrində hissəciklərin sıxlığı 1014–1016 m−3, istiliksə ən isti bölgələrində 8-20 milyon Kelvindir.

Heliosfer təqribən 20 Günəş radiusuna qədər olan bölgədən Günəş sisteminin sonlarına, Heliopausa qədər davam edir. Heliosferin sərhədlərinin müəyyən olunması Günəş küləyinin superalfvenik axışa sahib olması, yəni bu axışın Alfven dalğalarının sürətindən daha çox olması ilə müəyyən olunur. Bu sərhəddin xaricindəki turbulans ya da dinamik qüvvələr Günəş tacının formasına təsir göstərmir, çünki məlumat ancaq Alfven dalğalarının sürəti ilə yayıla bilir. Günəş küləyi daima Heliosferin xaricinə doğru yayılır və Günəşdən təqribən 50 AV məsafədə, Heliopausla toqquşana qədər Günəşin maqnit sahəsini spiral formasına salır. 2004-cü ilin dekabr ayında Voyager 1 kosmik aparatının Heliopaus olduğuna inanılan bir şok dalğasını keçdiyi bildirildi. Hər iki Voyager missiyasına aid olan kosmik gəmi də sərhəddə yaxınlaşdıqca daha yüksək səviyyədə enerji yüklü zərrəciklərin varlığını qeyd etmişdi.

Tərkibi

Əsas elementlərin pay nisbəti aşağıdakı kimidir:

  • Hidrogen: 73,46%
  • Helium: 24,85%
  • Ağır elementlər: 1%

1968-ci ildə belçikalı alim Litium, Berillium və Borun pay nisbətinin əvvəl düşünülən miqdardan daha çox olduğunu aşkarlamışdır.2005-ci ildə üç alim Neon miqdarının əvvəl düşünülən miqdardan daha çox olduğunu helioseysmik müşahidələrə əsaslanaraq iddia etmişdir.1986-cı ilə qədər Günəşin helium tərkibinin Y=0,25 olduğu düşüncəsi geniş kütlə tərəfindən qəbul olunmuşdu, ancaq bu tarixdə iki alim Y=0,279 miqdarının daha doğru olduğunu iddia etmişdir.1970-ci illərdə bir çox elmi tədqiqatda diqqət Günəşdəki metal elementlərinin nisbətən çox olmasına cəmləndi. Tək ionlu metal elementlərinin gf dəyərləri ilk dəfə 1962-ci ildə kəşf olundu və dəqiqləşdirilmiş f dəyərləri 1976-cı ildə hesablandı.Kobalt və Manqan kimi bəzi metal elementlərinin miqdar tədqiqatları çox incə quruluşa sahib olmaları səbəbindən çətindir.

Günəşdəki elementlərin yayılması bir çox faktorla bağlıdır. Məsələn, cazibə qüvvəsi səbəbindən helium kimi nisbətən ağır elementlər Günəşin mərkəzinə yaxın olarkən, hidrogen kimi nisbətən yüngül elementlər xarici təbəqələrə doğru yayılır. Xüsusilə Günəşin içində heliumun yayılması diqqəti cəlb edir. Heliumun yayılma prosesinin getdikcə sürətləndiyi məlum olmuşdur. Günəşin xarici təbəqəsi olan Fotosferin tərkibi Deyterium, Litium, Bor və Berillium xaric olmaqla Günəş sisteminin meydana gəlməsi prosesindəki kimyəvi tərkiblərə nümunə hesab olunur.

Günəş dövrələri

Günəş ləkələri və Günəş ləkəsi dövrələri

image
1975-2005-ci illərdə ölçülən Günəş dövrələrinin dəyişmələri.

Uyğun filtirləmə ilə Günəş müşahidə olunarkən diqqəti ilk çəkən ətrafına görə daha soyuq olması səbəbindən tünd görünən və müəyyən sərhədlərə sahib olan . Günəş ləkələri güclü maqnit qüvvələrinin istilik yayılmasına mane olduğu və isti olan iç bölgələrdən səthə doğru enerji axışının azaldığı intensiv maqnit aktivliyinin olduğu bölgələrdir. Maqnit sahəsi Günəş tacının həddən artıq isinməsinə səbəb olur və intensiv Günəş proturbulansları ilə Günəş tacında kütlə fırlanmasına səbəb olan aktiv bölgələr meydana gətirir.

image
Günəş ləkələri.

Günəşin üzərində görünən ləkələrin sayı sabit deyildir, ancaq Günəş dövrəsi deyilən 11 illik bir periodda dəyişiklik müşahidə olunur. Dövrənin tipik minimum vaxtında çox az ləkə görünür və hətta bəzən heç görünmür. Bu dövrdə görünən ləkələr yuxarı enliklərdə yerləşir. Dövrə davam etdikcə Spörer qanununa uyğun olaraq ləkələrin sayı artır və onlar ekvatora doğru yaxınlaşır. Günəş ləkələri adətən zidd iki maqnit qütbünə sahib olan cütlər şəklində var olur. Əsas Günəş ləkəsinin maqnit qütbləşməsi hər Günəş dövrəsində dəyişir. Buna görə də bir dövrədə şimal maqnit qütbünə sahib olan ləkə, növbəti dövrədə cənub maqnit qütbünə sahib olur.

image
250 il ərzində müşahidə olunan Günəş ləkələrinin dəyişmə dövrələri. 11 illik Günəş dövrəsi müşahidə olunur.

Günəş dövrəsinin planetar boşluğun vəziyyəti və Yerin iqliminə ciddi təsirləri vardır. Günəş aktivliyinin minimum olduğu vaxtlar daha soyuq tempraturla, normadan daha uzun müddət davam edən Günəş dövrələri isə daha isti tempraturlarla əlaqələndirilir.XVII əsrdə Günəş dövrəsinin bir neçə on il boyunca tamamilə dayandığı müşahidə olunmuşdur. Bu dövrdə çox az Günəş ləkəsi görünmüşdür. ya da Maunder minimumu olaraq bilinən bu dövrdə Avropada çox soyuq tempraturlar qeydə alınmışdır. Daha da əvvəllərə aid oxşar minimum dövrləri ağac halqalarının müşahidə olunması ilə müəyyən olunmuş və bu dövrlərdə normadan daha az olan qlobal istilik müşahidə olunmuşdur.

Mümkün uzun müddətli dövrə

Yeni nəzəriyyə ilə Günəş nüvəsindəki maqnit dəyişkənliklərinin 410 00 ya da 100 000 illik periodlarda dəyişikliklərə səbəb olduğunu iddia olunur. Bu nəzəriyyə Buz dövrlərini Milankoviç dövrələrindən daha yaxşı izah edir. Astrofizika sahəsindəki çoxlu nəzəriyyə kimi bu da birbaşa sınaqdan keçirilə bilmir.

Nəzəri problemlər

Günəşin neytrino problemi

Uzun müddət ərzində Yerdə müşahidə edilən Günəşdən gələn neytrinoların sayı standart Günəş modelinə görə düşünülən sayın yarısı ilə üçdə biri arasında dəyişirdi. Bu ziddiyyət Günəş neytrino problemi olaraq tanınır. Problemi həll etmək üçün təqdim edilən nəzəriyyələr ya Günəşin daxili istiliyini azaldaraq daha az neytrino axışını izah etməyə çalışırdı ya da Günəşdən Yerə çatana qədər neytrinoların dəyişikliyə uğrayaraq məlum olmayan tau və muon neytrino hissəciklərinə çevrildiyini iddia edirdi. 1980-ci illərdə neytrino axışını mümkün qədər dəqiq ölçmək üçün Sadberi və Kamiokande kimi neytrino müşahidə rəsədxanaları inşa edildi. Bu rəsədxanalardan əldə olunan nəticələr neytrinoların çox az sükunət kütləsinə malik olduğunu və həqiqətən də çevrildiklərini göstərdi. Hətta 2001-ci ildə Sadberi Neytrin Rəsədxanası birbaşa üç növ neytrinonu də aşkarlamağı bacardı və Günəşin neytrino axışının standart Günəş modelinə uyğun olduğunu müəyyən etdi. Neytrino enerjisi səbəbindən Yerdə müşahidə olunan neytrinoların üçdə biri elektron neytrinolarıdır. Bu nisbət maddədə neytrino çevrilməsini izah edən, maddə təsiri olaraq da tanınan Mixayev-Smirnov-Volfenşteyn təsiri ilə təxmin edilən nisbətə uyğundur. Buna görə də Günəş neytrino problemi artıq həll olmuşdur.

Günəş tacının isinmə problemi

Günəşin optik səthi olan Fotosfer təqribən 6000 K istiliyə malikdir. Onun üzərində istiliyi 1-2 milyon Kelvinə çatan Günəş tacı yerləşir. Günəş tacının bu qədər isti olmasının səbəbi kimi Fotosferdən aldığı istiliklə yanaşı, başqa mənbənin də olduğu göstərilir.

Günəş tacını isitmək üçün lazım olan enerjinin Fotosferin altında olan Konveksiya zonasındakı turbulanslar olduğu düşünülmüş və Günəş tacının necə isindiyi ilə bağlı iki əsas nəzəriyyə təklif olunmuşdur. Bunlardan birincisi dalğa isinməsidir. Konveksiya zonasındakı turbulanslı hərəkət səs, cazibə qüvvəsi və maqnetik hidrodinamik dalğalar meydana çıxarır. Bu dalğalar yuxarı doğru hərəkət edir və Günəş tacında dağılaraq enerjilərini mühitdəki qaza istilik olaraq ötürür. İkincisi isə maqnetik isinmədir. Bu nəzəriyyəyə görə Günəş tacı Fotosferdə hərəkətin daimi olaraq meydana gətirdiyi maqnetik enerjinin səbəb olduğu proturbulans və daha kiçik olan səbəblər nəticəsində isinir.

Hal hazırda dalğaların təsirli şəkildə istilik yayma funksiyası olub olmadığı aydın deyildir. Alfven dalğaları istisna olmaqla bütün dalğaların Günəş tacına çatmadan dağıldıqları məlum olmuşdur. Alfven dalğaları da, Günəş tacı da asanlıqla dağılmır. Hal hazırda tədqiqatlarda diqqət əsasən protuberanslar yolu ilə isinmələrə cəmlənmişdir. Günəş tacı isinməsini izah etmək üçün mümkün olan yanaşmalardan biri də kiçik və davamlı püskürmələrdir ki, onlar hələ də tədqiq olunmaqdadır.

Sönük gənc Günəş problemi

Günəş inkişafının nəzəri modelləri 2,5-3,8 milyard il əvvəl, Günəşin indikindən 75% daha az parlaq olduğunu göstərir. Bu qədər zəif ulduz Yerdə suyun mövcudluğuna uyğun şərait yaratmayacağından, həyatın da inkişaf etməməsi lazımdı. Buna baxmayaraq geoloji sübutlar Yerin tarixən sabit istilikdə qaldığını göstərir. Hətta gənc Yer indikindən daha isti idi. Alimlər bunu qədimdə Yerdə daha çox istixana effekti yaranmasına səbəb olacaq qazların (, metan, ammonyak və s.) mövcudluğu ilə əlaqələndirir. Bu qazlar Günəşdən gələn az enerjini saxlayaraq istiliyi tarazlayırdı.

Maqnit sahəsi

image
Günəşin dönən maqnit sahəsindən təsirlənən Heliosferik axın layları.

Günəşdəki bütün maddələr yüksək istilik səbəbindən qaz və plazma halındadır. Bu səbəbdən də Günəş ekvatorda yuxarı enliklərə nisbətən daha sürətlə dönür. Ekvatorda bu fırlanma 25 gün, qütblərə yaxın enliklərdə isə 35 gün davam edir. Bu mərhələli fırlanma səbəbindən maqnit sahəsi xətləri zamanla qıvrılaraq maqnit sahəsi halqaları meydana gətirmişdir. Bu da meydana gəlməsinə və Günəş protuberasların yaranmasına səbəb olur. Bu qıvrılma hərəkəti Günəş dinamosunun meydana gəlməsinə və 11 illik Günəş dövrəsi müddətində Günəşin maqnit sahələrinin dəyişməsinə səbəb olur.

Günəşin dönən maqnit sahəsinin planetlərarası mühitdəki plazmaya təsiri Heliosferik axın laylarını meydana gətirir. Bu laylar fərqli istiqamətləri göstərən maqnit sahələrini ayırır. Əgər kosmos vakuum olsa idi, Günəşin 10−4tesla dipol sahəsi uzaqlığın kubu ilə azalaraq 10−11 olacaqdı. Buna baxmayaraq peyk müşahidələri bunun 100 dəfə daha güclü olduğunu və 10−9 qiymətində olduğunu göstərməkdədir. Maqnitləşmiş Hidrodinamik (MHD) nəzəriyyə maqnit sahəsi içindəki keçirici mühitin yenə maqnit sahəsi yaradan elektrik axınlarına səbəb olduğunu bildirir. Buna görə də MHD dinamo kimi hərəkət edir.

Mövqeyi

image
Günəşin Süd Yolu qalaktikasındakı mövqeyi.

Günəş təqribən 100000 işıq ili ölçüsündə olan və içində 200 milyarda qədər ulduz olan Süd Yolu qalaktikasında yerləşir. Günəş Süd Yolunun deyilən xarici spiral qollarından birinin içindədir. Günəşin Qalaktika mərkəzindən uzaqlığı təqribən 25-28 min işıq ilidir. Günəşin Süd Yolundakı sürəti təqribən 220 km/s-yə bərabərdir və tam dövrəsini 225–250 milyon ilə başa vurur. Bu dövrə Günəşin Qalaktik ili olaraq qəbul olunmuşdur.

Günəşin qalaktika içindəki mövqeyi böyük ehtimalla Yerdə həyatın mövcud olmasına səbəb olmuşdur. Günəşin orbiti təqribən dairə formasındadır və spiral qollarla eyni sürətə sahibdir, yəni nadir hallarda spiral qolların içindən keçir. Spiral qollar təhlükəli ifrat yeni ulduzların daha sıx şəkildə mövcud olduğu bölgədir. Bu xüsusiyyət Yerdə həyatın formalaşa bilməsi üçün çox uzunmüddətli qərarlılıq dövrələrini təmin etmişdir. Bundan başqa Günəş qalaktika mərkəzinin ulduzlarla dolu olan yerindən də uzaqdır. Günəş qalaktika mərkəzinə yaxın yerləşsə idi, yaxındakı ulduzların cazibə qüvvələrinin təsirləri Oort buludunda olan göy cismlərinə təsir göstərər və Daxili Günəş sistemində daha çox kometanın dolaşmasına şərait yaradardı. Qalaktika mərkəzinin sıx şüalanması da Yerdə mürəkkəb həyat növlərinin yaranmasının qarşısını ala bilərdi.Astronomların yanaşmalarına görə Günəşin indiki mövqeyində belə, yaxın keçmişdə yaranmış ifrat yeni ulduzlar radioaktiv toz dənəcikləri və kometa oxşarı göy cismlərini Günəş sisteminə göndərməklə son 35000 ildə Yerdəki həyata mənfi təsir göstərə bilər.

Yaxın ətrafı

image
təmsili təsviri.

Günəşin qalaktikada yerləşdiyi mövqenin yaxın ətrafı yerləşən Yerli qabarcığın təqribən 30 işıq ili genişliyində olan sahəsidir. ulduzlararası boşluğun içində yerləşən, qum saatı formasında olan və təqribən 300 işıq ili genişliyindəki bir boşluqdur. Qabarcıq yaxın keçmişdə meydana gəlmiş ifrat yeni ulduzların məhsulu olan yüksək istiliyə sahib plazma ilə örtülmüşdür.

Günəşin ulduzlararası boşluqda hərəkət etdiyi yol üstündəki zirvə nöqtəsi Lira bürcünün ən parlaq ulduzu olan Veqanın olduğu yöndədir.

Günəşə on işıq ili qədər uzaqlıqdakı sahələrdə nisbətən az ulduz vardır. Bunlardan ən yaxını Günəşə 4,4 işıq ili uzaqlıqda yerləşən Alfa Sentavr üçlü ulduz sistemidir. Alfa Sentavr A, Alfa Sentavr B ulduzları Günəşə oxşayan bir-birinə yaxın cüt ulduzlardır. olaraq da tanınan qırmızı cırtdan tipli Alfa Kentavr C bu cüt ulduza 0,2 işıq ili uzaqlıqdakı orbitdə hərəkət edir. Bunlardan başqa 5,9 işıq ili uzaqlıqda tipli , 7,8 işıq ili uzaqlıqda qırmızı cırtdan olan və 8,3 işıq ili uzaqlıqda qırmızı cırtdan olan ulduzları yerləşir. Günəşə on işıq ili məsafədən daha yaxın olan ən böyük ulduz, ondan iki dəfə çox kütləyə sahib olan Siriusdur. Bu ulduzun orbitində Sirius B adlı tipli ulduz dönür. Bunlardan başqa Günəşdən 8,7 işıq ili məsafədə ikili qırmızı cırtdan tipli ulduz sistemi olan və 9,7 işıq ili uzaqlıqda yerləşən qırmızı cırtan tipli ulduz olan Ross 154 ulduzunu göstərmək olar. Günəşə oxşayan ən yaxın ulduz 11,9 işıq ili uzaqlıqda yerləşən ulduzudur. Kütləsi Günəşin kütləsinin 80%-i, parlaqlığı isə Günəşin parlaqlığının 60%-i qədərdir. Günəşə ən yaxın planet sisteminə sahib olan ulduz 10,5 işıq ili uzaqlıqda yerləşən Günəşdən daha az parlaq və daha qırmızı olan ulduz sistemidir. Varlığı sübut olunan tək planeti -nin kütləsi təqribən Yupiterin 1,5 qatı qədərdir. Epsilon Eridani B öz ulduzu ətrafında tam dövrəni 6,9 ilə başa vurur.

Müşahidəsi

Qədim dövrlər

image
Skandinav Tunc dövrü mifologiyasının önəmli hissəsi olduğuna inanılan at tərəfindən çəkilən Trundholm Günəş arabası heykəli.

Göydə parlaq disk kimi görünən Günəşin üfüq xəttinin üzərində olarkən gündüz, olmayarkənsə gecə olduğu anlayışı insanın Günəş haqqındakı ən ilkin düşüncələri idi. Qədim dövrün mədəniyyətlərində Günəşin tanrı olduğuna ya da digər fövqəl təbiət hadisələrinə səbəb olduğuna inanılırdı. Cənubi Amerikada yerləşən İnk və indiki Meksika ərazisində yerləşən Astek mədəniyyətlərinin dini inancının mərkəzində Günəş inancı dayanırdı. Bir çox qədim abidə Günəşlə bağlı fenomenlər səbəbindən inşa olunmuşdur. Məsələn meqalit tikililər olduqca dəqiq şəkildə gündönümünü göstərir. Ən tanınmış meqalit tikililər Nabta Playa və Stounhencdir. Meksikadakı Çiçen-İtsada yerləşən El Kastillo piramidası yaz və payız gecə-gündüzün bərabərliyi günündə, pilləkanlarından yuxarı ilanların çıxdığını göstərən kölgələr görünəcək şəkildə tikilmişdir. O dövrdə sabit hesab olunan ulduzlara görə Günəş ekliptik boyunca Zodiakdan keçərək bir il ərzində dövrəsini tamamlayırmış kimi görünürdü. Bu səbəbdən də qədim yunan alimləri tərəfindən Günəş yeddi planetdən biri hesab olunurdu. Həftənin günlərinə də bu səbəbdən "yeddi planetin" adı verilmişdi. Günəş bazar gününü təmsil edirdi.

Elmi müşahidələr

Günəş haqqında ilk elmi izah verən insanlardan biri qədim yunan alimi Anaksaqordur. O, Günəşin Heliosun arabası olmadığını və Peloponnesdən belə daha böyük olan nəhəng yanan metal top olduğunu demişdir. Bu düşüncəni təbliğ elədiyi üçün hakimiyyətdəkilər tərəfindən həbs olunmuş və barəsində ölüm hökmü verilmişdir. Buna baxmayaraq Periklin müdaxiləsi nəticəsində buraxılmışdır.Yerlə Günəş arasındakı uzaqlığı ilk dəfə hesablayan III əsrdə yaşamış Eratosfen olmuşdur. Onun hesabladığı 149 milyon km məsafə bu gün də qəbul olunan məsafə ilə eynilik təşkil edir.

image
Heliosentrik sistem nəzəriyyəsini ortaya atan Nikolay Kopernik.

Planetlərin günəş ətrafında hərəkət etməsi nəzəriyyəsi ilk dəfə qədim yunan alimi Samoslu Aristarxus və hindli alimlər tərəfindən ortaya atılmışdır. Daha sonralar planetlərin Günəş ətrafında hərəkət etməsi məsələsini Cordano Bruno da dilə gətirmişdir. Bu iddiası səbəbindən inkvizisiya məhkəməsinin verdiyi cəza ilə tonqalda yandırılmışdır. XVI əsrdə elmi əsaslandırma ilə Nikolay Kopernik də planetlərin Günəş ətrafında hərəkət etdiyini qeyd etmişdir. XVII əsrdə teleskopun kəşf olunmasından sonra Günəş ləkələri , Qalileo Qaliley və digər alimlər tərəfindən müşahidə olunmuşdur. Qalileo Qaliley Qərb mədəniyyətində Günəş ləkələrinin məlum olan ilk müşahidəsini aparmışdır. O bu ləkələrin Günəşlə Yer arasında hərəkət edən planetlər olmadığını, onların Günəşin səthində olduğunu iddia etmişdir. Günəş ləkələri Çindəki qədim Xan sülaləsi dövründən müşahidə olunur və haqqında qeydlər yazılırdı. 1672-ci ildə Covanni Kassini və Marsla olan uzaqlığı müəyyənləşdirdi. Dolayı yolla Günəşə qədər olan məsafəni də hesabladılar. İsaak Nyuton Günəş işığının prizmadan keçməsini müşahidə etdi və işığın bir neçə rəngdən ibarət olduğunu kəşf etdi.1800-cü ildə Vilyam Herşel Günəş spektrinin qırmızı bölməsinin kənarında infraqırmızı şüalanmanı kəşf etdi. 1800-cü illərdə Günəşin spektr müşahidəsində inkişaf baş verdi. spektr üzərində spektr xətlərinin ilk müşahidələrini həyata keçirdi. Spektr üzərindəki ən güclü spektr xətlərinin adı hal hazırda Fraunhofer xətləri olaraq tanınır. Günəşdən gələn işığı spektr genişləndirdiyi zaman işığın görünməyən rənglərini görmək mümkündür.

Müasir elm dövrünün əvvəllərində Günəşin enerjisinin mənbəyi hələ də sirr kimi qalmaqda idi. Uilyam Kelvin Günəşin içində saxladığı istiliyin şüalanan və soyuyan maye halında olduğunu iddia etdi. Uilyam Kelvin və sonralar enerji istehsalını izah etmək üçün Kelvin-Helmholtz qaydasını təklif etmişdir. 1890-cı ildə Günəş spektrində heliumu kəşf edən Cozef Norman Loker Günəşin formalaşması və inkişafı ilə bağlı kometalara əsaslanan nəzəriyyə ortaya atmışdır.

1904-cü ilə qədər məsələnin sübut olunmuş həlli olmadı. Ernest Rezerford günəşin enerji istehsalının daxili istilik mənbəyi ilə davam edə biləcəyini və bunun da radioaktivlik səbəbindən ola biləcəyini bildirdi. Buna baxmayaraq Günəş enerjisinin mənbəyi ilə bağlı ən önəmli sübutu kütlə və enerjinin ekvivalentliyinin məşhur düsturu olan E = mc² ilə Albert Eynşteyn vermişdir.

1920-ci ildə günəşin nüvəsində olan təzyiq və istiliyin hidrogeni heliuma çevirəcək nüvə birləşməsi reaksiyası üçün yetərli olduğunu, kütlədəki dəyişiklikdən də enerji meydana çıxacağı yanaşmasını təklif etmişdir.1925-ci ildə tərəfindən Günəşdə hidrogenin üstün olduğu təsdiq olmuşdur. Nəzəri nüvə birləşməsi anlayışı 1930-cü illərdə astrofiziklər və tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. Hans Betə günəşin enerjisini təmin edən iki əsas nüvə reaksiyasını hesablamışdır.

1957-ci ildə tərəfindən Ulduzlarda elementlərin sintezi adlı məqalə yazıldı. Məqalədə Kainatdakı elementlərin günəş kimi ulduzların içində sintezləndiyi sübutları ilə göstərilmişdi.

Kosmik missiyalar

Günəşin ultrabənövşəyi müşahidəsi zamanı çəkilən Ay tranziti.
video.
image
SDO tərəfindən çəkilən böyük geomaqnit qasırğa.
13 mart 2012.

Günəşi müşahidə etmək üçün hazırlanan ilk kosmik gəmilər NASA tərəfindən hazırlanmış , , , və kosmik gəmiləridir. Bu kosmik gəmilər təqribən Günəşdən Yer məsafəsinə qədər olan orbitdə qalaraq Günəş küləyi və Günəşin maqnit sahəsinin ilk ətraflı ölçmələrini həyata keçirdi. Xüsusən də Pioner 9 uzun müddət müşahidə apardı və 1987-ci ilə qədər məlumat göndərməyə davam etdi.

1970-ci illərdə kosmik gəmisi və Apollo Teleskopu alimlərə Günəş küləyi və Günəş tacı ilə bağlı yeni məlumatlar verdi. ABŞ və Almaniyanın ortaq ortaq işi olan Helios 1 kosmik gəmisi perigeliy istiqamətində Merkurinin orbitinə girə biləcək şəkildə hərəkət edirdi.NASA tərəfindən 1973-cü ildə kosmosa buraxılan Skaylab kosmik stansiyasının içində Apollo Teleskopu deyilən Günəş müşahidə modulu da vardı. Skaylab Günəşin Keçid bölgəsinin və Günəş tacının ultrabənövşəyi şüalanmasının ilk müşahidələrini həyata keçirmişdi. Bunun nəticəsində Günəş tacından kütlə püskürmələri və hal hazırda səbəb kimi Günəş küləyi göstərilən Günəş tacı dəlikləri kəşf olunmuşdur.

1980-ci ildə NASA tərəfindən kosmik gəmisi kosmosa buraxıldı. Bu kosmik gəmi Günəş aktivliyi dövründə proturbulanslarda meydana çıxan qamma, Rentgen və ultrabənövşəyi şüaları müşahidə etmək üçün hazırlanmışdı. Buna baxmayaraq kosmosa buraxıldıqdan bir-iki ay sonra elektronik səhv nəticəsində kosmik gəmi gözləmə vəziyyətinə girdi və üç il bu şəkildə qaldı. 1984-cü ildə Çelencer STS-41C missiyası tərəfindən kosmik gəmi tapılaraq təmir olundu. 1989-cu ilin iyun ayında Yer atmosferinə daxil olana qədər Solar Maksimum kosmik gəmisi minlərlə Günəş tacı şəkili çəkə bildi.

1991-ci ildə Yaponiyanın kosmosa buraxdığı kosmik gəmisi (Günəş işığı) Rentgen dalğa tezliyində proturbulansları müşahidə etdi. Kosmik gəmidən əldə olunan məlumatlar nəticəsində alimlər dəyişik tipdə proturbulansları aşkarladılar. Bundan başqa aktivliyin zirvədə olduğu bölgələrdən uzaqda olan Günəş tacının da əvvəl düşünülənin əksinə olaraq daha dinamik və aktiv olduğu məlum oldu. Yohkoh bütöv bir Günəş dövrəsini müşahidə edə bildi, ancaq 2001-ci ildə Günəş tutulması ərzində gözləmə vəziyyətinə keçdi və Günəşlə olan əlaqəni itirdi. 2005-ci ildə Yerin atmosferinə daxil olarkən yanaraq yox oldu.

image
SDO tərəfindən çəkilən proturbulans.
31 avqust 2012.

Günəşlə bağlı ən önəmli kosmik missiyalardan biri də Avropa Kosmik Agentliyi və NASA tərəfindən ortaq şəkildə həyata keçirilən və 2 dekabr 1995-ci ildə kosmosa buraxılan (ing. Solar and Heliospheric Observatory) missiyasıdır. Əvvəlcə iki illik missiya üçün planlanan SOHO 10 ildən daha artıq müddət ərzində fəaliyyət göstərmişdir. Bu missiya uğurlu olduğunu sübuta yetirdikdən sonra onun davamı kimi 2010-cu ildə SDO (ing. Solar Dynamics Observatory) missiyası fəaliyyətə başlamışdır. Yerlə Günəş arasında Laqranj nöqtəsinə yerləşdirilən SOHO kosmosa buraxıldığı dövrdən fərqli dalğa tezliklərində Günəşin təsvirlərini Yerə çatdırdı. Birbaşa Günəşi müşahidə etməsindən başqa, SOHO tərəfindən Günəşə yaxınlaşan kiçik kometalar da müşahidə olunmuşdur.

image
STEREO tərəfindən çəkilmiş Günəşin cənub qütbü.
2007.

Sadalanan kosmik gəmilərin hamısı Günəşi ekliptik üzərindən izləmişdir, yəni təkcə ekvator hissəsinin ətraflı tədqiqatı mövcud idi. 1990-cı ildə Günəşin qütb bölgələrini müşahidə etmək üçün kosmik gəmisi (ing. Ulysses) kosmosa buraxıldı. Əvvəlcə Yupiterə doğru irəliləyən kosmik gəmi Yupiterin cazibə qüvvəsinin təsiri ilə ekliktipin üzərindəki orbitə yerləşdi. Bu kosmik gəmi tərəfindən təsadüfən Yupiterlə toqquşan Şoumeykr-Levi kometası müşahidə olundu. Ulises planlanan orbitinə daxil olduqdan sonra Günəş küləklərini müşahidə etməyə və yuxarı enliklərdəki maqnit sahəsi qüvvəsini müəyyən eləməyə başladı. Yuxarı enliklərdən ayrılan Günəş küləyinin gözlənənin əksinə olaraq daha aşağı sürətli (750 km/san) olduğu məlum oldu. Bundan başqa yuxarı enliklərdən ayrılan qalaktik kosmik şüalanmalar saçan böyük maqnetik dalğaların varlığı müəyyən oldu.

Fotosferdə olan elementlərin bolluğu Günəşin işıq spektri müşahidə olunaraq müəyyən olunmuşdu, ancaq Günəşin daxilinin tərkibi o qədər də yaxşı bilinmirdi. Günəş küləyindən nümunə gətirə bilməsi üçün hazırlanan Genezis kosmik gəmisi alimlərin Günəş maddəsinin tərkibini birbaşa ölçməsi üçün nəzərdə tutulmuşdu. 2004-cü ildə Genezis Yerə qayıtdı, ancaq eniş vaxtı paraşütlərdən biri açılmadığı üçün aparat zərər gördü. Həddən artıq olan zərərə baxmayaraq bəzi yararlı nümunələr əldə oluna bildi.

2006-cı ilin oktyabr ayında STEREO kosmik gəmisi (ing. The Solar Terrestrial Relations Observatory) kosmosa buraxılmışdır. Bu kosmik gəmidən istifadə olunaraq Günəş tacıdan ayrılan maddələrin stereoskopik şəkilləri çəkilmişdir.

Günəşin müşahidəsinin gözə zərərləri

image
Günəşin Beynəlxalq Kosmik Stansiyasından müşahidəsi.

Günəş işığı çox parlaqdır və adi gözlə qısa müddət ərzində Günəşə baxmaq gözü acışdıra bilər, ancaq normal gözlər üçün zərərli deyildir. Günəşə birbaşa baxdıqda gözdə ulduzabənzər parlamalar meydana gəlir və keçici yarıkorluğa səbəb olur. Eyni zamanda gözün retinasına 4 millivatt işıq düşməsinə və beləliklə retinanın yüngülcə isinərək gözlərin zərər görməsinə səbəb olur.Ultrabənövşəyi şüalanmaya məruz qalmaq gözün linzasını saralda və illər sonra katarakta səbəb ola bilər. Birbaşa Günəşə baxdıqda, yüz dəqiqə sonra ultrabənövşəyi şüalar nəticəsində retinada Günəş yanığına bənzər yaralar meydana gəlir. Gənc adamın gözləri yaşlı adamlara nəzərən ultrabənövşəyi şüalardan daha çox təsirlənir.

Xüsusi filtirlər olmadığı zaman Günəşi durbin kimi optik cihazlardan izləmək olduqca təhlükəlidir. Filtir olmadan durbinlə Günəşə baxılarsa, normada olduğundan 500 dəfə daha artıq ultrabənövşəyi şüalar gözün retinasına daxil ola və həmin hüceyrələri anında öldürə bilər. Günorta vaxtı Günəşə filtirsiz durbinlə baxmaq qalıcı korluğa səbəb olur. Günəşi izləmənin təhlükəsiz yolu xüsusi teleskoplardan istifadə edərək onun görünüşünü kompüterin monitorunda əks etdirməkdir.

image
Günəşin batışı.

Natamam Günəş tutulmalarını izləmək gözə zərərlidir, çünki göz bəbəkləri həddən artıq yüksək kontrasta uyğun deyildir. Göz bəbəyi mühitdə olan ən parlaq cisimə görə yox, mühitdəki ümumi işıqlığa görə genişlənir. Natamam Günəş tutulmaları zamanı Günəş işığının çoxu Günəşin önündən keçən Ay tərəfindən əngəllənir, ancaq Fotosferin örtülməmiş hissələrinin səth parlaqlığı normal günlərdəki ilə eynidir. Mühitin alaqaranlıq olması səbəbindən göz bəbəyi ~2 mm-dən ~6 mm-ə qədər böyüyür və Günəş işığına məruz qalan gözün retina hüceyrələri normaldan 10 dəfə çox işıq qəbul edir. Bu hadisə müşahidəçinin gözündə qalıcı kor nöqtələrin yaranmasına səbəb ola biləcək şəkildə hüceyrələri öldürə ya da onlara zərər vura bilər. Bu zaman ağrı həmin dəqiqə hiss olunmadığı üçün təcrübəsiz müşahidəçilərlə uşaqlar baş verə biləcək zərəri tez bilməzlər.

Günəş çıxarkən və batarkən Günəş işığı Reyli səpilməsi və Mie səpilməsi səbəbindən azalır. Bu zaman Günəş Yer atmosferindən keçərkən daha uzun yol qət etdiyi üçün adi gözlə rahat şəkildə görülə biləcək qədər sönük olur. Bu vaxt havadakı toz, duman və nəm də işığın azalmasına səbəb olur.

Günəşin sadalanan gözə zərərləri səbəbindən xüsusi filtirlər hazırlanır. Saxta filtirlər ultrabənövşəyi və infraqırmızı şüaları keçirə bilər və yüksək parlaqlıq səviyyəsində gözə zərərli ola bilər. Teleskoplarda istifadə olunan filtirlər linzanın ya da açıqlığın üzərində olmalı, ancaq okulyar mərcəyin üzərində olmamalıdır. Çünki udulan Günəş işığı səbəbindən yaranan həddən artıq istilik bu filtirlərin çatlamağına səbəb ola bilər. 14 nömrəli qaynaq şüşəsi uyğun Günəş filtiri olsa da, neqativ fotolent kimi deyildir və həddən artıq infraqırmızı şüa keçirir.

Günəş tutulması

image
Günəşin tam tutulması.
Fransa. 1999.

Günəş tutulması Ayın Yerlə Günəşin arasına girməsi səbəbindən baş verir. Tutulmanın baş verməsi üçün Ayın bədirlənmiş fazada olması lazımdır. Bir il ərzində Ayın Yer ətrafında 12 dəfə dönməsinə baxmayaraq, Ayın orbit müstəvisi ilə Yerin orbit müstəvisi arasında 5°Fərq olması səbəbindən Ay hər dəfə Günəşin önündən tam keçmir və kəsişmə seyrək şəkildə meydana gəlir. Bu səbəbdən də ildə 2-5 dəfə Günəş tutulması müşahidə olunur. Bunlardan ən çox ikisi tam tutulma ola bilər. Günəş tutulması Yer üzərində hər dəfə çox məhdud yerlərdən görünür və hansısa bölgədə tam Günəş tutulmasının görünməsi nadir hadisədir.

Tutulmanın növləri

image
Halqalı tutulma.
Nevada. 20 may 2012.
  • Tam Günəş tutulması: Ayın Günəşin Yerdən müşahidə olunan Fotosferini tam şəkildə örtməsi hadisəsidir. Günəşin çox parlaq olan Fotosferi Ayın qaranlıq kölgəsi tərəfindən örtülür və Günəş tacı adi gözlə görünə bilir. Bu zaman hava parlaq ulduzlar və planetlərin görülə biləcəyi şəkildə qaralır. Tam tutulma Yerdən məhdud yerlərdə müşahidə oluna bilir.
  • Halqalı Günəş tutulması: Ay Günəş önündən keçərkən onu tam örtə bilmədiyi zaman müşahidə olunur. Ayın diametri, Günəşin Fotosferinin diametrinin təqribən 400-də 1-i qədərdir. Buna baxmayaraq Ayın Yerdən uzaqlığı, Günəşin uzaqlığının 400-də 1-i qədərdir. Bu səbəbdən də Ayın Yerdən müşahidə olunan böyüklüyü ilə Günəşin böyüklüyü təqribən eynidir. Buna baxmayaraq Yerin Günəş ətrafındakı orbiti və Ayın Yer ətrafındakı orbiti tam dairə formasında olmadığından Ay hər tam qovuşmalı keçişdə Günəşi tam şəkildə örtə bilmir. Bu zaman Günəş diskinin Ay tərəfindən örtülə bilməyən hissəsi Yerdən halqa şəklində görülür.
  • Hibrid Günəş tutulması: Bu zaman tutulma Yerin bəzi yerlərindən tam, bəzi yerlərindənsə halqalı olaraq görülür. Bu tutulma növü olduqca nadir hallarda baş verir.
  • Hissəli Günəş tutulması: Ayın Günəşi qismən örtməsi nəticəsində baş verir. Həm tam, həm də halqalı tutulma hissəli tutulma kimi başlayır və başa çatan zaman da yenidən hissəli tutulma formasında görünür. Tam tutulma zamanı tutulmanın tam müşahidə olunduğu məhdud məkan istisna olmaqla hadisənin görülə bildiyi digər yerlərdən tutulma hissəli şəkildə görülür.

Günəş kultu

Ey parıltını sübh çağı yayan,

Nur Aton həyat verən

Hər gün şərqdən peyda olursan

Hər yerə işıq saçırsan...

Misir fironu Exnaton tərəfindən Atona həsr edilmiş şeir.

Günəş tanrıları və Günəşə ibadət müxtəlif xalqların qədim inanclarında müşahidə olunur. Məsələn, Misirdə Ra, hindlilərdə Surya, yaponlarda , almanlarda Sol və asteklərdə Tonatiuh buna nümunə ola bilər.

Qədim Misir mifologiyasında Günəş tanrısı hesab olunan Ra insan bədənli, şahin başlı təsvir olunurdu. Bu şahin başın yuxarı hissəsində Günəş diski və kobra təsviri vardı. Yeni padşahlıq dövründə Günəş peyin böcəyi ilə xarakterizə olunurdu, çünki onun yumrulatdığı peyin formaca Günəşi xatırladırdı. XVIII sülalənin hakimiyyəti illərində sonradan özünü Exnaton adlandıran Misir fironu tərəfindən Aton adlandırılan Günəş tanrısı tək tanrı kimi qəbul edilmişdir. Atona 20 il ərzində Qədim Misirdə sitayiş olunmuşdur.

Qədim almanların paqan inanclarında Sol adlı Günəş tanrısına sitayiş edilirdi. Bənzər adlar digər Hind-Avropa dillərinə daxil olan xalqlar tərəfindən də istifadə olunmuşdur. Məsələn, qədim norveçcə Sol, sanskritcə Surya, Sulis, litvaca Saule, slavyanca Solntse buna nümunə olaraq göstərilə bilər.

Qədim Roma mədəniyyətində bazar günü Günəş tanrısına həsr olunurdu. Bu qədim dövrdə ingilis dilinə də keçmiş, indi də bazar gününə sunday (Günəş günü) deyilməsi şəklində dövrümüzə gəlib çatmışdır.

Yapon mifologiyasında və Şintoizmdə önəmli yerə sahib olan da Günəş və Kainatın tanrısı hesab olunurdu. Ametirasu sözü yaponca cənnətdə parıldayan mənasına gəlir. İnanclara görə Yaponiya imperatorları birbaşa soyundan gəlir.

İstinadlar

  1. http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/sunfact.html. NASA.
  2. Extrasolar Planets Encyclopaedia (ing.). 1995.
  3. Asplund M. The new solar abundances - Part I: the observations (ing.). // Communications in Asteroseismology Austrian Academy of Sciences Press, 2007. Vol. 147. P. 76–79. ISSN 1021-2043; 2224-8374 doi:10.1553/CIA147S76
  4. Woolfson, M. (2000). "The origin and evolution of the solar system". Astronomy & Geophysics. 41 (1): 12. Bibcode:2000A&G....41a..12W. doi:10.1046/j.1468-4004.2000.00012.x.
  5. Basu, Sarbani; Antia, H. M. (2007). "Helioseismology and Solar Abundances" 2008-01-27 at the Wayback Machine. Physics Reports.
  6. Manuel O. K. and Hwaung Golden (1983), Meteoritics, Cild 18, №3
  7. Than, Ker (January 30, 2006). "Astronomers Had it Wrong: Most Stars are Single" 2019-09-24 at the Wayback Machine. SPACE.com.
  8. Kerr, F. J.; Lynden-Bell D. (1986). "Review of galactic constants" 2017-09-02 at the Wayback Machine (PDF). Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 221: 1023–1038.
  9. Bonanno, A.; Schlattl, H.; Paternò, L. (2008). "The age of the Sun and the relativistic corrections in the EOS". Astronomy and Astrophysics. 390 (3): 1115–1118. arXiv:astro-ph/0204331free to read. Bibcode:2002A&A...390.1115B. doi:10.1051/0004-6361:20020749.
  10. Bonanno, A.; Schlattl, H.; Patern, L. (2002). "The age of the Sun and the relativistic corrections in the EOS" (PDF). Astronomy and Astrophysics 390: 1115–1118.
  11. Goldsmith, D.; Owen, T. (2001). The search for life in the universe 2022-03-27 at the Wayback Machine. University Science Books. p. 96. .
  12. Nola Taylor Redd. "Red Giant Stars: Facts, Definition & the Future of the Sun" 2016-02-09 at the Wayback Machine. space.com.
  13. Schröder, K. -P.; Connon Smith, R. (2008). "Distant future of the Sun and Earth revisited". Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 386: 155–163. arXiv:0801.4031free to read. Bibcode:2008MNRAS.386..155S. doi:10.1111/j.1365-2966.2008.13022.x.
  14. Pogge, Richard W. (1997). (lecture notes). New Vistas in Astronomy. The Ohio State University (Department of Astronomy)
  15. Guillemot, H.; Greffoz, V. (Mars 2002). "Ce que sera la fin du monde" (French). Science et Vie N° 1014.
  16. Carrington, Damian . "Date set for desert Earth" 2019-06-12 at the Wayback Machine. BBC News.
  17. Sackmann, I.-Juliana; Arnold I. Boothroyd; Kathleen E. Kraemer (11 1993). "Our Sun. III. Present and Future" 2015-11-05 at the Wayback Machine. Astrophysical Journal 418: 457.
  18. Godier, S.; Rozelot J.-P. (2000). "The solar oblateness and its relationship with the structure of the tachocline and of the Sun's subsurface" 2011-05-10 at the Wayback Machine (PDF). Astronomy and Astrophysics 355: 365–374.
  19. Hannah Cohen (2007-05-16). . Princeton Plasma Physics Laboratory (PPPL).
  20. García, R.; et al. (2007). "Tracking solar gravity modes: the dynamics of the solar core". Science. 316 (5831): 1591–1593. Bibcode:2007Sci...316.1591G. doi:10.1126/science.1140598. PMID 17478682.
  21. Garcia R. A. et al. "Tracking Solar Gravity Modes: The Dynamics of the Solar Core" 2021-04-14 at the Wayback Machine, Science, 316, 5831, 1591 - 1593 (2007)
  22. Broggini, C. (2003). Physics in Collision, Proceedings of the XXIII International Conference: Nuclear Processes at Solar Energy. 2021-06-16 at the Wayback Machine XXIII Physics in Collisions Conference. Zeuthen, Germany. p. 21. arXiv:astro-ph/0308537free to read. Bibcode:2003phco.conf...21B.
  23. Phillips, K. J. H. (1995). Guide to the Sun. Cambridge University Press. pp. 47–53. .
  24. Zirker, J. B. (2002). Journey from the Center of the Sun. Princeton University Press. pp. 15–34. .
  25. Cohen, H. (9 November 1998). "Table of temperatures, power densities, luminosities by radius in the Sun". Contemporary Physics Education Project.
  26. .
  27. Schlattl, H. (2001). "Three-flavor oscillation solutions for the solar neutrino problem". Physical Review D. 64 (1): 013009. arXiv:hep-ph/0102063free to read. Bibcode:2001PhRvD..64a3009S. doi:10.1103/PhysRevD.64.013009.
  28. . World Book at NASA. NASA.
  29. "NASA/Marshall Solar Physics" 2019-03-29 at the Wayback Machine. Marshall Space Flight Center.
  30. Tobias, S. M. (2005). "The solar tachocline: Formation, stability and its role in the solar dynamo" 2022-03-27 at the Wayback Machine. In A. M. Soward; et al. Fluid Dynamics and Dynamos in Astrophysics and Geophysics. CRC Press. pp. 193–235. .
  31. Mark S. Miesch: Large-Scale Dynamics of the Convection Zone and Tachocline 2016-11-08 at the Wayback Machine, Living Rev. Solar Phys. 2
  32. Behrend, R.; Maeder, A. (2001). "Formation of massive stars by growing accretion rate". Astronomy and Astrophysics. 373: 190. arXiv:astro-ph/0105054free to read. Bibcode:2001A&A...373..190B. doi:10.1051/0004-6361:20010585.
  33. Abhyankar, K. D. (1977). "A Survey of the Solar Atmospheric Models" 2020-05-12 at the Wayback Machine. Bulletin of the Astronomical Society of India. 5: 40–44.
  34. Gibson, Edward G. (1973). The Quiet Sun. NASA.
  35. Shu, Frank H. (1991). The Physics of Astrophysics. University Science Books.
  36. . Solar and Magnetospheric MHD Theory Group. University of St Andrews.
  37. De Pontieu, Bart; et al (2007-12-07). "Chromospheric Alfvénic Waves Strong Enough to Power the Solar Wind" 2021-04-11 at the Wayback Machine. Science 318 (5856): 1574 - 77. DOI:10.1126/science.1151747. Erişim tarihi: 2008-01-22.
  38. Solanki, S. K.; Livingston, W.; Ayres, T. (1994). "New Light on the Heart of Darkness of the Solar Chromosphere". Science. 263 (5143): 64–66. Bibcode:1994Sci...263...64S. doi:10.1126/science.263.5143.64. PMID 17748350.
  39. Erdèlyi, R.; Ballai, I. (2007). "Heating of the solar and stellar coronae: a review". Astron. Nachr. 328 (8): 726–733. Bibcode:2007AN....328..726E. doi:10.1002/asna.200710803.
  40. Hansteen, V. H.; Leer, E.; Holzer, T. E. (1997). "The role of helium in the outer solar atmosphere". The Astrophysical Journal. 482 (1): 498–509. Bibcode:1997ApJ...482..498H. doi:10.1086/304111.
  41. Dwivedi, B. N. (2006). "Our ultraviolet Sun" 2020-10-25 at the Wayback Machine (PDF). Current Science. 91 (5): 587–595.
  42. A. G, Emslie; J. A., Miller (2003). "Particle Acceleration" 2022-03-27 at the Wayback Machine. In Dwivedi, B. N. Dynamic Sun. Cambridge University Press. p. 275. .
  43. "A Star with two North Poles" 2013-02-02 at the Wayback Machine. Science @ NASA.
  44. Riley, P.; Linker, J. A.; Mikić, Z. (2002). "Modeling the heliospheric current sheet: Solar cycle variations" (PDF). Journal of Geophysical Research. 107 (A7): SSH 8–1. Bibcode:2002JGRA..107.1136R. doi:10.1029/2001JA000299. CiteID 1136.
  45. European Space Agency (2005-03-15). "The Distortion of the Heliosphere: our Interstellar Magnetic Compass" 2020-05-11 at the Wayback Machine.
  46. Bahcall, J. N. 1990, Neutrino Astrophysics (Cambridge University Press, Cambridge)
  47. "Element Diffusion in the Solar Interior". 2018-02-13 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-08-18.
  48. Nicolas Grevesse 1968, Solar abundances of lithium, beryllium and boron 2022-04-07 at the Wayback Machine. Solar Physics Journal, Volume 5, Number 2 / October, 1968, DOI 10.1007/BF00147963, pp 159-180, Springer Netherlands, ISSN 0038-0938 (Print) ISSN 1573-093X (Online),
  49. Bahcall John N., Basu Sarbani, Sereneli Aldo M. 2005: What Is the Neon Abundance of the Sun?, The Astrophysical Journal, 631:1281–1285, 2005 October 1, DOI: 10.1086/431926, The American Astronomical Society (USA),
  50. Lebreton, Y. & Maeder, A. (1986), The evolution and helium content of the sun, Astronomy and Astrophysics 2008-01-24 at the Wayback Machine (ISSN 0004-6361), vol. 161, no. 1, June 1986, p. 119-124.,
  51. Biemont Emile, 1978: Abundances of singly-ionized elements of the iron group in the sun 2008-01-24 at the Wayback Machine, Royal Astronomical Society, Monthly Notices, vol. 184, Sept. 1978, p. 683-694,
  52. Noerdlinger, P. D., Diffusion of helium in the Sun, Astronomy and Astrophysics 2017-09-03 at the Wayback Machine, vol. 57, no. 3, May 1977, p. 407-415
  53. Aller L. H. (1968): The chemical composition of the Sun and the solar system 2008-01-24 at the Wayback Machine, Proceedings of the Astronomical Society of Australia, Vol. 1, p.133,
  54. . Goddard Space Flight Center.
  55. Lean, J.; Skumanich A.; White O. (1992). "Estimating the Sun's radiative output during the Maunder Minimum". Geophysical Research Letters 19: 1591–1594.
  56. Mackay, R. M.; Khalil, M. A. K (2000). "Greenhouse gases and global warming". In Singh, S. N. Trace Gas Emissions and Plants. Springer. pp. 1–28. .
  57. Eddy, John A. (June 1976). "The Maunder Minimum". Science. 192 (4245): 1189–1202. Bibcode:1976Sci...192.1189E. doi:10.1126/science.192.4245.1189. JSTOR 17425839. PMID 17771739.
  58. Ehrlich, Robert (2007). "Solar Resonant Diffusion Waves as a Driver of Terrestrial Climate Change" 2013-08-10 at the Wayback Machine. Journal of Atmospheric and Solar-Terrestrial Physics.
  59. "Sun's fickle heart may leave us cold" 2022-09-09 at the Wayback Machine. New Scientist 2588.
  60. Haxton, W. C. (1995). "The Solar Neutrino Problem" (PDF). Annual Review of Astronomy and Astrophysics 33: 459–504.
  61. Schlattl, H. (2001). "Three-flavor oscillation solutions for the solar neutrino problem". Physical Review D 64 (1).
  62. Alfvén, H. (1947). "Magneto-hydrodynamic waves, and the heating of the solar corona". Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 107 (2): 211–219. Bibcode:1947MNRAS.107..211A. doi:10.1093/mnras/107.2.211.
  63. Sturrock, P. A.; Uchida, Y. (1981). "Coronal heating by stochastic magnetic pumping" 2017-09-01 at the Wayback Machine (PDF). Astrophysical Journal 246: 331.
  64. Parker, E. N. (1988). "Nanoflares and the solar X-ray corona" 2017-09-02 at the Wayback Machine (PDF). Astrophysical Journal 330: 474.
  65. Kasting, J. F.; Ackerman, T. P. (1986). "Climatic Consequences of Very High Carbon Dioxide Levels in the Earth’s Early Atmosphere". Science 234: 1383–1385.
  66. Zirker, J. B. (2002). Journey from the Center of the Sun. Princeton University Press. pp. 119–120. .
  67. Lang, Kenneth R. (2008). The Sun from Space. Springer-Verlag. p. 75. .
  68. Russell, C. T. (2001). "Solar wind and interplanetary magnetic filed: A tutorial". In Song, Paul; Singer, Howard J.; Siscoe, George L. Space Weather (Geophysical Monograph) (PDF). American Geophysical Union. pp. 73–88. .
  69. A.D. Dolgov (2003). "Magnetic fields in cosmology" 2019-10-09 at the Wayback Machine.
  70. R. Drimmel, D. N. Spergel (2001). "Three Dimensional Structure of the Milky Way Disk" 2020-05-09 at the Wayback Machine.
  71. Leong, Stacy (2002). . The Physics Factbook.
  72. Leslie Mullen (2001). "Galactic Habitable Zones". Astrobiology Magazine.
  73. . NASA.
  74. C. Barbieri (2003). "Elementi di Astronomia e Astrofisica per il Corso di Ingegneria Aerospaziale V settimana". IdealStars.com.
  75. "Stars within 10 light years" 2019-11-25 at the Wayback Machine. SolStation.
  76. "Tau Ceti" 2020-05-24 at the Wayback Machine. SolStation.
  77. . Hubblesite.
  78. "Planet 2015-04-02 at the Wayback Machine". Oxford Dictionaries.
  79. Goldstein, Bernard R. (1997). "Saving the phenomena : the background to Ptolemy's planetary theory". Journal for the History of Astronomy. Cambridge (UK). 28 (1): 1–12. Bibcode:1997JHA....28....1G.
  80. Ptolemy; Toomer, G. J. (1998). Ptolemy's Almagest. Princeton University Press. .
  81. Sider, D. (1973). "Anaxagoras on the Size of the Sun". Classical Philologys. 68 (2): 128–129. doi:10.1086/365951. JSTOR 269068.
  82. . BBC.
  83. . BBC.
  84. . Cool Cosmos.
  85. Thomson, Sir William (1862). "On the Age of the Sun’s Heat" 2006-09-25 at the Wayback Machine. Macmillan's Magazine 5: 288–293.
  86. Lockyer, Joseph Norman (1890). The meteoritic hypothesis; a statement of the results of a spectroscopic inquiry into the origin of cosmical systems 2008-01-18 at the Wayback Machine. London and New York: Macmillan and Co..
  87. Darden, Lindley (1998). .
  88. Hawking, S. W. (2001). The Universe in a Nutshell. Bantam Books. .
  89. . ESA Space Science.
  90. Bethe, H. (1938). "On the Formation of Deuterons by Proton Combination". Physical Review 54: 862–862.
  91. Bethe, H. (1939). "Energy Production in Stars". Physical Review 55: 434–456.
  92. E. Margaret Burbidge; G. R. Burbidge; William A. Fowler; F. Hoyle (1957). "Synthesis of the Elements in Stars" 2008-02-27 at the Wayback Machine. Reviews of Modern Physics 29 (4): 547–650.
  93. . Encyclopedia Astronautica.
  94. Burlaga, L.F. (2001). "Magnetic Fields and plasmas in the inner heliosphere: Helios results". Planetary and Space Science. 49 (14–15): 1619–27. Bibcode:2001P&SS...49.1619B. doi:10.1016/S0032-0633(01)00098-8.
  95. St. Cyr, Chris; Joan Burkepile (1998). .
  96. Japan Aerospace Exploration Agency (2005). .
  97. . Large Angle and Spectrometric Coronagraph Experiment (LASCO). U.S. Naval Research Laboratory.
  98. "Sungrazing Comets" 2015-05-25 at the Wayback Machine. LASCO (US Naval Research Laboratory).
  99. . NASA.
  100. Calaway, M.J.; Stansbery, Eileen K.; Keller, Lindsay P. (2009). "Genesis capturing the Sun: Solar wind irradiation at Lagrange 1". Nuclear Instruments and Methods in Physics Research B. 267 (7): 1101–1108. Bibcode:2009NIMPB.267.1101C. doi:10.1016/j.nimb.2009.01.132.
  101. "STEREO Spacecraft & Instruments" 2013-05-23 at the Wayback Machine. NASA Missions.
  102. Howard, R. A.; Moses, J. D.; Socker, D. G.; Dere, K. P.; Cook, J. W. (2002). "Sun Earth Connection Coronal and Heliospheric Investigation (SECCHI)". Advances in Space Research. 29 (12): 2017–2026. Bibcode:2008SSRv..136...67H. doi:10.1007/s11214-008-9341-4.
  103. T.J. White, M.A. Mainster, P.W. Wilson, and J.H.Tips (1971). "Chorioretinal temperature increases from solar observation". Bulletin of Mathematical Biophysics 33: 1.
  104. "M.O.M. Tso and F.G. La Piana (1975). "The Human Fovea After Sungazing". Transactions of the American Academy of Ophthalmology & Otolaryngology 79: OP-788.
  105. Hopeross, M. W. (1993). Ultrastructural findings in solar retinopathy. 7. s. 29.
  106. Schatz, H. & Mendelbl, F. (1973). Solar Retinopathy from Sun-Gazing Under Influence of LSD. 57 (4). s. 270.
  107. Chou, B. Ralph, MSc, OD (April 1997). Eye Safety During Solar Eclipses. s. 19
  108. W.T. Ham Jr., H.A. Mueller, and D.H. Sliney. "Retinal sensitivity to damage from short wavelength light". Nature 260: 153.
  109. W.T. Ham Jr., H.A. Mueller, J.J. Ruffolo Jr., and D. Guerry III (1980). "Solar Retinopathy as a function of Wavelength: its Significance for Protective Eyewear". "The Effects of Constant Light on Visual Processes", edited by T.P. Williams and B.N. Baker (Plenum Press, New York): 319-346.
  110. Marsh, J. C. D. (1982). "Observing the Sun in Safety" 2017-09-02 at the Wayback Machine (PDF). J. Brit. Ast. Assoc. 92: 6.
  111. Espenak, F.. . NASA.
  112. Piggin, I. G. (1972). "Diurnal asymmetries in global radiation". Springer. 20 (1): 41–48. Bibcode:1972AMGBB..20...41P. doi:10.1007/BF02243313.
  113. Littmann, Mark; Espenak, Fred; Willcox, Ken (2008). Totality: Eclipses of the Sun. Oxford University Press. pp. 18–19. .
  114. Five solar eclipses occurred in 1935.NASA (September 6, 2009). "Five Millennium Catalog of Solar Eclipses" 2008-08-29 at the Wayback Machine. NASA Eclipse Web Site. Fred Espenak, Project and Website Manager.
  115. Harrington, Philip S. (1997). Eclipse! The What, Where, When, Why and How Guide to Watching Solar and Lunar Eclipses. New York: John Wiley and Sons. .
  116. Documentary film. Secrets of the mummies
  117. Teeter, Emily (2011). Religion and Ritual in Ancient Egypt. New York: Cambridge University Press. .
  118. Frankfort, Henri (2011). Ancient Egyptian Religion: an Interpretation. Dover Publications. .
  119. Mallory, J. P. (1989). In Search of the Indo-Europeans: Language, Archaeology and Myth. Thames & Hudson. p. 129. .
  120. Barnhart, Robert K. (1995). The Barnhart Concise Dictionary of Etymology. Harper Collins.
  121. Wheeler, Post (1952). The Sacred Scriptures of the Japanese. New York: Henry Schuman. pp. 393–395. .
  122. Boscaro, Adriana; Gatti, Franco; Raveri, Massimo, eds. (2003). Rethinking Japan: Social Sciences, Ideology and Thought. 2022-03-27 at the Wayback Machine II. Japan Library Limited. p. 300. .

Xarici keçidlər

İngiliscə
  • Nasa SOHO (Solar & Heliospheric Observatory) satellite
  • National Solar Observatory
  • Astronomy Cast: The Sun
  • A collection of spectacular images of the Sun from various institutions
  • Satellite observations of solar luminosity
  • Sun|Trek, an educational website about the Sun
  • An animated explanation of the structure of the Sun (University of Glamorgan) 2011-08-10 at the Wayback Machine
  • Animation – The Future of the Sun
  • Solar Conveyor Belt Speeds Up – NASA – images, link to report on Science
  • NASA 5-year timelapse video of the Sun
  • Sun in Ultra High Definition NASA 11/1/2015
Rusca
  • Энциклопедия Солнца. Тесис.
  • Солнце. Астронет.
  • Солнце и Земля. Единые колебания 2016-03-14 at the Wayback Machine
  • Солнце. Солнечная система. Общая астрономия
  • Путешествие из центра Солнца. Популярная механика.
  • Солнце. Физическая энциклопедия.
  • Эдвард Кононович. Солнце

Həmçinin bax

  • Günəş sistemi
  • Ulduz
  • Günəş enerjisi
  • Günəş müalicəsi
  • Günəş şüalarının orqanizmə təsiri

wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer

Bu adin diger istifade formalari ucun bax Gunes deqiqlesdirme Guneslik bura istiqametlendirir Gunesli ile sehv salmayin Gunes simvolu Gunes sisteminin merkezinde yerlesen ulduzdur Gunes orta olculu ulduz olmaqla Gunes sisteminin kutlesinin 99 8 ni teskil edir Gunes radiasiyasi formasinda Gunesden yayilan enerji Yerdeki heyatin var olmasina ve iqlime esasli tesir gosterir UlduzGunesMusahide melumatlariMesafe 1 astronomik vahidGorunen ulduz olcusu V 26 832Astrometriya V 4 83 0 005XususiyyetleriUlduz tesnifati G2VFiziki xususiyyetleriKutle 1 988 550 25 ronnagramRadius 1 R 382 800 000 000 000 000 gigawattMetalligi 0 0122 0 0001 Vikianbarda elaqeli mediafayllar Bizim Qalaktikanin melum olan teqriben 200 milyard ulduzundan biri olan Gunesin kutlesinin mutleq ekseriyyeti isti qazlardan ibaretdir Gunes etrafina istilik ve isiq seklinde radiasiya yayir Yerle muqayisede Gunesin diametri 109 defe hecmi 1 3 milyon defe kutlesi ise 333000 defe daha coxdur Gunesin sixligi Yerin sixliginin 1 4 u qederdir Gunes oz oxu etrafinda saatda 70000 km suretle hereket edir ve bir dovresini teqriben 25 gunde tamamlayir Gunesin sethinin istiliyi 5500 C nuvesinin istiliyi ise 15 6 milyon C dir Gunesden ayrilan enerjinin 2 2 milyardda biri Yere catir Qalan enerji bosluqda yox olur Gunesin sualari 8 44 deqiqeye Yere catir Gunes Yere en yaxin ulduzdur Gunesin cazibe quvvesi Yerin cazibe quvvesinden 28 defe coxdur Gunes kutlesinin 74 ni ve hecminin 92 ni teskil eden hidrogen kutlesinin 24 25 ni ve hecminin 7 ni teskil eden helium basda olmaqla Fe Ni O Si S Mg C Ne Ca ve Cr kimi elementlerden ibaretdir Gunesin daxil oldugu G2V dir G2 Gunesin seth istiliyinin teqriben 5780 K olmasi ve bu sebebden de onun ag renge sahib olmasi menasina gelir Gunes sualari atmosferden kecerken qirilir ve bu sebebden de Gunes Yerden baxan musahideci ucun sari rengde gorunur Buna sebeb neticesinde yeterli seviyyede goy isigin qirilmasi sebebinden geride sari gorunen isigin qalmasidir Spektri icinde ionlasmis ve neytral metallar olmasi ile yanasi cox zeif hidrogen xetleri de vardir V ise Gunesin de cox ulduz kimi Bas ardicilliqda oldugunu gosterir Enerjisini hidrogen nuvelerinin reaksiyasi neticesinde heliuma cevrilmesinden elde edir Gunes veziyyetindedir Saniyede 600 milyon ton hidrogen heliuma cevrilir Bu da Gunesin her saniye 4 5 milyon ton yungullesmesine sebeb olur Gunesdeki nuve birlesmesi reaksiyalari neticesinde qizili qirmizimtil alov 15 20 min kilometr yukselir ve Gunes firtinasi meydana gelir Bizim Qalaktikada 100 milyondan artiq G2 sinfine daxil olan ulduz vardir Gunes Sud Yolundaki ulduzlarin 85 den daha parlaqdir Gunesden daha sonuk olan ulduzlarin coxu ulduzlardir Gunes sistemi ile birlikde Bizim qalaktikanin merkezi etrafinda hereket edir ve ondan teqriben 25 28 min isiq ili uzaqliqda yerlesir Gunes qalaktika merkezi etrafindaki bir dovrunu teqriben 225 250 milyon ilde bir tamamlayir Qalaktika merkezi etrafindaki sureti teqriben saniyede 220 kilometrdir Bu da her 1400 ilde bir isiq iline beraber mesafe qet etmesi demekdir Gunes Bizim Qalaktikanin daha boyuk qollari olan Persey ve arasinda qalan ic hissesinde yerlesen yerlesir Heyat perioduGunesin tekamul merhelelerini gosteren temsili tesvir Soldan saga Indiki veziyyeti Qirmizi neheng Ag cirtdan Gunesin ulduz inkisafinin komputer modellesdirmesi ve nuve kosmoxronologiyasi metodlarindan istifade olunaraq Bas ardicilliqda hesablanan yasinin 4 57 milyard il oldugu dusunulur Gunesin hidrogen molekulyar buludun cokmesi ile ucuncu nesil kimi meydana geldiyi dusunulur Bu yeni yaranan ulduzun Bizim Qalaktikanin merkezinden 25 28 min isiq ili uzaqliqdaki demek olar ki dairevi orbitine daxil oldugu ehtimal olunur Gunes esas qoldaki ulduz tekamulu merhelesini yarilayib Bu merhelede nuvede bas veren reaksiyasi neticesinde hidrogen heliuma cevrilir Gunesin nuvesinde maddenin enerjiye cevrilmesi neticesinde neytrinolarla radiasiya meydana cixir Gunes teqriben 10 milyard il Bas ardicilliqda qalacaqdir Gunesin tekamulu Gunes ifrat yeni ulduz seklinde partlayacaq kutleye malik deyildir Gunes teqriben 5 6 milyard il sonra merhelesine daxil olacaqdir Gunes hidrogen yanacagi tukendikce xarici tebeqeler genislenecek nuvesi buzulerek isinecekdir Nuve istiliyi 100 MK e catdiqdan sonra helium nuve birlesmesi reaksiyasi baslayacaq ve Karbonla Oksigen formalasmaga baslayacaqdir Bu yolla Gunes asimptotik neheng merhelesine daxil olaraq daxili istiliyindeki sabitliyin pozulmasi sebebinden sethinden kutle itirmeye baslayacaqdir Gunesin xarici tebeqelerinin genislenerek Yerin orbitine catacagi dusunulurdu Son tedqiqatlara gore Gunes qirmizi neheng merhelesinin evvellerinde oldugu zaman itirdiyi kutle sebebinden Yerin orbiti Gunesden uzaqlasacaq ve onun xarici tebeqeleri terefinden udulmayacaqdir Buna baxmayaraq Yer uzerindeki su butunlukle buxarlanacaq ve atmosferin cox hissesi bosluqda yox olacaqdir Gunesin istiliyinin artmasi sebebinden 900 milyon il sonra Yer hal hazirki heyati desteklemeyecek derecede isinecekdir Bir nece milyard il sonra ise Yer sethinde olan su tamamile yox olacaqdir merhelesinden sonra sixliqla bas veren termal titresmeler Gunesin xarici tebeqelerini itirmesine ve yeni molekulyar buludun yaranmasina sebeb olacaqdir Xarici tebeqelerini itirdikden sonra Gunes hedden artiq isti olan nuveye sahib olaraq varligina davam edecekdir Daha sonra nuve tedricen soyuyacaq ve Gunes cevrildikden sonra yox olacaqdir Bu gedisat az kutleli ve orta kutleli ulduzlarin inkisafinin tipik tekamul ssenarisidir QurulusuGunesin qurulusu 1 Nuve 2 Sualanma zonasi 3 Konveksiya zonasi 4 Fotosfer 5 Xromosfer 6 Gunes taci 7 Gunes lekeleri 8 Qranula 9 Protuberans Gunes tipli ulduzdur Gunes demek olar ki mukemmel kure formasindadir Qutblerden basiqligi 9 milyonda bire beraberdir yeni qutblerden olan diametri ile ekvatorunun diametri arasindaki ferq 10 km e beraberdir Gunes plazma seklindedir ve qati deyildir Bu sebebden de oz oxu etrafinda hereket ederken hisseleri arasinda hereket ferqleri yaranir Gunesin ekvator hissesi qutblerine nezeren daha suretle oz oxu etrafinda hereket edir Heqiqi firlanmanin bir dovru ekvatorda 25 gun qutblerde ise 35 gun cekir Buna baxmayaraq Yer Gunes etrafinda daima hereketde oldugu ucun musahide noqtemiz deyisdiyinden Gunesin gorunen firlanmasi ekvatorda 28 gun cekir Bu yavas firlanmaninmerkezeqacma tecilinin tesiri Gunesin ekvatorunda seth cazibesinden 18 milyon defe daha zeifdir Bundan basqa planetlerin sebeb oldugu qabarma ve cekilme tesiri Gunesin formasina ciddi tesir gostermir Neheng planetlerde oldugu kimi Gunesin tebeqelerinin mueyyen serhedleri yoxdur Daxili tebeqelerden sethe dogru yaxinlasdiqca qazlarin sixligi getdikce azalir Gunesin radiusu merkezinden fotosferine qeder olan mesafe kimi qebul olunmusdur Bu tebeqeden sonra qazlarin isiq sacmayacaq qeder soyuq ya da cox ince oldugu tebeqe gelir Gunesin nuvesi ulduzun hecminin 10 ne kutlesininse 40 ne beraberdir Gunesin daxili birbasa gorule bilmir ve Gunes elektromaqnit sualara qarsi matdir Buna baxmayaraq seysmik dalgalardan istifade ederek Yerin daxili qurulusunu mueyyen etmek mumkun oldugu kimi helioseysmik dalgalardan da istifade ederek Gunesin daxilinden kecen tezyiq dalgalari vasitesi ile onun daxili qurulusunu olcmek ve musahide etmeye calisilir Gunesin komputer modeli de onun daxili qurulusunu oyrenmek ucun nezeri vasite kimi istifade olunur Nuve Gunesin nuvesi merkezinden 0 2 Gunes radiusuna qeder davam edir Nuvenin sixligi teqriben 150000 kq m Yerin sixligindan 150 defe cox istiliyi ise 15 6 milyon C dir SOHO missiyasindan ing Solar and Heliospheric Observatory elde olunan melumatlara gore nuve sualanma zonasina nezeren daha suretle firlanir Gunesin enerjisi reaksiyasi sebebinden hidrogenin heliuma cevrilmesi neticesinde yaranir Nuvede geden reaksiya sebebinden burada yuksek derecede istilik yaranir Gunesin diger qatlari nuveden ayrilan istilik neticesinde isinir Gunesin merkezinden ayrilan istilik qatlari kecerek sethe catir ve buradan Gunes isigi ve hisseciklerin kinetik enerjisi seklinde bosluga yayilir Gunesde serbest sekilde movcud olan teqriben 8 9 1056proton Hidrogen nuvesi her saniye teqriben 3 4 1038 helium nuvesine cevrilir Bu cevrilme sebebinden saniyede 384 6 yottawatt 3 846 1026 W ya da 9 1192 1010 meqaton TNT enerji meydana cixir Nuvede geden nuve birlesmesi reaksiyasinin sureti sixliq ve istilikle yaxindan baglidir Nuve birlesmesi reaksiyasinin sureti oz ozunu tenzimleyen tarazliga sahibdir Reaksiya suretlenerse nuve xarici tebeqelere dogru genislenir ve bunun neticesinde reaksiyanin sureti yeniden azalaraq tenzimlenir Eger reaksiyanin sureti azalarsa nuve daralir ve bunun neticesinde reaksiyanin sureti artaraq yeniden tenzimlenir Nuve reaksiyalari neticesinde meydana cixan yuksek enerjili fotonlar Gunes plazmasinin bir nece millimetri terefinden udulur ve yeniden tesadufi istiqametlerde cox az enerji itirerek yayilir Bu sebebden de onlarin Gunesin sethine catmasi uzun muddet cekir Bu muddet 10 000 ilden 170 000 ile qeder davam ede biler Konveksiya zonasindan sethe dogru istiqametlendikden sonra fotonlar gorunen isiq olaraq sethden ayrilir Neytrinolar da nuve reaksiyalari neticesinde meydana cixir ancaq fotonlarin eksine olaraq nadir hallarda madde ile reaksiyaya girir Bu sebebden de demek olar ki hamisi Gunesden ayrila bilir Uzun iller boyunca Gunesden ayrilan neytrino miqdarinin hecmi nezeri olaraq dusunulen miqdardan 3 defe daha az olculurdu Bu uygunsuzluq neytrinolarin titreme tesirlerinin kesf olunmasi ile hellini tapdi Gunes heqiqeten de nezeri olaraq dusunulen miqdarda neytrino meydana cixarir ancaq neytrino olcen cihazlar bunlarin ni olce bilmir Bunun sebebi neytrinolarin kvant saylarini deyisdirmesidir Sualanma zonasi Sualanma zonasi teqriben 0 2 Gunes radiusundan 0 7 Gunes radiusuna qeder davam eden zonadir Bu zonada yerlesen madde nuvedeki yuksek istiliyi kenara dasiyacaq qeder isti ve sixdir Bu zonada istilik sepilmesi yoxdur Yukseklik artdiqca madde soyusa da istilik seviyyesi adiabatik kenarlasma nisbetinden az oldugu ucun istilik paylanmasi olmur Istilik sualanma yolu ile oturulur Hidrogen ve helium ionlari fotonlari meydana cixarir Fotonlar diger maddeler terefinden udulmadan bir qeder yol qet edir Bu yolla enerji cole dogru cox yavas sekilde hereket edir Tekoklayn Tekoklayn serheddinde teqriben 0 7 Gunes radiusunda Gunesin diferensial rotasiyasi baslayir Sualanma zonasi ve Konveksiya zonasi arasinda Tekoklayn adlanan araliq qat vardir Burada sualanma zonasinin monoton donusu ile konveksiya zonasinin merheleli donusu arasinda meydana cixan ani deyisiklik boyuk qirilmaya sebeb olur Tekoklaynin olcusu ekvator yaxinliginda rt 0 693 0 003 R 60 de ise rt 0 717 0 003 R olub sferoid formasindadir Zonanin qalinligi teqriben rt 0 04 olcusundedir Bu zona rt 0 713 0 003 R de yerlesir ve bu gune qeder Gunes enliyinde deyisdiyi musahide olunmamisdir Konveksiya zonasi Gunesin xarici tebeqesinde yeni radiusunun 0 7 heddinden kenarda qalan hissesinde plazma istiliyi cole dogru sualanma yolu ile cixaracaq qeder six ve isti deyildir Neticede isti sutunlarin fotosfere dogru madde dasidigi istilik yayilmasi seklinde konveksiya hadisesi bas verir Sethe yaxinlasan madde nisbeten soyuyaraq yeniden Konveksiya bolgesinin dibine cokur ve Sualanma zonasindan gelen istilikle yeniden isinir ve bu proses dovri sekilde davam edir Konveksiya zonasinda yerlesen termal sutunlar Gunesin sethinde mueyyen izler buraxir Gunesin daxili tebeqelerinin sethe en yaxin yerlesen tebeqesi olan bu bolgedeki donen istilik yayilmasi kicik olculu dinamo emele getirerek Gunesin her yerinde simal ve cenub maqnit qutbleri yaradir Fotosfer Deniel K Inouye Gunes Teleskopu DKIST vasitesile cekilmis Gunesin sethinin yuksek keyfiyyetli sekli Fotosfer Gunesin gorunen sethinin altinda yerlesen isiga qarsi mat olan tebeqedir Fotosfer uzerinde gorunen gunes isigi kosmik bosluga serbest sekilde yayilir ve enerjisi Gunesden uzaqlasir Matliqda olan deyisiklik gorunen isigi asanliqla udan H ionlarinin miqdarinin azalmasidir Buna baxmayaraq gorunen isiq elektronlarin hidrogen atomlari ile H ionlari emele getirmek ucun reaksiyaya girmesi neticesinde meydana cixir Fotosfer teqriben 10 100 km qalinligi ile Yerdeki havadan daha az matdir Fotosferin ust hissesinin alt hissesinden soyuq olmasi sebebinden Gunesin ortasi kenarlarina nezeren daha parlaq gorunur Fotosferin hissecik sixligi teqriben 1023 m 3 dir Bu da Yer atmosferinin deniz seviyyesindeki hissecik sixliginin 1 i qederdir Fotosferin ilk optik spektr musahideleri zamani bezi udma xetlerinin o dovrde Yerde bilinen hec bir maddeye aid olmadigi melum oldu 1868 ci ilde Cozef Norman Loker bunun yeni elemente aid oldugu nezeriyyesi ile cixis etdi ve yeni elementin adini yunan mifologiyasinda Gunes tanrisi olan Heliosdan tesirlenerek helium qoydu Bundan teqriben 25 il sonra helium Yerde elde oluna bildi Atmosfer source source source source source source source Gunes sethinde bas veren proturbulans video Gunesin Fotosferinden kenarda qalan bolumlerine umumilikde Gunes atmosferi deyilir Radio dalgalardan gorunen isiga ve qamma sualarina qeder olan elektromaqnit spektrde isleyen teleskoplarla gorule bilir Bu tebeqe bes esas bolgeden ibaretdir Istiliyin enis bolgesi Xromosfer Kecid bolgesi Gunes taci ve Heliosfer Gunesin xarici atmosferi sayilan Heliosfer qati Plutonun orbitinden cox uzaga Heliopausa qeder davam edir Heliopausda ulduzlararasi bosluqla sok dalgasi seklinde serhed emele gelir Xromosfer Kecid bolgesi ve Gunes taci Gunesin sethinden daha istidir Bunun sebebi tam olaraq subut olunmasa da elde olunan melumatlar Gunes tacini iside bilecek qeder enerjiye sahib oldugunu gosterir Gunesin en soyuq bolgesi Fotosferin teqriben 500 km uzerinde yerlesen istiliyin enis bolgesidir Burada istilik teqriben 4100 K e beraberdir Bu bolge karbonmonoksid ve su kimi sade molekullarin udulma spektrleri ile askarlana bileceyi qeder soyuqdur Hinodenin Gunes Optik Telesopu ile 12 yanvar 2007 ci ilde cekilen sekilde deyisik maqnit qutblesmesine sahib olan bolgeleri baglayan plazmanin ipebenzer formasi gorunur Isiliyin enis bolgesinin uzerinde 2000 km qalinliginda yayilma ve udulma xetlerinin genis yayildigi tebeqe yerlesir Bu tebeqenin Xromosfer adlandirilmasinin sebebi Gunes tutulmalarinin evvelinde ve sonunda bu bolgenin rengli isiq olaraq gorulmesidir Xromosferin istiliyi kenara yaxinlasdiqca artir ve en ust bolgede 20000 K e catir Xromosferin uzerinde istiliyin cox suretle 20000 K den 1 milyon K e catdigi Kecid bolgesi vardir Istiliyin artmasinin sebebi bolgede olan heliumun yuksek istilik sebebinden ionlasmis fazaya kecmesidir Kecid bolgesi konkret mueyyen yukseklikde formalasmir Daha cox Xromosferde yerlesen iyneyebenzer ve yumagabenzer formalarin etrafinda hilal formasi emele getirir ve daima xaotik hereketdedir Kecid bolgesi Yerden asanliqla gorunmese de kosmosdan elektromaqnit spektrin ultrabenovseyi hissesine qeder hessas cihazlar terefinden asanliqla gorule biler Gunes taci hecmine gore Gunesden daha boyuk olan xarici atmosfer qatidir Gunes taci butun Gunes sistemi ve Heliosferi ehate eden Gunes kuleyine hamar sekilde kecid edir Gunes tacinin Gunes sethine yaxin olan alt hisselerinde hisseciklerin sixligi 1014 1016 m 3 istilikse en isti bolgelerinde 8 20 milyon Kelvindir Heliosfer teqriben 20 Gunes radiusuna qeder olan bolgeden Gunes sisteminin sonlarina Heliopausa qeder davam edir Heliosferin serhedlerinin mueyyen olunmasi Gunes kuleyinin superalfvenik axisa sahib olmasi yeni bu axisin Alfven dalgalarinin suretinden daha cox olmasi ile mueyyen olunur Bu serheddin xaricindeki turbulans ya da dinamik quvveler Gunes tacinin formasina tesir gostermir cunki melumat ancaq Alfven dalgalarinin sureti ile yayila bilir Gunes kuleyi daima Heliosferin xaricine dogru yayilir ve Gunesden teqriben 50 AV mesafede Heliopausla toqqusana qeder Gunesin maqnit sahesini spiral formasina salir 2004 cu ilin dekabr ayinda Voyager 1 kosmik aparatinin Heliopaus olduguna inanilan bir sok dalgasini kecdiyi bildirildi Her iki Voyager missiyasina aid olan kosmik gemi de serhedde yaxinlasdiqca daha yuksek seviyyede enerji yuklu zerreciklerin varligini qeyd etmisdi TerkibiEsas elementlerin pay nisbeti asagidaki kimidir Hidrogen 73 46 Helium 24 85 Agir elementler 1 1968 ci ilde belcikali alim Litium Berillium ve Borun pay nisbetinin evvel dusunulen miqdardan daha cox oldugunu askarlamisdir 2005 ci ilde uc alim Neon miqdarinin evvel dusunulen miqdardan daha cox oldugunu helioseysmik musahidelere esaslanaraq iddia etmisdir 1986 ci ile qeder Gunesin helium terkibinin Y 0 25 oldugu dusuncesi genis kutle terefinden qebul olunmusdu ancaq bu tarixde iki alim Y 0 279 miqdarinin daha dogru oldugunu iddia etmisdir 1970 ci illerde bir cox elmi tedqiqatda diqqet Gunesdeki metal elementlerinin nisbeten cox olmasina cemlendi Tek ionlu metal elementlerinin gf deyerleri ilk defe 1962 ci ilde kesf olundu ve deqiqlesdirilmis f deyerleri 1976 ci ilde hesablandi Kobalt ve Manqan kimi bezi metal elementlerinin miqdar tedqiqatlari cox ince qurulusa sahib olmalari sebebinden cetindir Gunesdeki elementlerin yayilmasi bir cox faktorla baglidir Meselen cazibe quvvesi sebebinden helium kimi nisbeten agir elementler Gunesin merkezine yaxin olarken hidrogen kimi nisbeten yungul elementler xarici tebeqelere dogru yayilir Xususile Gunesin icinde heliumun yayilmasi diqqeti celb edir Heliumun yayilma prosesinin getdikce suretlendiyi melum olmusdur Gunesin xarici tebeqesi olan Fotosferin terkibi Deyterium Litium Bor ve Berillium xaric olmaqla Gunes sisteminin meydana gelmesi prosesindeki kimyevi terkiblere numune hesab olunur Gunes dovreleriGunes lekeleri ve Gunes lekesi dovreleri 1975 2005 ci illerde olculen Gunes dovrelerinin deyismeleri Uygun filtirleme ile Gunes musahide olunarken diqqeti ilk ceken etrafina gore daha soyuq olmasi sebebinden tund gorunen ve mueyyen serhedlere sahib olan Gunes lekeleri guclu maqnit quvvelerinin istilik yayilmasina mane oldugu ve isti olan ic bolgelerden sethe dogru enerji axisinin azaldigi intensiv maqnit aktivliyinin oldugu bolgelerdir Maqnit sahesi Gunes tacinin hedden artiq isinmesine sebeb olur ve intensiv Gunes proturbulanslari ile Gunes tacinda kutle firlanmasina sebeb olan aktiv bolgeler meydana getirir Gunes lekeleri Gunesin uzerinde gorunen lekelerin sayi sabit deyildir ancaq Gunes dovresi deyilen 11 illik bir periodda deyisiklik musahide olunur Dovrenin tipik minimum vaxtinda cox az leke gorunur ve hetta bezen hec gorunmur Bu dovrde gorunen lekeler yuxari enliklerde yerlesir Dovre davam etdikce Sporer qanununa uygun olaraq lekelerin sayi artir ve onlar ekvatora dogru yaxinlasir Gunes lekeleri adeten zidd iki maqnit qutbune sahib olan cutler seklinde var olur Esas Gunes lekesinin maqnit qutblesmesi her Gunes dovresinde deyisir Buna gore de bir dovrede simal maqnit qutbune sahib olan leke novbeti dovrede cenub maqnit qutbune sahib olur 250 il erzinde musahide olunan Gunes lekelerinin deyisme dovreleri 11 illik Gunes dovresi musahide olunur Gunes dovresinin planetar boslugun veziyyeti ve Yerin iqlimine ciddi tesirleri vardir Gunes aktivliyinin minimum oldugu vaxtlar daha soyuq tempraturla normadan daha uzun muddet davam eden Gunes dovreleri ise daha isti tempraturlarla elaqelendirilir XVII esrde Gunes dovresinin bir nece on il boyunca tamamile dayandigi musahide olunmusdur Bu dovrde cox az Gunes lekesi gorunmusdur ya da Maunder minimumu olaraq bilinen bu dovrde Avropada cox soyuq tempraturlar qeyde alinmisdir Daha da evvellere aid oxsar minimum dovrleri agac halqalarinin musahide olunmasi ile mueyyen olunmus ve bu dovrlerde normadan daha az olan qlobal istilik musahide olunmusdur Mumkun uzun muddetli dovre Yeni nezeriyye ile Gunes nuvesindeki maqnit deyiskenliklerinin 410 00 ya da 100 000 illik periodlarda deyisikliklere sebeb oldugunu iddia olunur Bu nezeriyye Buz dovrlerini Milankovic dovrelerinden daha yaxsi izah edir Astrofizika sahesindeki coxlu nezeriyye kimi bu da birbasa sinaqdan kecirile bilmir Nezeri problemlerGunesin neytrino problemi Uzun muddet erzinde Yerde musahide edilen Gunesden gelen neytrinolarin sayi standart Gunes modeline gore dusunulen sayin yarisi ile ucde biri arasinda deyisirdi Bu ziddiyyet Gunes neytrino problemi olaraq taninir Problemi hell etmek ucun teqdim edilen nezeriyyeler ya Gunesin daxili istiliyini azaldaraq daha az neytrino axisini izah etmeye calisirdi ya da Gunesden Yere catana qeder neytrinolarin deyisikliye ugrayaraq melum olmayan tau ve muon neytrino hisseciklerine cevrildiyini iddia edirdi 1980 ci illerde neytrino axisini mumkun qeder deqiq olcmek ucun Sadberi ve Kamiokande kimi neytrino musahide resedxanalari insa edildi Bu resedxanalardan elde olunan neticeler neytrinolarin cox az sukunet kutlesine malik oldugunu ve heqiqeten de cevrildiklerini gosterdi Hetta 2001 ci ilde Sadberi Neytrin Resedxanasi birbasa uc nov neytrinonu de askarlamagi bacardi ve Gunesin neytrino axisinin standart Gunes modeline uygun oldugunu mueyyen etdi Neytrino enerjisi sebebinden Yerde musahide olunan neytrinolarin ucde biri elektron neytrinolaridir Bu nisbet maddede neytrino cevrilmesini izah eden madde tesiri olaraq da taninan Mixayev Smirnov Volfensteyn tesiri ile texmin edilen nisbete uygundur Buna gore de Gunes neytrino problemi artiq hell olmusdur Gunes tacinin isinme problemi Gunesin optik sethi olan Fotosfer teqriben 6000 K istiliye malikdir Onun uzerinde istiliyi 1 2 milyon Kelvine catan Gunes taci yerlesir Gunes tacinin bu qeder isti olmasinin sebebi kimi Fotosferden aldigi istilikle yanasi basqa menbenin de oldugu gosterilir Gunes tacini isitmek ucun lazim olan enerjinin Fotosferin altinda olan Konveksiya zonasindaki turbulanslar oldugu dusunulmus ve Gunes tacinin nece isindiyi ile bagli iki esas nezeriyye teklif olunmusdur Bunlardan birincisi dalga isinmesidir Konveksiya zonasindaki turbulansli hereket ses cazibe quvvesi ve maqnetik hidrodinamik dalgalar meydana cixarir Bu dalgalar yuxari dogru hereket edir ve Gunes tacinda dagilaraq enerjilerini muhitdeki qaza istilik olaraq oturur Ikincisi ise maqnetik isinmedir Bu nezeriyyeye gore Gunes taci Fotosferde hereketin daimi olaraq meydana getirdiyi maqnetik enerjinin sebeb oldugu proturbulans ve daha kicik olan sebebler neticesinde isinir Hal hazirda dalgalarin tesirli sekilde istilik yayma funksiyasi olub olmadigi aydin deyildir Alfven dalgalari istisna olmaqla butun dalgalarin Gunes tacina catmadan dagildiqlari melum olmusdur Alfven dalgalari da Gunes taci da asanliqla dagilmir Hal hazirda tedqiqatlarda diqqet esasen protuberanslar yolu ile isinmelere cemlenmisdir Gunes taci isinmesini izah etmek ucun mumkun olan yanasmalardan biri de kicik ve davamli puskurmelerdir ki onlar hele de tedqiq olunmaqdadir Sonuk genc Gunes problemi Gunes inkisafinin nezeri modelleri 2 5 3 8 milyard il evvel Gunesin indikinden 75 daha az parlaq oldugunu gosterir Bu qeder zeif ulduz Yerde suyun movcudluguna uygun serait yaratmayacagindan heyatin da inkisaf etmemesi lazimdi Buna baxmayaraq geoloji subutlar Yerin tarixen sabit istilikde qaldigini gosterir Hetta genc Yer indikinden daha isti idi Alimler bunu qedimde Yerde daha cox istixana effekti yaranmasina sebeb olacaq qazlarin metan ammonyak ve s movcudlugu ile elaqelendirir Bu qazlar Gunesden gelen az enerjini saxlayaraq istiliyi tarazlayirdi Maqnit sahesiGunesin donen maqnit sahesinden tesirlenen Heliosferik axin laylari Gunesdeki butun maddeler yuksek istilik sebebinden qaz ve plazma halindadir Bu sebebden de Gunes ekvatorda yuxari enliklere nisbeten daha suretle donur Ekvatorda bu firlanma 25 gun qutblere yaxin enliklerde ise 35 gun davam edir Bu merheleli firlanma sebebinden maqnit sahesi xetleri zamanla qivrilaraq maqnit sahesi halqalari meydana getirmisdir Bu da meydana gelmesine ve Gunes protuberaslarin yaranmasina sebeb olur Bu qivrilma hereketi Gunes dinamosunun meydana gelmesine ve 11 illik Gunes dovresi muddetinde Gunesin maqnit sahelerinin deyismesine sebeb olur Gunesin donen maqnit sahesinin planetlerarasi muhitdeki plazmaya tesiri Heliosferik axin laylarini meydana getirir Bu laylar ferqli istiqametleri gosteren maqnit sahelerini ayirir Eger kosmos vakuum olsa idi Gunesin 10 4tesla dipol sahesi uzaqligin kubu ile azalaraq 10 11 olacaqdi Buna baxmayaraq peyk musahideleri bunun 100 defe daha guclu oldugunu ve 10 9 qiymetinde oldugunu gostermekdedir Maqnitlesmis Hidrodinamik MHD nezeriyye maqnit sahesi icindeki kecirici muhitin yene maqnit sahesi yaradan elektrik axinlarina sebeb oldugunu bildirir Buna gore de MHD dinamo kimi hereket edir MovqeyiGunesin Sud Yolu qalaktikasindaki movqeyi Gunes teqriben 100000 isiq ili olcusunde olan ve icinde 200 milyarda qeder ulduz olan Sud Yolu qalaktikasinda yerlesir Gunes Sud Yolunun deyilen xarici spiral qollarindan birinin icindedir Gunesin Qalaktika merkezinden uzaqligi teqriben 25 28 min isiq ilidir Gunesin Sud Yolundaki sureti teqriben 220 km s ye beraberdir ve tam dovresini 225 250 milyon ile basa vurur Bu dovre Gunesin Qalaktik ili olaraq qebul olunmusdur Gunesin qalaktika icindeki movqeyi boyuk ehtimalla Yerde heyatin movcud olmasina sebeb olmusdur Gunesin orbiti teqriben daire formasindadir ve spiral qollarla eyni surete sahibdir yeni nadir hallarda spiral qollarin icinden kecir Spiral qollar tehlukeli ifrat yeni ulduzlarin daha six sekilde movcud oldugu bolgedir Bu xususiyyet Yerde heyatin formalasa bilmesi ucun cox uzunmuddetli qerarliliq dovrelerini temin etmisdir Bundan basqa Gunes qalaktika merkezinin ulduzlarla dolu olan yerinden de uzaqdir Gunes qalaktika merkezine yaxin yerlesse idi yaxindaki ulduzlarin cazibe quvvelerinin tesirleri Oort buludunda olan goy cismlerine tesir gosterer ve Daxili Gunes sisteminde daha cox kometanin dolasmasina serait yaradardi Qalaktika merkezinin six sualanmasi da Yerde murekkeb heyat novlerinin yaranmasinin qarsisini ala bilerdi Astronomlarin yanasmalarina gore Gunesin indiki movqeyinde bele yaxin kecmisde yaranmis ifrat yeni ulduzlar radioaktiv toz denecikleri ve kometa oxsari goy cismlerini Gunes sistemine gondermekle son 35000 ilde Yerdeki heyata menfi tesir gostere biler Yaxin etrafi temsili tesviri Gunesin qalaktikada yerlesdiyi movqenin yaxin etrafi yerlesen Yerli qabarcigin teqriben 30 isiq ili genisliyinde olan sahesidir ulduzlararasi boslugun icinde yerlesen qum saati formasinda olan ve teqriben 300 isiq ili genisliyindeki bir bosluqdur Qabarciq yaxin kecmisde meydana gelmis ifrat yeni ulduzlarin mehsulu olan yuksek istiliye sahib plazma ile ortulmusdur Gunesin ulduzlararasi bosluqda hereket etdiyi yol ustundeki zirve noqtesi Lira burcunun en parlaq ulduzu olan Veqanin oldugu yondedir Gunese on isiq ili qeder uzaqliqdaki sahelerde nisbeten az ulduz vardir Bunlardan en yaxini Gunese 4 4 isiq ili uzaqliqda yerlesen Alfa Sentavr uclu ulduz sistemidir Alfa Sentavr A Alfa Sentavr B ulduzlari Gunese oxsayan bir birine yaxin cut ulduzlardir olaraq da taninan qirmizi cirtdan tipli Alfa Kentavr C bu cut ulduza 0 2 isiq ili uzaqliqdaki orbitde hereket edir Bunlardan basqa 5 9 isiq ili uzaqliqda tipli 7 8 isiq ili uzaqliqda qirmizi cirtdan olan ve 8 3 isiq ili uzaqliqda qirmizi cirtdan olan ulduzlari yerlesir Gunese on isiq ili mesafeden daha yaxin olan en boyuk ulduz ondan iki defe cox kutleye sahib olan Siriusdur Bu ulduzun orbitinde Sirius B adli tipli ulduz donur Bunlardan basqa Gunesden 8 7 isiq ili mesafede ikili qirmizi cirtdan tipli ulduz sistemi olan ve 9 7 isiq ili uzaqliqda yerlesen qirmizi cirtan tipli ulduz olan Ross 154 ulduzunu gostermek olar Gunese oxsayan en yaxin ulduz 11 9 isiq ili uzaqliqda yerlesen ulduzudur Kutlesi Gunesin kutlesinin 80 i parlaqligi ise Gunesin parlaqliginin 60 i qederdir Gunese en yaxin planet sistemine sahib olan ulduz 10 5 isiq ili uzaqliqda yerlesen Gunesden daha az parlaq ve daha qirmizi olan ulduz sistemidir Varligi subut olunan tek planeti nin kutlesi teqriben Yupiterin 1 5 qati qederdir Epsilon Eridani B oz ulduzu etrafinda tam dovreni 6 9 ile basa vurur MusahidesiQedim dovrler Skandinav Tunc dovru mifologiyasinin onemli hissesi olduguna inanilan at terefinden cekilen Trundholm Gunes arabasi heykeli Goyde parlaq disk kimi gorunen Gunesin ufuq xettinin uzerinde olarken gunduz olmayarkense gece oldugu anlayisi insanin Gunes haqqindaki en ilkin dusunceleri idi Qedim dovrun medeniyyetlerinde Gunesin tanri olduguna ya da diger fovqel tebiet hadiselerine sebeb olduguna inanilirdi Cenubi Amerikada yerlesen Ink ve indiki Meksika erazisinde yerlesen Astek medeniyyetlerinin dini inancinin merkezinde Gunes inanci dayanirdi Bir cox qedim abide Gunesle bagli fenomenler sebebinden insa olunmusdur Meselen meqalit tikililer olduqca deqiq sekilde gundonumunu gosterir En taninmis meqalit tikililer Nabta Playa ve Stounhencdir Meksikadaki Cicen Itsada yerlesen El Kastillo piramidasi yaz ve payiz gece gunduzun beraberliyi gununde pillekanlarindan yuxari ilanlarin cixdigini gosteren kolgeler gorunecek sekilde tikilmisdir O dovrde sabit hesab olunan ulduzlara gore Gunes ekliptik boyunca Zodiakdan kecerek bir il erzinde dovresini tamamlayirmis kimi gorunurdu Bu sebebden de qedim yunan alimleri terefinden Gunes yeddi planetden biri hesab olunurdu Heftenin gunlerine de bu sebebden yeddi planetin adi verilmisdi Gunes bazar gununu temsil edirdi Elmi musahideler Gunes haqqinda ilk elmi izah veren insanlardan biri qedim yunan alimi Anaksaqordur O Gunesin Heliosun arabasi olmadigini ve Peloponnesden bele daha boyuk olan neheng yanan metal top oldugunu demisdir Bu dusunceni teblig elediyi ucun hakimiyyetdekiler terefinden hebs olunmus ve baresinde olum hokmu verilmisdir Buna baxmayaraq Periklin mudaxilesi neticesinde buraxilmisdir Yerle Gunes arasindaki uzaqligi ilk defe hesablayan III esrde yasamis Eratosfen olmusdur Onun hesabladigi 149 milyon km mesafe bu gun de qebul olunan mesafe ile eynilik teskil edir Heliosentrik sistem nezeriyyesini ortaya atan Nikolay Kopernik Planetlerin gunes etrafinda hereket etmesi nezeriyyesi ilk defe qedim yunan alimi Samoslu Aristarxus ve hindli alimler terefinden ortaya atilmisdir Daha sonralar planetlerin Gunes etrafinda hereket etmesi meselesini Cordano Bruno da dile getirmisdir Bu iddiasi sebebinden inkvizisiya mehkemesinin verdiyi ceza ile tonqalda yandirilmisdir XVI esrde elmi esaslandirma ile Nikolay Kopernik de planetlerin Gunes etrafinda hereket etdiyini qeyd etmisdir XVII esrde teleskopun kesf olunmasindan sonra Gunes lekeleri Qalileo Qaliley ve diger alimler terefinden musahide olunmusdur Qalileo Qaliley Qerb medeniyyetinde Gunes lekelerinin melum olan ilk musahidesini aparmisdir O bu lekelerin Gunesle Yer arasinda hereket eden planetler olmadigini onlarin Gunesin sethinde oldugunu iddia etmisdir Gunes lekeleri Cindeki qedim Xan sulalesi dovrunden musahide olunur ve haqqinda qeydler yazilirdi 1672 ci ilde Covanni Kassini ve Marsla olan uzaqligi mueyyenlesdirdi Dolayi yolla Gunese qeder olan mesafeni de hesabladilar Isaak Nyuton Gunes isiginin prizmadan kecmesini musahide etdi ve isigin bir nece rengden ibaret oldugunu kesf etdi 1800 cu ilde Vilyam Hersel Gunes spektrinin qirmizi bolmesinin kenarinda infraqirmizi sualanmani kesf etdi 1800 cu illerde Gunesin spektr musahidesinde inkisaf bas verdi spektr uzerinde spektr xetlerinin ilk musahidelerini heyata kecirdi Spektr uzerindeki en guclu spektr xetlerinin adi hal hazirda Fraunhofer xetleri olaraq taninir Gunesden gelen isigi spektr genislendirdiyi zaman isigin gorunmeyen renglerini gormek mumkundur Muasir elm dovrunun evvellerinde Gunesin enerjisinin menbeyi hele de sirr kimi qalmaqda idi Uilyam Kelvin Gunesin icinde saxladigi istiliyin sualanan ve soyuyan maye halinda oldugunu iddia etdi Uilyam Kelvin ve sonralar enerji istehsalini izah etmek ucun Kelvin Helmholtz qaydasini teklif etmisdir 1890 ci ilde Gunes spektrinde heliumu kesf eden Cozef Norman Loker Gunesin formalasmasi ve inkisafi ile bagli kometalara esaslanan nezeriyye ortaya atmisdir 1904 cu ile qeder meselenin subut olunmus helli olmadi Ernest Rezerford gunesin enerji istehsalinin daxili istilik menbeyi ile davam ede bileceyini ve bunun da radioaktivlik sebebinden ola bileceyini bildirdi Buna baxmayaraq Gunes enerjisinin menbeyi ile bagli en onemli subutu kutle ve enerjinin ekvivalentliyinin meshur dusturu olan E mc ile Albert Eynsteyn vermisdir 1920 ci ilde gunesin nuvesinde olan tezyiq ve istiliyin hidrogeni heliuma cevirecek nuve birlesmesi reaksiyasi ucun yeterli oldugunu kutledeki deyisiklikden de enerji meydana cixacagi yanasmasini teklif etmisdir 1925 ci ilde terefinden Gunesde hidrogenin ustun oldugu tesdiq olmusdur Nezeri nuve birlesmesi anlayisi 1930 cu illerde astrofizikler ve terefinden inkisaf etdirilmisdir Hans Bete gunesin enerjisini temin eden iki esas nuve reaksiyasini hesablamisdir 1957 ci ilde terefinden Ulduzlarda elementlerin sintezi adli meqale yazildi Meqalede Kainatdaki elementlerin gunes kimi ulduzlarin icinde sintezlendiyi subutlari ile gosterilmisdi Kosmik missiyalar source source source source source source source Gunesin ultrabenovseyi musahidesi zamani cekilen Ay tranziti video SDO terefinden cekilen boyuk geomaqnit qasirga 13 mart 2012 Gunesi musahide etmek ucun hazirlanan ilk kosmik gemiler NASA terefinden hazirlanmis ve kosmik gemileridir Bu kosmik gemiler teqriben Gunesden Yer mesafesine qeder olan orbitde qalaraq Gunes kuleyi ve Gunesin maqnit sahesinin ilk etrafli olcmelerini heyata kecirdi Xususen de Pioner 9 uzun muddet musahide apardi ve 1987 ci ile qeder melumat gondermeye davam etdi 1970 ci illerde kosmik gemisi ve Apollo Teleskopu alimlere Gunes kuleyi ve Gunes taci ile bagli yeni melumatlar verdi ABS ve Almaniyanin ortaq ortaq isi olan Helios 1 kosmik gemisi perigeliy istiqametinde Merkurinin orbitine gire bilecek sekilde hereket edirdi NASA terefinden 1973 cu ilde kosmosa buraxilan Skaylab kosmik stansiyasinin icinde Apollo Teleskopu deyilen Gunes musahide modulu da vardi Skaylab Gunesin Kecid bolgesinin ve Gunes tacinin ultrabenovseyi sualanmasinin ilk musahidelerini heyata kecirmisdi Bunun neticesinde Gunes tacindan kutle puskurmeleri ve hal hazirda sebeb kimi Gunes kuleyi gosterilen Gunes taci delikleri kesf olunmusdur 1980 ci ilde NASA terefinden kosmik gemisi kosmosa buraxildi Bu kosmik gemi Gunes aktivliyi dovrunde proturbulanslarda meydana cixan qamma Rentgen ve ultrabenovseyi sualari musahide etmek ucun hazirlanmisdi Buna baxmayaraq kosmosa buraxildiqdan bir iki ay sonra elektronik sehv neticesinde kosmik gemi gozleme veziyyetine girdi ve uc il bu sekilde qaldi 1984 cu ilde Celencer STS 41C missiyasi terefinden kosmik gemi tapilaraq temir olundu 1989 cu ilin iyun ayinda Yer atmosferine daxil olana qeder Solar Maksimum kosmik gemisi minlerle Gunes taci sekili ceke bildi 1991 ci ilde Yaponiyanin kosmosa buraxdigi kosmik gemisi Gunes isigi Rentgen dalga tezliyinde proturbulanslari musahide etdi Kosmik gemiden elde olunan melumatlar neticesinde alimler deyisik tipde proturbulanslari askarladilar Bundan basqa aktivliyin zirvede oldugu bolgelerden uzaqda olan Gunes tacinin da evvel dusunulenin eksine olaraq daha dinamik ve aktiv oldugu melum oldu Yohkoh butov bir Gunes dovresini musahide ede bildi ancaq 2001 ci ilde Gunes tutulmasi erzinde gozleme veziyyetine kecdi ve Gunesle olan elaqeni itirdi 2005 ci ilde Yerin atmosferine daxil olarken yanaraq yox oldu SDO terefinden cekilen proturbulans 31 avqust 2012 Gunesle bagli en onemli kosmik missiyalardan biri de Avropa Kosmik Agentliyi ve NASA terefinden ortaq sekilde heyata kecirilen ve 2 dekabr 1995 ci ilde kosmosa buraxilan ing Solar and Heliospheric Observatory missiyasidir Evvelce iki illik missiya ucun planlanan SOHO 10 ilden daha artiq muddet erzinde fealiyyet gostermisdir Bu missiya ugurlu oldugunu subuta yetirdikden sonra onun davami kimi 2010 cu ilde SDO ing Solar Dynamics Observatory missiyasi fealiyyete baslamisdir Yerle Gunes arasinda Laqranj noqtesine yerlesdirilen SOHO kosmosa buraxildigi dovrden ferqli dalga tezliklerinde Gunesin tesvirlerini Yere catdirdi Birbasa Gunesi musahide etmesinden basqa SOHO terefinden Gunese yaxinlasan kicik kometalar da musahide olunmusdur STEREO terefinden cekilmis Gunesin cenub qutbu 2007 Sadalanan kosmik gemilerin hamisi Gunesi ekliptik uzerinden izlemisdir yeni tekce ekvator hissesinin etrafli tedqiqati movcud idi 1990 ci ilde Gunesin qutb bolgelerini musahide etmek ucun kosmik gemisi ing Ulysses kosmosa buraxildi Evvelce Yupitere dogru irelileyen kosmik gemi Yupiterin cazibe quvvesinin tesiri ile ekliktipin uzerindeki orbite yerlesdi Bu kosmik gemi terefinden tesadufen Yupiterle toqqusan Soumeykr Levi kometasi musahide olundu Ulises planlanan orbitine daxil olduqdan sonra Gunes kuleklerini musahide etmeye ve yuxari enliklerdeki maqnit sahesi quvvesini mueyyen elemeye basladi Yuxari enliklerden ayrilan Gunes kuleyinin gozlenenin eksine olaraq daha asagi suretli 750 km san oldugu melum oldu Bundan basqa yuxari enliklerden ayrilan qalaktik kosmik sualanmalar sacan boyuk maqnetik dalgalarin varligi mueyyen oldu Fotosferde olan elementlerin bollugu Gunesin isiq spektri musahide olunaraq mueyyen olunmusdu ancaq Gunesin daxilinin terkibi o qeder de yaxsi bilinmirdi Gunes kuleyinden numune getire bilmesi ucun hazirlanan Genezis kosmik gemisi alimlerin Gunes maddesinin terkibini birbasa olcmesi ucun nezerde tutulmusdu 2004 cu ilde Genezis Yere qayitdi ancaq enis vaxti parasutlerden biri acilmadigi ucun aparat zerer gordu Hedden artiq olan zerere baxmayaraq bezi yararli numuneler elde oluna bildi 2006 ci ilin oktyabr ayinda STEREO kosmik gemisi ing The Solar Terrestrial Relations Observatory kosmosa buraxilmisdir Bu kosmik gemiden istifade olunaraq Gunes tacidan ayrilan maddelerin stereoskopik sekilleri cekilmisdir Gunesin musahidesinin goze zererleriGunesin Beynelxalq Kosmik Stansiyasindan musahidesi Gunes isigi cox parlaqdir ve adi gozle qisa muddet erzinde Gunese baxmaq gozu acisdira biler ancaq normal gozler ucun zererli deyildir Gunese birbasa baxdiqda gozde ulduzabenzer parlamalar meydana gelir ve kecici yarikorluga sebeb olur Eyni zamanda gozun retinasina 4 millivatt isiq dusmesine ve belelikle retinanin yungulce isinerek gozlerin zerer gormesine sebeb olur Ultrabenovseyi sualanmaya meruz qalmaq gozun linzasini saralda ve iller sonra katarakta sebeb ola biler Birbasa Gunese baxdiqda yuz deqiqe sonra ultrabenovseyi sualar neticesinde retinada Gunes yanigina benzer yaralar meydana gelir Genc adamin gozleri yasli adamlara nezeren ultrabenovseyi sualardan daha cox tesirlenir Xususi filtirler olmadigi zaman Gunesi durbin kimi optik cihazlardan izlemek olduqca tehlukelidir Filtir olmadan durbinle Gunese baxilarsa normada oldugundan 500 defe daha artiq ultrabenovseyi sualar gozun retinasina daxil ola ve hemin huceyreleri aninda oldure biler Gunorta vaxti Gunese filtirsiz durbinle baxmaq qalici korluga sebeb olur Gunesi izlemenin tehlukesiz yolu xususi teleskoplardan istifade ederek onun gorunusunu komputerin monitorunda eks etdirmekdir Gunesin batisi Natamam Gunes tutulmalarini izlemek goze zererlidir cunki goz bebekleri hedden artiq yuksek kontrasta uygun deyildir Goz bebeyi muhitde olan en parlaq cisime gore yox muhitdeki umumi isiqliga gore genislenir Natamam Gunes tutulmalari zamani Gunes isiginin coxu Gunesin onunden kecen Ay terefinden engellenir ancaq Fotosferin ortulmemis hisselerinin seth parlaqligi normal gunlerdeki ile eynidir Muhitin alaqaranliq olmasi sebebinden goz bebeyi 2 mm den 6 mm e qeder boyuyur ve Gunes isigina meruz qalan gozun retina huceyreleri normaldan 10 defe cox isiq qebul edir Bu hadise musahidecinin gozunde qalici kor noqtelerin yaranmasina sebeb ola bilecek sekilde huceyreleri oldure ya da onlara zerer vura biler Bu zaman agri hemin deqiqe hiss olunmadigi ucun tecrubesiz musahidecilerle usaqlar bas vere bilecek zereri tez bilmezler Gunes cixarken ve batarken Gunes isigi Reyli sepilmesi ve Mie sepilmesi sebebinden azalir Bu zaman Gunes Yer atmosferinden kecerken daha uzun yol qet etdiyi ucun adi gozle rahat sekilde gorule bilecek qeder sonuk olur Bu vaxt havadaki toz duman ve nem de isigin azalmasina sebeb olur Gunesin sadalanan goze zererleri sebebinden xususi filtirler hazirlanir Saxta filtirler ultrabenovseyi ve infraqirmizi sualari kecire biler ve yuksek parlaqliq seviyyesinde goze zererli ola biler Teleskoplarda istifade olunan filtirler linzanin ya da aciqligin uzerinde olmali ancaq okulyar merceyin uzerinde olmamalidir Cunki udulan Gunes isigi sebebinden yaranan hedden artiq istilik bu filtirlerin catlamagina sebeb ola biler 14 nomreli qaynaq susesi uygun Gunes filtiri olsa da neqativ fotolent kimi deyildir ve hedden artiq infraqirmizi sua kecirir Gunes tutulmasiGunesin tam tutulmasi Fransa 1999 Gunes tutulmasi Ayin Yerle Gunesin arasina girmesi sebebinden bas verir Tutulmanin bas vermesi ucun Ayin bedirlenmis fazada olmasi lazimdir Bir il erzinde Ayin Yer etrafinda 12 defe donmesine baxmayaraq Ayin orbit mustevisi ile Yerin orbit mustevisi arasinda 5 Ferq olmasi sebebinden Ay her defe Gunesin onunden tam kecmir ve kesisme seyrek sekilde meydana gelir Bu sebebden de ilde 2 5 defe Gunes tutulmasi musahide olunur Bunlardan en cox ikisi tam tutulma ola biler Gunes tutulmasi Yer uzerinde her defe cox mehdud yerlerden gorunur ve hansisa bolgede tam Gunes tutulmasinin gorunmesi nadir hadisedir Tutulmanin novleri Halqali tutulma Nevada 20 may 2012 Tam Gunes tutulmasi Ayin Gunesin Yerden musahide olunan Fotosferini tam sekilde ortmesi hadisesidir Gunesin cox parlaq olan Fotosferi Ayin qaranliq kolgesi terefinden ortulur ve Gunes taci adi gozle gorune bilir Bu zaman hava parlaq ulduzlar ve planetlerin gorule bileceyi sekilde qaralir Tam tutulma Yerden mehdud yerlerde musahide oluna bilir Halqali Gunes tutulmasi Ay Gunes onunden kecerken onu tam orte bilmediyi zaman musahide olunur Ayin diametri Gunesin Fotosferinin diametrinin teqriben 400 de 1 i qederdir Buna baxmayaraq Ayin Yerden uzaqligi Gunesin uzaqliginin 400 de 1 i qederdir Bu sebebden de Ayin Yerden musahide olunan boyukluyu ile Gunesin boyukluyu teqriben eynidir Buna baxmayaraq Yerin Gunes etrafindaki orbiti ve Ayin Yer etrafindaki orbiti tam daire formasinda olmadigindan Ay her tam qovusmali kecisde Gunesi tam sekilde orte bilmir Bu zaman Gunes diskinin Ay terefinden ortule bilmeyen hissesi Yerden halqa seklinde gorulur Hibrid Gunes tutulmasi Bu zaman tutulma Yerin bezi yerlerinden tam bezi yerlerindense halqali olaraq gorulur Bu tutulma novu olduqca nadir hallarda bas verir Hisseli Gunes tutulmasi Ayin Gunesi qismen ortmesi neticesinde bas verir Hem tam hem de halqali tutulma hisseli tutulma kimi baslayir ve basa catan zaman da yeniden hisseli tutulma formasinda gorunur Tam tutulma zamani tutulmanin tam musahide olundugu mehdud mekan istisna olmaqla hadisenin gorule bildiyi diger yerlerden tutulma hisseli sekilde gorulur Gunes kultuEy pariltini subh cagi yayan Nur Aton heyat veren Her gun serqden peyda olursan Her yere isiq sacirsan Misir fironu Exnaton terefinden Atona hesr edilmis seir Gunes tanrilari ve Gunese ibadet muxtelif xalqlarin qedim inanclarinda musahide olunur Meselen Misirde Ra hindlilerde Surya yaponlarda almanlarda Sol ve asteklerde Tonatiuh buna numune ola biler Qedim Misir mifologiyasinda Gunes tanrisi hesab olunan Ra insan bedenli sahin basli tesvir olunurdu Bu sahin basin yuxari hissesinde Gunes diski ve kobra tesviri vardi Yeni padsahliq dovrunde Gunes peyin boceyi ile xarakterize olunurdu cunki onun yumrulatdigi peyin formaca Gunesi xatirladirdi XVIII sulalenin hakimiyyeti illerinde sonradan ozunu Exnaton adlandiran Misir fironu terefinden Aton adlandirilan Gunes tanrisi tek tanri kimi qebul edilmisdir Atona 20 il erzinde Qedim Misirde sitayis olunmusdur Qedim almanlarin paqan inanclarinda Sol adli Gunes tanrisina sitayis edilirdi Benzer adlar diger Hind Avropa dillerine daxil olan xalqlar terefinden de istifade olunmusdur Meselen qedim norvecce Sol sanskritce Surya Sulis litvaca Saule slavyanca Solntse buna numune olaraq gosterile biler Qedim Roma medeniyyetinde bazar gunu Gunes tanrisina hesr olunurdu Bu qedim dovrde ingilis diline de kecmis indi de bazar gunune sunday Gunes gunu deyilmesi seklinde dovrumuze gelib catmisdir Yapon mifologiyasinda ve Sintoizmde onemli yere sahib olan da Gunes ve Kainatin tanrisi hesab olunurdu Ametirasu sozu yaponca cennetde parildayan menasina gelir Inanclara gore Yaponiya imperatorlari birbasa soyundan gelir Istinadlarhttp nssdc gsfc nasa gov planetary factsheet sunfact html NASA Extrasolar Planets Encyclopaedia ing 1995 Asplund M The new solar abundances Part I the observations ing Communications in AsteroseismologyAustrian Academy of Sciences Press 2007 Vol 147 P 76 79 ISSN 1021 2043 2224 8374 doi 10 1553 CIA147S76 Woolfson M 2000 The origin and evolution of the solar system Astronomy amp Geophysics 41 1 12 Bibcode 2000A amp G 41a 12W doi 10 1046 j 1468 4004 2000 00012 x Basu Sarbani Antia H M 2007 Helioseismology and Solar Abundances 2008 01 27 at the Wayback Machine Physics Reports Manuel O K and Hwaung Golden 1983 Meteoritics Cild 18 3 Than Ker January 30 2006 Astronomers Had it Wrong Most Stars are Single 2019 09 24 at the Wayback Machine SPACE com Kerr F J Lynden Bell D 1986 Review of galactic constants 2017 09 02 at the Wayback Machine PDF Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 221 1023 1038 Bonanno A Schlattl H Paterno L 2008 The age of the Sun and the relativistic corrections in the EOS Astronomy and Astrophysics 390 3 1115 1118 arXiv astro ph 0204331free to read Bibcode 2002A amp A 390 1115B doi 10 1051 0004 6361 20020749 Bonanno A Schlattl H Patern L 2002 The age of the Sun and the relativistic corrections in the EOS PDF Astronomy and Astrophysics 390 1115 1118 Goldsmith D Owen T 2001 The search for life in the universe 2022 03 27 at the Wayback Machine University Science Books p 96 ISBN 978 1 891389 16 0 Nola Taylor Redd Red Giant Stars Facts Definition amp the Future of the Sun 2016 02 09 at the Wayback Machine space com Schroder K P Connon Smith R 2008 Distant future of the Sun and Earth revisited Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 386 155 163 arXiv 0801 4031free to read Bibcode 2008MNRAS 386 155S doi 10 1111 j 1365 2966 2008 13022 x Pogge Richard W 1997 lecture notes New Vistas in Astronomy The Ohio State University Department of Astronomy Guillemot H Greffoz V Mars 2002 Ce que sera la fin du monde French Science et Vie N 1014 Carrington Damian Date set for desert Earth 2019 06 12 at the Wayback Machine BBC News Sackmann I Juliana Arnold I Boothroyd Kathleen E Kraemer 11 1993 Our Sun III Present and Future 2015 11 05 at the Wayback Machine Astrophysical Journal 418 457 Godier S Rozelot J P 2000 The solar oblateness and its relationship with the structure of the tachocline and of the Sun s subsurface 2011 05 10 at the Wayback Machine PDF Astronomy and Astrophysics 355 365 374 Hannah Cohen 2007 05 16 Princeton Plasma Physics Laboratory PPPL Garcia R et al 2007 Tracking solar gravity modes the dynamics of the solar core Science 316 5831 1591 1593 Bibcode 2007Sci 316 1591G doi 10 1126 science 1140598 PMID 17478682 Garcia R A et al Tracking Solar Gravity Modes The Dynamics of the Solar Core 2021 04 14 at the Wayback Machine Science 316 5831 1591 1593 2007 Broggini C 2003 Physics in Collision Proceedings of the XXIII International Conference Nuclear Processes at Solar Energy 2021 06 16 at the Wayback Machine XXIII Physics in Collisions Conference Zeuthen Germany p 21 arXiv astro ph 0308537free to read Bibcode 2003phco conf 21B Phillips K J H 1995 Guide to the Sun Cambridge University Press pp 47 53 ISBN 978 0 521 39788 9 Zirker J B 2002 Journey from the Center of the Sun Princeton University Press pp 15 34 ISBN 978 0 691 05781 1 Cohen H 9 November 1998 Table of temperatures power densities luminosities by radius in the Sun Contemporary Physics Education Project Schlattl H 2001 Three flavor oscillation solutions for the solar neutrino problem Physical Review D 64 1 013009 arXiv hep ph 0102063free to read Bibcode 2001PhRvD 64a3009S doi 10 1103 PhysRevD 64 013009 World Book at NASA NASA NASA Marshall Solar Physics 2019 03 29 at the Wayback Machine Marshall Space Flight Center Tobias S M 2005 The solar tachocline Formation stability and its role in the solar dynamo 2022 03 27 at the Wayback Machine In A M Soward et al Fluid Dynamics and Dynamos in Astrophysics and Geophysics CRC Press pp 193 235 ISBN 978 0 8493 3355 2 Mark S Miesch Large Scale Dynamics of the Convection Zone and Tachocline 2016 11 08 at the Wayback Machine Living Rev Solar Phys 2 Behrend R Maeder A 2001 Formation of massive stars by growing accretion rate Astronomy and Astrophysics 373 190 arXiv astro ph 0105054free to read Bibcode 2001A amp A 373 190B doi 10 1051 0004 6361 20010585 Abhyankar K D 1977 A Survey of the Solar Atmospheric Models 2020 05 12 at the Wayback Machine Bulletin of the Astronomical Society of India 5 40 44 Gibson Edward G 1973 The Quiet Sun NASA Shu Frank H 1991 The Physics of Astrophysics University Science Books Solar and Magnetospheric MHD Theory Group University of St Andrews De Pontieu Bart et al 2007 12 07 Chromospheric Alfvenic Waves Strong Enough to Power the Solar Wind 2021 04 11 at the Wayback Machine Science 318 5856 1574 77 DOI 10 1126 science 1151747 Erisim tarihi 2008 01 22 Solanki S K Livingston W Ayres T 1994 New Light on the Heart of Darkness of the Solar Chromosphere Science 263 5143 64 66 Bibcode 1994Sci 263 64S doi 10 1126 science 263 5143 64 PMID 17748350 Erdelyi R Ballai I 2007 Heating of the solar and stellar coronae a review Astron Nachr 328 8 726 733 Bibcode 2007AN 328 726E doi 10 1002 asna 200710803 Hansteen V H Leer E Holzer T E 1997 The role of helium in the outer solar atmosphere The Astrophysical Journal 482 1 498 509 Bibcode 1997ApJ 482 498H doi 10 1086 304111 Dwivedi B N 2006 Our ultraviolet Sun 2020 10 25 at the Wayback Machine PDF Current Science 91 5 587 595 A G Emslie J A Miller 2003 Particle Acceleration 2022 03 27 at the Wayback Machine In Dwivedi B N Dynamic Sun Cambridge University Press p 275 ISBN 978 0 521 81057 9 A Star with two North Poles 2013 02 02 at the Wayback Machine Science NASA Riley P Linker J A Mikic Z 2002 Modeling the heliospheric current sheet Solar cycle variations PDF Journal of Geophysical Research 107 A7 SSH 8 1 Bibcode 2002JGRA 107 1136R doi 10 1029 2001JA000299 CiteID 1136 European Space Agency 2005 03 15 The Distortion of the Heliosphere our Interstellar Magnetic Compass 2020 05 11 at the Wayback Machine Bahcall J N 1990 Neutrino Astrophysics Cambridge University Press Cambridge Element Diffusion in the Solar Interior 2018 02 13 tarixinde Istifade tarixi 2016 08 18 Nicolas Grevesse 1968 Solar abundances of lithium beryllium and boron 2022 04 07 at the Wayback Machine Solar Physics Journal Volume 5 Number 2 October 1968 DOI 10 1007 BF00147963 pp 159 180 Springer Netherlands ISSN 0038 0938 Print ISSN 1573 093X Online Bahcall John N Basu Sarbani Sereneli Aldo M 2005 What Is the Neon Abundance of the Sun The Astrophysical Journal 631 1281 1285 2005 October 1 DOI 10 1086 431926 The American Astronomical Society USA Lebreton Y amp Maeder A 1986 The evolution and helium content of the sun Astronomy and Astrophysics 2008 01 24 at the Wayback Machine ISSN 0004 6361 vol 161 no 1 June 1986 p 119 124 Biemont Emile 1978 Abundances of singly ionized elements of the iron group in the sun 2008 01 24 at the Wayback Machine Royal Astronomical Society Monthly Notices vol 184 Sept 1978 p 683 694 Noerdlinger P D Diffusion of helium in the Sun Astronomy and Astrophysics 2017 09 03 at the Wayback Machine vol 57 no 3 May 1977 p 407 415 Aller L H 1968 The chemical composition of the Sun and the solar system 2008 01 24 at the Wayback Machine Proceedings of the Astronomical Society of Australia Vol 1 p 133 Goddard Space Flight Center Lean J Skumanich A White O 1992 Estimating the Sun s radiative output during the Maunder Minimum Geophysical Research Letters 19 1591 1594 Mackay R M Khalil M A K 2000 Greenhouse gases and global warming In Singh S N Trace Gas Emissions and Plants Springer pp 1 28 ISBN 978 0 7923 6545 7 Eddy John A June 1976 The Maunder Minimum Science 192 4245 1189 1202 Bibcode 1976Sci 192 1189E doi 10 1126 science 192 4245 1189 JSTOR 17425839 PMID 17771739 Ehrlich Robert 2007 Solar Resonant Diffusion Waves as a Driver of Terrestrial Climate Change 2013 08 10 at the Wayback Machine Journal of Atmospheric and Solar Terrestrial Physics Sun s fickle heart may leave us cold 2022 09 09 at the Wayback Machine New Scientist 2588 Haxton W C 1995 The Solar Neutrino Problem PDF Annual Review of Astronomy and Astrophysics 33 459 504 Schlattl H 2001 Three flavor oscillation solutions for the solar neutrino problem Physical Review D 64 1 Alfven H 1947 Magneto hydrodynamic waves and the heating of the solar corona Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 107 2 211 219 Bibcode 1947MNRAS 107 211A doi 10 1093 mnras 107 2 211 Sturrock P A Uchida Y 1981 Coronal heating by stochastic magnetic pumping 2017 09 01 at the Wayback Machine PDF Astrophysical Journal 246 331 Parker E N 1988 Nanoflares and the solar X ray corona 2017 09 02 at the Wayback Machine PDF Astrophysical Journal 330 474 Kasting J F Ackerman T P 1986 Climatic Consequences of Very High Carbon Dioxide Levels in the Earth s Early Atmosphere Science 234 1383 1385 Zirker J B 2002 Journey from the Center of the Sun Princeton University Press pp 119 120 ISBN 978 0 691 05781 1 Lang Kenneth R 2008 The Sun from Space Springer Verlag p 75 ISBN 978 3540769521 Russell C T 2001 Solar wind and interplanetary magnetic filed A tutorial In Song Paul Singer Howard J Siscoe George L Space Weather Geophysical Monograph PDF American Geophysical Union pp 73 88 ISBN 978 0 87590 984 4 A D Dolgov 2003 Magnetic fields in cosmology 2019 10 09 at the Wayback Machine R Drimmel D N Spergel 2001 Three Dimensional Structure of the Milky Way Disk 2020 05 09 at the Wayback Machine Leong Stacy 2002 The Physics Factbook Leslie Mullen 2001 Galactic Habitable Zones Astrobiology Magazine NASA C Barbieri 2003 Elementi di Astronomia e Astrofisica per il Corso di Ingegneria Aerospaziale V settimana IdealStars com Stars within 10 light years 2019 11 25 at the Wayback Machine SolStation Tau Ceti 2020 05 24 at the Wayback Machine SolStation Hubblesite Planet 2015 04 02 at the Wayback Machine Oxford Dictionaries Goldstein Bernard R 1997 Saving the phenomena the background to Ptolemy s planetary theory Journal for the History of Astronomy Cambridge UK 28 1 1 12 Bibcode 1997JHA 28 1G Ptolemy Toomer G J 1998 Ptolemy s Almagest Princeton University Press ISBN 978 0 691 00260 6 Sider D 1973 Anaxagoras on the Size of the Sun Classical Philologys 68 2 128 129 doi 10 1086 365951 JSTOR 269068 BBC BBC Cool Cosmos Thomson Sir William 1862 On the Age of the Sun s Heat 2006 09 25 at the Wayback Machine Macmillan s Magazine 5 288 293 Lockyer Joseph Norman 1890 The meteoritic hypothesis a statement of the results of a spectroscopic inquiry into the origin of cosmical systems 2008 01 18 at the Wayback Machine London and New York Macmillan and Co Darden Lindley 1998 Hawking S W 2001 The Universe in a Nutshell Bantam Books ISBN 0 553 80202 X ESA Space Science Bethe H 1938 On the Formation of Deuterons by Proton Combination Physical Review 54 862 862 Bethe H 1939 Energy Production in Stars Physical Review 55 434 456 E Margaret Burbidge G R Burbidge William A Fowler F Hoyle 1957 Synthesis of the Elements in Stars 2008 02 27 at the Wayback Machine Reviews of Modern Physics 29 4 547 650 Encyclopedia Astronautica Burlaga L F 2001 Magnetic Fields and plasmas in the inner heliosphere Helios results Planetary and Space Science 49 14 15 1619 27 Bibcode 2001P amp SS 49 1619B doi 10 1016 S0032 0633 01 00098 8 St Cyr Chris Joan Burkepile 1998 Japan Aerospace Exploration Agency 2005 Large Angle and Spectrometric Coronagraph Experiment LASCO U S Naval Research Laboratory Sungrazing Comets 2015 05 25 at the Wayback Machine LASCO US Naval Research Laboratory NASA Calaway M J Stansbery Eileen K Keller Lindsay P 2009 Genesis capturing the Sun Solar wind irradiation at Lagrange 1 Nuclear Instruments and Methods in Physics Research B 267 7 1101 1108 Bibcode 2009NIMPB 267 1101C doi 10 1016 j nimb 2009 01 132 STEREO Spacecraft amp Instruments 2013 05 23 at the Wayback Machine NASA Missions Howard R A Moses J D Socker D G Dere K P Cook J W 2002 Sun Earth Connection Coronal and Heliospheric Investigation SECCHI Advances in Space Research 29 12 2017 2026 Bibcode 2008SSRv 136 67H doi 10 1007 s11214 008 9341 4 T J White M A Mainster P W Wilson and J H Tips 1971 Chorioretinal temperature increases from solar observation Bulletin of Mathematical Biophysics 33 1 M O M Tso and F G La Piana 1975 The Human Fovea After Sungazing Transactions of the American Academy of Ophthalmology amp Otolaryngology 79 OP 788 Hopeross M W 1993 Ultrastructural findings in solar retinopathy 7 s 29 Schatz H amp Mendelbl F 1973 Solar Retinopathy from Sun Gazing Under Influence of LSD 57 4 s 270 Chou B Ralph MSc OD April 1997 Eye Safety During Solar Eclipses s 19 W T Ham Jr H A Mueller and D H Sliney Retinal sensitivity to damage from short wavelength light Nature 260 153 W T Ham Jr H A Mueller J J Ruffolo Jr and D Guerry III 1980 Solar Retinopathy as a function of Wavelength its Significance for Protective Eyewear The Effects of Constant Light on Visual Processes edited by T P Williams and B N Baker Plenum Press New York 319 346 Marsh J C D 1982 Observing the Sun in Safety 2017 09 02 at the Wayback Machine PDF J Brit Ast Assoc 92 6 Espenak F NASA Piggin I G 1972 Diurnal asymmetries in global radiation Springer 20 1 41 48 Bibcode 1972AMGBB 20 41P doi 10 1007 BF02243313 Littmann Mark Espenak Fred Willcox Ken 2008 Totality Eclipses of the Sun Oxford University Press pp 18 19 ISBN 0 19 953209 5 Five solar eclipses occurred in 1935 NASA September 6 2009 Five Millennium Catalog of Solar Eclipses 2008 08 29 at the Wayback Machine NASA Eclipse Web Site Fred Espenak Project and Website Manager Harrington Philip S 1997 Eclipse The What Where When Why and How Guide to Watching Solar and Lunar Eclipses New York John Wiley and Sons ISBN 0 471 12795 7 Documentary film Secrets of the mummies Teeter Emily 2011 Religion and Ritual in Ancient Egypt New York Cambridge University Press ISBN 9780521848558 Frankfort Henri 2011 Ancient Egyptian Religion an Interpretation Dover Publications ISBN 0486411389 Mallory J P 1989 In Search of the Indo Europeans Language Archaeology and Myth Thames amp Hudson p 129 ISBN 0 500 27616 1 Barnhart Robert K 1995 The Barnhart Concise Dictionary of Etymology Harper Collins ISBN 0 06 270084 7 Wheeler Post 1952 The Sacred Scriptures of the Japanese New York Henry Schuman pp 393 395 ISBN 978 1425487874 Boscaro Adriana Gatti Franco Raveri Massimo eds 2003 Rethinking Japan Social Sciences Ideology and Thought 2022 03 27 at the Wayback Machine II Japan Library Limited p 300 ISBN 0 904404 79 X Xarici kecidlerIngilisceNasa SOHO Solar amp Heliospheric Observatory satellite National Solar Observatory Astronomy Cast The Sun A collection of spectacular images of the Sun from various institutions Satellite observations of solar luminosity Sun Trek an educational website about the Sun An animated explanation of the structure of the Sun University of Glamorgan 2011 08 10 at the Wayback Machine Animation The Future of the Sun Solar Conveyor Belt Speeds Up NASA images link to report on Science NASA 5 year timelapse video of the Sun Sun in Ultra High Definition NASA 11 1 2015 RuscaEnciklopediya Solnca Tesis Solnce Astronet Solnce i Zemlya Edinye kolebaniya 2016 03 14 at the Wayback Machine Solnce Solnechnaya sistema Obshaya astronomiya Puteshestvie iz centra Solnca Populyarnaya mehanika Solnce Fizicheskaya enciklopediya Edvard Kononovich SolnceHemcinin baxGunes sistemi Ulduz Gunes enerjisi Gunes mualicesi Gunes sualarinin orqanizme tesiri

Nəşr tarixi: İyun 13, 2024, 16:06 pm
Ən çox oxunan
  • Noyabr 04, 2024

    İlin günləri

  • September 10, 2024

    İlhan Başgöz

  • September 24, 2024

    İlham Əzimov

  • Avqust 28, 2024

    İlham Əmirov

  • Avqust 18, 2024

    İlkin Şükürov

Gündəlik

  • Paris

  • Tanrı

  • Dəniz inəkləri

  • Vitus Berinq

  • Azərbaycan Prezidenti

  • Marko Anqulo

  • İllinoys

  • Osama Vinladen

  • Xuskar

  • SSRİ

NiNa.Az - Studiya

  • Vikipediya

Bülletendə Qeydiyyat

E-poçt siyahımıza abunə olmaqla siz həmişə bizdən ən son xəbərləri alacaqsınız.
Əlaqədə olmaq
Bizimlə əlaqə
DMCA Sitemap Feeds
© 2019 nina.az - Bütün hüquqlar qorunur.
Müəllif hüququ: Dadaş Mammedov
Yuxarı