Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Dağıstan vilayəti (rus. Дагестанская область) — Cənubi Qafqazda, Rusiya imperiyası və SSRİ (RSFSR–də) tərkibində, 1860–1917–ci və 1919–1921–ci illərdə mövcud olmuş inzibati ərazi vahidi. İnzibati mərkəzi 1860–1866–cı illərdə Dərbənd, 1866–1917–ci və 1919–1921–ci illərdə isə Temirxan–Şura şəhəri olmuşdur.
| Dağıstan vilayəti | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| |||||
|
| |||||
| Ölkə |  Rusiya imperiyası Rusiya Respublikası Rusiya SFSR | ||||
| İnzibati mərkəz | Teymurxanşura | ||||
| Tarixi və coğrafiyası | |||||
| Yaradılıb | 1860 | ||||
| Ləğv edilib | 1921 | ||||
| Sahəsi | 29.350 km² | ||||
| Əhalisi | |||||
| Əhalisi | 571.154 nəfər (1897) | ||||
| Rəsmi dili | Rus | ||||
 | |||||
 | |||||
| |||||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||||
Haqqında
Dağıstan torpaqları 1813-cü il Gülüstan müqaviləsi ilə Rusiyaya ilhaq edilmişdi. Çar hökuməti burada Dağıstan hərbi dairəsi (mərkəzi Dərbənd olmaqla) yaratmışdı. Dağıstan dairəsi Bakı, Quba və Dərbənd əyalətlərindən ibarət idi. 1840-cı il inzibati-məhkəmə islahatı nəticəsində Dərbənd qəzası (Dərbənd, Tabasaran və Qaraqaytaq əyalətləri) və Quba qəzası (Samur dairəsilə birgə Quba əyaləti) xüsusi hərbi dairədə birləşdirildi. Dağıstan və Şimali Qafqazda 1834-1859 illər xalq azadlıq hərəkatı yatırıldıqdan sonra Dağıstan vilayətinin idarə edilməsi haqqında 1860-cı il 5 aprel "Əsasnamə"si elan olundu. Əsasnaməyə görə, Dərbənd quberniyası ləğv edildi. Quba qəzası Bakı quberniyasının tərkibinə qatıldı, Car-Balakən hərbi dairəsi Zaqatala hərbi dairəsinə çevrildi. Qafqaz təqviminin (1917) məlumatına görə, Dərbənd vilayətinin ərazisi 26105,45 kv.verst, əhalisi 713342 nəfər idi. Vilayətdə Dərbənd, Petrovsk və Temirxan-Şura şəhərləri var idi. Dərbənd vilayəti Avar, Əndi, Qunib, Dargi, Qazıqumıq, Qaytaq, Tabasaran, Kürə, Samur, Temirxan-Şura dairələrindən ibarət idi.
Dairələrin əhalisi 643369 nəfər idi. Vilayətin etnokonfessional tərkibinə dair məlumatlar açıq-aşkar təhrif olunmuşdur. Əhali Qafqaz dairələri ilə birlikdə, müxtəlif Asiya xalqları adı altında müsəlman şiə (hər iki cinsdən 15615 nəfər) və sünnilərə (91977 nəfər) ayrılmışdır (cəmi 107592 nəfər). Onların, əsasən azərbaycanlılardan ibarət olduğunu qeyd etmək mümkündür. Dərbənd vilayəti Qafqaz hərbi dairəsinə daxil idi. Əhali əsasən, əkinçilik, maldarlıq, üzümçülük və s. təsərrüfat sahələri ilə məşğul olurdu. Sənaye istehsalı sahəsində kustar peşələr üstünlük təşkil edirdi. Fevral inqilabından (1917) sonra Dərbənd vilayəti şəhərlərində və bir sıra dairələrdə fəhlə, əsgər və kəndli deputatları sovetləri yaranmağa başladı. Sovetlərdə menşevik və eserlər üstünlük təşkil edirdi. Martın 9 (22)-da Dərbənd vilayəti Müvəqqəti hökumətin orqanı olan Müvəqqəti Vilayət İcraiyyə Komitəsi yaradıldı. 6 (19) apreldə yerli hakimiyyət orqanı olan xüsusi komissarlıq (vilayət komissarı İ.Heydərov idi) fəaliyyətə başladı. O, Xüsusi Zaqafqaziya Komitəsinə (OZAKOM) tabe idi. Müstəqillik tərəfdarı olan qüvvələr Dərbənd vilayətini Rusiyadan ayırmağa çalışırdılar. Apreldə "Cəmiyyətül islamiyyə" (sədri D.Araşev), sentyabrda isə Dağıstan milli komitəsi təşkil olunmuşdu. 1917-ci ilin mayında isə Terek vilayəti ilə birlikdə Şimali Qafqaz Dağlı Xalqları İttifaqı yaradılmışdı.
Dərbənd vilayət şəhərlərində Rusıya Sosial-Demokrat Fəhlə (bolşeviklər) Partiyasının Mərkəzi Komitəsi və Bakı bolşevik komitəsi, Dərbənddəki "Hümmət" qrupu ilə əlaqədə fəaliyyət göstərən bolşevik komitəsi də meydana gəlmişdi. Mayda Dağıstan sosialist qrupu yaradıldı. 1917-ci il Oktyabr çevrilişindən sonra Petrovsk-Port Soveti hakimiyyətin sovetlərə keçməsi haqqında qətnamə qəbul etdi. Noyabrda Dərbənd vilayətinin qalan hissəsində Dağlı Respublikası, 1 (14) dekabrda Terek-Dağıstan hökuməti yaradıldı. 1918-ci ilin martında Petrovsk-Portu da tutuldu. Lakin Bakı kommunası Dağıstanda da sovet hakimiyyətinin qurulmasına xüsusi əhəmiyyət verir, dağlı xalqlarının milli azadlıq mübarizəsinin boğulmasına çalışırdı. Bu məqsədlə Dağıstana 3 min nəfərlik dəstə göndərilmişdi. Onlar yerli qırmızı qvardiyaçılarla birgə Petrovsk-Portu və Dərbəndi tutmuşdular. Dərbənddə Qazıməmməd Ağasıyev başda olmaqla, Hərbi inqilab komitəsi yaradılmışdı. Gürcüstana köçmüş Dağlı Respublikası hökuməti 1918-ci ilin mayında yenidən təşkil olunmuş, hakimiyyətini bərpa etmək üçün tədbirlər görmüşdü. Yayda Dağıstanda sovet hakimiyyətinə son qoyulmuş, noyabrda Dağlı Respublikası hökuməti Temirxan-Şuraya köçmüşdü. Dağlı Respublikası ilə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti arasında siyasi və iqtisadi münasibətlər mövcud idi. 1918-ci il noyabrın 28-də Azərbaycanla Dağlı Respublikası arasında müqavilə imzalanmışdı (bax Azərbaycanla Dağlılar Respublikası arasında müqavilələr). Denikin işğalına qarşı mübarizədə də Dağlı Respublikasına maddi və mənəvi kömək göstərilmişdi. Lakin Dağlı Respublikası Denikin işğalından xilas ola bilməmiş, 1919-cu ilin mayında özünü buraxmış, iyulda Denikinin qoşunları Dağıstana daxil olmuşdu. 1920-ci il martın 30-da 11-ci Qırmızı ordu Petrovsk-Port şəhərini ələ keçirdi. Dağıstanda sovet hakimiyyəti quruldu.
Ədəbiyyat
- Göyüşov A., 1917-1920-ci illərdə Şimali Qafqaz dağlılarının azadlıq uğrunda mübarizəsi, B., 2000
- Həsənov C, Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində (1918-20-ci illər), B., 1993
- Nəsibzadə N, Azərbaycanın xarici siyasəti (1918-1920), B.,1996
- История народов Северного Кавказа (конец XVIII B. - 1917), M., 1988.
İstinadlar
- "Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г." 2011-09-16 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-07-31.
- Dağıstan vilayəti // Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. I cild. Bakı: "Lider". 2004. səh. 295-296. ISBN 9952-417-14-2.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Dagistan vilayeti rus Dagestanskaya oblast Cenubi Qafqazda Rusiya imperiyasi ve SSRI RSFSR de terkibinde 1860 1917 ci ve 1919 1921 ci illerde movcud olmus inzibati erazi vahidi Inzibati merkezi 1860 1866 ci illerde Derbend 1866 1917 ci ve 1919 1921 ci illerde ise Temirxan Sura seheri olmusdur Dagistan vilayetiGerb42 49 00 sm e 47 07 00 s u Olke Rusiya imperiyasi Rusiya Respublikasi Rusiya SFSRInzibati merkez TeymurxansuraTarixi ve cografiyasiYaradilib 1860Legv edilib 1921Sahesi 29 350 km EhalisiEhalisi 571 154 nefer 1897 Resmi dili RusArdicilliq Tarku samxalligi Derbend quberniyasi Dagistan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasi Vikianbarda elaqeli mediafayllarHaqqindaDagistan torpaqlari 1813 cu il Gulustan muqavilesi ile Rusiyaya ilhaq edilmisdi Car hokumeti burada Dagistan herbi dairesi merkezi Derbend olmaqla yaratmisdi Dagistan dairesi Baki Quba ve Derbend eyaletlerinden ibaret idi 1840 ci il inzibati mehkeme islahati neticesinde Derbend qezasi Derbend Tabasaran ve Qaraqaytaq eyaletleri ve Quba qezasi Samur dairesile birge Quba eyaleti xususi herbi dairede birlesdirildi Dagistan ve Simali Qafqazda 1834 1859 iller xalq azadliq herekati yatirildiqdan sonra Dagistan vilayetinin idare edilmesi haqqinda 1860 ci il 5 aprel Esasname si elan olundu Esasnameye gore Derbend quberniyasi legv edildi Quba qezasi Baki quberniyasinin terkibine qatildi Car Balaken herbi dairesi Zaqatala herbi dairesine cevrildi Qafqaz teqviminin 1917 melumatina gore Derbend vilayetinin erazisi 26105 45 kv verst ehalisi 713342 nefer idi Vilayetde Derbend Petrovsk ve Temirxan Sura seherleri var idi Derbend vilayeti Avar Endi Qunib Dargi Qaziqumiq Qaytaq Tabasaran Kure Samur Temirxan Sura dairelerinden ibaret idi Dairelerin ehalisi 643369 nefer idi Vilayetin etnokonfessional terkibine dair melumatlar aciq askar tehrif olunmusdur Ehali Qafqaz daireleri ile birlikde muxtelif Asiya xalqlari adi altinda muselman sie her iki cinsden 15615 nefer ve sunnilere 91977 nefer ayrilmisdir cemi 107592 nefer Onlarin esasen azerbaycanlilardan ibaret oldugunu qeyd etmek mumkundur Derbend vilayeti Qafqaz herbi dairesine daxil idi Ehali esasen ekincilik maldarliq uzumculuk ve s teserrufat saheleri ile mesgul olurdu Senaye istehsali sahesinde kustar peseler ustunluk teskil edirdi Fevral inqilabindan 1917 sonra Derbend vilayeti seherlerinde ve bir sira dairelerde fehle esger ve kendli deputatlari sovetleri yaranmaga basladi Sovetlerde mensevik ve eserler ustunluk teskil edirdi Martin 9 22 da Derbend vilayeti Muveqqeti hokumetin orqani olan Muveqqeti Vilayet Icraiyye Komitesi yaradildi 6 19 aprelde yerli hakimiyyet orqani olan xususi komissarliq vilayet komissari I Heyderov idi fealiyyete basladi O Xususi Zaqafqaziya Komitesine OZAKOM tabe idi Musteqillik terefdari olan quvveler Derbend vilayetini Rusiyadan ayirmaga calisirdilar Aprelde Cemiyyetul islamiyye sedri D Arasev sentyabrda ise Dagistan milli komitesi teskil olunmusdu 1917 ci ilin mayinda ise Terek vilayeti ile birlikde Simali Qafqaz Dagli Xalqlari Ittifaqi yaradilmisdi Derbend vilayet seherlerinde Rusiya Sosial Demokrat Fehle bolsevikler Partiyasinin Merkezi Komitesi ve Baki bolsevik komitesi Derbenddeki Hummet qrupu ile elaqede fealiyyet gosteren bolsevik komitesi de meydana gelmisdi Mayda Dagistan sosialist qrupu yaradildi 1917 ci il Oktyabr cevrilisinden sonra Petrovsk Port Soveti hakimiyyetin sovetlere kecmesi haqqinda qetname qebul etdi Noyabrda Derbend vilayetinin qalan hissesinde Dagli Respublikasi 1 14 dekabrda Terek Dagistan hokumeti yaradildi 1918 ci ilin martinda Petrovsk Portu da tutuldu Lakin Baki kommunasi Dagistanda da sovet hakimiyyetinin qurulmasina xususi ehemiyyet verir dagli xalqlarinin milli azadliq mubarizesinin bogulmasina calisirdi Bu meqsedle Dagistana 3 min neferlik deste gonderilmisdi Onlar yerli qirmizi qvardiyacilarla birge Petrovsk Portu ve Derbendi tutmusdular Derbendde Qazimemmed Agasiyev basda olmaqla Herbi inqilab komitesi yaradilmisdi Gurcustana kocmus Dagli Respublikasi hokumeti 1918 ci ilin mayinda yeniden teskil olunmus hakimiyyetini berpa etmek ucun tedbirler gormusdu Yayda Dagistanda sovet hakimiyyetine son qoyulmus noyabrda Dagli Respublikasi hokumeti Temirxan Suraya kocmusdu Dagli Respublikasi ile Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti arasinda siyasi ve iqtisadi munasibetler movcud idi 1918 ci il noyabrin 28 de Azerbaycanla Dagli Respublikasi arasinda muqavile imzalanmisdi bax Azerbaycanla Daglilar Respublikasi arasinda muqavileler Denikin isgalina qarsi mubarizede de Dagli Respublikasina maddi ve menevi komek gosterilmisdi Lakin Dagli Respublikasi Denikin isgalindan xilas ola bilmemis 1919 cu ilin mayinda ozunu buraxmis iyulda Denikinin qosunlari Dagistana daxil olmusdu 1920 ci il martin 30 da 11 ci Qirmizi ordu Petrovsk Port seherini ele kecirdi Dagistanda sovet hakimiyyeti quruldu EdebiyyatGoyusov A 1917 1920 ci illerde Simali Qafqaz daglilarinin azadliq ugrunda mubarizesi B 2000 Hesenov C Azerbaycan beynelxalq munasibetler sisteminde 1918 20 ci iller B 1993 Nesibzade N Azerbaycanin xarici siyaseti 1918 1920 B 1996 Istoriya narodov Severnogo Kavkaza konec XVIII B 1917 M 1988 Istinadlar Pervaya vseobshaya perepis naseleniya Rossijskoj Imperii 1897 g 2011 09 16 tarixinde Istifade tarixi 2020 07 31 Dagistan vilayeti Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Ensiklopediyasi I cild Baki Lider 2004 seh 295 296 ISBN 9952 417 14 2