Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
İfrat yeni ulduz — güclü partlayış nəticəsində parlaqlığı kəskin artan ulduzdur. Bu ulduzların alışması zamanı maksimum mərhələdə onların -19m, hətta -21m olur. Beləliklə bu dövrdə ifrat yeninin işıqlığı Günəşinkindən 1010 dəfə böyük olur. Başqa sözlə bu ulduz sistemində bir ifrat yeni alışarsa onun işıqlığı aid olduğu ulduz sisteminin işıqlığı tərtibində olur. İfrat yeni alışanda 1042-1044 coul enerji ayrılı r, bu enerji yeni ulduz alışanda ayrılan enerjidən 10000-100000 dəfələrlə böyükdür. Müşahidə əlamətlərinə görə yeni ulduza bənzəyir, lakin alışması daha güclüdür. Parlaqlığı kəskin artaraq 2-3 həftədə maksimuma çatır (bu vaxt o, Günəşdən milyard dəfə parlaq ola bilir) və 5-20 min km/san sürətlə genişlənən örtük (təbəqə) kənara atılır. Genişlənmə nəticəsində örtüyün sıxlığı, bu səbəbdən də şüalanması zəifləyir. İfrat yeni ulduzla ətrafdakı ulduzlararası mühitin qarşılıqlı təsiri nəticəsində örtüyün genişlənmə sürəti azalır, təqribən yüz min ildən sonra örtük ulduzlararası maddə ilə tamamilə qarışır və onun kinetik enerjisi 1051 çatır (bu, Günəşin 10 milyard ildə şüalandırdığı enerji qədərdir). Qalaktikalarda ifrat yeni ulduz böyük parlaqlığına görə müşahidə edilir. Hər qalaktikada 50-300 ildən bir ifrat yeni ulduz alınması baş verir. İfrat yeni ulduz alışdıqda kosmik şüalar yaranır. 1054-cü ildə ifrat yeni ulduzun alışması nəticəsində Yengəcəbənzər dumanlıq yarandı. 1967-ci ildən sonra tapıldı ki, bu dumanlığın mərkəzində pulsar var və bu pulsar bir ulduzla üst-üstə düşür.
Təsnifat.
İfrat yenilər parlaqlıq əyrilərinə görə iki tipə ayrılırlar. Spektrində hidrogen xətləri (spektrin görünən hissəsində Balmer seriyası kimi tanınır) varsa bu II tip ifrat yeni təsnif edilir; yoxdusa bu I tip ifrat yeniyə bölünür.
I tip ifrat yeni
I tip ifrat yenilərin (bunları SNI ilə işarə edirlər) alışması zamanı maksimum parlaqlıq bir həftəyə yaxın davam edir. Sonra 25 gün ərzində sutkada 0m,1 sürətlə parlaqlıq azalır, bundan sonra isə parlaqlığın düşməsi ləng gedir. Parlaqlığın maksimumundan 70 gün sonra parlaqlığın zəifləməsi sürəti sabit qalır və sutkada 0m,014 təşkil edir və nəhayət ifrat yeni görünməz olur. Ulduzun işıqlığının 2 dəfə azalması 55 sutkada baş verir. SNI- lərin spektrində çox geniş udulma xətləri müşahidə olunur. Bu xətlərin tədqiqi göstərir ki, alışma zamanı ulduzdan 0Ş3m kütləyə malik örtük atılır və bu örtük 104-2•104 km/san sürətlə ulduzlararası fəzaya genişlənir. Maksimum parlaqlıqdan sonra işıqlığın 55 sutkada 2 dəfə zəifləməsini partlayış zamanı yaranan 7Be, 55Co, 254CI və başqa izotopların radiaktiv parçalanması ilə izah etmək olar (bu izotopların parçalanma yarımperiodları 50 günə yaxındır).
II tip ifrat yeni
II tip ifrat yenilər (SNII) maksimum parlaqlıqda 20günə qədər qalırlar (SNI-lərdən 3dəfə çox müddət). Bundan sonra parlaqlıq bir neçə gündə bir neçə ulduz ölçüsü qədər azalır, sonra isə parlaqlıq on günlərlə çox ləng azalır, daha sonra isə azalma kəskin düşür. Maksimum parlaqlıqdan sonra spektrdə parlaq enli hidrogen xətləri görünür. Bu örtüyün 5000–10000 km/san sürətlə genişləndiyini göstərir. Ulduzlararası mühitə atılan kütlə (1-10) mʘ olur.
Mövcud modellər
İndiyə kimi bizim Qalaktikada əsasən radioastronomik üsulla 90-a qədər ifrat yeni ulduzun qalığı tapılmışdır. Bunların əksəriyyəti rentgen oblastda da güclü şüalanmaya malikdir. Yengəcəbənzər Dumanlıqdan başqa iki digər ifrat yeni qalığında da pulsar tapılmışdır.
İstinadlar
- R.Ə. Hüseynov "Astronomiya" Maarif nəşriyyatı, Bakı, 1997.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Ifrat yeni ulduz guclu partlayis neticesinde parlaqligi keskin artan ulduzdur Bu ulduzlarin alismasi zamani maksimum merhelede onlarin 19m hetta 21m olur Belelikle bu dovrde ifrat yeninin isiqligi Gunesinkinden 1010 defe boyuk olur Basqa sozle bu ulduz sisteminde bir ifrat yeni alisarsa onun isiqligi aid oldugu ulduz sisteminin isiqligi tertibinde olur Ifrat yeni alisanda 1042 1044 coul enerji ayrili r bu enerji yeni ulduz alisanda ayrilan enerjiden 10000 100000 defelerle boyukdur Musahide elametlerine gore yeni ulduza benzeyir lakin alismasi daha gucludur Parlaqligi keskin artaraq 2 3 heftede maksimuma catir bu vaxt o Gunesden milyard defe parlaq ola bilir ve 5 20 min km san suretle genislenen ortuk tebeqe kenara atilir Genislenme neticesinde ortuyun sixligi bu sebebden de sualanmasi zeifleyir Ifrat yeni ulduzla etrafdaki ulduzlararasi muhitin qarsiliqli tesiri neticesinde ortuyun genislenme sureti azalir teqriben yuz min ilden sonra ortuk ulduzlararasi madde ile tamamile qarisir ve onun kinetik enerjisi 1051 catir bu Gunesin 10 milyard ilde sualandirdigi enerji qederdir Qalaktikalarda ifrat yeni ulduz boyuk parlaqligina gore musahide edilir Her qalaktikada 50 300 ilden bir ifrat yeni ulduz alinmasi bas verir Ifrat yeni ulduz alisdiqda kosmik sualar yaranir 1054 cu ilde ifrat yeni ulduzun alismasi neticesinde Yengecebenzer dumanliq yarandi 1967 ci ilden sonra tapildi ki bu dumanligin merkezinde pulsar var ve bu pulsar bir ulduzla ust uste dusur X ray Optical amp Infrared Composite of Kepler s Supernova RemnantTesnifat Ifrat yeniler parlaqliq eyrilerine gore iki tipe ayrilirlar Spektrinde hidrogen xetleri spektrin gorunen hissesinde Balmer seriyasi kimi taninir varsa bu II tip ifrat yeni tesnif edilir yoxdusa bu I tip ifrat yeniye bolunur I tip ifrat yeni I tip ifrat yenilerin bunlari SNI ile isare edirler alismasi zamani maksimum parlaqliq bir hefteye yaxin davam edir Sonra 25 gun erzinde sutkada 0m 1 suretle parlaqliq azalir bundan sonra ise parlaqligin dusmesi leng gedir Parlaqligin maksimumundan 70 gun sonra parlaqligin zeiflemesi sureti sabit qalir ve sutkada 0m 014 teskil edir ve nehayet ifrat yeni gorunmez olur Ulduzun isiqliginin 2 defe azalmasi 55 sutkada bas verir SNI lerin spektrinde cox genis udulma xetleri musahide olunur Bu xetlerin tedqiqi gosterir ki alisma zamani ulduzdan 0S3m kutleye malik ortuk atilir ve bu ortuk 104 2 104 km san suretle ulduzlararasi fezaya genislenir Maksimum parlaqliqdan sonra isiqligin 55 sutkada 2 defe zeiflemesini partlayis zamani yaranan 7Be 55Co 254CI ve basqa izotoplarin radiaktiv parcalanmasi ile izah etmek olar bu izotoplarin parcalanma yarimperiodlari 50 gune yaxindir II tip ifrat yeni II tip ifrat yeniler SNII maksimum parlaqliqda 20gune qeder qalirlar SNI lerden 3defe cox muddet Bundan sonra parlaqliq bir nece gunde bir nece ulduz olcusu qeder azalir sonra ise parlaqliq on gunlerle cox leng azalir daha sonra ise azalma keskin dusur Maksimum parlaqliqdan sonra spektrde parlaq enli hidrogen xetleri gorunur Bu ortuyun 5000 10000 km san suretle genislendiyini gosterir Ulduzlararasi muhite atilan kutle 1 10 mʘ olur Movcud modellerIndiye kimi bizim Qalaktikada esasen radioastronomik usulla 90 a qeder ifrat yeni ulduzun qaligi tapilmisdir Bunlarin ekseriyyeti rentgen oblastda da guclu sualanmaya malikdir Yengecebenzer Dumanliqdan basqa iki diger ifrat yeni qaliginda da pulsar tapilmisdir IstinadlarR E Huseynov Astronomiya Maarif nesriyyati Baki 1997