Şimali Qafqazda mühacirlik

Şimali Qafqazda mühacirlik — Şimali Qafqazın müsəlman əhalisinin əhəmiyyətli hissəsinin Osmanlı imperiyasına mühacirliyi. Xüsusilə Qafqaz müharibəsinin son illərində (1817–1864) və başa çatdıqdan dərhal sonra geniş şəkil almışdır. Bu dövrdə — 1858-ci ildən 1865-ci ilə qədər — təxminən yarım milyon insan bölgəni tərk edib. Bununla belə, köçürmə faktları 1858-ci ildən əvvəl, 1865-ci ildən sonra isə Birinci Dünya müharibəsinə qədər (1914–1918) davam edib. Mühacirlərin ümumi təxmini sayı bu gün də tədqiqatçılar arasında mübahisə mövzusudur. Müxtəlif fərziyyələr 1 milyon şəxsin mühacirət etdiyi qənaətindədir. Həmçinin böyük sayda təkrar mühacirətlərdə baş verib.

"Rus qoşunları yaxınlaşanda dağlıların kəndi tərk etməsi", P. N. Qruzinskinin əsəri, 1872-ci il

Qafqaz müharibəsi başa çatdıqdan sonra XIX əsrin altmışıncı illərinin əvvəllərində Şimali Qafqazda mühacirlik hərəkatı geniş yayılmağa başladı. Mühacirlik dini anlamda könüllü köç olsa da, Şimali Qafqazda bu hərəkat çox hallarda məcburi xarakter daşıyırdı. Rusiya imperiyasının hərbi-siyasi ilhaq üsulları dağlı xalqlarının əhəmiyyətli hissəsinin məcburi şəkildə öz doğma yerlərini tərk etməsinə gətirib çıxardı. Mühacirlər köç üçün əsasən Osmanlı imperiyasının ərazilərini seçirdilər. Dağlı xaqları arasında məcburi köç mahiyyətcə Şimali Qafqazda rus müstəmləkə rejiminin aqrar siyasətinə etirazın bir forması idi. İlk növbədə köç sosial səbəblər, çarizmin dözülməz milli siyasəti, dini ayrı-seçkiliklə yanaşı, həmçinin yerli feodalların Osmanlı sultanına rəğbəti, müsəlman ruhanilərin əhval-ruhiyyəsindən də qaynaqlanırdı. Şimali Qafqazın xalqlarının mühacirət etmək istəyinin hansı şəraitdən sonra yaranması, o dövrdə Terek vilayətinin Arqun rayonunun rəisi, mayor A. P. İppolitovun qubernatora ünvanladığı xidməti raportda əksini tapıb. İppolitov 1865-ci ilin aprelində ünvanladığı məruzəsində yazırdı: "Hazırda əhali arasında müəyyən şayiələr yayılmaqdadır. Belə söz gəzir ki, onlar doğma yerlərdən sürgün ediləcəklər, silahları əllərindən alınacaq, məcburi xiristianlıq qəbul etdiriləcək, kişilər orduya cəlb ediləcək və nəhayyət onlara böyük məbləğdə vergi ödətdiriləcək, bütün əmlakları və mal-mülkləri müsadirə olunacaq".

Şimali Qafqaz mühacirliyinin səbəbləri Rusiya imperiyasının Qafqazı zəbt etməsi nəticəsində yaranan bir çox siyasi, iqtisadi, sosial və dini amillərlə yanaşı çar hökumətinin bölgəni ruslaşdırma istəyi ilə də sıx bağlı idi. XIX əsrdə mühacirlik Şimali Qafqazın etnik xəritəsini əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdi. Bu kütləvi mühacirətin digər nəticəsi Anadolu, Bolqarıstan, Misir, İordaniya, Mesopotamiya və Suriyanın bəzi ərazilərində Şimali Qafqaz diasporalarının yaranması oldu.

Mühacirlərin etnik tərkibi də müxtəlif idi. Şərqşünas və qafqazşünas, Qafqaz Arxeoqrafiya Komissiyasının sədri Adolf Berje mühacirət edən 16-ya qədər Şimali Qafqaz etnik qruplarının və onların sub-etnik qruplarının adını qeyd etmişdir. O, köç etmiş qruplar arasında Şapsuqları, Ubıxları, Natuxayları, Kuban Noqaylarını, Abazinləri, Abadzexləri, Adıqları, Çərkəzləri Çeçenləri, Kabardinləri və s. xüsusilə fərqləndirmişdir. Osmanlı imperiyasına mühacirət etmək istəyi, demək olar ki, Şimali Qafqazın bütün müsəlman xalqlarında yaranmışdır. Lakin mühacirət edənlər arasında ilk növbədə çərkəzlər, çeçenlər və noqaylar üstünlük təşkil etmişdir.

S. E. Badayev "mühacirlik" termininin Qafqaz xalqlarının köçürülməsinə tətbiq edilməsinin legitimliyini mübahisələndirir, çünki bu termin dini səbəblərə görə könüllü köçürülməni nəzərdə tutur. Dağlı xalqlara münasibətdə bu doğru deyil, çünki onlar Rusiya imperiyasının siyasəti nəticəsində doğma vətənlərini tərk etməyə məcbur olublar. Türkiyəli tarixçi B. Həbiçoğlu isə Şimali Qafqazlıların Türkiyəyə mühacirliyinin beş mərhələsini müəyyən edib. O, Şimali Qafqaz xalqlarının 1858–1863, 1863–1864, 1865–1877, 1877–1878, 1878–1907-ci illərdə Osmanlı imperiyasına məcbur köç etdiklərini bildirib.

Şimali Qafqaz xalqlarının Osmanlı imperiyasına mühacirətliyi 1858-ci illərdən başlayaraq, fasilələrlə 1920-ci illərə qədər davam edib. Bu proses xüsusilə 1864–1865-ci illərdə geniş vüsət alıb. Bir neçə rəsmi məlumatlara görə 1858–1865-ci illər ərzində 493,2 min nəfər və ya ümumi əhalinin 1/11-i Şimali Qafqazdan mühacirlik edib. Amma qeyri-rəsmi məlumatlar köçənlərin sayının ən azı iki dəfə çox olduğunu deməyə əsas verib. Qafqaz müharibəsinin sonuna qədər, Rusiyanın rəsmi statistikasına görə, 500 ilə 1800 min nəfər doğma yerlərini tərk edib. Çar hökuməti özü də Şimali Qafqaz xalqlarının mühacirət etməsində maraqlı idi və bəzən bunun üçün müəyyən şərait də yaradırdı. Rus ordusunun yerli əhaliyə qarşı terroru, habelə gürcü və kazak hərbi dəstələrinin özbaşınalığına göz yumulurdu. 1865-ci ildə isə bunun üçün xüsusi layihə də qəbul edildi. Rusiya ordusu generelı Musa Kunduxovun çar hökumətinə müsəlman osetinlərin, Kiçik Çeçenistan çeçenlərinin və karabulakların bir hissəsinin Osmanlı imperiyasına köçürülməsi (muhacirlik) layihəsini təklif etməsi müsbət qarşılandı. Bu prosesə rəhbərlik etməyi də elə Kunduxov öz üzərinə götürdü.

Osmanlı sarayı da Şimali Qafqazdan gələn mühacir axınına biganə qalmadı. Belə ki, bu mühacir axınları 1857-ci ildə "Mühacir Məcəlləsi"nin (türk. Muhacirin Kanunnamesi) qəbul edilməsinə səbəb oldu. Məcəlləyə görə, kapitalı 60 Osmanlı qızıl sikkəsindən az olan ən yoxsul ailələr dövlətdən torpaq alırdı. Onlar Rumelidə məskunlaşdıqda 6 il, Anadoluda yerləşdikdə isə 12 il müddətinə vergi və hərbi xidmətdən azad edilirdilər. Köçkünlərə din azadlığı və dini binalar tikmək hüququ təmin edilirdi. 1860-cı ildə Ticarət Nazirliyinin nəzdində Qaçqınlarla İş üzrə Komissiya (türk. Mühacirin Komisyonu) yaradıldı və sonrakı il o, müstəqil quruma çevrildi.

Qafqaz müharibəsindən sonra Rusiya istilasının nəticəsində Şimali Qafqaz xalqlarının Osmanlı imperiyasına məcburi etnik miqrasiyası bölgənin siyasi və etnik tərkibinə təsir göstərən mühüm sosial proses idi. Bu məcburi köç hərəkatı təkcə Şimali Qafqaz xalqlarının etnik qruplarının demoqrafik və ərazi mövqelərinə yox, həmçinin Şimali Qafqazdan olan köçkünlərin məskunlaşdığı bir sıra Osmanlı əyalətlərinin əhalisinin etnik tərkibinə də birbaşa təsir göstərdi. Həmçinin Şimali Qafqaz mühacirləri Osmanlı imperiyası və sonradan onun yerində yaranan dövlətlərin siyasi tarixində də mühüm rol oynadılar.

Tarixi

1816–1826-cı illərdə Şimal-Qərbi Qafqazın xəritəsi

Çar IV İvan Qroznı Həştərxan xanlığını zəbt etdikdən sonra (1556) Şimali Qafqaz Rusiya dövlətinin ərazi və siyasi ekspansiya maraqlarına daxil oldu. Rusiya çarlığı (sonralar Rusiya imperiyası) ilə yanaşı, Qafqaza iddia edən əsas geosiyasi oyunçular Osmanlı imperiyası (Krım xanlığı ilə) və İran (Səfəvilər Əfşarlar və s.) idi. Şimali Qafqaz mühacirliyi dövründə — XIX əsrdə artıq Osmanlı imperiyası və İran tənəzzül dövrünü yaşayırdı, Rusiya isə əksinə, mühüm hərbi-siyasi uğurlar əldə edirdi. Əsrin əvvəlində o, iki Rus-Qacar (1804–1813 və 1826–1828) və iki rus-türk (1806–1812 və 1828–1829) müharibəsində qalib gəlsə də, yalnız Krım müharibəsindəki (1853–1856) məğlubiyyət XIX əsrdə Rusiyanın Şimali Qafqaza ekspansiyasını bir qədər cilovladı. Rusiya ilə müsəlman müqavimət hərəkatı (müridizm) arasında qarşıdurma Şimali Qafqaz imamlığının teokratik dövlətinin məğlubiyyəti və Şimali Qafqazın dağlıq bölgələrinin Rusiya tərəfindən işğalı ilə nəticələnən Qafqaz müharibəsi (1817–1864) ilə nəticələndi. Növbəti Rusiya–Osmanlı müharibəsi (1877–1878) yenidən Rusiya imperiyasının qələbəsi ilə yekunlaşdı.

Fasilələrlə davam edən rus-Qacar (1651–1911) və rus-türk (1568–1918) müharibələri, eləcə də Qafqaz müharibəsi nəticəsində Qafqazda hökmranlıq məsələsi faktiki olaraq Rusiya imperiyasının xeyrinə həll olundu. XIX əsrdə mərkəzi Tiflisdə olmaqla burada Qafqaz canişinliyi (ikinci) formalaşdı. Bölgəyə nəzarət etmək üçün Rusiya rəhbərliyi fəal surətdə istehkamlar və kazak kəndləri tikdi, kəndlər saldı və yollar çəkdi, keçidlər təşkil etdi və imperator qoşunlarını daim bütün bölgə ərazisində yerləşdirdi. Hakimiyyət orqanları müxtəlif kütləvi köçürmələr də həyata keçirdilər. Dağlılar düzənliklərə, noqaylar pristavlara, Azov, Kuban və Terek kazakları dağlıların və noqayların torpaqlarına yerləşdirildi.

Ümumi məlumatlar

Çərkəzlərin Osmanlı imperiyasına mühacirliyinin əsas istiqamətləri

Rusiya imperiyasının təzyiqi ilə Şimali Qafqazın müsəlman əhalisi arasında köçürmənin unikal forması — mühacirlik geniş yayılmağa başladı. Onun mənası müsəlmanların qeyri-müsəlman dövlətindən çıxması idi. Belə ki, Şimali Qafqaz regionu üçün bu, onlara yad olan və Şimali Qafqaz torpaqlarını zəbt edən pravoslav Rusiyadan müsəlmanların həmkonfessiyalı Osmanlı imperiyası vətəndaşlığına köçməsi idi. Rusiya imperiyasında bu fenomen unikal deyildi — müxtəlif dövrlərdə Osmanlı dövlətinə və imperiyanın tutduğu digər bölgələrdən mühacirlik var idi. Məsələn, Krım tatarlarının Krımdan və ya Şimali Qara dəniz bölgəsindən noqayların köçürülməsi belə faktlardan idi. Tarixdə əhalinin Şimali Qafqazdan Osmanlı dövlətinə köçməsi faktı da var ki, bu da "mühacirlik" anlayışına — Pravoslav Köhnə İnanclı Nekrasov kazaklarının Kubandan mühacirətinə daxil deyil.

Şimali Qafqaz mühacirliyi Qafqaz müharibəsinin son illərində (1817–1864) və başa çatdıqdan dərhal sonra mühüm xarakter almışdır. Bu dövrdə — 1858-ci ildən 1865-ci ilə qədər — təxminən yarım milyon insan (rəsmi olaraq 493 194 nəfər) Şimali Qafqazı tərk etdi. Bununla belə, köçürmə faktları müxtəlif intensivliklə 1858-ci ilə qədər, 1865-ci ildən sonra isə Birinci Dünya müharibəsinə qədər (1914–1918) baş verdi. Kütləvi mühacirətdən əvvəl ayrı-ayrı mühacirlik halları çox vaxt Məkkəyə həcc adı altında baş verirdi.

Şimali Qafqaz zadəganlarının mövqeyi

XIX əsrdə Şimali Qafqazın bir çox demokratikləşmiş cəmiyyətlərinin müxtəlif dövlət qurumlarının hakim dairələri və nüfuzlu şəxsləri düşərgələrə bölünmüşdü. Onlar ya Rusiya imperiyasının ekspansiyasını dəstəkləyir, ya da onun müstəmləkə siyasətinə qarşı çıxırdılar. Mühacir hərəkatı hər iki tərəfə uyğun gəlirdi. Belə ki, Rusiya tərəfdarları köçürməni dəstəkləyirdilər, çünki bu mövqe onlara rəhbərlik edən Rusiya administrasiyası tərəfindən təbliğ edilirdi, həm də gedənlərin torpaqlarını ələ keçirmə ehtimalı var idi.Pantürkizm ideyaları sovet tarix elmində Rusiyanın bəzi əleyhdarlarına aid edilirdi. Əsasən iqtisadi səbəblərə görə Türkiyəyə getməyi pisləyənlər də var idi. Şimali Qafqaz feodalları kəndlilərindən məhrum olurdular. Əsilzadələrin bir hissəsi də Osmanlı dövlətinə mühacirət edirdilər. Onlar çox vaxt özləri ilə asılı kəndliləri və kölələrini götürürdülər.

Çar hökumətinin mövqeyi

Frans Rubonun "Çərkəz basqını" əsəri, 1890-cı il.

İmperatorlar I Aleksandrın (1801–1825-ci illərdə hökmranlıq etdi) və I Nikolayın (1825–1855-ci illərdə hökmranlıq edib) hökumətləri müsəlmanların Rusiyadan köçürülməsinə və ümumiyyətlə, hər hansı əhalinin ölkəni tərk etməsinə mənfi münasibət bəsləyirdilər. Çünki müsəlmanların köçü araşdırılmış və qarşısının alınması üçün cəhdlər edilməsi faktları var. Lakin II Aleksandrın dövründə (1855–1881-ci illərdə hakimiyyətdə olub) Rusiya hökumətinin siyasəti dəyişdi — hakimiyyət əsas diqqətini Şimal-Qərbi Qafqaza cəmləyərək mühacirliyi fəal şəkildə təbliğ etməyə başladı. Rusiya administrasiyasının üsullarından biri Şimali qafqazlıların yaşayış əraziləri məsələsini kəskinləşdirməkdən ibarət idi. Onlar ya öz torpaqlarında məhdud idilər, ya da ümumiyyətlə yeni yerlərə (əsasən dağlardan düzənliklərə) köçməyə məcbur edilirdilər. Hökumət aktiv demilitarizasiya siyasəti yürüdürdü.

Azov və Kuban kazakları kütləvi şəkildə azad edilmiş ərazilərə köçürüldü. Qafqaz canişini, feldmarşal, knyaz A. İ. Baryatinskinin fikrincə, "Qərbi Qafqazda hakimiyyətimizi möhkəm bərqərar etmək üçün yeganə etibarlı vasitə silahlı kazak əhalisimizin dağlıq və dağətəyi əraziləri zəbt etməsidir…". Mühacirçilik ideyasını dəstəkləyən Rusiya hakimiyyəti müsəlmanlar arasında (açıq və gizli) Osmanlı dövlətinə köçürülməyə çağırış kampaniyası aparır, hətta çox vaxt hətta tamamilə "sakitləşmiş" kəndləri də tərk etməyə sövq edirdi.

XIX əsrin rus maarifçi cəmiyyətində mühacirliyə ümumən mənfi münasibət formalaşmışdı, çünki bir çox savadlı insanlar Qafqazın fəthinə təkcə ərazilərin ələ keçirilməsi kimi deyil, onun imperiyanın tərkibinə tam daxil edilməsi kimi baxırdılar ki, bu da yerli əhali tərəfindən Rusiya vətəndaşlığı prinsiplərinin qəbul edilməsini nəzərdə tuturdu. "Qafqaz dağlıları haqqında məlumat məcmuəsi"nin (1868) müəlliflərindən birinin "zaman-zaman artan Osmanlı dövlətinə köçürmə epidemiyasının, ümid edirik ki, sağalması arzusunu ifadə etməsi göstəricisidir..." Bəzi rus tədqiqatçıları da mühacirliyin Rusiya üçün məqsədəuyğun olmaması ilə bağlı iqtisadi əsaslandırmalar da irəli sürmüşlər, məsələn, rus tarixçisi, general-mayor R. A. Fadeyev hesab edirdi ki, "Türkiyəyə köçən dağlılara öz qullarını kütləvi şəkildə aparmağa imkan verməklə biz özümüzü özümüzdən çalışan əllər, son dərəcə zəhmətkeş, dinc və heç bir şəkildə təhlükəli olmayan insanları məhrum etmiş oluruq".

Osmanlı hökumətinin mövqeyi

Sultanlar II Mahmud (1808–1839), I Əbdülməcid (1839–1861) və Əbdüləziz (1861–1876) hökumətləri mühacir hərəkatını hər cür dəstəkləyirdilər. Osmanlı idarəsi böyük qaçqın dəstələrini qəbul etməyə razılaşmış, müxtəlif vədlər və dini şüarlar ehtiva edən elanlarla mühacirləri hər cür təşviq edirdilər. Osmanlı administrasiyası köçkünləri torpaq sahələri və pul müavinətləri almağa təşviq edir, həmçinin Osmanlı torpaqlarına gələn müsəlmanlar üçün etiqad azadlığı, Rusiyada qalanlar üçün isə pravoslavlığın zorla qəbul edilməsi təhlükəsinin olduğunu təbliğ edirdi.

Köçürülmə zamanı problemlər

Mühacirlərin əksəriyyətinin könüllü hicrət etmələrinə baxmayaraq, onların bir çoxu bu köçürmədən heç bir fayda görməmiş, yol boyu aclığa və xəstəliyə məhkum olurdular.

Səbəbləri

T. Qorşeltin "Əsir alınmış Şeyx Şamil Baş Komandan Knyaz A. İ. Baryatinskinin qarşısında" əsəri, 1863-cü il. Dağıstan İncəsənət Muzeyi, Mahaçqala.

Mühacirlik Rusiya imperiyasının Şimali Qafqazdakı müstəmləkəçilik siyasətinin nəticəsi idi. Əslində mühacirlik Rusiya hökumətinin dəstəyi sayəsində həyata keçirildi, həm də bu siyasətdən asılı olmayan bəzi səbəblər — iqtisadi, sosial və dini səbəblər var idi. Bu məsələni tədqiq edən bir sıra tədqiqatçılar Şimali Qafqaz mühacirliyinin səbəblərinin mürəkkəbliyini və müxtəlifliyini qeyd edirlər.

Siyasi səbəblər

• Şimali Qafqaz əhalisi 1859-cu ildə köçürülmə üçün mühüm hərəkətverici səbəblərdən biri ilə qarşılaşdı. Belə ki, bütün bölgə üçün şok hadisə İmam Şamilin əsir düşməsi oldu. Şimali Qafqaz imaməti rus boyunduruğundan gələcək qurtuluşun qarantiyası kimi məğlub oldu. Şimali Qafqazın bir çox sakinləri "inamlarını itirdilər və əbədi olaraq kafirlərin mülkü olmağa məhkum edilmiş torpaqları tərk etmək qərarına gəldilər". Digər mühüm hərbi-siyasi və iqtisadi amil Rusiya hökumətinin dağlıqları düzənliklərə köçürmək qərarı idi. Bu demilitarizasiya tədbiri həm də mühacirliyin əsas səbəblərindən biri (məsələn, Şimal-Qərbi Qafqazda Qərbi Çərkəzlər üçün) rolunu oynadı.
• Rusiya hökuməti Şimali qafqazlıların bir hissəsinin qovulmasının bölgənin işğalını sürətləndirəcəyinə inanırdı, "Qafqazı vahimədə saxlayan və Kuban sahillərində məskunlaşmağa ən az meyilli əhalidən xilas olacaq". Xüsusilə, bu mövqeni Qafqaz canişini feldmarşal, knyaz A. İ. Baryatinski və Qafqaz xəttinin sağ qanadının komandiri, general-adyutant qraf N. İ. Evdokimov dəstəkləyirdi. Bundan əlavə, Rusiya administrasiyası Rusiyaya sadiq olmayan dağ əhalisinin olmasının burada xarici kəşfiyyatın fəaliyyət göstərməsinə imkan verməsindən narazı idi. A. İ. Baryatinskinin fikrincə, "Sülh dövründə (Qafqazın Şimal-Qərbi hissəsi) dağlıların arasında bizə (Rusiyaya) nifrət oyatmağa və saxlamağa çalışan xarici agentlərin gizli hiylələri üçün bir sahə rolunu oynayır". Yeni Rus-Osmanlı müharibəsi baş verərdisə, Osmanlı dövlətinin Qafqazdakı üsyankar Şimali Qafqaz əhalisindən — mümkün hərbi-siyasi hadisələr meydanından istifadə edəcəyi qorxusu da var idi. A. İ. Baryatinski hesab edirdi ki, "Osmanlı nizami qoşunlardan ibarət kiçik bir dəstənin Qara dənizin bütün şərq sahilinə desant çıxması dağlıların ümumi üsyanı üçün bir siqnal olacaq".
• Mühacirlərin təmsil etdiyi Osmanlı hökuməti əhəmiyyətli bir hərbi kontingent aldı Osmanlı administrasiyası Rusiya-Osmanlı sərhədi boyunca köçkünləri yerləşdirməyə çalışdı və bununla da onu Rusiyaya düşmən olan əhali ilə gücləndirdi. Rusiyada belə hesab olunurdu ki, "mühacir" "Rusiyaya düşmən olmaq və birinci müharibə zamanı ona qarşı silah qaldırmaq üçün müsəlman dövlətinə gedən şəxsdir…".

İqtisadi səbəblər

Şimali Qafqaz xalqlarının torpaqlarına köçürülən Kuban kazakları, XIX əsrin ikinci yarısı.

• Şimali Qafqaz əhalisinin əsas hissəsi kəndli təsərrüfatı ilə məşğul olurdu və onlar üçün torpaq məsələsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi. Lakin yeni rus administrasiyası bu məsələni hər cür kəskinləşdirdi. Hökumət ya şimali qafqazlıları öz şəxsi torpaqlarında sıxışdırmaqla, ya da onları bu yeni ərazilərə köçməyə məcbur etmək siyasəti yürüdürdü. Sonuncu fakt əslində bir çox yerli sakinlər üçün mühacirliyin əsas səbəbi olmuşdur. Həmçinin, hərbi əməliyyatların başa çatmasından sonrakı dövrdə Şimali Qafqaz zadəganlarına məxsus olan asılı kəndlilər və qullar məsələsinə Rusiya administrasiyasının münasibətində müəyyən çaşqınlıq yaranmışdı. Çox vaxt asılı təbəqənin azadlığının yaxınlaşması ilə bağlı şayiələr sahibləri kəndli və qullarla birlikdə Osmanlı imperiyasına getməyə məcbur edirdi. Çox güman ki, mühacirət etməyən zadəganların bəzi üzvləri boşalmış torpaqları əldə etmək ümidi ilə əhalini fəal şəkildə tərk etməyə sövq edirdilər.
• Rusiya hökuməti yerli müsəlman əhalinin bir hissəsini qovduqdan sonra ərazinin kazaklarla məskunlaşması və Şimali Qafqazın sadiq zadəganlarına torpaq paylaması üçün lazım olan geniş torpaq sahələri aldı. Boşalan düzənlikləri və dağətəyi əraziləri qismən Osmanlıya getməyən, lakin dağlardan qovulması qərara alınan dağlı əhali ilə doldurmaq nəzərdə tutulurdu.
• Rəsmi olaraq köçürmə Qafqaz Komitəsinin 1862-ci il 10 may tarixli "Dağlıların köçürülməsi haqqında" qərarından sonra başlanmış, eyni zamanda dağlıların Osmanlı ərazisinə köçürülməsi işi üzrə komissiya yaradılmışdı. Komissiyaya Şimali Qafqazın dağlıq əhalisinin köçürülməsini təşkil etmək, onlara pul müavinətləri vermək və mühacirlərin daşınması ilə bağlı nəqliyyat gəmilərinin sahibləri ilə danışıqlar aparmaq səlahiyyəti verildi. Lakin həm Osmanlı, həm də Rusiya imperiyalarının hakimiyyət orqanları üçün gözlənilməz olan köçürmənin miqyası (Çərkəz tayfalarının sayı ilə bağlı fikirlər əhəmiyyətli dərəcədə aşağı qiymətləndirilir), eləcə də onun real şəraiti hökumətlərin onu həyata keçirmək niyyətlərini praktiki olaraq puça çıxardı. Bu səbəbdən onlara heç bir maddi yardım göstərilmədi.

Sosial səbəblər

• Şimali Qafqazın sakinləri mürəkkəb sosial və qəbilə quruluşuna malik idilər. Bu, ona gətirib çıxardı ki, mühacirət etmək qərarına gələn cəmiyyətdə nüfuzlu bir şəxs getmək istəyirdisə, bütün nəsil/tayfa ona qoşulurdu. Şimali Qafqazlıların digər bütöv bir kateqoriyası — asılı kəndlilər və qullar ağalarının qərarı ilə sahibləri ilə birlikdə qaldılar. Zadəganlara Rusiya hakimiyyəti tərəfindən hətta mühacirət etmək istəməyən insanları da özləri ilə aparmaq üçün kifayət qədər özbaşınalıq verildi (bəzən kəndlilər və qullar "yalnız yanlış əllərə satılmamaq üçün" köçməyə razılaşdılar)..
• Rusiya imperiyası üçün Şimali Qafqazın zəbt edilməsi yerli əhalinin Rusiya vətəndaşlığı prinsiplərinə uyğunlaşması ilə bağlı çətinliklər yaratdı. Bölgənin bir çox sakinləri könüllü olaraq Rusiya vətəndaşlığını almadılar və Rusiya hökumətinin müxtəlif məhdudlaşdırıcı tədbirlərini mənfi qarşıladılar. Şəxsi silahların tamamilə təhvil verilməsi və İmperator Ordusuna cəlb edilməsi kimi yeniliklərin mümkünlüyü Şimali Qafqazlılar üçün xüsusilə qəbuledilməz idi. Bəzən bu tədbirlərin tətbiqi ilə bağlı şayiələr kifayət edirdi ki, insanları ölkədən köçməyə sövq etsin. Problem həm də rus administrasiyasının qəddarlığı, onun sui-istifadəsi və rüşvətxorluğu, eləcə də buraya köçürülən kazakların vəhşilikləri (məsələn, kazakların noqaylara zülm etməsi haqqında 1814-cü ildə general Nikolay Rtişev məlumat vermişdi) olmuşdur. Daha sonra R. A. Fadeyev Şimal-Qərbi Qafqazda "kazakların dağlıq ərazilərdə törətdikləri bir çox qətl və soyğunçuluq hadisələri haqqında" yazırdı.

Dini səbəblər

Şimali Qafqaz xalqları arasında populyar olan zikr dini cərəyanının möhürü

• XIX əsrdə Şimali Qafqazın sakinləri əsasən sufizm cərəyanlarından biri olan müridizmin tərəfdarları idilər. Əsrin ortalarına doğru müridizmlə paralel olaraq başqa bir dini cərəyan olan zikrin təbliği də populyarlıq qazandı. R. A. Fadeyevin fikrincə, məhz zikrizmin təsiri sayəsində Osmanlı imperiyasına köçmək meyli formalaşmışdır. Həmçinin, rus tədqiqatçıları arasında əks fikir də mövcuddur. Belə ki, onlar zikrizm ideyalarının öz-özlüyündə bəzi dindarları maraqlandırmış və "Osmanlı dövlətinə köçmək fikri və dağlılara vəd edilmiş torpaqlar haqqında şayiələr ümumi diqqəti köhnə dini eyhamlardan yayındırmaq üçün yavaş-yavaş təbliğ edildiyi fikrini daşıyır. Bununlada zikr siyasi məsələyə çevrilmişdir. Çox vaxt mühacirlər getmələri üçün müxtəlif dini arqumentlərə istinad edirdilər, məsələn, "zaman yaxınlaşır və Məkkəyə daha yaxın olmaq lazımdır" deyirdilər. Köçmənin səbəbi bəzən mistik şayiələr idi ki, onlardan biri "xristianlara məxsus torpaqda qılınan duanın etibarlı olmadığını və xilasa səbəb olmadığını" iddia edirdi Həmçinin dağlıların vəftiz olunma ehtimalı ilə bağlı əsassız şayiələr də yayılırdı.
• Rusiya imperiyası təbliğatının elan etdiyi mühacirliyin əsas səbəbi — dini fanatizm belə deyildi. Milliyətcə dargin olan Hacı-Murad Əmirovun 1873-cü ildə çap etdirdiyi gündəliyində "məhz kimin Osmanlı dövlətinə köçdüyünə — mollalar, qazilər, yoxsa adi sakinlər kimi əsəbi fanatiklərə diqqət yetirməyi xahiş edir". R. A. Fadeyev qeyd edirdi ki, "köç edən çərkəz təhkimliləri …müsəlman dini haqqında demək olar ki, heç nə bilməyən məzlum təbəqə idi". XX–XIX əsr tədqiqatçılarının fikrincə, mühacirliyin səbəbləri dini səbəblərdən daha mürəkkəb və müxtəlifdir.

Mühacirlərin milli tərkibi

Abxaz-adıq xalqları arasında mühacirlik

"Çərkəzlər torpaqları rus qoşunları tərəfindən tutulduqdan sonra dağlarını tərk edərək Osmanlı imperiyasına gedirlər". Aurelinin rəsmi, B. Edidjanın "Çərkəz-Adıqlar XVII–XIX əsr Avropa rəssamlarının rəsmlərində" kitabından. Maykop, 2009.

Abxaz-adıq xalqları arasında nisbətən az sayda kabardalılar Osmanlı dövlətinə köç etdilər. Ən kütləvi və uzunmüddətli köçmə abxazlar, abazinlər və qərbi çərkəzlər (adıqlar) arasında olmuşdur. Qafqaz müharibəsindən sonra Çərkəzlər Rusiya hökumətinin dağlardan düzənliklərə köçmək təklifindən imtina etdilər və alternativə — Osmanlı dövlətinə mühacirətə üstünlük verdilər və nəticədə böyük Çərkəz köçü baş verdi. Bəzən Qərb tarixşünaslığında bu hadisə Çərkəz soyqırımı kimi təqdim olunur.

Çərkəz mühacirliyiRusiya imperiyası tərəfindən Çərkəz xalqının sistematik şəkildə kütləvi qətli, etnik təmizləməsi və deportasiyası idi. Çərkəz xalqının 80–97%-i, təxminən 1,5 milyon insan bu hadisələr zərər görüb.Qriqori Zass kimi rus generalları çərkəzləri "insanlıqdan kənar pislik" adlandırırdı və buna görə də onlara münasibət göstərilirdi. İşğal zamanı mülki çərkəzlərin kütləvi şəkildə öldürülməsi hallarına rast gəlinir, onların əmlakları əllərindən alınırdı

Sağ qalan və sürgün edilən çərkəzlər Osmanlı imperiyası yerləşdilər. Osmanlı arxivləri göstərir ki, 1879-cu ildə Osmanlı ərazisinə təxminən 1 milyon çərkəz mühacir daxil olub, lakin onların təxminən yarısı yolda xəstəliklərdən dünyasını dəyişib. Osmanlı arxivlərini tamamlayan 1897-ci il Rusiya siyahıyaalmasında cəmi 150.000 Çərkəz qeyd edilir ki, bu da ilkin sayın onda birini təşkil edir. 1929-cu ilin yazında elmi araşdırmalar üçün Qafqaza gedən gürcü tarixçisi Simon Canaşia ilə rastlaşdığı 91 yaşlı qoca Qara dənizin "qarpız kimi" insan bədən üzvləri ilə dolduğunu, qarğaların isə burada qadınların saçları və kişilərin saqqallarından yuva qurduğunu deyirdi.

Şimali Qafqaz türkləri arasında mühacirlik

Şimali Qafqazın müxtəlif türk xalqları bəzən fərqli siyasi və iqtisadi şəraitdə olduqları üçün Osmanlı imperiyasına mühacirət ideyasını fərqli qəbul edirdilər. Məsələn, balkarlar çətinliklə köçürdülər, noqaylar isə əksinə, Rusiyanı kütləvi şəkildə tərk etdilər.

Noqaylar. Rusiya dövlətinin təbəliyinə keçən ilk Şimali Qafqaz noqaylarından biri də Terek-Sulak çayları arasında yaşayan Tərki şamxallığının hakimiyyəti altında olan köçəri noqay tayfaları idi. Rusiya imperatoru I Pyotrun (1682–1725-ci illərdə hakimiyyətdə olub) Xəzər sahilinə yürüşləri (1722–1723) nəticəsində Tərki şamxallığı tabe edildi. Lakin şamxallığın vassalları olan noqaylar Rusiya ilə dərhal əlaqələr qurmadılar. İmperiyaya ilk tabe olduqlarını bildirən Qaranoqaylar, sonra Aksayev və Kostekov Noqayları, Endireyevskilər isə zorla fəth edildi. 1735-ci ildə Rusiya I Pyotrun ordusunun zəbt etdiyi torpaqları Səfəvilər dövlətinə qaytardı. Nəticədə Rusiya imperiyası noqayları rus təbəliyinə keçməyə dəvət etdi, yalnız 1736-cı ilə qədər Qafqazda kiçik Rusiya ərazisinə köç edən Qaranoqaylar rus hakimiyyəti altında qaldı. Onlar Rusiyanın Qafqazda yeganə dayaq nöqtəsi olan Qızılyarda məskunlaşdı.

Şimali Qafqaz və Krım noqayları, XIX əsr qravürü

Noqayların Osmanlı dövlətinə (və Krım xanlığına) ilk dəfə olaraq yeni əraziləri ələ keçirən Rusiya təbəliyindən kütləvi şəkildə köçürülməsi XVIII əsrin 60-cı illərində Edisan və Cambuylutsk ordasının gedişi hesab edilə bilər. O, zamanlar bu iki orda parçalanmış Böyük Noqay Ordasının bir hissəsi hesab olunurdu. Noqayların növbəti köçü Rusiya-Osmanlı müharibəsi (1768-1774) ilə bağlı idi. Bu noqayların həm Şimali Qafqazda — Kuban çayının o biri sahilinə getmələri, həm də Şimali Qara dəniz regionunda — Dnepr çayının arxasına keçmələri ilə baş verdi. Mühacirətə bir tərəfdən türk-krım təhrikçilərinin fəaliyyəti, digər tərəfdən isə Rusiya imperatriçası II Yekaterina hökumətinin (1762–1796-cı illərdə hakimiyyətdə olub) noqaylara qarşı təzyiq siyasəti şərait yaratdı. XVIII əsrin 70-ci illərində Rusiya hökuməti Edisan və Cambuylutsk ordalarının əksər noqaylarını yenidən Rusiya hakimiyyəti altına geri qayıtmağa inandıra bildi. Çünki onların Krım xanlığı ərazisindəki vəziyyəti heç də yaxşı deyildi və bəlkə də daha bərbad idi. Noqaylar Kubanın sağ sahilinə və yuxarı axarlarına, eləcə də onun qollarına — Laba və Zelençuk çayı sahillərinə geri döndülər. Onlar bu ərazilərdə XVI əsrin birinci yarısından başlayaraq burada məskunlaşan və Kiçik Noqay Ordasının bir hissəsi olan noqay tayfaları ilə birikdə yaşayırdılar.

1771-ci ildə Krıma hücumdan sonra Rusiya II Sahib Gərayın hakimiyyəti və onun himayəsi altında Krım tatarları və noqaylardan ibarət bir bölgə (Kubandakı ərazilər də daxil olmaqla) təşkil etdi. 1774-cü ildə Kiçik Qaynarca sülhündən sonra bu ərazilər müstəqillik əldə etdi. Bu dövrdə yerli əhali, o cümlədən noqaylar arasında daim anti-Rusiya etirazları baş qaldırırdı. II Yekaterinanın 1783-cü ildə Krımın, Tamanın və Kubanın sağ sahilinin Rusiyaya birləşdirilməsi haqqında manifestindən sonra noqay tayfaları arasında etirazlar baş qaldırdı. Onlar yenidən Osmanlı ərazilərinə köçməyə başladılar (1783-cü il Noqay üsyanı). Rusiya hökuməti mühacirətin qarşısını zorla almağa qərar verdi və sentyabrın 29-da Laba çayının mənsəbində general-leytenant qraf Aleksandr Suvorovun başçılıq etdiyi rus qoşunları ilə noqaylar arasında döyüş baş verdi. Bu döyüşdə təxminən 10 min nəfər, qadın və uşaqlar da daxil olmaqla noqay qətlə yetirildi.

1812-ci ildə Buxarest sülh müqaviləsi imzalandıqdan sonra müxtəlif dövrlərdə osmanlı misionerləri Rusiya ərazisində noqaylar arasında fəaliyyət göstərərək, dini dözümsüzlüyü fəal şəkildə qızışdırdılar və onları Osmanlı dövlətinə köçməyə təşviq edirdilər. Burada noqaylara torpaq və din azadlığı vəd edilirdi. Noqaylar arasında belə şayiə yayılmışdı ki, Rusiya hakimiyəti altında qalanlar pravoslavlığı qəbul etməyə məcbur ediləcək. 1813-cü ildə 27 min noqay Osmanlı imperiyasına — qismən osmanlı nəzarətində olan Kuban vadisi (Zakubanye) ərazisinə köç etdi. Lakin noqaylar rus administrasiyasının daim qəddarlığına və təhqirlərinə məruz qaldıqları üçün köçürülmə osmanlı agentləri tərəfindən deyil, I Aleksandr hökumətinin (1801–1825-ci illərdə hakimiyyətdə olub) hərəkətsizliyi ilə təhrik edilirdi. Noqay pristavı Kornilov və Qafqaz Xəttinin komandanı, general-mayor S. A. Portnyaginin noqaylara qarşı sui-istifadə halları məlumdur. Belə ki hər iki zabit sonradan bu əməllərinə görə məhkum edildilər. A. S. Portnyaginin qeyri-adi qəddarlığı onun noqaylara qarşı qanunsuz və amansız işgəncələrə yol verməsi və onların iğtişaşlarına səbəb olması idi.

Nax xalqları arasında mühacirlik

XIX əsrin sonunda naxların yaşadığı Terek vilayətinin etnik xəritəsi.

Mühacirlikdə çarizmin məqsədi "etibarsız" əhalidən xilas olmaq idi. Bu planın həyata keçirilməsi çərçivəsində 1865-ci ilin yayında 5 minə yaxın nax xalqlarına aid ailə (20 min nəfər) köçürüldü. Onların arasında 6187 qarabulak (çeçen azad cəmiyyətlərinin bir qolu) köçürülmüşdü.

Köçürmə ideyalarının yayılmasına həm də naxlar arasında hərbi xidmətə çağırış və ya kazaklara çevrilmənin tətbiqi ilə bağlı geniş yayılmış söz-söhbətlər idi. Muhacirətə təkan verən amillər həm də Osmanlı sultanının Rusiyaya köç etmiş ermənilərin torpaqlarını köçkünlərə vermək vədi, vergi güzəştləri və nağd pul şəklində yardım olunması şayiələri idi..

Ümumilikdə Terek vilayətindən 4983 Vaynax ailəsi, 6262 arabada, 1120 baş iribuynuzlu mal-qara ilə, 4726 atla köç etmişdi. O cümlədən, çeçenlərdən — 3502 ailə, inquşlardan — 1454 ailə (o cümlədən, demək olar ki, bütün qarabulaklılar — 1366 ailə və Nazran sakinləri — 88 ailə), mühacirliyə yollanmışdı. Mühacirlərin ümumi sayı 22491 nəfər təşkil edirdi.

1860–1870-ci illərdə 5857 çeçen vətəninə qayıtdı. 1877–1878-ci illər Rusiya–Osmanlı müharibəsindən sonra çeçenlərin bir qismi geri döndü.

1868-ci ildə bir çox məşəqqətlərdən sonra aldadılan köçkünlər öz vətənlərinə qayıtmağa çalışsalar da, üsyan vəhşicəsinə yatırıldı.

Rusiyanı tərk edənlərin bir qismi hazırda Türkiyədə məskunlaşıb. Digər qrup Colan təpələrində (Suriya), üçüncü qrup İordaniyaya köç edib. Dördüncüsü isə İraqda məskunlaşıb.

1874-cü ildə Kay, Valerik, Urus-Martan, Katar-Yurt, Qazi-Yurt və s. kəndləri tərk etmiş çeçenlərin geri qaytarılması xahişi ilə Qafqaz idarəsinə bir sıra ərizələr təqdim edilib. Vətənə qayıdan çeçenlər Saqopşi, Nasir-Yurt və başqa kəndlərdə məskunlaşdılar. Bəzi çeçenlər 1920–1921-ci illər Fransa–Türkiyə müharibəsində Türkiyə tərəfində vuruşaraq həlak olublar.

2002-ci ilə qədər Türkiyədəki çeçen diasporu təxminən 25 min nəfər təşkil edirdi. 1935-ci ildə Türkiyə türk olmayanlara öz ana dillərində danışmağı qadağan edən qanun qəbul edildi. Bu da əcnəbidilli əhalinin türkləşməsinin sürətlənməsinə səbəb oldu.

Qeyd edək ki, kiçik istisnalar olmaqla inquşlar demək olar ki, doğma yerlərindən köç etmədilər.

Dağıstan xalqları arasında mühacirlik

Dağıstan vilayətinin etnik xəritəsi

Mühacirlik Dağıstanlılar arasında da geniş yer alırdı. Lakin ümumi mühacir edənlər arasında Dağıstan xalqlarının çəkisi elə də çox deyildi. Dağıstan xalqları arasından köç edənlər əsasən avarlar və andilər, qumuqlar, darginlər və qismən ləzgilər idi. Xüsusilə 1859-cu ildə Şeyx Şamilin əsir düşməsi bu prosesdə əsas hərəkətverici motiv oldu. Bu səbəbdən Dağıstan xalqlarının əsas köçü 1860-cı ildən başlayıb. 1860-cı ildə Dağıstan vilayətinin rəisi öz hesabatında qeyd edirdi ki, "Cənubi Dağıstanın bəzi yerlərinin sakinləri arasında Osmanlı dövlətinə getmək istəyi digərlərindən daha davamlıdır. Bu istəyin başında Başlı cəmiyyəti dayanırdı…". Vilayətin rəisi bu prosesdən çox narahat idi: "Bu cəmiyyətin Osmanlı dövlətinə köçü əhalinin qalan hissəsində belə bir reaksiya doğura bilər. Bu proses gələcək üçün təhlükəli və qarşısının alınmasının əhəmiyyəti böyükdür. Çünki, Dağıstanlılardan bəziləri oların arxasınca gedə bilər." Dağıstan vilayətinin administrasiyası Dağıstandan köçün qarşısını almaq üçün bir sıra tədbirlər görmüşdür. Hökumət bu mühacirliyi təbliğ edən bir neçə şəxsi həbs etmiş, bəzilərini Sibirə sürgün etmişdir. Vilayətin başçısının raportunda bu "profilaktik" tədbirlərdən sonra "1860-cı ilin sonuna qədər köçmək istəyinin tədricən azalmağa başladığı və böyük kütlənin Qafqazın digər yerlərində baş verən qaçılmaz fəlakətlərdən xilas olduğu yazılırdı".

Şimali Qafqaz mühaciri İraq fotoqrafiyasının yaradıcısı Murad əl-Dağıstaninin ailəsi

1865-ci ilin əvvəlində Dağıstan əhalisini yenidən köç əhval-ruhiyyəsi bürüdü. Belə ki, bu dəfə mühacirlik istəyi Dağıstanın şimal-qərb hissəsinin əhalisi arasında geniş yayılmağa başladı. Terek vilayətindən çeçenlərin mühacirliyi, onunla sərhəddə olan Dağıstanın Andi rayonun əhalisinə ciddi təsir göstərdi. Əhali bunun üçün Terek vilayətinə gedir, köç edən çeçenlərə qoşulurdu. Dağıstan vilayətinin rəisi adına yazılan 20 aprel 1865-ci il tarixli bir məktubda Andi rayonunda yaşayan 10–20 ailə Osmanlı dövlətinə köçmək üçün icazə istəmişdilər.

Mühacirlərin çoxusu bunun üçün musa Konduxova müraciət edirdilər. Qeyd edək ki, Həcc ziyarətinə gedən az sayda dağıstanlı sonradan geri dönürdü. Onların çoxusu bu yolla Osmanlı imperiyasına mühacirət edirdilər. Dağıstanlı mühacirlər Osmanlı imperiyasına köçərkən əsasən quru yolundan istifadə edirdilər. Onlar Azərbaycan və ya Gürcüstan vasitəsilə Qars, Ərzurum, Muş şəhərlərinə gedirdilər. Çox az bir hissə isə Odessa, Poti, Batumi, Novorossiysk limanları vasitəsilə, Osmanlı dövlətinin liman şəhərlərinə İstanbul, Trabzon və Samsuna gedirdilər.

Dağıstan vilayətinin başçısı bu köçün qarşısını almağa çalışırdı. O, 1865-ci ildə Qafqaz canişininə yazdığı məktubda qeyd edirdi ki, "Osmanlı dövlətinə köç edən avarların torpaqlarında nəinki kazaklar və kəndlilər, hətta Dağıstanın digər xalqları da məskunlaşdıra bilmirlər. Çünki torpaqsızlıq və sərt iqlim şəraiti buna imkan vermir". Vilayətin başçısının tələbi ilə Dağıstanlılar üçün köçmə kvotası müəyyən edildi. Belə ki, vilayətin ərazisindən hər il 150-yə qədər ailə gedə bilərdi. Üstəlik köçən ailələr vergiləri 10 il qabaqcadan ödəməli idilər. Müqavilələr imzalanırdı. Müqavilə köçən cəmiyyətin bütün üzvləri tərəfindən imzalanmalı idi. Xüsusən yetkin yaşına çatan kişilərin ayrılmasına icazə verildikdə, onlardan vaxt geri qayıtmamaq haqda iltizam alınırdı.

1872-ci ildə Osmanlı dövlətinə gedənlər üçün kvotalar artırıldı. Dağıstan vilayətindən əvvəlcə 250 ailə, 1873-cü ildə isə 300 ailə köç edə bilərdi. 1865–1873-cü illər aralığında Dağıstandan Osmanlı imperiyasına 2 mindən çox ailə və ya təxminən 12–14 min nəfər mühacirət etmişdi.

Dağıstan bölgəsindən Osmanlı dövlətinə məcburi köçən əhali haqda Osmanlı arxivlərində maraqlı məlumatlar vardır. Arxiv məlumatlarına əsaslanaraq Türkiyəli tarixçi B. Həbiçoğlu 1860-cı ildə 130 Dağıstanlı ailənin Osmanlı imperiyasına köçdüyünü müəyyən edib. Bundan əlavə Osmanlı arxivlərindən 1864-cü ildə – 110 ailənin, 1872-ci ildə – 101 ailənin 1874-cü ildə – 554 nəfərin, 1890-cı ildə – 2514 nəfərin, 1901-ci ildə – 3146 nəfərin, 1902-ci ildə – 3361 nəfərin, 1903-cü ildə – 1392 nəfərin, 1905-ci ildə – 836 nəfərin mühacirət etdiyini müəyyən olunub.

Osetin cəmiyyətləri arasında mühacirlik

Osetinlərin Osmanlı imperiyasına köç etməsinin əsas rəhbərlərindən biri Musa Kunduxov

Osetinlər arasında köç edənlər əsasən Taqaur, Kurtatin və Diqor cəmiyyətlərinin nümayəndələri idi. Taqaurların və Kurtatinlərin torpaqları xüsusilə boşaldıldı. Bu gün Türkiyədə hələ də osetin mühacirləri tərəfindən tikilmiş kəndlər və məscidlər var.

Osetinlərin Şimali Qafqazdan Osmanlı torpaqlarına köç etməsinin əsas ideoloqu Rusiya imperiyası general-mayoru Musa Kunduxov olub. Osmanlı imperiyasına köçdükdən sonra isə o, Musa Kunduh Paşa adı ilə diviziya generalı olub.

Musa Kunduxov çar hökumətinə müsəlman osetinlərin, Kiçik Çeçenistan çeçenlərinin və karabulakların bir hissəsinin Osmanlı imperiyasına köçürülməsi (muhacirlik) layihəsini təklif edib. O, bir çoxları üçün gözlənilməz olsa da bu prosesə rəhbərlik edib. Musa Kunduxov Osetin müsəlmanı Aldar Alxastın beşinci oğlu olub. 12 yaşında çar hökuməti tərəfindən əmanət olaraq Sankt-Peterburqa aparılıb. 1836-cı ildə Pavlovsk hərbi məktəbini bitirib. O, Əlahiddə Qafqaz Korpusunun tərkibində süvarilər üçün kornet təyin edilib. Kunduxov 1837-ci ildə I Nikolayı Qafqaz səfərində müşayiət edib. 1841-ci ildə kapitan rütbəsinə yüksəlib. Krım müharibəsi zamanı podpolkovnik rütbəsi ilə Kunduxov Zaqafqaziyada osmanlılara qarşı əməliyyatlarda iştirak etdiyi dağ süvari milislərinin təşkilinə rəhbərlik edib. 9 sentyabr 1853-cü ildə Kunduxova "İgidliyə görə" yazısı olan Qızıl Qılınc verilib. Həmən ildə Musa Kunduxov polkovnik rütbəsinə yüksəlib. 1850-ci illərin sonunda o, Osetiya Ordusunun, daha sonra isə Terek bölgəsinin Çeçen milli rayonunun başçısı olub. 1860-cı ildə ona general-mayor rütbəsi verilib. Həmin il noyabrın 26-da zabit rütbələrində 25 illik xidmətinə görə IV dərəcəli Müqəddəs Georgi ordeni ilə təltif edilib.

1865-ci il martın əvvəlində 5000 nəfərlik dağlı xalqları dəstəsi ilə Kunduxov Hərbi Gürcüstan yolu və Gürcüstandan keçərək quru yolu ilə Osmanlı dövləti istiqamətinə doğru yola düşüb. Kunduxovun rəhbərlik etdiyi mühacir karvanı iyunun 22-də Osmanlı ərazisi olan Qarsa çatıb. Onunla birlikdə oğulları Aslambek və Bəkirbəy (Türkiyənin gələcək xarici işlər naziri), Afako və Kazbulat qardaşları da Anadoluya gediblər.

Orada Musa Kunduxov Osmanlı vətəndaşlığını qəbul edib, paşa titulu və diviziya generalı rütbəsini alıb.

1877–1878-ci illər Rusiya-Osmanlı müharibəsi zamanı o, 4 minə qədər atlıdan ibarət böyük türk süvari dəstəsinə komandanlıq edib. 1877-ci il mayın 17-dən 18-nə keçən gecə Qarsın şərqində, Bəyli Əhməd ​​kəndi yaxınlığında gedən döyüşdə Kunduxovun dəstəsi mayor Kərim bəy Novruzovun komandanlığı altında Nijni Novqorod Draqun alayının 2-ci diviziyası tərəfindən məğlub edilib. Kərim bəy Novruzov döyüşdən sonra Musa Kunduxovun döyüş nişanını alıb. Musa Kunduxov ömrünün son illərində Ərzurumda yaşayıb. Orada əvvəlcə o, yerli qarnizona komandirlik edib, sonra isə təqaüdə çıxıb. Musa Kunduxov Ərzurumda vəfat edib və orada Harman məscidinin ərazisində dəfn olunub.

Mühacirlərin ümumi sayı

Adıge Respublikasının paytaxtı Maykopda Qafqaz müharibəsi qurbanlarına xatirə abidəsi.

1860-cı ilə qədər demək olar ki, Kuban çayı və Laba çayı arasında yaşayan bütün dağlılar (çərkəzlər, adıqlar)) və noqaylar, həmçinin Laba və Belaya çayları arasındakı kiçik icmalar Osmanlı dövlətinə köç etmişdilər.

Rusiya hökuməti administrasiyası mühacirlərin ümumi sayını qeyd edirdi. Lakin bu məlumat dəqiqlikdən çox uzaq idi. Üstəlik, müharibə və müharibədən sonrakı dövrlərdə Rusiyanın işğal etdiyi ərazilərdə tərk etməyən əhalinin sayı təxminən məlum idi. Məsələn, məhkəmə icraçısı tərəfindən Kuban bölgəsinin yerli əhalisi haqqında məlumatlar və qoşunların komandirinin qərargahından alınan məlumatlar bəzən demək olar ki, yarıya qədər fərqlənirdi. Yerli hakimiyyət orqanları ciddi statistik işlər aparmaq üçün "imkanlarını çox üstələyirdilər". Yerli sakinlər çox vaxt kəndlərinin sayını (vergi haqqında söz-söhbət varsa) həddindən artıq çox az göstərirdilər və yaxud əgər hər hansı bir əlavə maliyyə yardımı təklifi olunanda isə, onların sayını avtomatik olaraq artırırdılar. Bu hallara siyahıda göstərilən sakinlərin sayına əsasən torpaq sahəsinin ayrılması haqqında qərar veriləndə də rast gəlinirdi. Şimali Qafqazda icmaların həddən artıq qapalı həyat sürməsini nəzərə alaraq, qonaqpərəstliyin də müəyyən çərçivəyə malik olması səbəbindən… yerli əhalinin verdiyi məlumatları yoxlamaq mümkün deyildi.

Qafqaz müharibəsindən sonra Osmanlı imperiyasına köçən mühacirlərin ümumi sayı M. E. Alekseyevə görə aşağıdakı kimi olmuşdur:

• Çərkəz xalqları (Adıqlar) — 870 min;
• Ubıxlar — 65 min;
• Abxazlar və abazinlər — 80 min;
• Noqaylar — 70 min;
• Çeçenlər — 60 min;
• İnquş və qarabulaklar — 35 min;
• Kistlər və malxistlər — 10 min;
• Osetinlər — 12 min;
• Qaraçaylılar və Balkarlar — 8 min.

Osmanlı imperiyasında mühacirlər

Çərkəz Matəm Günündə Türkiyədə Adıqların (Çərkəzlərin) nümayişi

Osmanlı imperiyasında mühacirlərə münasibət müxtəlif idi, yəqin ki, məskunlaşanlar arasında "Quranın qadağan etdiyi ticarətlə məşğul olmaqdan çəkinməyənlər" olmuşdur ki, bu da yerli əhali arasında tez-tez Şimali Qafqazlılara qarşı düşmənçilik yaradırdı.

Osmanlı imperiyasına müsəlmanların köçü XVIII əsrin ikinci yarısından etibarən onun həyatının ayrılmaz hissəsinə çevrildi. İlk köçlər 1771-ci ildə, Rusiya-Türkiyə müharibəsi zamanı Krımın itirilməsi zamanı baş vermiş, lakin bu hadisə 1854–1856-cı illər Krım müharibəsi zamanı daha geniş vüsət almışdır. Krım tatarlarının mühacirətinə xristian dövlətinin hakimiyyəti altında qalmaq istəməməsi səbəbi idi. Krımdan gələn qaçqınların ümumi sayı, ehtimal ki, yarım milyon nəfəri ötmüşdü. Osmanlı imperiyasına mühacirət edənlər təkcə müsəlmanlar deyildi. I Pyotrun və II Yekaterinanın islahatlarından qaçan yüzlərlə rus köhnə möminləri Dobrucada, Dunay boyunca və Qara dəniz sahillərində məskunlaşmışdılar. 1848–1849-cu illər inqilabları zamanı repressiyalardan qaçan minlərlə insan, xüsusən Macarıstan, Çexiya və Polşadan Osmanlı imperiyasına pənah gətirmişdi.

Bu mühacir axınları 1857-ci ildə "Mühacir Məcəlləsi"nin (türk. Muhacirin Kanunnamesi) qəbul edilməsinə səbəb oldu. Məcəlləyə görə, kapitalı 60 Osmanlı qızıl sikkəsindən az olan ən yoxsul ailələr dövlətdən torpaq alır, Rumelidə məskunlaşdıqda 6 il, Anadoluda yerləşdikdə isə 12 il müddətinə vergi və hərbi xidmətdən azad edilirdilər. Köçkünlərə din azadlığı və dini binalar tikmək hüququ təmin edilirdi. 1860-cı ildə Ticarət Nazirliyinin nəzdində Qaçqınlarla İş üzrə Komissiya (türk. Mühacirin Komisyonu) yaradıldı və sonrakı il müstəqil qurum oldu.

Daha böyük mühacirət dalğasına Qafqaz müharibəsi səbəb oldu. 1864-cü ildə Rusiya imperiyası Qafqazın dağlıq hissəsinə nəzarəti bərqərar etdi. Bütün tayfalar da daxil olmaqla 1,2 milyona qədər müsəlman Rusiya hökmranlığından xilas olmaq üçün Osmanlı imperiyasına qaçdı. Çox vaxt bu mühacirliyə rus ordusunun yerli əhaliyə qarşı terroru, habelə gürcü və kazak hərbi dəstələrinin qəddarlığı səbəb olurdu.

1877–78-ci illər müharibəsinin nəticələri ərazisinin təxminən üçdə birini və əhalisinin 20%-dən çoxunu itirən Osmanlı imperiyası üçün fəlakətli oldu. Avropa güclərinin işğal etdiyi ərazilərdə müsəlmanların kütləvi şəkildə qətlə yetirilməsi başladı, nəticədə bir milyona yaxın qaçqın oldu, onların yalnız yarısı müharibə başa çatdıqdan sonra öz evlərinə qayıtdı. 260.000 adam öldürüldü və ya aclıqdan öldü. Krım və Şimali Qafqaz mühacirlərinin Osmanlı dövlətinin Avropa ərazilərində məskunlaşan keçmiş sakinləri üçün bu, ikinci köç oldu. Osmanlı imperiyasına sığınan 500.000 mühacirin bir hissəsi İstanbulda qaldı, qalanları Anadoluya, Balkanların imperiya nəzarətində olan hissəsinə, Krit və Suriyaya köçürüldü.

Osmanlı imperiyası dağıldıqdan sonra mühacirlərin taleyi

Axmat Rəmzi, İordaniya ordusunun ilk çeçen əsilli generalı, İordaniya Qəhrəmanı.

Osmanlı imperiyası dağıldıqdan sonra onun ərazisində 10-dan çox müstəqil dövlət yarandı. İmperiyanın Yaxın Şərq torpaqlarında məskunlaşan Şimali Qafqazda mühacirləri hazırda Suriya, İraq, İsrail, İordaniya ərazisində yaşayırlar. Onlar burda yerli diasporalara malikdirlər. İraq ərazisinə gələn dağlı xalqları əsasən Kərkük, Diyalə, Bağdad, Mosul və Ənbər şəhərlərində və ətraflarında məskunlaşmışdılar.

1859-cu ilə qədər İraqa köçürmə Dağıstandan Azərbaycan və İran vasitəsilə həyata keçirilirdi. Sonradan mühacirlik məcburi oldu. Fişxabur bölgəsi Şimali Qafqazdan İraqa köçənlərin təxminən 75%-ni təşkil edən çeçenlər üçün keçid məntəqəsi idi. Daha sonra onlar Mosuldan keçərək mərkəzi İraqa gediblər. Köçkünlər Dahuk, Ərbil və Süleymaniyyə şəhərlərində məskunlaşdılar. Şimali Qafqazlıların indiki İraq ərazisinə köçü 1920-ci illərin əvvəllərinə qədər davam edib.

Vaxtı ilə Osmanlı imperiyasının bir hissəsi olan İordaniya ərazisində hazırda təxminən 170 minə yaxın çərkəz yaşayır. Onlar krallığın kiçik etnik azlıqlarından biridir. İordaniyada çərkəzlər sabitliyin əsas qarantı və hətta krallığın simvolu hesab olunurlar. Çərkəzlər İordaniyada məskunlaşmağa hələ 1903-cü ildə, ilk 700 ailənin yaşayış olmayan ərazilərdə (Zərqa, Sveilax, Suxna, Azrak) yerləşdiyi vaxt başlamışdır. Müharibə zamanı çərkəzlər İordaniyanın müdafiəsində fəal iştirak ediblər. Birinci Dünya müharibəsi illərində Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin tərkibində döyüşmüş, ingilis mandatı təsis edildikdən sonra mobil polis dəstəsinin tərkibinə daxil olmuş və müstəqil İordaniya Krallığının yaranması ilə Çərkəz Qvardiyası krallığın sadiq dəstəkçisinə çevrilmişdir. Çərkəzlərin Haşimilərə sədaqəti çoxsaylı "siyasi təlatümlər" nəticəsində belə olduğu kimi qalmışdır.

İsraildə çərkəz dilində küçə lövhəsi

Hazırda İordaniya ərazisində təqribən 16 min çeçen əsilli vətəndaş da yaşayır. Onlarda 1903-cü ildə çərkəzlərlə birlikdə buraya köçürülüblər. Çeçenlər çərkəzlərlə birlikdə burda Əz Zarqa şəhərinin əsasını qoyublar. Osmanlı dövləti bu ərazilərə onları yerləşdirməklə bu bölgədə tikilən Hicaz Dəmiryolunun təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədi güdürdü. Köçkünlərin bədəvi basqınlarına mane olmaları nəzərdə tutulurdu. Əz-Zarqada yaşayan çeçenlərin əksəriyyəti tikilməkdə olan dəmir yolunda çalışırdı. Çeçenlərin bir hissəsi tədricən 1905–1907-ci illərdə — Suveylə (Əmmanın ətrafı), 1912-ci ildə — Əz-Zərqadan 10 km aralıda olan Əs-Suxna kəndinə, sonra Əzrək kəndinə köçdülər. Bu ərazilərdə hakimiyyət çeçenlərə 11 min donum torpaq sahəsi ayırmışdı.

İordaniya çeçenləri öz ana dillərini və adət-ənənələrini qoruyub saxlaya biliblər. Onların arasında başqa millətlərin nümayəndələri ilə evlilik xoş qarşılanmır. İordaniyadakı ən böyük çeçen təşkilatı 1958-ci ildə yaradılmış Çeçen Xeyriyyə Cəmiyyətidir. Cəmiyyətin qərargahı Əz-Zərqa şəhərində yerləşir. Cəmiyyətin çeçenlərin kompakt məskunlaşdıqları ərazilərdə bölmələri var. İordaniya parlamentində çeçenlərin iki deputat yeri var. Yazılmamış qaydaya görə, İordaniyada yaşayan Qafqaz xalqlarının nümayəndələri hökumətin tərkibində və Senatda da yer alırlar. Adətən hökumətdə Qafqaz xalqları nümayəndələrindən bir nazir olur.

Əvvəlcə Fələstin torpaqlarında məskunlaşdırılan, 1948-ci ildən isə İsrail ərazisində yaşayan çərkəzlərin hazırda sayı təxminən 4000–5000 nəfərdir. Onlar əsasən İsrailin iki şəhərində: Kfar-Kama (Кфар Кама) və Reyhaniyədə yaşayırlar. Çərkəzlər 1870-ci illərdə Qalileyaya yerləşdirilən iki çərkəz diaspor qrupunun nəslindəndirlər. 1930–1940-cı illərdə israilli çərkəzlər Britaniya hakimiyyətinin təqiblərinə baxmayaraq, Livan üzərindən Fələstinə qeyri-qanuni yəhudi miqrasiyasına fəal şəkildə kömək edirdilər. Çərkəz kişilər 1956-cı ildən İsrail Müdafiə Qüvvələrində xidmət edirlər. Rusiyalı Qafqaz ekspertlərinin fikrincə, israilli çərkəzlər digər xarici ölkələrdə yaşayan çərkəzlərlə müqayisədə öz etnik mədəniyyətlərini və xüsusən də ana dilini daha yaxşı qoruyub saxlayıblar.

Şimali Qafqazda mühacirliklik edənlərin ən böyük hissəsi hazırkı Türkiyə Respublikası ərazisində yaşayır. 1.500.000 ilə 3 milyon arasında Türkiyə vətəndaşı Şimali Qafqaz kökənli şəxs sayılır. Türkiyədə çərkəzlərin sayına əslində çərkəz olmayan Abazinlər (10.000) və Abxazlar (39.000) kimi etnik qruplar daxildir. Şimali Qafqazda mühacirlik edən əhali Türkiyə Respublikasının bir neçə bölgəsində kompakt halda yaşayırlar:

• Adıgeylər (çərkəzlər), eləcə də onlarla dil bağlığı olan abxazlar, abazinlər və ubıxlar Türkiyə respublikasının demək olar ki, bütün bölgələrinə səpələniblər. Onlar ən çox Kayseri, Samsun, Çanaqqala, Hatay, Düzcə vilayətlərində, həmçinin İstanbul və Ankara şəhərlərində yaşayırlar.
• Osetinlər Qars və Yozqat vilayətlərində sıx şəkildə məskunlaşıblar.
• Çeçenlər və inquşlar əsasən Qəhrəmanmaraş, Qars, Sivas, İstanbul şəhərlərində, həmçinin Mardin vilayətində yaşayırlar.
• Dağıstan diasporu (əsasən avarlar, dargilər, ləzgilər, kumıklar və laklar) Tokat, Balıkəsir, Yalova vilayətlərində üstünlük təşkil edir.
• Qaraçaylar və balkarlar Konya vilayətində məskunlaşıblar.

İstinadlar

1. Дзагуров Г. А. Переселение горцев. Ростов н/Д, 1925.
2. Бадаев, 2008
3. Habicoglu B. Kafkasyadan Anadoluya gocler. Istanbul, 1993.
4. Aboltin V. A. Natsional'nyy sostav Turtsii [Ethnic composition of Turkey]. Novyy Vostok – New East. Moscow, 1925, no. 1 (7), p. 21.
5. Musaeva M. K., Magomeddadaev A. M., Kurbanov M. Ju. Dagestanskaya diaspora v Turtsii [Dagestan expat community in Turkey]. Makhachkala, 1999.
6. Лайпанов, 1966
7. Волкова, 1974
8. Миловидов, 2005
9. Фадеев, 1889
10. Барятинский, 1860 (1904)
11. ССКГ I, 1868
12. РГИА, 1846
13. Кужелева, 1964
14. Берже А. П., 1882, С. 298
15. Амиров, 1873
16. Ртищев, 1814 (1873)
17. Ипполитов, 1868 (1869)
18. Richmond, 2013. səh. 36
19. Shenfield, 1999. səh. 154
20. King, 2008
21. Jones, 2016. səh. 109
22. "Arxivlənmiş surət" (ingilis). 2023-10-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-11-06.
23. "Arxivlənmiş surət" (türk). 2015-08-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-11-06.
24. "Arxivlənmiş surət" (Turkish). 2023-11-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-11-06.
25. "Arxivlənmiş surət" (türk). 2022-02-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-11-06. (#first_missing_last)
26. "Arxivlənmiş surət" (türk). 2023-11-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-11-06.
27. Richmond, 2013. səh. 68
28. Richmond, Walter. The Circassian Genocide. Page 132: ". If we assume that Berzhe’s middle figure of 50,000 was close to the number who survived to settle in the lowlands, then between 95 percent and 97 percent of all Circassians were killed outright, died during Evdokimov’s campaign, or were deported."
29. Richmond, 2013. səh. 96
30. Richmond, 2013, back cover
31. "Arxivlənmiş surət". ÇERKES-FED (Türkçe). 2021-01-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-11-06. (#first_missing_last)
32. Capobianco, Michael (2012). Blood on the Shore: The Circassian Genocide
33. Arxivlənmiş surət. ISBN . 2023-01-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-11-06. (#first_missing_last)
34. "Arxivlənmiş surət". 2020-03-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-12-11. (#first_missing_last)
35. (alman) https://archive.org/details/bub_gb_V7pKAAAAcAAJ (#bare_url_missing_title). (#first_missing_last)
36. Abzakh, Edris. "Circassian History" Arxivləşdirilib 2007-07-03 at the Wayback Machine Arxivləşdirilib 2007-07-03 at the Wayback Machine. en:University of Pennsylvania, School of Arts and Sciences (1996). Retrieved 11 March 2007
37. "The Circassian Genocide" Arxivləşdirilib 2020-07-03 at the Wayback Machine Arxivləşdirilib 2020-07-03 at the Wayback Machine. Unrepresented Nations and People Organisation (UNPO) (14 December 2004). Retrieved April 4, 2007
38. diaspora.gov.ge : Çerkezler^{[ölü keçid]} Litera 2011, Kafkaslar: Özgürlük İçin Mücadele
39. "Мухаджир". Кавказский узел. 2010-07-22. 2016-04-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-26.
40. Базоркин, 1965
41. "1865 г. Мухаджиры и первая "чеченская заграница"". Информационное агентство "Чеченинфо". 2015-02-05. 2016-04-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-26.
42. Анчабадзе Ю. Д., Волкова Н. Г. Этническая история Северного Кавказа XVI - XIX вв. Москва: Российская Академия Наук, институт этнологии и антропологии им. Н. Н. Миклухо-Маклая. 1993. 75–78. ISBN .
43. "МИГРАЦИЯ ЧАСТИ НАРОДОВ ДАГЕСТАНА В ОСМАНСКУЮ ИМПЕРИЮ ВО ВТОРОЙ ПОЛОВИНЕ XIX – НАЧАЛЕ XX в.  Джасмина Умрудиновна АХМЕДОВА". 2024-10-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-12-13.
44. Aydemir I. Goc: kuzey kafkasualilarin goc tarihi. Ankara, 1988.
45. "Мусса КУНДУХОВ МЕМУАРЫ ПРЕДИСЛОВИЕ". 2021-05-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-05-16.
46. Исмаилов Э. Э. Золотое оружие с надписью "За храбрость". Списки кавалеров 1788–1913. — М., 2007. — С. 232.
47. "Георгиевская страница: Кавалеры Военного ордена 4-го класса". 2009-04-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-06-24.
48. ru:Потто В. А. История 44-го драгунского Нижегородского Его Императорского Высочества Наследника Цесаревича полка. — СПб., 1895. — Т. 9. с. 104–106
49. Предисловие // ru:Сборник сведений о кавказских горцах : [рус. дореф.] = Сборникъ свѣдѣній о Кавказскихъ горцахъ : сб. в 10 вып. — Издаваемый с соизволения Е. И. В. Главнокомандующего Кавказскою Армией при Кавказском Горском Управлении. — Тифлис : Тип. Главного Управления Наместника Кавказского, 1868. — Вып. I. — С. I–VIII.
50. Бгажноков Б. Х. https://old.bigenc.ru/ethnology/text/2121869 (#bare_url_missing_title).
51. Актуальные вопросы кавказоведения. М. Е. Алексеев, М., 2018
52. Erik-Jan Zürcher. Turkey: A Modern History. — P. 326.
53. Shaw S. J., Shaw E. K. History of the Ottoman Empire and Modern Turkey. — Cambridge University Press, 1977. — Vol. 2. Reform, Revolution, and Republic: The Rise of Modern Turkey 1808–1975. — P. 115–118. — 548 p. — , .
54. Bloxham D. Internal Colonization, Inter-imperial Conflict and the Armenian Genocide // Empire, Colony, Genocide: Conquest, Occupation, and Subaltern Resistance in World History / edited by A. Dirk Moses[англ.]. — New York: Berghahn Books[англ.], 2009. — 502 p. — (Studies on war and genocide; v. 12). — , .
55. Ал-Дагестани, 2018
56. Katav, 2012
57. "Израильский сайт ИзРус". 2013-10-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-11-27.
58. "Независимое военное обозрение". 2021-11-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-11-27.
59. "ИД «Медина»". 2013-12-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-11-27.
60. Гарсаев, 2019
61. "Иностранная подпитка Ичкерии". 2014-07-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-10-20.
62. "Заграница, заграница — там друзей любимых лица". 2013-02-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-10-20.
63. Kadir Natho. Circassian history. 2009. səh. 517. ISBN . 2023-11-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-12-05.
64. Richmond, 2013. səh. 113–114
65. "Circassians (in Rehaniya and Kfar Kama)". 2016-10-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-12-05.
66. "Потомки кавказских джигитов поразили первых лиц государства". IzRus. 2011-05-13. 2016-03-04 tarixində arxivləşdirilib.
67. "Черкесы Израиля: 150 лет вместе". 2009-07-19 tarixində arxivləşdirilib.
68. Черкесская община в Израиле. // Кушхабиев А. В. Очерки истории зарубежной черкесской диаспоры. — Нальчик: Издательский центр "Эль Фа", 2007. — С. 180–183.
69. "Черкесская община в Израиле". 2012-07-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-01-03.
70. Milliyet, Anadil kontrolüyle sağlanan dolaylı bilgininde katılmasıyla ortaya çıkan tabloda Türkiye'de yetişkinlerin (18 yaş ve üstündekilerin) etnik kimliklerin dağılımı … 0.3 Kafkas kökenli Arxiv surəti 28 mart 2007 tarixindən (Wayback Machine) saytında
71. KONDA Research and Consultancy, Social Structure Survey 2006 Arxivləşdirilib 2010-11-24 at the Wayback Machine
72. en:Heinz Kloss & Grant McConnel, Linguistic composition of the nations of the world, vol,5, Europe and USSR, Québec, Presses de l'Université Laval, 1984, ISBN 
73. Circassia, Unrepresented Nations and Peoples Organization, 2010-11-29 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
74. Ülkü Bilgin: Azınlık hakları ve Türkiye. Kitap Yayınevi, Istanbul 2007; S. 85. ISBN  (Turkish Language)
75. https://www.theatlantic.com/international/archive/2013/05/turkey-fears-russia-too-much-to-intervene-in-syria/275571/ (#bare_url_missing_title).
76. "アーカイブされたコピー". 2013-04-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-09-10.

Ədəbiyyat

• Амиров Г.-М. Среди горцев Северного Дагестана // ru:Сборник сведений о кавказских горцах (Издаваемый с соизволения Е.И.В. Главнокомандующего Кавказскою Армией при Кавказском Горском Управлении). Тифлис: Тип. Главного Управления Наместника Кавказского. 1873 [Сборникъ свѣдѣній о Кавказскихъ горцахъ]. 1–80.
• Бадаев С.-Э. С. Чеченская диаспора на Среднем и Ближнем Востоке (500 nüs.). Нальчик: ГП КБР «Республиканский полиграфический комбинат». 2008. 7. ISBN .
• Барятинский А. И. 583. Отношение ген.-фельдм. кн. Барятинского к военному министру, ген.-адьют. Сухозанету, от 29-го декабря 1860 года, № 29. - Секретно / XIII. Военная часть // Акты, собранные Кавказской археографической комиссией (АКАК). XII. Тифлис: Тип. Канцелярии Градоначальствующего гражданскою частью на Кавказе. Под. ред. ru:Д. А. Кобякова. 1860 (1904) [Акты, собранные Кавказскою Археографическою коммиссіею]. 664–668.
• Волкова Н. Г. Этнический состав населения Северного Кавказа в XVIII — начале XX века (Ru:АН СССР. Институт этнографии им. Н. Н. Миклухо-Маклая 2300 nüs.). М: Наука. Отв. ред. В. К. Гарданов. 1974.
• Ипполитов А. П. Учение «Зикр» и его последователи в Чечне и Аргунском округе // ru:Сборник сведений о кавказских горцах (Издание Кавказского Горского Управления). Тифлис. 1868 (1869) [Сборникъ свѣдѣній о Кавказскихъ горцахъ]. 1–17.
• Касумов А. Х. Разные судьбы (1000 nüs.). ru:Нальчик: Кабардино-Балкарское книжное изд-во. Ред. А. Т. Куантов. 1967.
• Кужелева Л. Н. Ногайцы (из истории ногайцев XVIII — нач. XX вв.) // Учёные записки. Серия историческая. XIII (Дагестанский фил. ru:АН СССР. Ин-т истории, языка и литературы им. Г. Цадасы 1000 nüs.). Мх.: Тип. Дагестанского фил. АН СССР. Отв. ред. Г. Д. Даниялов. 1964. 194–229.
• Лайпанов Х. О. К истории переселения горцев Северного Кавказа в Турцию // Труды КЧНИИ. Серия историческая (Карачаево-Черкесский НИИ истории, языка и литературы 400 nüs.). Ставрополь: Ставропольское книжное изд-во. Отв. ред. Р. А.-Х. Джанибекова. 1966. 111–131.
• Миловидов Б. П. Комментарии // Кавказ и Российская империя: проекты, идеи, иллюзии и реальность. Начало XIX — начало XX вв (2000 nüs.). СПб.: Изд-во журн. Звезда. Рук. проекта Я. А. Гордин, составление Я. А. Гордин, В. В. Лапин, Г. Г. Лисицина, Б. П. Миловидов. 2005. ISBN .
• Предисловие // ru:Сборник сведений о кавказских горцах (Издаваемый с соизволения Е.И.В. Главнокомандующего Кавказскою Армией при Кавказском Горском Управлении). Тифлис: Тип. Главного Управления Наместника Кавказского. 1868 [Сборникъ свѣдѣній о Кавказскихъ горцахъ]. I–VIII.
• Российский государственный исторический архив (РГИА). 1846.
• Н. Ф. Ртищев. 982. Отношение ген. Ртищева к кн. Горчакову 1-му, от 5-го января 1814 года, № 5 / XIII. Кавказская линия // Акты, собранные Кавказской археографической комиссией (АКАК). V (Архив Главного Управления Наместника Кавказского). Тифлис: Тип. Главного Управления Наместника Кавказского. Под ред. А. Д. Берже. 1814 (1873) [Акты, собранные Кавказскою Археографическою коммиссіею]. 855–861.
• Р. А. Фадеев. Дело о выселении горцев. Закатальское восстание / Часть II // Собрание сочинений. I (Изд. В. В. Комарова). СПб.: Тип. В. В. Комарова. 1889 [Собраніе сочиненій]. 61–76.
• Гарсаев Л. М., Гарсаев Х.-А. М. Чеченские мухаджиры и их потомки в истории и культуре Иордании (2000 nüs.). Гр.: АО «ИПК Грозненский рабочий». 2019. ISBN .
• Берже А. П. Выселение горцев с Кавказа // «Русская старина». СПб. 1882. — Т. 36. — № 10−12.
• Дзагуров Г. А. Переселение горцев в Турцию // Материалы по истории горских народов. Ростов. 1925. — 202 с.

Xarici keçidlər

• Mühacirlik: Şimali Qafqazlıların Osmanlı imperiyasına köçürülməsi
• Şimali Qafqazda avtokratik siyasətin nəticəsi olaraq XIX əsrin ikinci yarısının çeçen mühacirliyi
• XIX ƏSRİN 50–90-cı İLLƏRİNDƏ ŞİMALİ QAFQAZ ƏHALİSİNİN OSMANLI İMPERİYASINA MÜHACİRƏT ETMƏSİNİN SƏBƏBLƏRİ VƏ ŞƏRTLƏRİ
• Mühacirlik və ya məcburi köçürülmə
• Rusiya ilə Osmanlı imperiyaları arasında. XX əsrdə abxazların mühacirliyi