Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Müridizm — İslamda mənəviyyatın inkişaf yollarını göstərən Təsəvvüf təlimin bir cərəyanı. Qafqazda müridizmin banisi Şeyx Muhamməd bu hərəkatı ləzgilərin arasında Rus İmperyasina qarşı savaşmaq üçün yaradır, lakin sonra bütün Qafqaz xalqların arasında yayılır. Şeyxin üsyanlara rəhbərlik edən iki ən tanınmış tələbələri avar İmam Şamil və ləzgi İmam Qazi Muhamməddir.
Tarixi
Müridizm və Qafqaz
İslam təsəvvüfünə görə , özünü dinə, yəni İslama təslim edən şəxsə verilən addır. Ancaq Qafqaz xalqlarının dilində mürid sözü təsəvvüflə birlikdə ruslara qarşı savaşmaq anlamında da işlənmişdir. Müridlər uzun illər ruslara qarşı azadlıq mübarizəsi apardıqlarından, bu sözü bir "din döyüşçüsü" kimi də ifadə etmək olar.
Müridizm hərəkatına iştirak edən insanların çoxu kəndlilər idi. Bu insanların bir çoxu müridizmin onları azadlığa çıxaracağına və rusları Qafqazdan qovacağına inanırdı. Müridizm əslində Nəqşibəndi təriqətinin mənsubları tərəfindən mənimsənən bir hərəkat idi. Müridlər, hökm etdikləri bütün Qafqaz xalqlarından İslam şəriətinə və peyğəmbərin sünnətinə uyğun yaşamağı tələb edirdilər. Dağlı xalqlardan dini, sufilik dərəcəsində yaşamayanlar belə mürid ola bilirdilər. Çünkü sadəcə ruslara qarşı savaşmaq niyyəti ilə müridlər arasında yer alırdılar.
Müridizmin ilk təbliğçisi Kürdəmirli şeyx İsmail Şirvani olmuşdur. Onun bir tələbəsi var idi, ləzgi Məhəmməd Yaraqlı, təriqətı ona verdi. İsmail onu öyrətdi və müqəddəs müharibə üçün, Şimali Qafqazda bu hərəkatı yaymağa göndərdi. Məhəmməd özünü Şirvanlı İsmail Əfəndinin davamçısı olaraq görürdü. 1823-cü ildə Şirvana bağlı Kürdəmir bölgəsində İsmail Əfəndi ilə görüşən Məhəmməd Yaraqlı, onun fikirlərinin təsiri ilə Şimali Qafqazda müridizmin təbliğatına başladı. Tarixçi V. Potto, "Qafqaz muharibəsi" əsərində, bu görüş haqqında belə yazırdı: "bu görüş Qafqaz üçün təhlükənin başlanğıcı oldu". Bu görüşdə bütün Dağıstan xalqlarını tək məqsəd ətrafında birləşdirmək, xalqlar arasındakı fikir ayrılıqlarına, davalara, küslüklərə və qan davalarına son verilmək qərara alındı.
Ardından Şimali Qafqazda təbliğatı gücləndirmək və ətraflarına insanlar toplamaq üçün təriqətçilər yeni tələblərlə çıxış etməyə başladılar. Bunlar belə idi, "Müsəlmanlar arasında bərabərlik olacaq, müsəlman heç kimə vergi verməyəcək, müsəlmanlar dinə inanmayanların əlindən qurtarılacaq və bunun üçün qazavat (cihad) elan olunacaq". Bu tələbləri dağ kəndliləri, sanki hər cür zorakılıq və əziçilikdən qurtulmaq üçün bir çağırış olaraq qəbul edirdilər.
Burada Qazavat sözü haqqında da bir neçə söyləmək yerinə düşərdi. Ərəb mənşəli bir söz olan Qazvə, İslam peyğəmbərinin, ətraftakı müsəlman olmayan qəbilələrə qarşı tərtib etdiyi yürüşlərə verilən addır. Qazavat isə bu sözün cəm formasıdır. Şimali Qafqazda qazavatın nə şəkildə aparılacağını müridizm təyin etmişdir. Müridizm ruslara qarşı nizamlı və davamlı bir dirəniş üçün öncə Qafqaz xalqlarının özünə şəriət qayda və qanunlarının öyrədilməsinin şərt olduğunu söyləmişdir. Ancaq ruslar şəriət qanunlarının cəmiyyətdə təbliğatını belə "cihad" olaraq iddia etmişdirlər.
Tədqiqatçılar muridizm hərəkətinin mahiyyəti haqqında bəzi fikirlər irəli sürmüşdürlər. Məsələn, Dağıstanlı tarixçı Dibir Mahomadova görə, qazavat işğalçı ruslara qarşı xalqı müdafiə etmək və eyni zamanda dağlı xalqları bir dövlət hakimiyyəti altında birləşdirmək üçün gerçəkləşdirilmişdir. Onun fikrinə görə dağlılar, savaşmaya və mücadiləyə öyrəşmişdilər, ayrıca İslam dini bərabərlik ideyasına görə insanların yaşamasına əhəmiyyət verirdi. Şamil də vəziyyətnaməsində, "Biz ruslara və ya xristianlara qarşı deyil, azadlığımızı əldə etmək üçün muharibə etdik" deyirdi. Yəni, buradan belə çıxır ki, dağlıların azadlıq istəyi, onları ruslara qarşı mücadiləyə sövq edən əsas amillərdən biri idi. Beləliklə, müridizmi mənimsəyən dağlılar, bu ideologiya sayəsində Ruslara qalib gələcəklərini düşünürdülər.
Ruslar Şimali Qafqazın içlərinə doğru irəliləyərkən xalq arasında onlara nifrət çoxalırdı. Xüsusilə, Molla Məhəmməd Yaraqlı, Qafqazın dərinliklərinə nüfuz etməkdə olan bu işğalçı dövlətə qarşı müsəlmanların üsyan etmələrini söhbətlərində tövsiyə edirdi. O, qazavatın qadın və kişi, hər müsəlmana fərz olduğunu, müsəlmanların kafirlərin boyunduruğu altında yaşamamaları gərəkdiyini söyləyirdi. Ona görə azadlıq üçün muharibə şərt idi və bu muharibə də Qazavat adlanırdı.
Müridizm ilk ciddi uğurlarını 1830-cu ildən sonra, Avar Qazi Məhəmməd Mollanın imam seçilməsi ilə əldə etdi. Qazi Məhəmməd elm və hərbi bilik cəhətdən üstün xüsusiyyətlərə sahibdi. Onun əsl məqsədi Şimali Qafqaz İslam dövlətini qurmaqdı. 1831-ci ildə qüvvə toplayan Qazı Məhəmməd, rus ordusunu Paraul, Tarki və Qızılyar bölgələrindən qovdu. 1832-ci ilin yazında isə Çeçenistanın içlərinə doğru səfərlər həyata keçirdi, Vladiqafqaza hücum etdi, Nazran şəhərini muhasirəyə aldı. Ancaq ruslar Qazi Məhəmməd liderliyində üsyan edən dağlıları, Gimri muharibəsində məğlub etdilər və o, öldürüldü, silahdaşı və dostu Şamil isə yaralandı.
Qazı Məhəmməddən sonrakı iki il ərzində dağlılar azadlıq mücadiləsini davam etdirdilər. Bu dəfə onlara Həmzət bəy Avar liderlik edirdi. Ancaq ona qarşı daxildə böyük bir cəbhə vardı və bunlar da Dağıstan bölgəsinin xanları, feodalları idi. Həmzət Bəy, 1834-cü ildə Xunzaxı ələ keçirdi və Avar xanlarının ailəsini öldürdü. Fəqət onun da imamlığı (rəhbərliyi) qısa çəkdi. 15 may 1834-cü ildə Həmzət bəy öldürüldü.
Şeyx Şamil hərəkatı və müridizm
Həmzətin ölümündən sonra Dağıstan və Çeçenistandan gəlmiş xalq və ruhanilər, Araktau adlı yerdə, Şamili özlərinə imam seçdilər. Əslində tarixlərin qeyd etdiyinə görə Şamil uzun bir müddət imamlığı qəbul etmədi, ancaq xalqın təkidli xahişləri nəticəsində razılıq verdi. O zamandan etibarən Şamil 25 il ərzində dağlıların imamı olaraq din və azadlıq uğrunda mübarizə apardı.
Şamilin imamlığı ilə bərabər müridizm dayanıqlı, hərbi və siyasi bir mərhələyə keçdi. Şamil yalnız Dağıstan və Çeçenistanın deyil, eyni zamanda bütün Şimali Qafqazın tanınmış və irəli gələn siyasi rəhbərinə çevrildi. Onun cihadı davamlı bir şəkildə yeni xalqlar tərəfindən dəstək gördü. Belə ki, İnquşlar, Balkarlar, Karaçaylar, Abxazlar və digər Qafqaz xaqları Ruslardan qurtulmağın yeganə yolunu Şamildə görür, onun hərəkatına dəstək verirdilər.
Şamil 1797-ci ildə Dağıstanın Nimri aulunda anadan olmuşdu. Bu bölgədə ümumiyyətlə avarlar yaşayırdılar. Şamiliin əsl adı Əli idi. Uşaqlıqda tez tez xəstələndiyinə görə valideynləri ona Şamil adını verdilər. İlk təhsilini müxtəlif müəllimlərdən aldıqdan sonra, Dağıstanın məşhur alimlərindən şəriət dərslərini öyrəndi. 20 yaşında dağlı müridlərin azadlıq üsyanına qatılan Şamil, qısa zamanda zəkası və bacarıqları ilə Qazı Məhəmməd və Həmzət bəyin yaxın silahdaşlarından biri oldu. Onun bir sıra qəhrəmanlıqları, xalqın gözündə dəyərini və hörmətini daha da artırdı. Qazı Məhəmmədin öldürüldüyü muharibədə ağır yaralanan Şamil, təqiblərdən canını qurtara bildi. 3 ay içində yarası sağaldı və o bu dəfə ikinci imamla çiyin çiyinə yenidən savaş meydanlarında göründü. Imamlıq vəzifəsinə seçildikdən sonra isə, sürətlə ətrafına adamlar toplamağa başladı, xüsusi ilə Koysubulin bölgəsinin xalqını öz tərəfinə çəkdi.
Ətrafına toplanan müridlərin çoxluğuna güvənən Şamil, imamətinin dağlıq Dağıstanda da qəbul edilməsi niyyəti ilə Xunzaqı ələ keçirməyə çalışdı, amma müvəffəq ola bilmədi. Xunzaqın müdafiəsini təşkil edən Hacı Murad, Şamil qüvvələrini geri püskürtdü. Andalala qayıdan Şamil, çevrəsindəki aulları özünə tabe etməyə çalışdı. Bu sırada Şamil ordusunun gündən-günə böyüdüyünü və inkişaf etdiyini görən Rus komandanlığı, bəzi aulların müdafiəsini gücləndirmək məqsədi ilə onlara ordusu ilə kömək etdi.
1839-cu ildə Qafqaz komandanlığı Dağıstana iki tərəfli hücum planı həyata keçirdi. General Qolovin, Cənubi Dağıstanı ram etdi, general Qrabbe isə İçkeriya ərazisinə soxularaq Arçuk və Çirkat bölgələrini ələ keçirdi, Axulqo qalasını muhasirəyə aldı. Uzun muharibələrdən sonra Şamil oğlunu Ruslara girov verərək qala müdafiəsindən vaz keçməyə və Çeçenistana qaçmağa məcbur oldu. Axulqo muharibəsi hər iki tərəf üçün olduqca baha başa gəlmişdi. Rus tərəfi 150 zabitini və 2900 əsgərini, Şamil isə 180 müridini itirmişdi.
Qafqaz komandanlığı, Şamil yaxalanmasa da Axulqonun ələ keçirilməsini, dağlı müqavimətinin qırılması olaraq görürdü. Ancaq onlar yanılırdılar, çünki Axulqoda qazandıqları zəfər, dağlı xalqlarının üsyanını sonlandırmadı.
Dağlı üsyanının ikinci mərhələsi 1840-1850-ci illəri əhatə edir ki, bu dönəmdə dağlılar çox önəmli qalibiyyətlər əldə etdilər. Belə ki, Şamil öndərliyindəki dağlıların hərbi əməliyyatları nəticəsində 12 Rus istehkamı ələ keçirilmiş, Çar qüvvətləri bütün Avar və Çeçen ərazilərindən qovulmuşdu. Üstəlik bu dönəmdəki muharibələrdə yalnız Qafqaz dağlıları deyil, eyni zamanda Rusiyadan və Ukraynadan gələn könüllü əsgərlər də iştirak etmişdilər.
Şamil, əsir düşsələr belə Rus əsgərlərinə qarşı çox mərhəmətli davranırdı. Ruslar, Vedenoda top və artelleriyanı dağlılara öyrətmiş, bəziləri İslam dinini qəbul edərək evlənmiş və əbədi olaraq dağlılar arasında yaşamışdılar. Hətta Xristian inancına görə yaşamaq istəyənlər üçün Vedenoda bir kilisə də tikilmişdi. Xüsusi ilə 1845-ci ildə Darqo bölgəsində Çar ordusuna qarşı muharibədə, bir çox Rus könüllü əsgəri müridlər səfində Ruslara qarşı savaşmışdı.
Şamil öndərliyindəki dağlılar əsas qalibiyyətlərini 1840-1842-ci illər arasında aldılar. Çar qüvvələrinə qarşı qazanılan zəfərlərlə, İçkeriya, orta və cənubi Dağıstan bölgələri Şamilin hökmü altına keçdi. 1843-cü ildəki (avqustdan dekabra qədər) hərbi əməliyyatlarda Çar ordusu, rəsmi rəqəmlərə görə 92 zabit, 2528 əsgər, 12 istehkam itirmişdi.
Dağlıların zəfərləri getdikcə Çar hökumətini qorxuya salırdı. Ordunun istəksizcə vuruşması elə bir hal almışdı ki, I Nikolay 1844-cü ildə çarə olaraq Qafqaz ordularının başına general leytenant Vorontsovu təyin etdi. Ancaq onun da Darqoya hücumu həzimətlə nəticələndi. Rəsmi qeydlərə görə, bu hərbi səfərdə Ruslar 4 general, 168 zabit, 3433 əsgər itirdilər. Ruslar özləri də bu muharibəni, dağlıların ən böyük zəfərləri olaraq adlandırdılar. Beləliklə, 1840-lı illərdə Şamil öndərliyindəki dağlı üsyanı özünün ən möhtəşəm illərini keçirmişdi. Artıq Şamilə aid ərazilər gündən-günə genişləyirdi, demək olar ki, bütün Dağıstan, Çeçenistan və İnquşetiya müridlərin hakimiyyəti altına keçmişdi.
Şamil bu zəfərlərdən əldə etdiyi güclə hökmü altındakı ərazilərdə bir sıra reformlar həyata keçirməyə başladı. Öncə dildən başladı, çox dilli Dağıstan dillərini Ərəbcə ilə dəyişdirdi, eyni zamanda bütün yazışmaların Ərəb dilində aparılmasına qərar verdi. Daha sonra dövlət ərazilərində şəriət qanunlarına görə hökm ediləcəyini bildirdi, əraziləri bölgələrə ayırdı, bölgələrə da naibləri (müavinləri) başqan təyin etdi. 1841-ci ildə Divanxana (bir növ məclis) təsis olunaraq, Şamilin ən yaxın adamları bu məclisin üzvləri seçildi. Məclis cümə günündən başqa hər gün toplanırdı. Məclisdə dövlətin hər sistemi haqqında müzakirələr aparılırdı. Məclisə Şamil başqanlıq edirdi və onun qərarı həll edici rol oynayırdı.
Şamilin ordusu 50-60 min nəfərdən ibarət idi. Ordunun gerbi, bayrağı və nişanları hazırlanmışdı. İmamət dövlətinin paytaxtı öncə Axulqo, 1840-cı ildən sonra isə Darqo, daha sonradan Vedeno olmuşdu.
1850-ci illərdən başlayaraq Çarlıq, davamlı, ama inadlı bir şəkildə dağlılara qarşı mücadiləni şiddətləndirirdi. Vəziyyətin getdikcə mənfiyə doğru dəyişdiyini görən Şamil, yaxın bölgə ölkələrinin liderləri ilə irtibat qurmağa çalışırdı. Xüsusi ilə Krım muharibəsində Şamil, öz davasına fayda olması üçün Türk generalları ilə əlaqə qurmağa can atdı, Ruslara qarşı muharibə aparan gücləri birləşdirməyə çalışdı. Lakin bu işdə müvəffəq ola bilmədi. 1854-cü ilin noyabrında Türk ordu komandiri İbrahim Paşaya məktub yazdı, türk ordusu ilə dağlı qüvvələri birləşdirməyə çalışdı. Fəqət buna da nail ola bilmədi.
1853-cü ildə Arqutinski komandanlığındakı Çar ordusu Turçi Daqa yüksəkliyindən keçərək Ləzgi ərazisinə girdi. Ertəsi il general Vrangel orduları, dağlıları Arqunda məğlubiyyətə düçar etdi. Bütün bu məğlubiyyətlər Şamilin gücünü bir xeyli zəiflətdi. 1856-1857-ci ili Şamil Arqunda keçirdi, ancaq ertəsi il həm Arqunu, həm də kiçik Çeçenistanı tərk etməyə məcbur oldu. Sonrakı iki il ərzində Çar ordusu bütün Çeçenistana hakim kəsildi.
1859-cu ilin Avqustunda Çar ordusu, general Baryatinski komandanlığında Çeçenistandan keçərək Dağıstan ərazisinə girdi. Demək olar ki, bütün avar aulları Rus ordusuna dəstək verirdi. Şamil yanındakı 400 müridi ilə Gunib auluna çəkildi. Burada müqavimət göstərməyə qərar vermişdi. 16 Avqustda polkovnik Lazarev Şamillə görüşmək üçün Gunibə gəldi. Rusların şərtləri belə idi ki, Şamilə azad çıxış təmin edilərək Məkkədə yerləşməsi təmin olunacaq, ya da Türk soltanından icazə alınaraq Türkiyədə yaşaya biləcəkdi. General Baryatinski Şamilin şəxsən gəlib danışıqlarda iştirak etməsini xəbər göndərdi. Şamil ona, “Biz sizdən sülh istəmirik və heç bir vaxt da sizinlə barışmayacağıq. Sizdən yalnız azad çıxış üçün yol vermənizi tələb edirik. Əgər yol versəniz yaxşı olacaq, yol verməsəniz, Allaha ümid bəsləyəcəyik. Çünkü o hamıdan və hərkəsdən güclüdür.” cavabını göndərdi.
Fəqət aul Rus ordusu tərəfindən muhasirəyə alındı, Şamilə təslim olmaqdan başqa çıxış yolu qalmamışdı. Şamil əsir düşdükdən sonra Çar hökuməti ona səmimi münasibət göstərdi, uzun bir müddət Kaluqa şəhərində sürgün yaşadıqdan sonra ona ailəsi ilə birlikdə Səudiyyə Ərəbistanına getməyə izin verildi. Bu səyahət əsnasında Şamil 1872-ci ildə Mədinə şəhərində vəfat etdi.
Ədəbiyyat
- Неверовский А.А. Краткий взгляд на Дагестан в топог и историч. отношении. СПб., 1847
- Н.Ханыков. О мюридах и мюридизме. («Кавказ», 1847, № 15);
- Казем-Бек, статьи в «Рус. Слове» (1859 и 1860);
- Романовский Д.И. «Кавказ и кавк. война» (СПб., 1860);
- шейх-Джемаледдин, «Учение о тарикате», перев. в «Сбор. свед. о кавк. горцах» (вып. II, 1869);
- Мугеддин-Магомед-Ханов, «Истинные и ложные последователи тариката», перев. с предисл. А. Омарова в «Сбор. свед. о кавк. горцах» (вып. IV, 1870).
- Потто В. А., Кавказская война…, т. 5, в. 1, Тифлис, 1889, с. 15—60;
- Бушуев С. К., О Кавказском мюридизме, «Вопросы истории», 1956, № 12;
- Фадеев А. В., Возникновение мюридистского движения на Кавказе и его социальные корни, «История СССР», 1960, № 5;
- Хашаев Х. М., Обществ. строй Дагестана в XIX в., М., 1961;
- Смирнов Н. А., Мюридизм на Кавказе, М., 1963; История Дагестана, т. 2, М., 1967.
- "İSMAİL SİRÂCEDDİN ŞİRVÂNÎ, RİSÂLELER MÜCEDDİDÎ-HÂLİDÎ NAKŞİLİĞİN ESASLARI // Akademik İslâm Araştırmaları Dergisi". 2019-10-14 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-11-09.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Muridizm Islamda meneviyyatin inkisaf yollarini gosteren Tesevvuf telimin bir cereyani Qafqazda muridizmin banisi Seyx Muhammed bu herekati lezgilerin arasinda Rus Imperyasina qarsi savasmaq ucun yaradir lakin sonra butun Qafqaz xalqlarin arasinda yayilir Seyxin usyanlara rehberlik eden iki en taninmis telebeleri avar Imam Samil ve lezgi Imam Qazi Muhammeddir Lezgi muridler Qazi Muhammed Stulvi ile 1930 cu ilde Stalinin hakimiyyetine ve ateist siyasetine qarsi usyan edirler TarixiMuridizm ve Qafqaz Islam tesevvufune gore ozunu dine yeni Islama teslim eden sexse verilen addir Ancaq Qafqaz xalqlarinin dilinde murid sozu tesevvufle birlikde ruslara qarsi savasmaq anlaminda da islenmisdir Muridler uzun iller ruslara qarsi azadliq mubarizesi apardiqlarindan bu sozu bir din doyuscusu kimi de ifade etmek olar Muridizm herekatina istirak eden insanlarin coxu kendliler idi Bu insanlarin bir coxu muridizmin onlari azadliga cixaracagina ve ruslari Qafqazdan qovacagina inanirdi Muridizm eslinde Neqsibendi teriqetinin mensublari terefinden menimsenen bir herekat idi Muridler hokm etdikleri butun Qafqaz xalqlarindan Islam serietine ve peygemberin sunnetine uygun yasamagi teleb edirdiler Dagli xalqlardan dini sufilik derecesinde yasamayanlar bele murid ola bilirdiler Cunku sadece ruslara qarsi savasmaq niyyeti ile muridler arasinda yer alirdilar Muridizmin ilk tebligcisi Kurdemirli seyx Ismail Sirvani olmusdur Onun bir telebesi var idi lezgi Mehemmed Yaraqli teriqeti ona verdi Ismail onu oyretdi ve muqeddes muharibe ucun Simali Qafqazda bu herekati yaymaga gonderdi Mehemmed ozunu Sirvanli Ismail Efendinin davamcisi olaraq gorurdu 1823 cu ilde Sirvana bagli Kurdemir bolgesinde Ismail Efendi ile gorusen Mehemmed Yaraqli onun fikirlerinin tesiri ile Simali Qafqazda muridizmin tebligatina basladi Tarixci V Potto Qafqaz muharibesi eserinde bu gorus haqqinda bele yazirdi bu gorus Qafqaz ucun tehlukenin baslangici oldu Bu gorusde butun Dagistan xalqlarini tek meqsed etrafinda birlesdirmek xalqlar arasindaki fikir ayriliqlarina davalara kusluklere ve qan davalarina son verilmek qerara alindi Ardindan Simali Qafqazda tebligati guclendirmek ve etraflarina insanlar toplamaq ucun teriqetciler yeni teleblerle cixis etmeye basladilar Bunlar bele idi Muselmanlar arasinda beraberlik olacaq muselman hec kime vergi vermeyecek muselmanlar dine inanmayanlarin elinden qurtarilacaq ve bunun ucun qazavat cihad elan olunacaq Bu telebleri dag kendlileri sanki her cur zorakiliq ve ezicilikden qurtulmaq ucun bir cagiris olaraq qebul edirdiler Burada Qazavat sozu haqqinda da bir nece soylemek yerine duserdi Ereb menseli bir soz olan Qazve Islam peygemberinin etraftaki muselman olmayan qebilelere qarsi tertib etdiyi yuruslere verilen addir Qazavat ise bu sozun cem formasidir Simali Qafqazda qazavatin ne sekilde aparilacagini muridizm teyin etmisdir Muridizm ruslara qarsi nizamli ve davamli bir direnis ucun once Qafqaz xalqlarinin ozune seriet qayda ve qanunlarinin oyredilmesinin sert oldugunu soylemisdir Ancaq ruslar seriet qanunlarinin cemiyyetde tebligatini bele cihad olaraq iddia etmisdirler Tedqiqatcilar muridizm hereketinin mahiyyeti haqqinda bezi fikirler ireli surmusdurler Meselen Dagistanli tarixci Dibir Mahomadova gore qazavat isgalci ruslara qarsi xalqi mudafie etmek ve eyni zamanda dagli xalqlari bir dovlet hakimiyyeti altinda birlesdirmek ucun gerceklesdirilmisdir Onun fikrine gore daglilar savasmaya ve mucadileye oyresmisdiler ayrica Islam dini beraberlik ideyasina gore insanlarin yasamasina ehemiyyet verirdi Samil de veziyyetnamesinde Biz ruslara ve ya xristianlara qarsi deyil azadligimizi elde etmek ucun muharibe etdik deyirdi Yeni buradan bele cixir ki daglilarin azadliq isteyi onlari ruslara qarsi mucadileye sovq eden esas amillerden biri idi Belelikle muridizmi menimseyen daglilar bu ideologiya sayesinde Ruslara qalib geleceklerini dusunurduler Ruslar Simali Qafqazin iclerine dogru irelileyerken xalq arasinda onlara nifret coxalirdi Xususile Molla Mehemmed Yaraqli Qafqazin derinliklerine nufuz etmekde olan bu isgalci dovlete qarsi muselmanlarin usyan etmelerini sohbetlerinde tovsiye edirdi O qazavatin qadin ve kisi her muselmana ferz oldugunu muselmanlarin kafirlerin boyundurugu altinda yasamamalari gerekdiyini soyleyirdi Ona gore azadliq ucun muharibe sert idi ve bu muharibe de Qazavat adlanirdi Muridizm ilk ciddi ugurlarini 1830 cu ilden sonra Avar Qazi Mehemmed Mollanin imam secilmesi ile elde etdi Qazi Mehemmed elm ve herbi bilik cehetden ustun xususiyyetlere sahibdi Onun esl meqsedi Simali Qafqaz Islam dovletini qurmaqdi 1831 ci ilde quvve toplayan Qazi Mehemmed rus ordusunu Paraul Tarki ve Qizilyar bolgelerinden qovdu 1832 ci ilin yazinda ise Cecenistanin iclerine dogru seferler heyata kecirdi Vladiqafqaza hucum etdi Nazran seherini muhasireye aldi Ancaq ruslar Qazi Mehemmed liderliyinde usyan eden daglilari Gimri muharibesinde meglub etdiler ve o olduruldu silahdasi ve dostu Samil ise yaralandi Qazi Mehemmedden sonraki iki il erzinde daglilar azadliq mucadilesini davam etdirdiler Bu defe onlara Hemzet bey Avar liderlik edirdi Ancaq ona qarsi daxilde boyuk bir cebhe vardi ve bunlar da Dagistan bolgesinin xanlari feodallari idi Hemzet Bey 1834 cu ilde Xunzaxi ele kecirdi ve Avar xanlarinin ailesini oldurdu Feqet onun da imamligi rehberliyi qisa cekdi 15 may 1834 cu ilde Hemzet bey olduruldu Seyx Samil herekati ve muridizm Esas meqale Seyx Samil Hemzetin olumunden sonra Dagistan ve Cecenistandan gelmis xalq ve ruhaniler Araktau adli yerde Samili ozlerine imam secdiler Eslinde tarixlerin qeyd etdiyine gore Samil uzun bir muddet imamligi qebul etmedi ancaq xalqin tekidli xahisleri neticesinde raziliq verdi O zamandan etibaren Samil 25 il erzinde daglilarin imami olaraq din ve azadliq ugrunda mubarize apardi Samilin imamligi ile beraber muridizm dayaniqli herbi ve siyasi bir merheleye kecdi Samil yalniz Dagistan ve Cecenistanin deyil eyni zamanda butun Simali Qafqazin taninmis ve ireli gelen siyasi rehberine cevrildi Onun cihadi davamli bir sekilde yeni xalqlar terefinden destek gordu Bele ki Inquslar Balkarlar Karacaylar Abxazlar ve diger Qafqaz xaqlari Ruslardan qurtulmagin yegane yolunu Samilde gorur onun herekatina destek verirdiler Samil 1797 ci ilde Dagistanin Nimri aulunda anadan olmusdu Bu bolgede umumiyyetle avarlar yasayirdilar Samiliin esl adi Eli idi Usaqliqda tez tez xestelendiyine gore valideynleri ona Samil adini verdiler Ilk tehsilini muxtelif muellimlerden aldiqdan sonra Dagistanin meshur alimlerinden seriet derslerini oyrendi 20 yasinda dagli muridlerin azadliq usyanina qatilan Samil qisa zamanda zekasi ve bacariqlari ile Qazi Mehemmed ve Hemzet beyin yaxin silahdaslarindan biri oldu Onun bir sira qehremanliqlari xalqin gozunde deyerini ve hormetini daha da artirdi Qazi Mehemmedin oldurulduyu muharibede agir yaralanan Samil teqiblerden canini qurtara bildi 3 ay icinde yarasi sagaldi ve o bu defe ikinci imamla ciyin ciyine yeniden savas meydanlarinda gorundu Imamliq vezifesine secildikden sonra ise suretle etrafina adamlar toplamaga basladi xususi ile Koysubulin bolgesinin xalqini oz terefine cekdi Etrafina toplanan muridlerin coxluguna guvenen Samil imametinin dagliq Dagistanda da qebul edilmesi niyyeti ile Xunzaqi ele kecirmeye calisdi amma muveffeq ola bilmedi Xunzaqin mudafiesini teskil eden Haci Murad Samil quvvelerini geri puskurtdu Andalala qayidan Samil cevresindeki aullari ozune tabe etmeye calisdi Bu sirada Samil ordusunun gunden gune boyuduyunu ve inkisaf etdiyini goren Rus komandanligi bezi aullarin mudafiesini guclendirmek meqsedi ile onlara ordusu ile komek etdi 1839 cu ilde Qafqaz komandanligi Dagistana iki terefli hucum plani heyata kecirdi General Qolovin Cenubi Dagistani ram etdi general Qrabbe ise Ickeriya erazisine soxularaq Arcuk ve Cirkat bolgelerini ele kecirdi Axulqo qalasini muhasireye aldi Uzun muharibelerden sonra Samil oglunu Ruslara girov vererek qala mudafiesinden vaz kecmeye ve Cecenistana qacmaga mecbur oldu Axulqo muharibesi her iki teref ucun olduqca baha basa gelmisdi Rus terefi 150 zabitini ve 2900 esgerini Samil ise 180 muridini itirmisdi Qafqaz komandanligi Samil yaxalanmasa da Axulqonun ele kecirilmesini dagli muqavimetinin qirilmasi olaraq gorurdu Ancaq onlar yanilirdilar cunki Axulqoda qazandiqlari zefer dagli xalqlarinin usyanini sonlandirmadi Dagli usyaninin ikinci merhelesi 1840 1850 ci illeri ehate edir ki bu donemde daglilar cox onemli qalibiyyetler elde etdiler Bele ki Samil onderliyindeki daglilarin herbi emeliyyatlari neticesinde 12 Rus istehkami ele kecirilmis Car quvvetleri butun Avar ve Cecen erazilerinden qovulmusdu Ustelik bu donemdeki muharibelerde yalniz Qafqaz daglilari deyil eyni zamanda Rusiyadan ve Ukraynadan gelen konullu esgerler de istirak etmisdiler Samil esir dusseler bele Rus esgerlerine qarsi cox merhemetli davranirdi Ruslar Vedenoda top ve artelleriyani daglilara oyretmis bezileri Islam dinini qebul ederek evlenmis ve ebedi olaraq daglilar arasinda yasamisdilar Hetta Xristian inancina gore yasamaq isteyenler ucun Vedenoda bir kilise de tikilmisdi Xususi ile 1845 ci ilde Darqo bolgesinde Car ordusuna qarsi muharibede bir cox Rus konullu esgeri muridler sefinde Ruslara qarsi savasmisdi Samil onderliyindeki daglilar esas qalibiyyetlerini 1840 1842 ci iller arasinda aldilar Car quvvelerine qarsi qazanilan zeferlerle Ickeriya orta ve cenubi Dagistan bolgeleri Samilin hokmu altina kecdi 1843 cu ildeki avqustdan dekabra qeder herbi emeliyyatlarda Car ordusu resmi reqemlere gore 92 zabit 2528 esger 12 istehkam itirmisdi Daglilarin zeferleri getdikce Car hokumetini qorxuya salirdi Ordunun isteksizce vurusmasi ele bir hal almisdi ki I Nikolay 1844 cu ilde care olaraq Qafqaz ordularinin basina general leytenant Vorontsovu teyin etdi Ancaq onun da Darqoya hucumu hezimetle neticelendi Resmi qeydlere gore bu herbi seferde Ruslar 4 general 168 zabit 3433 esger itirdiler Ruslar ozleri de bu muharibeni daglilarin en boyuk zeferleri olaraq adlandirdilar Belelikle 1840 li illerde Samil onderliyindeki dagli usyani ozunun en mohtesem illerini kecirmisdi Artiq Samile aid eraziler gunden gune genisleyirdi demek olar ki butun Dagistan Cecenistan ve Inqusetiya muridlerin hakimiyyeti altina kecmisdi Samil bu zeferlerden elde etdiyi gucle hokmu altindaki erazilerde bir sira reformlar heyata kecirmeye basladi Once dilden basladi cox dilli Dagistan dillerini Erebce ile deyisdirdi eyni zamanda butun yazismalarin Ereb dilinde aparilmasina qerar verdi Daha sonra dovlet erazilerinde seriet qanunlarina gore hokm edileceyini bildirdi erazileri bolgelere ayirdi bolgelere da naibleri muavinleri basqan teyin etdi 1841 ci ilde Divanxana bir nov meclis tesis olunaraq Samilin en yaxin adamlari bu meclisin uzvleri secildi Meclis cume gununden basqa her gun toplanirdi Meclisde dovletin her sistemi haqqinda muzakireler aparilirdi Meclise Samil basqanliq edirdi ve onun qerari hell edici rol oynayirdi Samilin ordusu 50 60 min neferden ibaret idi Ordunun gerbi bayragi ve nisanlari hazirlanmisdi Imamet dovletinin paytaxti once Axulqo 1840 ci ilden sonra ise Darqo daha sonradan Vedeno olmusdu 1850 ci illerden baslayaraq Carliq davamli ama inadli bir sekilde daglilara qarsi mucadileni siddetlendirirdi Veziyyetin getdikce menfiye dogru deyisdiyini goren Samil yaxin bolge olkelerinin liderleri ile irtibat qurmaga calisirdi Xususi ile Krim muharibesinde Samil oz davasina fayda olmasi ucun Turk generallari ile elaqe qurmaga can atdi Ruslara qarsi muharibe aparan gucleri birlesdirmeye calisdi Lakin bu isde muveffeq ola bilmedi 1854 cu ilin noyabrinda Turk ordu komandiri Ibrahim Pasaya mektub yazdi turk ordusu ile dagli quvveleri birlesdirmeye calisdi Feqet buna da nail ola bilmedi 1853 cu ilde Arqutinski komandanligindaki Car ordusu Turci Daqa yuksekliyinden kecerek Lezgi erazisine girdi Ertesi il general Vrangel ordulari daglilari Arqunda meglubiyyete ducar etdi Butun bu meglubiyyetler Samilin gucunu bir xeyli zeifletdi 1856 1857 ci ili Samil Arqunda kecirdi ancaq ertesi il hem Arqunu hem de kicik Cecenistani terk etmeye mecbur oldu Sonraki iki il erzinde Car ordusu butun Cecenistana hakim kesildi 1859 cu ilin Avqustunda Car ordusu general Baryatinski komandanliginda Cecenistandan kecerek Dagistan erazisine girdi Demek olar ki butun avar aullari Rus ordusuna destek verirdi Samil yanindaki 400 muridi ile Gunib auluna cekildi Burada muqavimet gostermeye qerar vermisdi 16 Avqustda polkovnik Lazarev Samille gorusmek ucun Gunibe geldi Ruslarin sertleri bele idi ki Samile azad cixis temin edilerek Mekkede yerlesmesi temin olunacaq ya da Turk soltanindan icaze alinaraq Turkiyede yasaya bilecekdi General Baryatinski Samilin sexsen gelib danisiqlarda istirak etmesini xeber gonderdi Samil ona Biz sizden sulh istemirik ve hec bir vaxt da sizinle barismayacagiq Sizden yalniz azad cixis ucun yol vermenizi teleb edirik Eger yol verseniz yaxsi olacaq yol vermeseniz Allaha umid besleyeceyik Cunku o hamidan ve herkesden gucludur cavabini gonderdi Feqet aul Rus ordusu terefinden muhasireye alindi Samile teslim olmaqdan basqa cixis yolu qalmamisdi Samil esir dusdukden sonra Car hokumeti ona semimi munasibet gosterdi uzun bir muddet Kaluqa seherinde surgun yasadiqdan sonra ona ailesi ile birlikde Seudiyye Erebistanina getmeye izin verildi Bu seyahet esnasinda Samil 1872 ci ilde Medine seherinde vefat etdi EdebiyyatNeverovskij A A Kratkij vzglyad na Dagestan v topog i istorich otnoshenii SPb 1847 N Hanykov O myuridah i myuridizme Kavkaz 1847 15 Kazem Bek stati v Rus Slove 1859 i 1860 Romanovskij D I Kavkaz i kavk vojna SPb 1860 shejh Dzhemaleddin Uchenie o tarikate perev v Sbor sved o kavk gorcah vyp II 1869 Mugeddin Magomed Hanov Istinnye i lozhnye posledovateli tarikata perev s predisl A Omarova v Sbor sved o kavk gorcah vyp IV 1870 Potto V A Kavkazskaya vojna t 5 v 1 Tiflis 1889 s 15 60 Bushuev S K O Kavkazskom myuridizme Voprosy istorii 1956 12 Fadeev A V Vozniknovenie myuridistskogo dvizheniya na Kavkaze i ego socialnye korni Istoriya SSSR 1960 5 Hashaev H M Obshestv stroj Dagestana v XIX v M 1961 Smirnov N A Myuridizm na Kavkaze M 1963 Istoriya Dagestana t 2 M 1967 ISMAIL SIRACEDDIN SIRVANI RISALELER MUCEDDIDI HALIDI NAKSILIGIN ESASLARI Akademik Islam Arastirmalari Dergisi 2019 10 14 tarixinde Istifade tarixi 2021 11 09