Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Metan qazı – kimyəvi formulu CH4 olan sadə karbohidrogen. Adi şəraitdə, yəni atmosfer təzyiqi altında və otaq temperaturunda rəngsiz, iysiz və mavi rənglə yanan qazdır. Suda az həll olur və havadan yüngüldür. Onun kritik parametrlərinə əsasən metanın maye halına çevrilməsi üçün nisbətən aşağı temperatur (−82 °C) tələb olunur. Metan təbii qazın əsas komponentidir, parafinlər və ya alkanlar adlanan doymuş alifatik karbohidrogenlərin homoloji sırasının birinci üzvüdür. Quruluşda C-C əlaqəsinin olmaması onu bu sıranın digər üzvlərindən fərqləndirir, o, ən dayanıqlı və nisbətən inert karbohidrogendir. Onun parçalanma temperaturu etanın parçalanma temperaturundan 200 °C yüksəkdir, eyni zamanda sıranın digər üzvləri arasındakı temperatur fərqi təxminən 25 °C təşkil edir.
| Metan | |
|---|---|
 | |
 | |
 | |
| Ümumi | |
| Kimyəvi formulu | CH4 |
| Molyar kütlə | 16,04 q/mol |
| Fiziki xassələri | |
| Sıxlıq | qaz (0 °C, 1013 ) 0,71 kq/m³; |
| Termik xüsusiyyətlər | |
| Ərimə nöqtəsi | -182,5 °S |
| Qaynama nöqtəsi | -161,6 °S |
| 537,8 °C | |
| () | 0,94 kC/mol |
| Kimyəvi xassələri | |
| Suda | 35 q/100 ml |
| Təsnifatı | |
| CAS-da qeyd. nöm. | 74-82-8 |
| PubChem | 297 |
| SMILES | C |
| RTECS | PA1490000 |
| ChEBI | 16183 |
| BMT nömrəsi | 1971 |
| ChemSpider | 291 |
| Toksikologiya | |
 | |
Azərbaycanda illik metan qazı istehsalı 40–45 mln. m3.qaya.
Metanın mənbələri
Metan Yer səthindən ayrılan qazların çoxunun əsas kütləsini təşkil edir. O, kömürün hasilatı zamanı şaxtalarda yığılaraq hava ilə partlayış təhlükəli qarışıq əmələ gətirdiyindən, onu çox zaman "filiz qazı" da adlandırırlar.
Təbiətdə metan üzvi birləşmələrin parçalanması ilə əlaqədər "metan qıcqırması" adlanan proses nəticəsində fasiləsiz əmələ gəlir, məsələn, bataqlıqların dibində. Bu üzdən onu bəzən "bataqlıq qazı" da adlandırırlar. Ağacların quru qovulması zamanı əmələ gələn qazın tərkibinin də əsas hissəsini metan təşkil edir.
Bərk yanacaqların hidrogenləşdirilməsi zamanı əmələ gələn qazların tərkibinə etan, propan və butanla savayı xeyli miqdarda metan da daxildir. Bunlardan əlavə, daş və boz kömürün yarımkokslaşması zamanı əmələ gələn və istilik əmələgətirmə qabiliyyəti 6000–9000 kal/m3 olan qazların tərkibində yüksək miqdarda metan vardır.
İndiyə qədər istifadə edilməyən daha bir qaz mənbəyi – təmiz metandan ibarət olan tullantı suların qazlarıdır. Üzvi tullantıların ferment parçalanması zamanı əmələ gələn bioqazın tərkibi, əsasən metan və karbon qazından ibarətdir.
Arktikanın şelf dənizlərindən atmosferə daxil olan metanın əsas mənbələri dəniz dibində və onun alt qatlarında yerləşir. Hesab edilir ki, öz mənşəyinə görə metan 2 növ ola bilər: bioloji və geoloji. Bioloji metan su ilə təmasda olan çökmə süxurlarının üst qatında metan əmələ gətirən bakteriyaların (daha dəqiq desək, arxeylərin) fəaliyyəti nəticəsində əmələ gəlir. Çökmə süxurlarının tərkibində külli miqdarda paleozoy və mezozoy dövründə (540–65 mln il əvvəl) yaranmış üzvi maddələr var. 18–20 min il əvvəl baş vermiş buzlaşma nəticəsində okeanın səviyyəsi 100–140 m aşağı düşmüş və bu qat bütövlükdə əbədi buzlaqlara çevrilmişdir. Sonralar buzlaq əridi və 9–6 min il əvvəl okeanın səviyyəsi təxminən indiki vəziyyətə qədər qalxdı. Əbədi buzlağın bir hissəsi suyun altına getsə də, böyük bir hissəsi quruda qaldı. Suyun altında olan çöküntülərin alt qatı həmişə donmuş vəziyyətdə olsa da, üst hissəsi dəniz suyu ilə təmasda olur, əriyir və bakteriyaların fəaliyyəti üçün münbit şərait yaradır. Beləliklə də, okean qızdıqca bioloji metanın atmosferə axını arta bilər. Geoloji metan 1,5 km qədər dərinliyi olan qatlardan sızır ki, burada da 90%-i metandan, qalan isə digər karbohidratlardan ibarət olan təbii qazın yataqları yerləşir. Arktik şelfdə onun da ehtiyatları çoxdur. Suyun temperaturu kifayət qədər aşağı, təzyiqi isə yetərincə yüksək olduqda adi buz və metan (həm bioloji, həm də geoloji) bərk maddə olan metan hidratı (klarat) əmələ gətirir ki, bu da temperatur artdıqca parçalanma və metan qazını ayırma qabiliyyətinə malikdir. Metan tezliklə yuxarı qalxaraq suda həll olur. Suda həll olmuş metanın konsentrasiyası artır, metanla qidalanan (metanotrof) bakteriyalar çoxalır və onlar həll olmuş metanı udduqca metanın mənbəsi ilə atmosfer axını arasında nisbi müvazinət yaranır. Yay aylarında, hətta oktyabra qədər Arktika sularında qarışma baş vermir. Bunun səbəbi suyun üst qatının ilınmış və kontinental buzlaqların əriməsi nəticəsində duzsuzlaşmış olması və piknoklin – qarışma baş vermiş qatdan aşağıda yerləşən su kütləsinin sıxlığının kəskin artmasıdır. 2015-ci ilin avqust-sentyabr aylarında Alfred Vegener adına İnstitutda (Almaniya) dərinlik zondları vasitəsilə aparılmış ölçülər okeanın dibində və 30–40 m dərinliyədək olan yuxarı qatlarda metanın konsentrasiyasının stabil yüksək olduğunu göstərdi. Suyun səthinə yaxınlaşdıqca isə konsentrasiya kəskin azalır, ona görə də metanın atmosferə axını nəzərə alınmayacaq qədər azdır. Digər tərəfdən, suyun əsas kütləsində konsentrasiyanın çox olması və həll olmuş oksigenin mövcudluğu metanla qidalanan bakteriyaların çoxalmasına münbit şərait yaradır. Suyun qarışmaması dəniz dibindən qalxan metanın demək olar ki, hamısının bakteriyalar tərəfindən udulmasını təmin edir. Ancaq noyabrdan sonra nə baş verdiyi peykdən gələn məlumatlar olmayana qədər məlum deyildi.
Bu məqalə qaralama halındadır). |
Metanın alınma üsülları
1. İlk dəfə olaraq metanın sintezi 1858-ci ildə Bertlo tərəfindən, közərdilmiş misin üzərindən karbon disulfidin və hidrogen-sulfidin borudan buraxılması ilə həyata keçirilmişdir:
CS2 + 2H2S + 8Cu → CH4 + 4Cu2S
Karbon və hidrogen elementlərindən metanın sintezi yüksək temperaturlarda aparılır və bu zaman asetilen və etanın alınması da baş verir.
2. Metanı alüminium karbidin su ilə parçalanması reaksiyası üzrə almaq olar:
Al4C3 + 12H2O → 4 Al(OH)3- + 3CH4
Bu metodla çox təmiz metan alınır.
3. Metanı natrium asetatın qələvi ilə qızdırılma reaksiyası üzrə:
CH3COONa + NaOH → CH4 + Na2CO3
və ya metilyodidi sink-mis cütlüyü vasitəsilə reduksiya etməklə almaq mümkündür.
4. Metan, katalizator kimi nikel, kobalt və dövrü sistemin VIII qrupunun digər metallarının iştirakı ilə karbon monooksidin hidrogenlə katalitik reaksiyasına əsaslanan metod vasitəsilə ilə də alınır.
Ədəbiyyat
Abbasov V. M., Nağıyev T. M., İbrahimov H. C., Məmmədova T. A., Abbasov M. M., Ağamaliyev Z. Z., Əmirov F. Ə. Qaz kimyası, Bakı, 2015
İstinadlar
 | Kimya ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqalənini redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. Etdiyiniz redaktələri mənbə və istinadlarla əsaslandırmağı unutmayın. |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Metan qazi kimyevi formulu CH4 olan sade karbohidrogen Adi seraitde yeni atmosfer tezyiqi altinda ve otaq temperaturunda rengsiz iysiz ve mavi rengle yanan qazdir Suda az hell olur ve havadan yunguldur Onun kritik parametrlerine esasen metanin maye halina cevrilmesi ucun nisbeten asagi temperatur 82 C teleb olunur Metan tebii qazin esas komponentidir parafinler ve ya alkanlar adlanan doymus alifatik karbohidrogenlerin homoloji sirasinin birinci uzvudur Qurulusda C C elaqesinin olmamasi onu bu siranin diger uzvlerinden ferqlendirir o en dayaniqli ve nisbeten inert karbohidrogendir Onun parcalanma temperaturu etanin parcalanma temperaturundan 200 C yuksekdir eyni zamanda siranin diger uzvleri arasindaki temperatur ferqi texminen 25 C teskil edir MetanUmumiKimyevi formulu CH4Molyar kutle 16 04 q molFiziki xasseleriSixliq qaz 0 C 1013 0 71 kq m maye 161 6 S 0 42 q sm Termik xususiyyetlerErime noqtesi 182 5 SQaynama noqtesi 161 6 S537 8 C 0 94 kC molKimyevi xasseleriSuda 35 q 100 mlTesnifatiCAS da qeyd nom 74 82 8PubChem 297SMILES CRTECS PA1490000ChEBI 16183BMT nomresi 1971ChemSpider 291Toksikologiya Azerbaycanda illik metan qazi istehsali 40 45 mln m3 qaya Metanin menbeleriMetan Yer sethinden ayrilan qazlarin coxunun esas kutlesini teskil edir O komurun hasilati zamani saxtalarda yigilaraq hava ile partlayis tehlukeli qarisiq emele getirdiyinden onu cox zaman filiz qazi da adlandirirlar Tebietde metan uzvi birlesmelerin parcalanmasi ile elaqeder metan qicqirmasi adlanan proses neticesinde fasilesiz emele gelir meselen bataqliqlarin dibinde Bu uzden onu bezen bataqliq qazi da adlandirirlar Agaclarin quru qovulmasi zamani emele gelen qazin terkibinin de esas hissesini metan teskil edir Berk yanacaqlarin hidrogenlesdirilmesi zamani emele gelen qazlarin terkibine etan propan ve butanla savayi xeyli miqdarda metan da daxildir Bunlardan elave das ve boz komurun yarimkokslasmasi zamani emele gelen ve istilik emelegetirme qabiliyyeti 6000 9000 kal m3 olan qazlarin terkibinde yuksek miqdarda metan vardir Indiye qeder istifade edilmeyen daha bir qaz menbeyi temiz metandan ibaret olan tullanti sularin qazlaridir Uzvi tullantilarin ferment parcalanmasi zamani emele gelen bioqazin terkibi esasen metan ve karbon qazindan ibaretdir Arktikanin self denizlerinden atmosfere daxil olan metanin esas menbeleri deniz dibinde ve onun alt qatlarinda yerlesir Hesab edilir ki oz menseyine gore metan 2 nov ola biler bioloji ve geoloji Bioloji metan su ile temasda olan cokme suxurlarinin ust qatinda metan emele getiren bakteriyalarin daha deqiq desek arxeylerin fealiyyeti neticesinde emele gelir Cokme suxurlarinin terkibinde kulli miqdarda paleozoy ve mezozoy dovrunde 540 65 mln il evvel yaranmis uzvi maddeler var 18 20 min il evvel bas vermis buzlasma neticesinde okeanin seviyyesi 100 140 m asagi dusmus ve bu qat butovlukde ebedi buzlaqlara cevrilmisdir Sonralar buzlaq eridi ve 9 6 min il evvel okeanin seviyyesi texminen indiki veziyyete qeder qalxdi Ebedi buzlagin bir hissesi suyun altina getse de boyuk bir hissesi quruda qaldi Suyun altinda olan cokuntulerin alt qati hemise donmus veziyyetde olsa da ust hissesi deniz suyu ile temasda olur eriyir ve bakteriyalarin fealiyyeti ucun munbit serait yaradir Belelikle de okean qizdiqca bioloji metanin atmosfere axini arta biler Geoloji metan 1 5 km qeder derinliyi olan qatlardan sizir ki burada da 90 i metandan qalan ise diger karbohidratlardan ibaret olan tebii qazin yataqlari yerlesir Arktik selfde onun da ehtiyatlari coxdur Suyun temperaturu kifayet qeder asagi tezyiqi ise yeterince yuksek olduqda adi buz ve metan hem bioloji hem de geoloji berk madde olan metan hidrati klarat emele getirir ki bu da temperatur artdiqca parcalanma ve metan qazini ayirma qabiliyyetine malikdir Metan tezlikle yuxari qalxaraq suda hell olur Suda hell olmus metanin konsentrasiyasi artir metanla qidalanan metanotrof bakteriyalar coxalir ve onlar hell olmus metani udduqca metanin menbesi ile atmosfer axini arasinda nisbi muvazinet yaranir Yay aylarinda hetta oktyabra qeder Arktika sularinda qarisma bas vermir Bunun sebebi suyun ust qatinin ilinmis ve kontinental buzlaqlarin erimesi neticesinde duzsuzlasmis olmasi ve piknoklin qarisma bas vermis qatdan asagida yerlesen su kutlesinin sixliginin keskin artmasidir 2015 ci ilin avqust sentyabr aylarinda Alfred Vegener adina Institutda Almaniya derinlik zondlari vasitesile aparilmis olculer okeanin dibinde ve 30 40 m derinliyedek olan yuxari qatlarda metanin konsentrasiyasinin stabil yuksek oldugunu gosterdi Suyun sethine yaxinlasdiqca ise konsentrasiya keskin azalir ona gore de metanin atmosfere axini nezere alinmayacaq qeder azdir Diger terefden suyun esas kutlesinde konsentrasiyanin cox olmasi ve hell olmus oksigenin movcudlugu metanla qidalanan bakteriyalarin coxalmasina munbit serait yaradir Suyun qarismamasi deniz dibinden qalxan metanin demek olar ki hamisinin bakteriyalar terefinden udulmasini temin edir Ancaq noyabrdan sonra ne bas verdiyi peykden gelen melumatlar olmayana qeder melum deyildi Bu meqale qaralama halindadir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Eger mumkundurse daha deqiq bir sablondan istifade edin Metanin alinma usullari1 Ilk defe olaraq metanin sintezi 1858 ci ilde Bertlo terefinden kozerdilmis misin uzerinden karbon disulfidin ve hidrogen sulfidin borudan buraxilmasi ile heyata kecirilmisdir CS2 2H2S 8Cu CH4 4Cu2S Karbon ve hidrogen elementlerinden metanin sintezi yuksek temperaturlarda aparilir ve bu zaman asetilen ve etanin alinmasi da bas verir 2 Metani aluminium karbidin su ile parcalanmasi reaksiyasi uzre almaq olar Al4C3 12H2O 4 Al OH 3 3CH4 Bu metodla cox temiz metan alinir 3 Metani natrium asetatin qelevi ile qizdirilma reaksiyasi uzre CH3COONa NaOH CH4 Na2CO3 ve ya metilyodidi sink mis cutluyu vasitesile reduksiya etmekle almaq mumkundur 4 Metan katalizator kimi nikel kobalt ve dovru sistemin VIII qrupunun diger metallarinin istiraki ile karbon monooksidin hidrogenle katalitik reaksiyasina esaslanan metod vasitesile ile de alinir EdebiyyatAbbasov V M Nagiyev T M Ibrahimov H C Memmedova T A Abbasov M M Agamaliyev Z Z Emirov F E Qaz kimyasi Baki 2015Istinadlar Kimya ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqalenini redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin Etdiyiniz redakteleri menbe ve istinadlarla esaslandirmagi unutmayin