Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Asiya – Avropa ilə birlikdə Avrasiya materikini əmələ gətirir. Asiya şimaldan cənuba (adalarla birlikdə) — 10,5 min km, qərbdən şərqə — 12,5 min km məsafədə uzanır. sahəsi 43,4
| Asiya | |
|---|---|
 | |
| Tarixi və coğrafiyası | |
| Sahəsi |
|
| Saat qurşağı |
|
| Əhalisi | |
| Əhalisi |
|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
mln kv. km-dir. Əhalisinin sayı təxminən 4.3 mlrd nəfər təşkil edir. Onlardan 52,1 % kişilər, 47,9 %-ni qadınlardır. Şəhər-kənd əhalisinin nisbəti 37,6:62,4-ə olan kimidir. Əhalinin hər kv.km-də orta sıxlığı 84,7 nəfərdir. Ən çox sıxlıq Sinqapurda-6742 nəfərə çatır. Ən az əhali sıxlığı Monqolustanda hər kv.km-də 1,72 nəfərdir. Təbii artıma gəldikdə, illik orta artım −1,1% ən cox artımda Yəməndə −3,40%, ən az artım isə Gürcüstanda −0,31%-dir. Əhalinin orta ömur müddəti kişilər üçün — 68,8 il, qadınlar üçün isə 66,4 ildir. Uzunömürlük kişilərdə isə −77,7 il (Yaponiyada), qadınlar yenə Yaponiyada — 84,2 ilə çatır. Ən az ömür müddəti isə Əfqanıstanda müşahidə edilir. Asiyada savadlılığın orta göstəricisi 71% olmaqla Yaponiyada 99%-ə, ən az Nepalda 26% təşkil edir.
Asiyada 48 dövlət, iki xüsusi statusa malik olan ərazi var. Sakit okeanda Britaniya ərazisində və Fələstindən ibarətdir. İdarə olunma formasına görə 34 respublika,14 monarxiya mövcuddur. Deyilənlərdən 4-ü federativ quruluşa, 9-u konstitusiyalı monarxiya, 5-i isə mütləq monarxiyaya malik olan dövlətlərdir. Asiya əhalisinin irqi, milli və dil tərkibi çox mürəkkəbdir. Burada bəşəriyyətin 4 aparıcı irqi mövcuddur. Bu monqoloid, avropoid, avstrolid və neqroid irqləridir. Regionda mindən artıq xalq yazır ki, onlar da 200-dən artıq dil və dialektə aiddirlər. Hindistan, indoneziya Filippin, İran, Əfqanıstan, Pakistan, Malaziya və digərləri çoxmillətli dövlət sayılırlar. Banqladeş, Yəmən, Kampuçiya, Çin, Koreya Xalq Demokratik Respublikası, Maldiv, Yaponiya azsaylı milli tərkibə malik olan dövlətlərdir. İslam, induizm, buddizm dinləri aparıcı sayılır.
Asiya Avropa ilə birlikdə 54 mln. km²-lik sahəsi ilə dünyanın ən böyük qitəsidir. Əsasən şərq yarımkürəsində yerləşir. O, Avrasiya materikinin 4/5-dən çoxunu əhatə edir. Asiyanın sahəsi Cənubi Amerika, Antraktida və Avstraliyanın birgə götürülmüş sahəsindən daha çoxdur. Bu qitə Avrasiya materikinin şimal-şərq, şərq, cənub və cənub-şərq hissələrini əhatə edir. Asiya qərbdən şərqə doğru 10.200 km, şimaldan cənuba doğru 7.000 km məsafədə uzanır. Avropa ilə Asiyanın şərti sərhədi Ural dağlarının şərq ətəkləri, Ural və ya Emba çayı, Xəzər dənizinin şimal sahilləri, Kuma-Manıç çökəkliyi, Don çayının aşağı axını, Azov dənizi, Kerç boğazı, Qara dəniz, Bosfor boğazı, Mərmərə dənizi, Dardanel boğazı, Egey dənizi olaraq qəbul edilmişdir. Afrika ilə Asiyanı bir-birindən Süveyş kanalı, Qırmızı dəniz, Babülməndəb boğazı və Ədən körfəzi ayırır.
Asiya Yer kürəsinin yeganə qitəsidir ki, onun sahillərini dörd okeanın suları əhatə edir. Asiyanın qərb və cənub-qərb sahilləri daha çox girintili-çıxıntılıdır. Asiyanın şərq sahillərini Sakit okeanın suları əhatə edir. Materikin cənub və cənub-qərb sahillərini isə Hind okeanının suları əhatə edir. Burada nəhəng Ərəbistan yarımadası Ərəbistan və Hindistan yarımadası Hindistan yarımadaları, onları ayıran Ərəbistan dənizi və Benqal körfəzi yerləşir. Qırmızı dəniz Asiya sahillərində yerləşən ən isti dənizdir. Asiyanın cənub sahillərində adalar azdır. Şri-Lanka buradakı ən iri adadır. Hind okeanı sahillərində musson cərəyanları çox böyük təsir göstərir.
Atlantik okeanı suları Asiyanın ucqar cənub-qərb qurtaracağı olan Kiçik Asiya yarımadasını əhatə edir. Bu yarımadanı qərb sahilləri olduqca girintili-çıxıntılıdır. Kipr adası Asiyanın Atlantik okeanı hövzəsinə aid olan ən böyük adasıdır. Asiyanın bir qrup böyük ada və yarımadaları olan Yamal, Taymır, Çukot yarımadaları və Novosibirsk adaları Şimal Buzlu okeanında yerləşir. Berinq boğazı Asiyanı Şimali Amerikadan ayırır. Şimal Buzlu okeanındakı dənizlərin hamısı qışda donur.
Etimologiya
Tarix, mədəniyyət və elmin inkişafında böyük rol oynayan assuriyalılar e.ə. iki min il əvvəl Aralıq dənizindən şərqdə olan ölkələri Asu adlandırmışlar. "Asiya" etimologiyası Assuriya dilində "asu" sözündən əmələ gəlib "günçıxan", "şərq" mənasını daşıyır. Qurunun təqribən 30 %-ni təşkil edir. Şimal yarımkürəsinin coğrafi qurşaqlarını tutur. Şimaldan cənuba 8200 km, şərqdən qərbə 8500 km-ə qədər uzanır.
Relyef
Asiya qurunun ən yüksək qitəsidir. Yer kürəsinin ən uca dağ silsilələri və iri düzənlikləri onun ərazisində yerləşir. Asiyanın ən ucqar dağ zirvəsi olan Everest ilə ən dərin çökəkliyi Ölü dəniz arasındakı hündürlük fərqi 9.200 metrdən artıqdır. Qitənin əsasını qədim Avrasiya litosfer tavası təşkil edir. Həmin tava Sibir, Çin-Koreya, Cənubi Çin, Hindistan, Ərəbistan platformalarından ibarətdir. Müxtəlif geoloji dövrlərdə baş verən dağəmələgəlmə prosesləri bu platformaları birləşdirərək qitənin ərazisini xeyli genişləndirmişdir. Paleozoy erasında Altay, Sayan, Tyanşan dağlarının ətəkləri, Böyük Xinqan dağları formalaşmışdır. Asiyanın Lena çayından şərqdə yerləşən dağları Mezozoy qırışıqlığı dövründə əmələ gəlmişdir. Avrasiya və Hind-Avstraliya tavalarının birləşdiyi sahələrdə Kaynozoy erasının əvvəllərində güclü dağəmələgəlmə prosesləri baş vermiş, nəticədə nəhəng Alp-Himalay qurşağı yaranıb. Bura Kiçik Asiya, İran yaylası, Qafqaz, Hinduquş, Pamir, Tyanşan, Kunlun, Himalay dağları, Hindçin yarımadasının qərbi, Zond adaları daxildir. Asiyanın şərqində Sakit okean tavasının Avrasiya tavasının şərq kənarları ilə qovuşduğu sahədə zəncirvarı ada qövsləri və dərin ada çökəklikləri əmələ gəlmişdir. Bu qurşağa Kamçatka yarımadası, Kuril, Yapon, Filippin adaları daxildir. Ona Sakit Okean "odlu halqası" da deyilir. Asiyanın qeyd edilən hissəsində Yer qabığı çox fəaldır, relyefin inkişafı indi də davam edir. Bu sahələrdə tez-tez vulkan püskürmələri və zəlzələlər baş verir.
Vulkan rayonlarında çoxlu qaynar bulaqlar – qeyzerlər də fəaliyyətdədir. Zəlzələlər Asiyanın cənubundakı seysmik qurşaqda da xeyli fəaldır. 1902-ci ildə Şamaxı şəhərində baş vermiş 9 bal gücündə zəlzələ nəticəsində şəhər tamamilə dağılmışdı. 1911-ci ildə Alma-Ata, 1948-ci ildə Aşqabad, 1966-cı ildə isə Daşkənd şəhəri zəlzələ nəticəsində viran qalmış, on minlərlə adam həlak olmuşdu. Asiyanın seysmik qurşaqlarında çoxlu sayda fəaliyyətdə olan və sönmüş vulkan var. Qitənin fəaliyyətdə olan ən uca vulkanı Kamçatka yarımadasındakı Klyuçi Sopkasıdır (4750 m). Böyük Zond adalarında yerləşən Krakatau vulkanı dəhşətli püskürmələri ilə məşhurdur. Abşeron yarımadası və Qobustanda çoxlu sönmüş və fəaliyyətdə olan palçıq vulkanları var. Hazırda vulkan və isti bulaqlardan müxtəlif məqsədlər üçün istifadə edilir. Yerin dərinliklərindən çıxan isti buxar və sulardan elektrik enerjisi alınır, evlər və istixanalar qızdırılır. Yerin daxili enerjisindən Yaponiyada, Rusiyada, İndoneziyada və digər ölkələrdə geniş istifadə edilir.
Asiyanın müasir relyefinin formalaşmasında qədim materik buzlaşmasının böyük rolu olub. Qədim buzlaqlar Taymır yarımadası və Uralın şimal qurtaracağından cənuba hərəkət edərək geniş sahələri basmışdır. Bəzi sahələrdə buzların qalınlığı 1,5–2 kilometrə çatırdı. Qədim buzlaşmalar Asiyanın relyefini kəskin dəyişdirmişdir. Şimalda buzlaqların əriməsi nəticəsində müxtəlif ölçülü süxur qalaqları olan morenlər səthdə qalın örtük yaradıb.
Asiya ərazisinin yarıdan çoxunu dağlar və yaylalar tutur. Düzənliklər kimi dağlar da mənşəyinə və yaşına görə fərqlənir. Burada həm cavan, həm də qədim dağlar var. Cavan qırışıq dağlar qitənin şərq və cənub kənarlarında iki nəhəng qurşaq əmələ gətirir. Alp-Himalay qurşağı Atlantik okeanı sahillərindən Sakit okeana qədər davam edir. Bu qurşağa Asiyanın qırışıq-faylı Qafqaz, Pamir, Hindiquş, Himalay dağları aiddir. Himalay dağları qövsvari şəkildə Hindistan yarımadasının şimalı ilə qərbdən şərqə doğru 2400 km məsafədə uzanır. Onun ən hündür nöqtəsi Everest dağıdır (8848 m). Əksər zirvələri qar və buzlaqlarla örtülüdür. Himalay dağlarından şimalda 2 milyon km² sahəni əhatə edən dünyanın ən hündür yaylası olan Tibet yaylası yerləşir. Tibet yaylasının şimalında bəzi zirvələrin hündürlüyü 7000 metrə çatan, qar və buzlaqlarla örtülü Kunlun dağları yerləşir. Onun uzunluğu 2000 km-dən artıqdır.
Daha şimalda Mərkəzi Asiyanın yüksək düzənlikləri geniş əraziləri əhatə edir. Onlardan ən böyükləri Qobi, Tarım və Cunqar yüksəklikləridir. Qeyd olunan yüksək düzənliklərdə quru iqlim şəraitində geniş səhralar yaranıb. Təklə-məkan və Qobi səhraları buna misaldır. Himalay dağları qərbdə Hindiquş dağları ilə, onlar isə Pamirlə qovuşur. Pamir dağlarının hamar, yüksək səthindən 7000 metrə qədər ucalan çılpaq zirvələri diqqəti cəlb edir. Hamar səthlər və zirvələr buzlaqlarla örtülüdür. Qara dəniz və Xəzər dənizi arasında 1500 km məsafədə uzanan Qafqaz dağları da cavan qırışıqlığa aiddir. Dağ əmələgəlmə prosesi burada hələdə davam edir. Böyük və Kiçik Qafqaz dağları arasında Kür-Araz və Kolxida ovalıqları yerləşir.
Asiya Yer kürəsinin ən mürəkkəb iqlim şəraitinə malik hissəsidir. Bunun səbəbi Asiya ərazisinin böyüklüyü, xüsusilə onun şimaldan cənuba və qərbdən şərqə doğru geniş ərazi boyu uzanmasıdır. Şimal yarımkürəsinin ən soyuq sahəsi Asiyada yerləşir (Oymyakon, −71 °C). Yer kürəsində ən yüksək rütubət də Asiya qitəsindəki Himalay dağlarının cənub-şərq ətəklərindədir. Asiyanın iqliminin formalaşmasına coğrafi enlik, hava kütlələri, okean və dənizlər, səth örtüyü çox böyük təsir göstərir. Asiyanın cənub əraziləri günəşdən şimal ərazilərə nisbətən iki dəfə çox istilik alır. Tropik enliklərdə günəşdən Yer səthinə gələn istilik enerjisi (günəş radiasiyası) 80–200 kkal/sm², şimal qütb dairəsində isə 100 kkal/sm² təşkil edir. Ərəbistan yarımadası Yer kürəsinin ən çox günəş radiasiyasına malik sahəsidir (220 kkal/sm²). Asiya iqliminin qərbdən şərqə doğru kəskin dəyişilməsi okeanların, dənizlərin və hakim küləklərin təsiri ilə bağlıdır. Asiyanın mülayim enlikləri Avropaya nisbətən az rütubətlidir. Asiyanın şimal rayonları az yağıntını qəbul etməklə yanaşı, kəskin kontinentallığı ilə də fərqlənir. Qışda Asiyanın şimal rayonlarının çox hissəsi qarla örtülüdür, bu da günəş şüalarının bir qismini əks etdirir və havanın temperaturunu aşağı salır.
İqlimin formalaşmasında atmosfer dövranının da böyük rolu var. Şimaldan Asiyaya daxil olan Arktika hava kütlələri geniş məsafədə materikin daxili hissələrinə təsir göstərir. Qitənin şərq hissələrinin iqliminə yayda Sakit okeandan gələn rütubətli dəniz hava kütlələri, qışda isə qitənin daxili hissələrindən gələn kontinental hava kütlələri təsir edir. Kurosio cərəyanı tropik enliklərdə Asiyanın mülayim enliklərinə, xüsusilə Sakit okean adalarına istilik və rütubət gətirir. Asiyanın cənub-şərq hissələrinin iqlimi mussonlardan çox asılıdır. Okeanlardan quruya doğru əsən yay mussonları özü ilə çoxlu yağıntı, qış mussonları isə quru, aydın hava gətirir. Musson iqlimi Hindistan və Hind-Çin yarımadaları üçün xüsusi səciyyəvidir. Hind okeanından materikə doğru əsən mussonlar olduqca çox yağıntı gətirir. Qışda mussonlar materikdən dənizə doğru əsir. Yalnız yay aylarında materik üzərində alçaq təzyiq əmələ gəldikdə bura okeanlardan ekvatorial hava kütlələri daxil olur. Asiyanın okean və dəniz sahillərindən mərkəzi hissələrinə doğru getdikcə demək olar ki, bütün ərazilərində yağıntıların miqdarı azalır, eyni zamanda temperatur rejimi də dəyişilir.
Asiyanın rəngarəng relyef formaları iqlim əmələgəlmədə misilsiz rol oynayır. Burada qərbdən şərqə doğru əsasən enlik istiqamətində uzanan Himalay, Kunlun, Tyanşan, Qafqaz, Altay, Sayan dağları soyuq Arktika hava kütlələrinin cənuba keçməsinə imkan vermirlər. Atlantik okeanı üzərindən gələn hava kütlələri Ural dağlarına qədər bütün Avropanı əhatə etsə də, Asiyanın mürəkkəb relyefi onların Asiyada yayılmasına imkan vermir. Hind okeanından materikə daxil olan mussonların qarşısını Himalay və digər dağlar yüksək sədd şəklində kəsir. Ona görə də dağətəyi hissələrdə illik yağıntının miqdarı bəzən 10.000 mm-dən artıq olur. Yer kürəsinin ən çox yağıntı olan ərazisi Çerapunci məntəqəsi burada, Himalay dağlarının cənub-şərq ətəklərində yerləşir. Qafqaz dağlarının qərbindəki Kolxida ovalığında və Azərbaycanda Talış dağlarının ətəklərində də dağların sədd şəklində hava kütlələrinin qarşısını kəsməsi ilə əlaqədar rütubətli subtropik iqlim yaranır.
Əhalinin təsərrüfat fəaliyyətinə iqlimin təsiri böyükdür. Asiyanın soyuq şimal hissələrində kənd təsərrüfatının inkişafına iqlim mane olduğu halda, tropik və subekvatorial qurşaqlarda iqlim şəraiti ildə 2–3 dəfə məhsul yetişdirməyə imkan verir. Lakin bəzi ərazilərdə rütubət çatışmazlığı problem kimi qarşıya çıxır. Musson iqlimi olan ərazilər kənd təsərrüfatı üçün olduqca əlverişlidir. Ona görə də həmin ərazilər lap qədim zamanlardan mənimsənilib. Aralıq dənizi iqlimi subtropik bitkilər, mülayim iqlim, taxıl, şəkər çuğunduru, üzüm, meyvə, musson iqlimi isə (həm tropik və həm də subekvatorial) şəkər qamışı, çay, çəltik və digər bitkilərin yetişdirilməsi üçün əlverişlidir.
İqlim
Asiya iqlimi Vikipediya, azad ensiklopediya
Ümumdünya iqlim təsnifatı Asiya iqlimi — Asiya qitəsindəki iqlim vəziyyətinə verilən ad.
Asiyada rütubətli ekvatorial iqlimdən soyuq qütb səhrası iqliminə qədər, demək olar ki, bütün iqlim qurşaqları mövcuddur. Buna səbəb qitənin böyüklüyü, ərazisinin qərbdən şərqə doğru uzun məsafəsi, daxili rayonlarının relyefi, şimaldan dağ səddinin olmaması kimi amillərdir.
Asiyanın şimal sahillərində, Taymır yarımadasında Severnaya Zemlya, Novosibir, Vrangel adalarında Arktika iqlimi, bir qədər cənubda, şimal-şərqi Sibirə doğru genişlənən sahədə subarktika iqlimi hakimdir. Mülayim qurşaqda kontinental (Qərbi Sibir), sərt kontinental (Şərqi Sibir, Qazaxıstan, Monqolustan, Orta Asiya), musson (Uzaq Şərq, Saxalin adası) və dəniz (Kamçatka yarımadası, Kuril adaları) iqlim sahələri ayrılır. Yağıntının illik miqdarı Sibirdə 500–600 mm, Cənubi Sibir dağlarında, o cümlədən Sayan dağlarında 1500 mm.-dən çox, Orta Asiya səhralarında 150–200 mm.-dir. Subtropik iqlim qurşağı daxilində bir neçə iqlim tipi ayrılır: qərbdə Aralıq dənizi iqlimi, Ön Asiyanın yaylalarında kontinental iqlim, qitənin şərqində isə musson iqlimi. Yağıntının orta illik miqdarı qərbdən (Aralıq dənizi sahilləri, 700 mm) şərqə (İran yaylası 200 mm) doğru azalır. Tibet yaylası üçün yüksək dağlıq səhra iqlimi səciyyəvidir; qışı soyuq və az qarlı, yayı nisbətən sərindir. Şərqi Çinin, Yapon adalarının və Koreya yarımadasının subtropiklərində musson iqlimi (yağıntının illik miqdarı 1000–1500 mm) üstünlük təşkil edir. Tropik iqlim qurşağı Ərəbistan yarımadası, Mesopotamiyanın cənubunu, İran yaylasının cənub kənarını; tropik musson rejimli subekvatorial iqlim qurşağı Cənubi Çini, Hindistan və Hind-Çin yarımadalarını, Yava adasının şərqini və Kiçik Zond adalarını; ekvatorial iqlim qurşağı isə Malakka yarımadasının cənub hissəsini, Böyük Zond adalarını, Şri-Lankanın cənub-qərb hissəsini və Filippin adalarının cənub hissəsini əhatə edir. Qışda iqlim hava kütlələrinin qərb istiqaməti və geniş antisiklon sahəsinin formalaşması ilə, qitənin cənubunda və cənub-qərbində isə passat sirkulyasiyası ilə müəyyən olunur.
Kəlküttə üzərində musson buludları Cənubi Sibir dağları və Monqolustan üzərində 40–60° şimal enliyi arasında oktyabrdan martadək davam edən Asiya (Sibir) antisiklonu yaranır. Aydın və soyuq hava hökm sürür; mütləq minimum temperatur Oymyakonda −71 °C (şimal yarımkürəsinin soyuq qütbü), Verxoyanskda −68 °C və Yakutskdə −64 °C qeydə alınmışdır[1]
Asiya antisiklonunun soyuducu təsirindən 0 °C izotermi Asiyada Avropaya nisbətən xeyli cənubdan (Səmərqənd-Tokio xətti boyu) keçir. Yayda Asiyanın daxili hissələrində yüksək təzyiq sahələri yox olur və bur çox qızır. Tropiklərin qurşaq sahələrində maksimum temperatur (53 °C)[2] Ceykobabad şəhərində (Pakistan) qeydə alınmışdır. Bu, dünya göstəricisindən (Liviya, Tripoli şəhəri) 5 °C dərəvə aşağıdır. Qitənin şərq və cənub hissələri rütubətli dəniz mussonlarının təsiri altında qalır. Himalay dağlarının cənub, Qərbi Qat, Arakan-Yoma və Tanentaunci dağlarının küləktutan yağıntının illik miqdarı 3000 mm və daha çox olur. Hindistanın cənub-şərqində[3][4][5] (Çerapuncidə) Yer kürəsinin mütləq maksimum yağıntısı (22900 mm) qeydə alınmışdır (burada orta illik yağıntı 13000 mm-dən çoxdur). Yayda musson yağışları mövsümündə Cənubi və Cənub-Şərqi Asiyada illik yağıntının 75–90 %-i, Şərqi Asiyada isə 60–65%-i düşür. Tropik mussonlar yalnız Cənubi Çin (23–26° şimal enliyi) üşün səciyyəvidir. Mərkəzi və Orta Asiyanın daxili rayonlarında quru tropik iqlim hakimdir. Havanın quru temperaturu 30 °C təşkil edir. 20 °C izotermi kontinental ərazilərdə 55–60 °C şimal enliyinə çatır. Ön Asiya yaylaları üzərində alçaq təzyiq sahələri yaranır və az rütubətli, yüksək temperaturlu tropik kontinental hava formalaşır. Ərəbistan yarımadası üzərində də kontinental quru tropik hava hökm sürür, aydın və çox isti hava yaranır. Malayya arxipelaqının cənub-şərq hissəsi Avstraliya antisiklonunun, qalan hissəsi isə ekvatorial qərb küləklərinin təsiri altında olur. Asiyanın dağlarında qar xətti Avropaya nisbətən yüksəkdədir. Tibet yaylasında isə o, xüsusilə yuxarıdan keçir; dünyada qar xəttinin "yüksəklik qütblərindən" biri (6200 m) buradadır. Müasir buzlaşmanın iri mərkəzləri Asiya qitəsində yerləşən Qaraqorum, Himalay, Hindiquş, Kunlun, Nanşan, Tyanşan, Pamir, Qafqaz, Altay dağlarındadır. Mərkəzi Asiya və Himalay dağlarında buzlaqların sahəsi təqribən 97 min kv. kilometrdir. Arktika adalarında örtük buzlaşması qalmışdır.
Geologiya
Fanerozoyda blokların Qondvananın kənarından qopması, onların litosfer plitələri ilə birlik də şimala doğru dreyfi və toqquşma (kolliziya) prosesində əvvəlcə Lavrasiyaya, Mezozoyun ortalarından isə Avrasiyaya birləşməsi (tektonik akkresiya) baş vermişdir. Bu zaman qədim okeanlar (Paleoasiya, Paleotetis, Mezotetis və Neotetis) dövri olaraq açılmış və qapanmışdır. Asiyada şimal (Lavrasiya) blokları sırasına qədim Sibir platforması, kembriyəqədərki kiçik massivlər, cənubda (Qondvana) blokları sırasına isə Hindistan, Ərəbistan, Çin-Koreya, Tarim, Cənubi Çin platformaları, Hind-Çin, Şimali və Cənubi Tibet və s. qədim massivlər aid edilir. Blokları bir-birindən ayıran Son Proterozoy və Fanerozoy qırışıqlıq sahələri və sistemləri 3 mütəhərrik qurşaq əmələ gətirir: qədim okeanların qapanması zamanı əmələ gəlmiş Ural-Oxot və Aralıq dənizi qurşaqları, həmçinin Asiya ilə Sakit okean sərhədində inkişaf edən Qərbi Sakit okean qurşağı. Mütəhərrik qurşaqların qırışıqlıq strukturlarının bir hissəsi cavan platformaların (Qərbi Sibir, Turan və s.) çöküntü qatı ilə örtülmüşdür. Platformaların və qırışıqlıq sahələrinin ayrı-ayrı hissələri Kaynozoyda orogenezə məruz qalmış və törəmə dağ qurşaqları (Mərkəzi Asiya və s.) formalaşmışdır. Müasir rift əmələ gəlmə prosesi Baykal gölü rayonunda və Şimali Çində fəal təzahür edir. Qırmızı dənizin yaranmağa başlayan okean rifti Ərəbistan platformasını Afrika platformasından ayırır. Asiyanın şimal ucqarında, onun passiv kənarının şelf dənizləri geniş inkişaf etmişdir; cənub passiv kənarında Fars körfəzi istisna olmaqla şelf zonası xeyli ensizdir. Şərqdə və cənub-şərqdə Sakit və Hind okeanları litosfer plitələrinin Asiyanın kontinental litosfer plitəsinin altına keçdiyi (subduksiya) yerlərdə aktiv kənarlar üstünlük təşkil edir.
Sibir platforması Rifey və Devon dövrlərində əmələ gəlmiş paleoriftlərlə (avlakogenlərlə) parçalanmış Arxey – Alt Proterozoy yaşlı kristallik bünövrəyə malikdir. Üst Proterozoy Fanerozoy örtüyü kəsilişində dayaz dəniz terrigen və karbonatlı çöküntüləri, daşduz və kalium duzları, kömürlü kontinental çöküntülər və trapp kompleksi iştirak edir. Platformanın mərkəzində kimberlit boruları zolağı, şimalda və cənub -şərqdə əsasi və qələvi süxur plutonları inkişaf etmişdir.[2]
Çin-Koreya platforması
Çin-Koreya platformasının özülü Arxey və Alt Proterozoy yaşlı süxur komplekslərindən, örtüyü isə Rifeyin yuxarılarının – Fanerozoyun karbonatlı-terrigen dəniz, kömürlü sahil-dəniz və qırmızı rəngli kontinental çöküntülərdən təşkil olunmuşdur. Mezozoyda örtük süxurlarının deformasiyası və qranit intruziyası baş vermişdir. Tarim platforması özülünün çıxışları onun kənarlarında müşahidə edilir, mərkəzi hissəsi isə əsasən Mezozoy və Kaynozoyda intensiv gömülməyə məruz qalmışdır.[3]
Cənubi Çin platforması — Cənubi Çin platformasının (Yanszı) Arxey və Alt Proterozoy blokları məlumdur, lakin bütövlükdə o, Üst Proterozoy dövrünün vulkanogen çökmə kompleksinin Son Rifeydə deformasiyası və qranitləşməsi zamanı formalaşmışdır. Örtük kompleksi kəsilişinin fərqli cəhəti burada Üst Rifey – Kembri dövrünün buzlaq çöküntülərinin, Üst Perm yaşlı trappların iştirak etməsidir. Özülün və örtüyün Mezozoyun sonlarında fəallaşması qranit və qələvi süxurların intruziyasında və riftogen strukturların əmələ gəlməsində təzahür etmişdir.
Hindistan platforması
Hindistan platformasının çox hissəsini Arxey özülünün çıxışları tutur; bunlar şimaldandan və şərqdən Alt Proterozoyun metamorfikləşmiş süxur qurşaqları ilə əhatə olunur. Kontinental, o cümlədən, buzlaq və kömürlü çöküntülərlə təmsil olunmuş Rifey-Fanerozoy örtüyü ayrı-ayrı çökəkliklərdə və qrabenlərdə inkişaf etmişdir. Şimalda – Himalay zonasında Rifeydə və Fanerozoyda dəniz çöküntüləri toplanmışdır. Dəkkən yaylasında trapplar Tabaşirin sonu və Paleogendə püskürülmüşdür. Kaynozoyun ortalarında Hindistan və Avrasiya plitələrinin kolliziyasından sonra platformanın şimalındakı çökmə zonası Himalayın qalxmasına cəlb olunmuşdur. [4]
Ərəbistan platforması — Ərəbistan platformasının özülündə Orta-Üst Proterozoy yaşlı kontinental qabıqda formalaşmış və Proterozoyun sonlarında qırışıqlığa uğramış adalar qövsü və aktiv kənar kompleksləri üstünlük təşkil edir. Platforma örtüyü Fanerozoyun kontinental və dayaz-dəniz çöküntülərindən təşkil olunmuşdur. Şərqi Afrikada riftogenezlə əlaqədar qələvi bazalt püskürmələri Kaynozoyda baş vermişdir.
İqtisadiyyat
Asiya iqtisadiyyatı, 49 müxtəlif dövlətdə yaşayan 4.4 milyarddan artıq insandan (dünya əhalisinin 60̬%̠-i) meydana gəlir.[2] Altı dövlətin qismən Asiyada olmaqla, iqtisadi və siyasi baxımdan başqa bir bölgəyə aid olduğu güman edilir. Asiya iqtisadiyyatı dünyada ən sürətli böyüyən iqtisadi zona və AQP görə ÜDM baxımından ən böyük kontinental iqtisadiyyatdır. Çin, Yaponiya və Hindistan dünyanın ən böyük on iqtisadiyyatı sırasındadır. Bundan başqa, Asiya, Yapon iqtisadi möcüzəsidən (1950–1990) başlayaraq, Cənubi Koreyadakı Xan Çay Möcüzəsi (1961–1996) və Çindəki iqtisadi partlama (1978–2013) ilə dünyanın ən böyük iqtisadi partlamasının mərkəzidir.
Bütün dünya regionlarında olduğu kimi, Asiyanın zənginliyi də ölkələr arasında və içərisində fərqlilik göstərir. Bunun səbəbi, böyük mədəni müxtəliflikləri, mühitlər, tarixi bağlılıqlar mənasına gələn və hökumət sistemləri kimi geniş bir ölçüyə malik olmasıdır. Asiyada AQP ümumi daxili məhsul (ÜDM) baxımından ən böyük iqtisadiyyatlar Çin, Yaponiya, Cənubi Koreya, Rusiya, Hindistan, İndoneziya, Türkiyə, İran, Səudiyyə Ərəbistanı, Tayvan, Tailand, Pakistan, Malayziya və Filippin və nominal ÜDM baxımından da yenə Çin, Yaponiya, Cənubi Koreya, Hindistan, Rusiya, İndoneziya, Türkiyə, Filippin, Səudiyyə Ərəbistanı, Tayvan, Tailand, İran. Malayziya, Banqladeş və Sinqapur ən böyük iqtisadiyyatlardır.
Zənginlik (adambaşı ÜDM ilə ölçülürsə) əsasən Şərqi Asiyada Çin, Yaponiya, Cənubi Koreya, Honq Konq, Makao, Sinqapur və Tayvan torpaqları ilə Qərbi Asiyadakı neft zəngini Qətər, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri, Bəhreyn, İran, Küveyt və Oman (məsələn, Səudiyyə Ərəbistanı) kimi ölkələrdə intensivləşir. İsrail və daha az dərəcədə Türkiyə istisnadır: hər ikisi də əsasən belə sayılmamasına baxmayaraq Asiya ərazilərində yerləşir. İsrail (şaxələndirilmiş sənayelər üzrə sahibkarlıq) inkişaf etmiş bir ölkə ikən Türkiyə (İƏİT-nin qurucu üzvü) inkişaf etmiş yüksələn bir ölkədir. Yaponiya (ağır sənaye və elektron işkol-unda inkişaf etmişdir), Cənubi Koreya (ağır sənaye və informasiya və kommunikasiya texnologiyası), Tayvan (yüngül sənaye və yüksək texnologiya hissələrin emalı), Honq Konq (maliyyə sənaye və xidmətlər) və Sinqapur istisna olmaqla dünyanın ən sürətli böyüyən iki ana iqtisadiyyatı Çinin (emal və DYY ilə qabaqcıl böyümə).[3] və Hindistan (əmtəə, xarici mənbə istifadə hədəfi və kompüter proqramları) Asiyada sürətli inkişaf və sənayeləşmə baş verir. Şərqi Asiya və Cənub-şərqi Asiya ölkələri ümumi olaraq emal və ticarətə (və sənaye və ticarətdə)[4] böyümək üçün irəli texnologiya sənayelərə və maliyyə sənayesinə yönəldirlər, Orta Şərqdəki ölkələr isə istehsal üzərində daha çox İqtisadi artım üçün əsas olaraq xam neftə bağlıdırlar. İllər keçdikcə, sürətli iqtisadi artım və dünyanın digər ölkələri ilə böyük ticarət çoxluğu səbəbindən Asiyada, 4 trilyon ABŞ dolları üzərində valyuta ehtiyatı – Dünyanın ümumi həcminin yarısından çoxu – yığılmış vəziyyətdədir, iqtisadiyyatın üçüncül işkol-u və iqtisadiyyatın dördüncül işkol-u Asiya iqtisadiyyatının payını genişləndirəcəkdir.
Daxili suları
Asiya planetimizin zəngin su ehtiyatına malik sahələrindən biridir. Yer kürəsinin bir sıra iri çay və gölləri burada yerləşir. Lakin Asiyanın mürəkkəb relyef və iqlim şəraitindən asılı olaraq, çay və göllər ərazidə olduqca qeyri-bərabər paylanıb. Səth sularının 2/3 hissəsi qitənin cənub-şərq hissəsində cəmlənib. Mərkəzi və Orta Asiyada su ehtiyatları olduqca azdır. Asiyanın çayları dörd okean hövzəsinə aiddir. Bundan başqa qitə ərazisinin 1/3 hissəsindən çoxu axarsız hövzəyə aiddir.
Çaylar
Asiyanın ən mühüm çayları Yanszı, Xuanxe, Qanq, Hind, Ob, Lena, Amur, Yenisey, Amudərya, Sırdərya, Brahmaputra, Mekonq, Dəclə və Fəratdır. Yansızı Asiyanın ən uzun çayıdır, onun uzunluğu 5800 km-dən çoxdur. Musson yağışları zamanı daşan bu çay, Kunlun dağlarının cənub-şərq hissələrindən başlayır və Şərqi Çin dənizinə tökülərək iri delta əmələ gətirir. Çayın aşağı axarı gəmiçilik üçün yaralıdır, ondan suvarmada geniş istifadə olunur. Yansızı çayının aşağı axarı hələ qədimdən mənimsənilib. Hazırda Çin əhalisinin 25%-dən çoxu Yansızı çayının hövzəsində yaşayır. Qanq çayı Asiyanın ən gursulu çayıdır. O, su axımının həcminə görə təkcə Amazon, Konqo və Parana çaylarından geri qalır. Qanq öz mənbəyini Himalay dağlarından götürür və Asiyanın ən rütubətli musson iqlimi zonası boyunca axır. Benqal körfəzinə töküldüyü yerdə, Brahmaputra çayı ilə birgə nəhəng delta əmələ gətirir. Musson yağışları ilə qidalandığından yay aylarında daşır.
Qanq çayının suları dağlardan çoxlu miqdarda çöküntü materialları gətirir. Hind çayı isə Himalay dağlarının buzlaqlarından və musson yağışlarından qidalanır, quraq ərazilərlə axaraq Ərəbistan dənizinə tökülür. Şimal Buzlu okeanı hövzəsinin ən uzun çayı Lena (4.400 km), ən bolsulu çayı isə Yeniseydir. Lena Baykal dağlarından öz mənbəyini götürür, Sibir tayqası ilə axaraq Laptevlər dənizinə tökülür. Əsasən yağış və qar suları ilə qidalanan bu çay qışda uzun müddət buz bağlayır. Asiyanın axarsız hövzəsində çaylar azdır. Buradakı ən mühüm çaylar Sırdərya, Amudərya, Tarım, Narın və Zərəfşandır. Onlar yüksək dağlardan başlayır, quru səhra və yarımsəhralardan keçərək, əsasən axarsız göllərə tökülür. Bu çaylar quraq, susuz Orta və Mərkəzi Asiyanın həyatında mühüm rol oynayır. Onlar cansız torpağa həyat verir. Bu çayların hesabına vahələr, iri yaşayış məntəqələri salınır. Axarsız hövzənin çayları başlıca olaraq qar və buzlaqlarla qidalanır.
Göllər
Asiya ərazisində çaylar kimi göllər də qeyri-bərabər paylanıb. Qitənin şimal-şərq hissələrində buzlaq mənşəli göllər yaranıb. Qədim buzlaqlar minlərlə göl çökəklikləri əmələ gətirmiş və həmin sahələrə şirin sular toplanmışdır. Quraq və isti rayonlarda, həmçinin axarsız sahələrdə göllər azsulu və şordur. Balxaş, Lobnor, Ubsu-Nur, Urmiya gölü belə göllərdəndir. Dünyanın ən böyük gölü olan Xəzər dənizi və həmçinin Aral dənizi vaxtilə Dünya okeanı ilə əlaqədə olmuş, qurunun qalxması nəticəsində bu dənizlərin Dünya okeanı ilə əlaqəsi kəsilmişdir. Dağlıq ərazilərdə tektonik mənşəli göllər əmələ gəlmişdir. Asiyanın ən böyük tektonik mənşəli gölü Baykaldır. O həm də dünyanın ən dərin gölüdür (1720 m). Yer kürəsindəki içməli suyun 20%-i Baykal gölündədir. Tyanşan dağlarında yerləşən İssık-Kul gölü də tektonik çökəklikdə yerləşən, şəffaf, təmiz suya malikdir. Asiyanın ən böyük göllərindən biri də Ərəbistan yarımadasının şimal-qərbindəki, okean səviyyəsindən 400 m aşağıda yerləşən Ölü dənizdir. Onun orta duzluluğu 260 ‰-dir.
Asiya əhalisi 4 milyard nəfərə yaxındır. Yer kürəsi əhalisinin 2/3 hissəsinə yaxını Asiyada məskunlaşıb. Dünyada ən çox əhaliyə malik ölkələr olan Çin və Hindistan burada yerləşir. Bunların birgə əhalisi 2,5 milyard nəfərdən artıqdır. Asiya ölkələrində əhali sürətlə artır. Əksər ölkələrədə əhalinin təbii artımı hər min nəfərə 20 nəfərdən çoxdur. Asiyada çoxlu xalq yaşayır, onlar 600-ə yaxın dildə danışırlar. Dünyanın ən böyük xalqlarından olan çinlilər, hindlilər, benqallar, yaponlar burada yaşayırlar. Asiya xalqları 10-a yaxın dil ailəsinə və 20-dən artıq dil qrupuna mənsubdurlar. Onlar dünyada mövcud olan insan irqlərinin üçünü də təmsil edirlər. Kiçik Asiya yarımadasında və İran yaylasında türklər, farslar, Ərəbistan yarımadasında ərəblər, Hindistan və Hindçin yarımadasında hindlilər, birmalılar, vyetnamlılar, benqallar, Şərqi Çin düzənliyində çinlilər, Mərkəzi Asiyanın yayla və düzənliklərində monqollar, uyğurlar, tibetlilər, türklər yaşayırlar. Türk və fars xalqları üçün qara saçlar, dərinin qarabuğdayı olması səciyyəvidir. Çinlilərin, yaponların, vyetnamlıların boyu nisbətən alçaq olur, onlar tünd, qara saçları, qıyıq gözləri ilə fərqlənirlər.
Asiyanın əhalisi qyeri bərabər yerləşmişdir. Qitə əhalisinin 80%-ə yaxını ərazisinin 20%-də cəmlənib. Dünyanın ən yüksək əhali sıxlığına malik əraziləri buradadır. Əhalinin sıx yerləşməsinin əsas səbəbi həm Asiyanın əlverişli coğrafi şəraitə, zəngin təbii ehtiyatlara malik olması, həm də məskunlaşmanın qədimliyidir. Asiyanın subtropik mülayim və subekvatorial qurşaqları yaşayış üçün daha əlverişlidir. Hələ uzaq keçmişdə insanlar Hindistan yarımadasında, Şərqi Çin düzənliyində, Kiçik Asiya yarımadasında məskən salıblar. Hazırda Çinin şərqində, Qanq çayı deltasında, Hindistanın bəzi yerlərində əhalinin sıxlığı 1 km²-də 1000–1500 nəfərə çatır. Yapon adalarında, Koreya yarımadasının əksər hissələrində, Yava adasında 1 km²-də 300 nəfərdən çox əhali yaşayır. Qafqaz dağlarının ətəklərində, iri çay dərələrində, Mesopotamiya ovalığında da əhali sıxlığı yüksəkdir. Asiyanın çox yerində əhali olduqca azdır. Qitənin soyuq şimal rayonlarında əhalinin sıxlığı 1 km²-də 10 nəfərdən azdır. Tayqa və tundra zonalarının əksər hissələrində 1 km²-də hətta 1 nəfərdən də az əhali yaşayır. Arktika adalarının əksəriyyətində demək olar ki, əhali yaşamır.
| Region adı | Ərazi (km²) | Əhali (1 iyul 2008 göstəriciləri) | Əhali sıxlığı (insan/km²) | Paytaxt |
|---|---|---|---|---|
| Mərkəzi Asiya: | ||||
 Qazaxıstan | 2.724.927 | 15.666.533 | 5,7 | Astana |
 Qırğızıstan | 198.500 | 5.356.869 | 24,3 | Bişkek |
 Tacikistan | 143.100 | 7.211.884 | 47,0 | Düşənbə |
 Türkmənistan | 488.100 | 5.179.573 | 9,6 | Aşqabad |
 Özbəkistan | 447.400 | 28.268.441 | 57,1 | Daşkənd |
| Şərqi Asiya: | ||||
 Honkonq | 1.092 | 7.008.300 | 6.417,9 | |
 Yaponiya | 377.835 | 127.767.994 | 336,1 | Tokio |
 Makao | 25 | 460.823 | 18.473,3 | |
 Monqolustan | 1.565.000 | 2.996.082 | 1,7 | Ulan Bator |
 KXDR | 120.540 | 23.479.095 | 184,4 | Pxenyan |
 ÇXR | 9.640.821 | 1.322.044.605 | 134,0 | Pekin |
 Çin Respublikası | 35.980 | 22.920.946 | 626,7 | Taybey |
 Cənubi Koreya | 98.480 | 51.446.201 | 490,7 | Seul |
| Şimali Asiya: | ||||
 Rusiya | 17.075.400 | 142.200.000 | 26,8 | Moskva |
| Cənub-Şərqi Asiya: | ||||
 Bruney | 5.770 | 381.371 | 66,1 | Bandar Seri Begavan |
 Myanma | 676.578 | 47.758.224 | 70,3 | Naypyida |
 Kamboca | 181.035 | 13.388.910 | 74 | Pnompen |
 Şərqi Timor | 15.007 | 1.108.777 | 73,8 | Dili |
 İndoneziya | 1.919.440 | 230.512.000 | 120,1 | Cakarta |
 Laos | 236.800 | 6.677.534 | 28,2 | Vyentyan |
 Malayziya | 329.847 | 27.780.000 | 84,2 | Kuala-Lumpur |
 Filippin | 300.000 | 92.681.453 | 308,9 | Manila |
 Sinqapur | 704 | 4.608.167 | 6.545,7 | Sinqapur |
 Tailand | 514.000 | 65.493.298 | 127,4 | Banqkok |
 Vyetnam | 331.690 | 86.116.559 | 259,6 | Hanoy |
| Cənubi Asiya: | ||||
 Əfqanıstan | 647.500 | 32.738.775 | 42,9 | Kabil |
 Banqladeş | 147.570 | 153.546.901 | 1040,5 | Dəkkə |
 Butan | 38.394 | 682.321 | 17,8 | Thimphu |
 Hindistan | 3.287.263 | 1.147.995.226 | 349,2 | Dehli |
 Maldiv adaları | 300 | 379.174 | 1.263,3 | Male |
 Nepal | 147.181 | 29.519.114 | 200,5 | Kətməndu |
 Pakistan | 803.940 | 167.762.049 | 208,7 | İslamabad |
 Şri-Lanka | 65.610 | 21.128.773 | 322,0 | Kotte |
| Ön Asiya: | ||||
 Azərbaycan | 86.660 | 9.552.500 | 102,736 | Bakı |
 Ermənistan | 29.800 | 3.299.000 | 280,7 | İrəvan |
 Bəhreyn | 665 | 718.306 | 987,1 | Manama |
 Kipr | 9.250 | 792.604 | 83,9 | Nikosiya |
 Gürcüstan | 69.700 | 4.636.400 | 65,1 | Tbilisi |
 İraq | 437.072 | 28.221.181 | 54,9 | Bağdad |
 İran | 1.648.195 | 70.472.846 | 42,8 | Tehran |
 İsrail | 20.770 | 7.112.359 | 290,3 | Qüds |
 İordaniya | 92.300 | 6.198.677 | 57,5 | Əmman |
 Küveyt | 17.820 | 2.596.561 | 118,5 | Küveyt |
 Livan | 10.452 | 3.971.941 | 353,6 | Beyrut |
 Oman | 212.460 | 3.311.640 | 12,8 | Maskat |
 Fələstin Dövləti | 6.257 | 4.277.000 | 683,5 | Ramallah |
 Qətər | 11.437 | 928.635 | 69,4 | Doha |
 Səudiyyə Ərəbistanı | 1.960.582 | 23.513.330 | 12,0 | Ər-Riyad |
 Suriya | 185.180 | 19.747.586 | 92,6 | Dəməşq |
 Türkiyə | 783.562 | 77.695.904 | 93 | Ankara |
 BƏƏ | 82.880 | 4.621.399 | 29,5 | Əbu-Dabi |
 Yəmən | 527.970 | 23.013.376 | 35,4 | Səna |
| Total | 43.810.582 | 4.162.966.086 | 89,07 | |
İstinadlar
- R. H. Məmmədov, Tofiq Bəhrəçi, V. Z. Mehdiyüva, T. Quliyev
- Heydər Əliyev. Müstəqilliyimiz əbədidir: (Çoxcildliyin I–IX cildlərinin köməkçi aparatı).- Bakı, 2008.- 339 səh.
- Continental regions as per UN categorisations (map), except 12. Depending on definitions, various territories cited below (notes 6, 11–13, 15, 17–19, 21–23) may be in Asia and Europe, Africa, or .
- . Censtatd.gov.hk. 2008-05-19 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-08-28.
- "General Population Census of Cambodia 2008 – Provisional population totals, National Institute of Statistics, Ministry of Planning, released 3rd September, 2008" (PDF). 2012-02-20 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2010-06-01.
Xarici keçidlər
- Asiya ölkələri 2010-01-21 at the Wayback Machine
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu adin diger istifade formalari ucun bax Asiya deqiqlesdirme Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Asiya Avropa ile birlikde Avrasiya materikini emele getirir Asiya simaldan cenuba adalarla birlikde 10 5 min km qerbden serqe 12 5 min km mesafede uzanir sahesi 43 4Asiya43 40 52 sm e 87 19 52 s u Tarixi ve cografiyasiSahesi 44 614 500 km Saat qursagi Maqadan vaxti d Standart Hindistan vaxti d Vladivostok vaxti d Koreya Standart Vaxti d Yaponiya standart vaxtiUTC 06 00Serqi Avropa vaxti d Yekaterinburq vaxti d Irkutsk vaxti d Yakutsk vaxti d Azerbaycanda vaxtIran standart vaxti d Krasnoyarsk vaxti d EhalisiEhalisi 4 164 252 000 nef 2011 Asiya Vikianbarda elaqeli mediafayllar mln kv km dir Ehalisinin sayi texminen 4 3 mlrd nefer teskil edir Onlardan 52 1 kisiler 47 9 ni qadinlardir Seher kend ehalisinin nisbeti 37 6 62 4 e olan kimidir Ehalinin her kv km de orta sixligi 84 7 neferdir En cox sixliq Sinqapurda 6742 nefere catir En az ehali sixligi Monqolustanda her kv km de 1 72 neferdir Tebii artima geldikde illik orta artim 1 1 en cox artimda Yemende 3 40 en az artim ise Gurcustanda 0 31 dir Ehalinin orta omur muddeti kisiler ucun 68 8 il qadinlar ucun ise 66 4 ildir Uzunomurluk kisilerde ise 77 7 il Yaponiyada qadinlar yene Yaponiyada 84 2 ile catir En az omur muddeti ise Efqanistanda musahide edilir Asiyada savadliligin orta gostericisi 71 olmaqla Yaponiyada 99 e en az Nepalda 26 teskil edir Asiyada 48 dovlet iki xususi statusa malik olan erazi var Sakit okeanda Britaniya erazisinde ve Felestinden ibaretdir Idare olunma formasina gore 34 respublika 14 monarxiya movcuddur Deyilenlerden 4 u federativ qurulusa 9 u konstitusiyali monarxiya 5 i ise mutleq monarxiyaya malik olan dovletlerdir Asiya ehalisinin irqi milli ve dil terkibi cox murekkebdir Burada beseriyyetin 4 aparici irqi movcuddur Bu monqoloid avropoid avstrolid ve neqroid irqleridir Regionda minden artiq xalq yazir ki onlar da 200 den artiq dil ve dialekte aiddirler Hindistan indoneziya Filippin Iran Efqanistan Pakistan Malaziya ve digerleri coxmilletli dovlet sayilirlar Banqlades Yemen Kampuciya Cin Koreya Xalq Demokratik Respublikasi Maldiv Yaponiya azsayli milli terkibe malik olan dovletlerdir Islam induizm buddizm dinleri aparici sayilir Asiya Avropa ile birlikde 54 mln km lik sahesi ile dunyanin en boyuk qitesidir Esasen serq yarimkuresinde yerlesir O Avrasiya materikinin 4 5 den coxunu ehate edir Asiyanin sahesi Cenubi Amerika Antraktida ve Avstraliyanin birge goturulmus sahesinden daha coxdur Bu qite Avrasiya materikinin simal serq serq cenub ve cenub serq hisselerini ehate edir Asiya qerbden serqe dogru 10 200 km simaldan cenuba dogru 7 000 km mesafede uzanir Avropa ile Asiyanin serti serhedi Ural daglarinin serq etekleri Ural ve ya Emba cayi Xezer denizinin simal sahilleri Kuma Manic cokekliyi Don cayinin asagi axini Azov denizi Kerc bogazi Qara deniz Bosfor bogazi Mermere denizi Dardanel bogazi Egey denizi olaraq qebul edilmisdir Afrika ile Asiyani bir birinden Suveys kanali Qirmizi deniz Babulmendeb bogazi ve Eden korfezi ayirir Asiya Yer kuresinin yegane qitesidir ki onun sahillerini dord okeanin sulari ehate edir Asiyanin qerb ve cenub qerb sahilleri daha cox girintili cixintilidir Asiyanin serq sahillerini Sakit okeanin sulari ehate edir Materikin cenub ve cenub qerb sahillerini ise Hind okeaninin sulari ehate edir Burada neheng Erebistan yarimadasi Erebistan ve Hindistan yarimadasi Hindistan yarimadalari onlari ayiran Erebistan denizi ve Benqal korfezi yerlesir Qirmizi deniz Asiya sahillerinde yerlesen en isti denizdir Asiyanin cenub sahillerinde adalar azdir Sri Lanka buradaki en iri adadir Hind okeani sahillerinde musson cereyanlari cox boyuk tesir gosterir Atlantik okeani sulari Asiyanin ucqar cenub qerb qurtaracagi olan Kicik Asiya yarimadasini ehate edir Bu yarimadani qerb sahilleri olduqca girintili cixintilidir Kipr adasi Asiyanin Atlantik okeani hovzesine aid olan en boyuk adasidir Asiyanin bir qrup boyuk ada ve yarimadalari olan Yamal Taymir Cukot yarimadalari ve Novosibirsk adalari Simal Buzlu okeaninda yerlesir Berinq bogazi Asiyani Simali Amerikadan ayirir Simal Buzlu okeanindaki denizlerin hamisi qisda donur EtimologiyaTarix medeniyyet ve elmin inkisafinda boyuk rol oynayan assuriyalilar e e iki min il evvel Araliq denizinden serqde olan olkeleri Asu adlandirmislar Asiya etimologiyasi Assuriya dilinde asu sozunden emele gelib guncixan serq menasini dasiyir Qurunun teqriben 30 ni teskil edir Simal yarimkuresinin cografi qursaqlarini tutur Simaldan cenuba 8200 km serqden qerbe 8500 km e qeder uzanir RelyefDunyanin en yuksek zirvesi olan Everest Asiya qurunun en yuksek qitesidir Yer kuresinin en uca dag silsileleri ve iri duzenlikleri onun erazisinde yerlesir Asiyanin en ucqar dag zirvesi olan Everest ile en derin cokekliyi Olu deniz arasindaki hundurluk ferqi 9 200 metrden artiqdir Qitenin esasini qedim Avrasiya litosfer tavasi teskil edir Hemin tava Sibir Cin Koreya Cenubi Cin Hindistan Erebistan platformalarindan ibaretdir Muxtelif geoloji dovrlerde bas veren dagemelegelme prosesleri bu platformalari birlesdirerek qitenin erazisini xeyli genislendirmisdir Paleozoy erasinda Altay Sayan Tyansan daglarinin etekleri Boyuk Xinqan daglari formalasmisdir Asiyanin Lena cayindan serqde yerlesen daglari Mezozoy qirisiqligi dovrunde emele gelmisdir Avrasiya ve Hind Avstraliya tavalarinin birlesdiyi sahelerde Kaynozoy erasinin evvellerinde guclu dagemelegelme prosesleri bas vermis neticede neheng Alp Himalay qursagi yaranib Bura Kicik Asiya Iran yaylasi Qafqaz Hinduqus Pamir Tyansan Kunlun Himalay daglari Hindcin yarimadasinin qerbi Zond adalari daxildir Asiyanin serqinde Sakit okean tavasinin Avrasiya tavasinin serq kenarlari ile qovusdugu sahede zencirvari ada qovsleri ve derin ada cokeklikleri emele gelmisdir Bu qursaga Kamcatka yarimadasi Kuril Yapon Filippin adalari daxildir Ona Sakit Okean odlu halqasi da deyilir Asiyanin qeyd edilen hissesinde Yer qabigi cox fealdir relyefin inkisafi indi de davam edir Bu sahelerde tez tez vulkan puskurmeleri ve zelzeleler bas verir Vulkan rayonlarinda coxlu qaynar bulaqlar qeyzerler de fealiyyetdedir Zelzeleler Asiyanin cenubundaki seysmik qursaqda da xeyli fealdir 1902 ci ilde Samaxi seherinde bas vermis 9 bal gucunde zelzele neticesinde seher tamamile dagilmisdi 1911 ci ilde Alma Ata 1948 ci ilde Asqabad 1966 ci ilde ise Daskend seheri zelzele neticesinde viran qalmis on minlerle adam helak olmusdu Asiyanin seysmik qursaqlarinda coxlu sayda fealiyyetde olan ve sonmus vulkan var Qitenin fealiyyetde olan en uca vulkani Kamcatka yarimadasindaki Klyuci Sopkasidir 4750 m Boyuk Zond adalarinda yerlesen Krakatau vulkani dehsetli puskurmeleri ile meshurdur Abseron yarimadasi ve Qobustanda coxlu sonmus ve fealiyyetde olan palciq vulkanlari var Hazirda vulkan ve isti bulaqlardan muxtelif meqsedler ucun istifade edilir Yerin derinliklerinden cixan isti buxar ve sulardan elektrik enerjisi alinir evler ve istixanalar qizdirilir Yerin daxili enerjisinden Yaponiyada Rusiyada Indoneziyada ve diger olkelerde genis istifade edilir Asiyanin muasir relyefinin formalasmasinda qedim materik buzlasmasinin boyuk rolu olub Qedim buzlaqlar Taymir yarimadasi ve Uralin simal qurtaracagindan cenuba hereket ederek genis saheleri basmisdir Bezi sahelerde buzlarin qalinligi 1 5 2 kilometre catirdi Qedim buzlasmalar Asiyanin relyefini keskin deyisdirmisdir Simalda buzlaqlarin erimesi neticesinde muxtelif olculu suxur qalaqlari olan morenler sethde qalin ortuk yaradib Asiya erazisinin yaridan coxunu daglar ve yaylalar tutur Duzenlikler kimi daglar da menseyine ve yasina gore ferqlenir Burada hem cavan hem de qedim daglar var Cavan qirisiq daglar qitenin serq ve cenub kenarlarinda iki neheng qursaq emele getirir Alp Himalay qursagi Atlantik okeani sahillerinden Sakit okeana qeder davam edir Bu qursaga Asiyanin qirisiq fayli Qafqaz Pamir Hindiqus Himalay daglari aiddir Himalay daglari qovsvari sekilde Hindistan yarimadasinin simali ile qerbden serqe dogru 2400 km mesafede uzanir Onun en hundur noqtesi Everest dagidir 8848 m Ekser zirveleri qar ve buzlaqlarla ortuludur Himalay daglarindan simalda 2 milyon km saheni ehate eden dunyanin en hundur yaylasi olan Tibet yaylasi yerlesir Tibet yaylasinin simalinda bezi zirvelerin hundurluyu 7000 metre catan qar ve buzlaqlarla ortulu Kunlun daglari yerlesir Onun uzunlugu 2000 km den artiqdir Daha simalda Merkezi Asiyanin yuksek duzenlikleri genis erazileri ehate edir Onlardan en boyukleri Qobi Tarim ve Cunqar yukseklikleridir Qeyd olunan yuksek duzenliklerde quru iqlim seraitinde genis sehralar yaranib Tekle mekan ve Qobi sehralari buna misaldir Himalay daglari qerbde Hindiqus daglari ile onlar ise Pamirle qovusur Pamir daglarinin hamar yuksek sethinden 7000 metre qeder ucalan cilpaq zirveleri diqqeti celb edir Hamar sethler ve zirveler buzlaqlarla ortuludur Qara deniz ve Xezer denizi arasinda 1500 km mesafede uzanan Qafqaz daglari da cavan qirisiqliga aiddir Dag emelegelme prosesi burada helede davam edir Boyuk ve Kicik Qafqaz daglari arasinda Kur Araz ve Kolxida ovaliqlari yerlesir Asiya Yer kuresinin en murekkeb iqlim seraitine malik hissesidir Bunun sebebi Asiya erazisinin boyukluyu xususile onun simaldan cenuba ve qerbden serqe dogru genis erazi boyu uzanmasidir Simal yarimkuresinin en soyuq sahesi Asiyada yerlesir Oymyakon 71 C Yer kuresinde en yuksek rutubet de Asiya qitesindeki Himalay daglarinin cenub serq eteklerindedir Asiyanin iqliminin formalasmasina cografi enlik hava kutleleri okean ve denizler seth ortuyu cox boyuk tesir gosterir Asiyanin cenub erazileri gunesden simal erazilere nisbeten iki defe cox istilik alir Tropik enliklerde gunesden Yer sethine gelen istilik enerjisi gunes radiasiyasi 80 200 kkal sm simal qutb dairesinde ise 100 kkal sm teskil edir Erebistan yarimadasi Yer kuresinin en cox gunes radiasiyasina malik sahesidir 220 kkal sm Asiya iqliminin qerbden serqe dogru keskin deyisilmesi okeanlarin denizlerin ve hakim kuleklerin tesiri ile baglidir Asiyanin mulayim enlikleri Avropaya nisbeten az rutubetlidir Asiyanin simal rayonlari az yagintini qebul etmekle yanasi keskin kontinentalligi ile de ferqlenir Qisda Asiyanin simal rayonlarinin cox hissesi qarla ortuludur bu da gunes sualarinin bir qismini eks etdirir ve havanin temperaturunu asagi salir Iqlimin formalasmasinda atmosfer dovraninin da boyuk rolu var Simaldan Asiyaya daxil olan Arktika hava kutleleri genis mesafede materikin daxili hisselerine tesir gosterir Qitenin serq hisselerinin iqlimine yayda Sakit okeandan gelen rutubetli deniz hava kutleleri qisda ise qitenin daxili hisselerinden gelen kontinental hava kutleleri tesir edir Kurosio cereyani tropik enliklerde Asiyanin mulayim enliklerine xususile Sakit okean adalarina istilik ve rutubet getirir Asiyanin cenub serq hisselerinin iqlimi mussonlardan cox asilidir Okeanlardan quruya dogru esen yay mussonlari ozu ile coxlu yaginti qis mussonlari ise quru aydin hava getirir Musson iqlimi Hindistan ve Hind Cin yarimadalari ucun xususi seciyyevidir Hind okeanindan materike dogru esen mussonlar olduqca cox yaginti getirir Qisda mussonlar materikden denize dogru esir Yalniz yay aylarinda materik uzerinde alcaq tezyiq emele geldikde bura okeanlardan ekvatorial hava kutleleri daxil olur Asiyanin okean ve deniz sahillerinden merkezi hisselerine dogru getdikce demek olar ki butun erazilerinde yagintilarin miqdari azalir eyni zamanda temperatur rejimi de deyisilir Asiyanin rengareng relyef formalari iqlim emelegelmede misilsiz rol oynayir Burada qerbden serqe dogru esasen enlik istiqametinde uzanan Himalay Kunlun Tyansan Qafqaz Altay Sayan daglari soyuq Arktika hava kutlelerinin cenuba kecmesine imkan vermirler Atlantik okeani uzerinden gelen hava kutleleri Ural daglarina qeder butun Avropani ehate etse de Asiyanin murekkeb relyefi onlarin Asiyada yayilmasina imkan vermir Hind okeanindan materike daxil olan mussonlarin qarsisini Himalay ve diger daglar yuksek sedd seklinde kesir Ona gore de dageteyi hisselerde illik yagintinin miqdari bezen 10 000 mm den artiq olur Yer kuresinin en cox yaginti olan erazisi Cerapunci menteqesi burada Himalay daglarinin cenub serq eteklerinde yerlesir Qafqaz daglarinin qerbindeki Kolxida ovaliginda ve Azerbaycanda Talis daglarinin eteklerinde de daglarin sedd seklinde hava kutlelerinin qarsisini kesmesi ile elaqedar rutubetli subtropik iqlim yaranir Ehalinin teserrufat fealiyyetine iqlimin tesiri boyukdur Asiyanin soyuq simal hisselerinde kend teserrufatinin inkisafina iqlim mane oldugu halda tropik ve subekvatorial qursaqlarda iqlim seraiti ilde 2 3 defe mehsul yetisdirmeye imkan verir Lakin bezi erazilerde rutubet catismazligi problem kimi qarsiya cixir Musson iqlimi olan eraziler kend teserrufati ucun olduqca elverislidir Ona gore de hemin eraziler lap qedim zamanlardan menimsenilib Araliq denizi iqlimi subtropik bitkiler mulayim iqlim taxil seker cugunduru uzum meyve musson iqlimi ise hem tropik ve hem de subekvatorial seker qamisi cay celtik ve diger bitkilerin yetisdirilmesi ucun elverislidir IqlimEsas meqale Asiya iqlimi Asiya iqlimi Vikipediya azad ensiklopediya Umumdunya iqlim tesnifati Asiya iqlimi Asiya qitesindeki iqlim veziyyetine verilen ad Asiyada rutubetli ekvatorial iqlimden soyuq qutb sehrasi iqlimine qeder demek olar ki butun iqlim qursaqlari movcuddur Buna sebeb qitenin boyukluyu erazisinin qerbden serqe dogru uzun mesafesi daxili rayonlarinin relyefi simaldan dag seddinin olmamasi kimi amillerdir Asiyanin simal sahillerinde Taymir yarimadasinda Severnaya Zemlya Novosibir Vrangel adalarinda Arktika iqlimi bir qeder cenubda simal serqi Sibire dogru genislenen sahede subarktika iqlimi hakimdir Mulayim qursaqda kontinental Qerbi Sibir sert kontinental Serqi Sibir Qazaxistan Monqolustan Orta Asiya musson Uzaq Serq Saxalin adasi ve deniz Kamcatka yarimadasi Kuril adalari iqlim saheleri ayrilir Yagintinin illik miqdari Sibirde 500 600 mm Cenubi Sibir daglarinda o cumleden Sayan daglarinda 1500 mm den cox Orta Asiya sehralarinda 150 200 mm dir Subtropik iqlim qursagi daxilinde bir nece iqlim tipi ayrilir qerbde Araliq denizi iqlimi On Asiyanin yaylalarinda kontinental iqlim qitenin serqinde ise musson iqlimi Yagintinin orta illik miqdari qerbden Araliq denizi sahilleri 700 mm serqe Iran yaylasi 200 mm dogru azalir Tibet yaylasi ucun yuksek dagliq sehra iqlimi seciyyevidir qisi soyuq ve az qarli yayi nisbeten serindir Serqi Cinin Yapon adalarinin ve Koreya yarimadasinin subtropiklerinde musson iqlimi yagintinin illik miqdari 1000 1500 mm ustunluk teskil edir Tropik iqlim qursagi Erebistan yarimadasi Mesopotamiyanin cenubunu Iran yaylasinin cenub kenarini tropik musson rejimli subekvatorial iqlim qursagi Cenubi Cini Hindistan ve Hind Cin yarimadalarini Yava adasinin serqini ve Kicik Zond adalarini ekvatorial iqlim qursagi ise Malakka yarimadasinin cenub hissesini Boyuk Zond adalarini Sri Lankanin cenub qerb hissesini ve Filippin adalarinin cenub hissesini ehate edir Qisda iqlim hava kutlelerinin qerb istiqameti ve genis antisiklon sahesinin formalasmasi ile qitenin cenubunda ve cenub qerbinde ise passat sirkulyasiyasi ile mueyyen olunur Kelkutte uzerinde musson buludlari Cenubi Sibir daglari ve Monqolustan uzerinde 40 60 simal enliyi arasinda oktyabrdan martadek davam eden Asiya Sibir antisiklonu yaranir Aydin ve soyuq hava hokm surur mutleq minimum temperatur Oymyakonda 71 C simal yarimkuresinin soyuq qutbu Verxoyanskda 68 C ve Yakutskde 64 C qeyde alinmisdir 1 Asiya antisiklonunun soyuducu tesirinden 0 C izotermi Asiyada Avropaya nisbeten xeyli cenubdan Semerqend Tokio xetti boyu kecir Yayda Asiyanin daxili hisselerinde yuksek tezyiq saheleri yox olur ve bur cox qizir Tropiklerin qursaq sahelerinde maksimum temperatur 53 C 2 Ceykobabad seherinde Pakistan qeyde alinmisdir Bu dunya gostericisinden Liviya Tripoli seheri 5 C dereve asagidir Qitenin serq ve cenub hisseleri rutubetli deniz mussonlarinin tesiri altinda qalir Himalay daglarinin cenub Qerbi Qat Arakan Yoma ve Tanentaunci daglarinin kulektutan yagintinin illik miqdari 3000 mm ve daha cox olur Hindistanin cenub serqinde 3 4 5 Cerapuncide Yer kuresinin mutleq maksimum yagintisi 22900 mm qeyde alinmisdir burada orta illik yaginti 13000 mm den coxdur Yayda musson yagislari movsumunde Cenubi ve Cenub Serqi Asiyada illik yagintinin 75 90 i Serqi Asiyada ise 60 65 i dusur Tropik mussonlar yalniz Cenubi Cin 23 26 simal enliyi usun seciyyevidir Merkezi ve Orta Asiyanin daxili rayonlarinda quru tropik iqlim hakimdir Havanin quru temperaturu 30 C teskil edir 20 C izotermi kontinental erazilerde 55 60 C simal enliyine catir On Asiya yaylalari uzerinde alcaq tezyiq saheleri yaranir ve az rutubetli yuksek temperaturlu tropik kontinental hava formalasir Erebistan yarimadasi uzerinde de kontinental quru tropik hava hokm surur aydin ve cox isti hava yaranir Malayya arxipelaqinin cenub serq hissesi Avstraliya antisiklonunun qalan hissesi ise ekvatorial qerb kuleklerinin tesiri altinda olur Asiyanin daglarinda qar xetti Avropaya nisbeten yuksekdedir Tibet yaylasinda ise o xususile yuxaridan kecir dunyada qar xettinin yukseklik qutblerinden biri 6200 m buradadir Muasir buzlasmanin iri merkezleri Asiya qitesinde yerlesen Qaraqorum Himalay Hindiqus Kunlun Nansan Tyansan Pamir Qafqaz Altay daglarindadir Merkezi Asiya ve Himalay daglarinda buzlaqlarin sahesi teqriben 97 min kv kilometrdir Arktika adalarinda ortuk buzlasmasi qalmisdir GeologiyaEsas meqaleler Asiya geologiyasi ve Asiyanin geoloji qurulusu Fanerozoyda bloklarin Qondvananin kenarindan qopmasi onlarin litosfer pliteleri ile birlik de simala dogru dreyfi ve toqqusma kolliziya prosesinde evvelce Lavrasiyaya Mezozoyun ortalarindan ise Avrasiyaya birlesmesi tektonik akkresiya bas vermisdir Bu zaman qedim okeanlar Paleoasiya Paleotetis Mezotetis ve Neotetis dovri olaraq acilmis ve qapanmisdir Asiyada simal Lavrasiya bloklari sirasina qedim Sibir platformasi kembriyeqederki kicik massivler cenubda Qondvana bloklari sirasina ise Hindistan Erebistan Cin Koreya Tarim Cenubi Cin platformalari Hind Cin Simali ve Cenubi Tibet ve s qedim massivler aid edilir Bloklari bir birinden ayiran Son Proterozoy ve Fanerozoy qirisiqliq saheleri ve sistemleri 3 muteherrik qursaq emele getirir qedim okeanlarin qapanmasi zamani emele gelmis Ural Oxot ve Araliq denizi qursaqlari hemcinin Asiya ile Sakit okean serhedinde inkisaf eden Qerbi Sakit okean qursagi Muteherrik qursaqlarin qirisiqliq strukturlarinin bir hissesi cavan platformalarin Qerbi Sibir Turan ve s cokuntu qati ile ortulmusdur Platformalarin ve qirisiqliq sahelerinin ayri ayri hisseleri Kaynozoyda orogeneze meruz qalmis ve toreme dag qursaqlari Merkezi Asiya ve s formalasmisdir Muasir rift emele gelme prosesi Baykal golu rayonunda ve Simali Cinde feal tezahur edir Qirmizi denizin yaranmaga baslayan okean rifti Erebistan platformasini Afrika platformasindan ayirir Asiyanin simal ucqarinda onun passiv kenarinin self denizleri genis inkisaf etmisdir cenub passiv kenarinda Fars korfezi istisna olmaqla self zonasi xeyli ensizdir Serqde ve cenub serqde Sakit ve Hind okeanlari litosfer plitelerinin Asiyanin kontinental litosfer plitesinin altina kecdiyi subduksiya yerlerde aktiv kenarlar ustunluk teskil edir Sibir platformasi Rifey ve Devon dovrlerinde emele gelmis paleoriftlerle avlakogenlerle parcalanmis Arxey Alt Proterozoy yasli kristallik bunovreye malikdir Ust Proterozoy Fanerozoy ortuyu kesilisinde dayaz deniz terrigen ve karbonatli cokuntuleri dasduz ve kalium duzlari komurlu kontinental cokuntuler ve trapp kompleksi istirak edir Platformanin merkezinde kimberlit borulari zolagi simalda ve cenub serqde esasi ve qelevi suxur plutonlari inkisaf etmisdir 2 Cin Koreya platformasi Cin Koreya platformasinin ozulu Arxey ve Alt Proterozoy yasli suxur komplekslerinden ortuyu ise Rifeyin yuxarilarinin Fanerozoyun karbonatli terrigen deniz komurlu sahil deniz ve qirmizi rengli kontinental cokuntulerden teskil olunmusdur Mezozoyda ortuk suxurlarinin deformasiyasi ve qranit intruziyasi bas vermisdir Tarim platformasi ozulunun cixislari onun kenarlarinda musahide edilir merkezi hissesi ise esasen Mezozoy ve Kaynozoyda intensiv gomulmeye meruz qalmisdir 3 Cenubi Cin platformasi Cenubi Cin platformasinin Yanszi Arxey ve Alt Proterozoy bloklari melumdur lakin butovlukde o Ust Proterozoy dovrunun vulkanogen cokme kompleksinin Son Rifeyde deformasiyasi ve qranitlesmesi zamani formalasmisdir Ortuk kompleksi kesilisinin ferqli ceheti burada Ust Rifey Kembri dovrunun buzlaq cokuntulerinin Ust Perm yasli trapplarin istirak etmesidir Ozulun ve ortuyun Mezozoyun sonlarinda feallasmasi qranit ve qelevi suxurlarin intruziyasinda ve riftogen strukturlarin emele gelmesinde tezahur etmisdir Hindistan platformasi Hindistan platformasinin cox hissesini Arxey ozulunun cixislari tutur bunlar simaldandan ve serqden Alt Proterozoyun metamorfiklesmis suxur qursaqlari ile ehate olunur Kontinental o cumleden buzlaq ve komurlu cokuntulerle temsil olunmus Rifey Fanerozoy ortuyu ayri ayri cokekliklerde ve qrabenlerde inkisaf etmisdir Simalda Himalay zonasinda Rifeyde ve Fanerozoyda deniz cokuntuleri toplanmisdir Dekken yaylasinda trapplar Tabasirin sonu ve Paleogende puskurulmusdur Kaynozoyun ortalarinda Hindistan ve Avrasiya plitelerinin kolliziyasindan sonra platformanin simalindaki cokme zonasi Himalayin qalxmasina celb olunmusdur 4 Erebistan platformasi Erebistan platformasinin ozulunde Orta Ust Proterozoy yasli kontinental qabiqda formalasmis ve Proterozoyun sonlarinda qirisiqliga ugramis adalar qovsu ve aktiv kenar kompleksleri ustunluk teskil edir Platforma ortuyu Fanerozoyun kontinental ve dayaz deniz cokuntulerinden teskil olunmusdur Serqi Afrikada riftogenezle elaqedar qelevi bazalt puskurmeleri Kaynozoyda bas vermisdir IqtisadiyyatEsas meqale Asiya iqtisadiyyati 49 muxtelif dovletde yasayan 4 4 milyarddan artiq insandan dunya ehalisinin 60 i meydana gelir 2 Alti dovletin qismen Asiyada olmaqla iqtisadi ve siyasi baximdan basqa bir bolgeye aid oldugu guman edilir Asiya iqtisadiyyati dunyada en suretli boyuyen iqtisadi zona ve AQP gore UDM baximindan en boyuk kontinental iqtisadiyyatdir Cin Yaponiya ve Hindistan dunyanin en boyuk on iqtisadiyyati sirasindadir Bundan basqa Asiya Yapon iqtisadi mocuzesiden 1950 1990 baslayaraq Cenubi Koreyadaki Xan Cay Mocuzesi 1961 1996 ve Cindeki iqtisadi partlama 1978 2013 ile dunyanin en boyuk iqtisadi partlamasinin merkezidir Butun dunya regionlarinda oldugu kimi Asiyanin zenginliyi de olkeler arasinda ve icerisinde ferqlilik gosterir Bunun sebebi boyuk medeni muxteliflikleri muhitler tarixi bagliliqlar menasina gelen ve hokumet sistemleri kimi genis bir olcuye malik olmasidir Asiyada AQP umumi daxili mehsul UDM baximindan en boyuk iqtisadiyyatlar Cin Yaponiya Cenubi Koreya Rusiya Hindistan Indoneziya Turkiye Iran Seudiyye Erebistani Tayvan Tailand Pakistan Malayziya ve Filippin ve nominal UDM baximindan da yene Cin Yaponiya Cenubi Koreya Hindistan Rusiya Indoneziya Turkiye Filippin Seudiyye Erebistani Tayvan Tailand Iran Malayziya Banqlades ve Sinqapur en boyuk iqtisadiyyatlardir Zenginlik adambasi UDM ile olculurse esasen Serqi Asiyada Cin Yaponiya Cenubi Koreya Honq Konq Makao Sinqapur ve Tayvan torpaqlari ile Qerbi Asiyadaki neft zengini Qeter Birlesmis Ereb Emirlikleri Behreyn Iran Kuveyt ve Oman meselen Seudiyye Erebistani kimi olkelerde intensivlesir Israil ve daha az derecede Turkiye istisnadir her ikisi de esasen bele sayilmamasina baxmayaraq Asiya erazilerinde yerlesir Israil saxelendirilmis senayeler uzre sahibkarliq inkisaf etmis bir olke iken Turkiye IEIT nin qurucu uzvu inkisaf etmis yukselen bir olkedir Yaponiya agir senaye ve elektron iskol unda inkisaf etmisdir Cenubi Koreya agir senaye ve informasiya ve kommunikasiya texnologiyasi Tayvan yungul senaye ve yuksek texnologiya hisselerin emali Honq Konq maliyye senaye ve xidmetler ve Sinqapur istisna olmaqla dunyanin en suretli boyuyen iki ana iqtisadiyyati Cinin emal ve DYY ile qabaqcil boyume 3 ve Hindistan emtee xarici menbe istifade hedefi ve komputer proqramlari Asiyada suretli inkisaf ve senayelesme bas verir Serqi Asiya ve Cenub serqi Asiya olkeleri umumi olaraq emal ve ticarete ve senaye ve ticaretde 4 boyumek ucun ireli texnologiya senayelere ve maliyye senayesine yoneldirler Orta Serqdeki olkeler ise istehsal uzerinde daha cox Iqtisadi artim ucun esas olaraq xam nefte baglidirlar Iller kecdikce suretli iqtisadi artim ve dunyanin diger olkeleri ile boyuk ticaret coxlugu sebebinden Asiyada 4 trilyon ABS dollari uzerinde valyuta ehtiyati Dunyanin umumi hecminin yarisindan coxu yigilmis veziyyetdedir iqtisadiyyatin ucuncul iskol u ve iqtisadiyyatin dorduncul iskol u Asiya iqtisadiyyatinin payini genislendirecekdir Daxili sulariAsiyada yerlesen Xezer denizi dunyada en boyuk goldur Asiya planetimizin zengin su ehtiyatina malik sahelerinden biridir Yer kuresinin bir sira iri cay ve golleri burada yerlesir Lakin Asiyanin murekkeb relyef ve iqlim seraitinden asili olaraq cay ve goller erazide olduqca qeyri beraber paylanib Seth sularinin 2 3 hissesi qitenin cenub serq hissesinde cemlenib Merkezi ve Orta Asiyada su ehtiyatlari olduqca azdir Asiyanin caylari dord okean hovzesine aiddir Bundan basqa qite erazisinin 1 3 hissesinden coxu axarsiz hovzeye aiddir Caylar Asiyanin en muhum caylari Yanszi Xuanxe Qanq Hind Ob Lena Amur Yenisey Amuderya Sirderya Brahmaputra Mekonq Decle ve Feratdir Yansizi Asiyanin en uzun cayidir onun uzunlugu 5800 km den coxdur Musson yagislari zamani dasan bu cay Kunlun daglarinin cenub serq hisselerinden baslayir ve Serqi Cin denizine tokulerek iri delta emele getirir Cayin asagi axari gemicilik ucun yaralidir ondan suvarmada genis istifade olunur Yansizi cayinin asagi axari hele qedimden menimsenilib Hazirda Cin ehalisinin 25 den coxu Yansizi cayinin hovzesinde yasayir Qanq cayi Asiyanin en gursulu cayidir O su aximinin hecmine gore tekce Amazon Konqo ve Parana caylarindan geri qalir Qanq oz menbeyini Himalay daglarindan goturur ve Asiyanin en rutubetli musson iqlimi zonasi boyunca axir Benqal korfezine tokulduyu yerde Brahmaputra cayi ile birge neheng delta emele getirir Musson yagislari ile qidalandigindan yay aylarinda dasir Qanq cayinin sulari daglardan coxlu miqdarda cokuntu materiallari getirir Hind cayi ise Himalay daglarinin buzlaqlarindan ve musson yagislarindan qidalanir quraq erazilerle axaraq Erebistan denizine tokulur Simal Buzlu okeani hovzesinin en uzun cayi Lena 4 400 km en bolsulu cayi ise Yeniseydir Lena Baykal daglarindan oz menbeyini goturur Sibir tayqasi ile axaraq Laptevler denizine tokulur Esasen yagis ve qar sulari ile qidalanan bu cay qisda uzun muddet buz baglayir Asiyanin axarsiz hovzesinde caylar azdir Buradaki en muhum caylar Sirderya Amuderya Tarim Narin ve Zerefsandir Onlar yuksek daglardan baslayir quru sehra ve yarimsehralardan kecerek esasen axarsiz gollere tokulur Bu caylar quraq susuz Orta ve Merkezi Asiyanin heyatinda muhum rol oynayir Onlar cansiz torpaga heyat verir Bu caylarin hesabina vaheler iri yasayis menteqeleri salinir Axarsiz hovzenin caylari baslica olaraq qar ve buzlaqlarla qidalanir Goller Asiya erazisinde caylar kimi goller de qeyri beraber paylanib Qitenin simal serq hisselerinde buzlaq menseli goller yaranib Qedim buzlaqlar minlerle gol cokeklikleri emele getirmis ve hemin sahelere sirin sular toplanmisdir Quraq ve isti rayonlarda hemcinin axarsiz sahelerde goller azsulu ve sordur Balxas Lobnor Ubsu Nur Urmiya golu bele gollerdendir Dunyanin en boyuk golu olan Xezer denizi ve hemcinin Aral denizi vaxtile Dunya okeani ile elaqede olmus qurunun qalxmasi neticesinde bu denizlerin Dunya okeani ile elaqesi kesilmisdir Dagliq erazilerde tektonik menseli goller emele gelmisdir Asiyanin en boyuk tektonik menseli golu Baykaldir O hem de dunyanin en derin goludur 1720 m Yer kuresindeki icmeli suyun 20 i Baykal golundedir Tyansan daglarinda yerlesen Issik Kul golu de tektonik cokeklikde yerlesen seffaf temiz suya malikdir Asiyanin en boyuk gollerinden biri de Erebistan yarimadasinin simal qerbindeki okean seviyyesinden 400 m asagida yerlesen Olu denizdir Onun orta duzlulugu 260 dir Asiyanin peykden gorunusu Asiya ehalisi 4 milyard nefere yaxindir Yer kuresi ehalisinin 2 3 hissesine yaxini Asiyada meskunlasib Dunyada en cox ehaliye malik olkeler olan Cin ve Hindistan burada yerlesir Bunlarin birge ehalisi 2 5 milyard neferden artiqdir Asiya olkelerinde ehali suretle artir Ekser olkelerede ehalinin tebii artimi her min nefere 20 neferden coxdur Asiyada coxlu xalq yasayir onlar 600 e yaxin dilde danisirlar Dunyanin en boyuk xalqlarindan olan cinliler hindliler benqallar yaponlar burada yasayirlar Asiya xalqlari 10 a yaxin dil ailesine ve 20 den artiq dil qrupuna mensubdurlar Onlar dunyada movcud olan insan irqlerinin ucunu de temsil edirler Kicik Asiya yarimadasinda ve Iran yaylasinda turkler farslar Erebistan yarimadasinda erebler Hindistan ve Hindcin yarimadasinda hindliler birmalilar vyetnamlilar benqallar Serqi Cin duzenliyinde cinliler Merkezi Asiyanin yayla ve duzenliklerinde monqollar uygurlar tibetliler turkler yasayirlar Turk ve fars xalqlari ucun qara saclar derinin qarabugdayi olmasi seciyyevidir Cinlilerin yaponlarin vyetnamlilarin boyu nisbeten alcaq olur onlar tund qara saclari qiyiq gozleri ile ferqlenirler Asiyanin ehalisi qyeri beraber yerlesmisdir Qite ehalisinin 80 e yaxini erazisinin 20 de cemlenib Dunyanin en yuksek ehali sixligina malik erazileri buradadir Ehalinin six yerlesmesinin esas sebebi hem Asiyanin elverisli cografi seraite zengin tebii ehtiyatlara malik olmasi hem de meskunlasmanin qedimliyidir Asiyanin subtropik mulayim ve subekvatorial qursaqlari yasayis ucun daha elverislidir Hele uzaq kecmisde insanlar Hindistan yarimadasinda Serqi Cin duzenliyinde Kicik Asiya yarimadasinda mesken saliblar Hazirda Cinin serqinde Qanq cayi deltasinda Hindistanin bezi yerlerinde ehalinin sixligi 1 km de 1000 1500 nefere catir Yapon adalarinda Koreya yarimadasinin ekser hisselerinde Yava adasinda 1 km de 300 neferden cox ehali yasayir Qafqaz daglarinin eteklerinde iri cay derelerinde Mesopotamiya ovaliginda da ehali sixligi yuksekdir Asiyanin cox yerinde ehali olduqca azdir Qitenin soyuq simal rayonlarinda ehalinin sixligi 1 km de 10 neferden azdir Tayqa ve tundra zonalarinin ekser hisselerinde 1 km de hetta 1 neferden de az ehali yasayir Arktika adalarinin ekseriyyetinde demek olar ki ehali yasamir Region adi Erazi km Ehali 1 iyul 2008 gostericileri Ehali sixligi insan km PaytaxtMerkezi Asiya Qazaxistan 2 724 927 15 666 533 5 7 AstanaQirgizistan 198 500 5 356 869 24 3 BiskekTacikistan 143 100 7 211 884 47 0 DusenbeTurkmenistan 488 100 5 179 573 9 6 AsqabadOzbekistan 447 400 28 268 441 57 1 DaskendSerqi Asiya Honkonq 1 092 7 008 300 6 417 9Yaponiya 377 835 127 767 994 336 1 TokioMakao 25 460 823 18 473 3Monqolustan 1 565 000 2 996 082 1 7 Ulan BatorKXDR 120 540 23 479 095 184 4 PxenyanCXR 9 640 821 1 322 044 605 134 0 PekinCin Respublikasi 35 980 22 920 946 626 7 TaybeyCenubi Koreya 98 480 51 446 201 490 7 SeulSimali Asiya Rusiya 17 075 400 142 200 000 26 8 MoskvaCenub Serqi Asiya Bruney 5 770 381 371 66 1 Bandar Seri BegavanMyanma 676 578 47 758 224 70 3 NaypyidaKamboca 181 035 13 388 910 74 PnompenSerqi Timor 15 007 1 108 777 73 8 DiliIndoneziya 1 919 440 230 512 000 120 1 CakartaLaos 236 800 6 677 534 28 2 VyentyanMalayziya 329 847 27 780 000 84 2 Kuala LumpurFilippin 300 000 92 681 453 308 9 ManilaSinqapur 704 4 608 167 6 545 7 SinqapurTailand 514 000 65 493 298 127 4 BanqkokVyetnam 331 690 86 116 559 259 6 HanoyCenubi Asiya Efqanistan 647 500 32 738 775 42 9 KabilBanqlades 147 570 153 546 901 1040 5 DekkeButan 38 394 682 321 17 8 ThimphuHindistan 3 287 263 1 147 995 226 349 2 DehliMaldiv adalari 300 379 174 1 263 3 MaleNepal 147 181 29 519 114 200 5 KetmenduPakistan 803 940 167 762 049 208 7 IslamabadSri Lanka 65 610 21 128 773 322 0 KotteOn Asiya Azerbaycan 86 660 9 552 500 102 736 BakiErmenistan 29 800 3 299 000 280 7 IrevanBehreyn 665 718 306 987 1 ManamaKipr 9 250 792 604 83 9 NikosiyaGurcustan 69 700 4 636 400 65 1 TbilisiIraq 437 072 28 221 181 54 9 BagdadIran 1 648 195 70 472 846 42 8 TehranIsrail 20 770 7 112 359 290 3 QudsIordaniya 92 300 6 198 677 57 5 EmmanKuveyt 17 820 2 596 561 118 5 KuveytLivan 10 452 3 971 941 353 6 BeyrutOman 212 460 3 311 640 12 8 MaskatFelestin Dovleti 6 257 4 277 000 683 5 RamallahQeter 11 437 928 635 69 4 DohaSeudiyye Erebistani 1 960 582 23 513 330 12 0 Er RiyadSuriya 185 180 19 747 586 92 6 DemesqTurkiye 783 562 77 695 904 93 AnkaraBEE 82 880 4 621 399 29 5 Ebu DabiYemen 527 970 23 013 376 35 4 SenaTotal 43 810 582 4 162 966 086 89 07IstinadlarR H Memmedov Tofiq Behreci V Z Mehdiyuva T Quliyev Heyder Eliyev Musteqilliyimiz ebedidir Coxcildliyin I IX cildlerinin komekci aparati Baki 2008 339 seh Continental regions as per UN categorisations map except 12 Depending on definitions various territories cited below notes 6 11 13 15 17 19 21 23 may be in Asia and Europe Africa or Censtatd gov hk 2008 05 19 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2009 08 28 General Population Census of Cambodia 2008 Provisional population totals National Institute of Statistics Ministry of Planning released 3rd September 2008 PDF 2012 02 20 tarixinde PDF Istifade tarixi 2010 06 01 Xarici kecidlerAsiya olkeleri 2010 01 21 at the Wayback MachineVikianbarda Asiya ile elaqeli mediafayllar var Hemcinin baxAvrasiya Merkezi Asiya Asiya olkelerinin siyahisi