Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Kubanda Noğay üsyanı — bozqırlarda köçəri həya sürən noğayların Rusiyanın işğalçılıq siyasətinə qarşı son əhəmiyyətli müqavimətləridir. 1783-cü ildə baş vermişdir. Üsyanın məğlubiyyətlə nəticələnməsi Qafqazın şimal hissəsinin slavyanlaşdırılma yol açmış və Qafqazın Rusiya tərəfindən ələ keçirilməsinin əsasını qoymuşdur. Üsyanın səbəbi Krımın Rusiya imperiyasına ilhaq edilməsi və bu ətraflarda yaşayan noğayların buradan Ural ətrafına köçürülməsi planları olmuşdur. Üsyan bir neçə ay ərzində Aleksandr Suvorovun komandanlığı altındakı ordu tərəfindən qəddarlıqla yatırılmışdır.
| Kubanda Noğay üsyanı | |||
|---|---|---|---|
 Kuban bozqırı Azov dənizinin qərbində və Şimali Qafqazın şimalında yerləşir. | |||
| Yeri | Kuban | ||
| Səbəbi | Rusiya imperiyasının Krımı ilhaqı və noğayları Urala köçürmə planları | ||
| Nəticəsi | Noğay məğlubiyyəti | ||
| Münaqişə tərəfləri | |||
| | |||
| Komandan(lar) | |||
| |||
| Tərəflərin qüvvəsi | |||
| |||
| İtkilər | |||
| |||
| | |||
Arxa plan
Qara dənizin şimalındakı noğaylar demək olar ki, 300 il idi ki, Krım xanlığından asılı idilər. Krım xanlığı da öz növbəsində Osmanlı imperiyasından vassal asılılığında idi. Kuban noğayları şərqə uzaq olduqları üçün digər yaxın qruplara nisbətən daha müstəqil idilər. Rusiya tədricən noğayları cənuba doğru sıxışdırmağa başladılar. 1768-1774-cü illər Rus-Türk müharibəsinin nəticəsində Krım xanlığı Osmanlı asılılığından çıxdı, lakin əslində Rusiyanın vassallığına keçdi. Rusiya meyilli Şahin Gəray xalq arasında nüfuza malik deyildi və ruslara yaxınlaşmağa məcbur idi. Kuban noğayları hələ də rus hakimiyyətinə düşmən mövqedə qalırdılar. 1781-ci ildə Kubandakı noğaylar ruspərəst Krım xanına düşmən münasibətlər sərgiləməyə başladılar. 1782-ci ilin iyulunda üsyan Krıma yayıldı. İlk üsyan 1782-ci ilin sonlarında rus qoşunları tərəfindən yatırıldı.
Üsyan
8 aprel 1783-cü ildə Rusiya imperatriçası II Yekaterina manifest imzaladı. Manifestə görə Krım, Taman və Kuban Rusiyanın mülkü elan edilirdi. Bu noğayların Krıma deyil, Rusiyaya tabe olması demək idi. Qara dəniz noğaylarının böyük bir hissəsi (Yedisan, Edişkul, Djemboyluq) Rusiyanın subyekti olmaqdansa, Kubana miqrasiya etməyi üstün tutdular.
1783-cü ilin yayında Kuban korpusunun komandanı Aleksandr Suvorov Kuban noğaylarını imperiyaya sadiqlik andı içməyə razı salmağa çalışdı. Eyni zamanda, Qriqori Potyemkinin əmri ilə noğayları Uralın Tambov quberniyasına və Saratov quberniyasına köçürülməsinə hazırlıqlar başladıldı. Hər iki quberniya cənubi Uralın qərbində yerləşirdi. 28 iyun 1783-cü ildə Kuban və Qara dəniz noğaylarının mirzələri Yeyskdə Rusiyaya bağlılıq andı içdilər. Rus və kazak qoşunlarının nəzarəti altında köçürülmə həyata keçirilməyə başladı. Bu qoşunlar qaçmaq üçün bütün keçidləri ələ keçirmişdilər.
Buna cavab olaraq, 30-31 iyul 1783-cü ildə noğayların əksəriyyəti köçməyi rədd edərək, Kubanda üsyana qalxdılar. 1 avqust tarixində, təxminən 7-10 min nəfərdən ibarət üsyançılar Buturski və Vladimir alaylarının yerləşdiyi Orak Yylqasa və Yeya çayları üzərindəki rus postlarına hücum etdilər. Buradakı rus qoşunlarına leytenant Jidkov rəhbərlik edirdi. Mayor Rautsisu və Kekuatovun alayları onlara köməyə gəldilər. Döyüşün radiusu 30 km-ə qədər genişlədi və noğayların ağır məğlubiyyəti ilə nəticələndi. Lakin bir qrup noğay cəbhə xəttini yararaq, Laba çayı boyunca cənuba keçə bildilər. Hökumət qüvvələr Mambetmirzə Murzabekov, Kelembet Mirzə və digər noğay mirzələrini ələ keçirməyə nail oldular.
23 avqust gecəsində Yeysk ətrafındakı kazak dəstəsi 5 min nəfərlik süvari noğay ordusunun hücumuna məruz qaldı. İki hücum dəf edildi, lakin Azov dənizi sahilində noğaylara yardım gəldiyini öyrənən rus komandir Leşkeviç dəstələrini qaladan geri çəkdi və top zərbələri ilə noğaylara ziyan vurdu. Yeyskə hücum edən noğaylar arasında 40 mirzə və ağa var idi. Onların əksəriyyəti gənc aristokratlar idilər. Yeysk almaq noğaylar üçün çox çətin idi, çünki orada güclü odlu rus silahlarına qarşı noğaylar yalnız yüngül silahlanmış süvari ordusuna malik idilər. Noğaylar ağır itki verdilər.
1 oktyabr 1783-cü ildə Kuban korpusunun və Don kazaklarının birləşmiş dəstələri Suvorovun komandanlığı altında gizli formada Kubanı keçdilər və üsyançıların Kermençik yaxınlığındakı əsas düşərgəsinə yaxınlaşdılar. Bu düşərgə Laba çayı sahilində yerləşirdi. Döyüşdə Suvorov noğayların dəstələrini tamamilə dağıtmağı bacardı.ref name=":1" /> Edişkul, Kasayev və Novruz ordalarının mirzələri döyüşdə qətlə yetirildi.
İlin sonunda Suvorov növbəti dəstələri Kuban boyunca individual noğay qruplarını təmizləməyə göndərdi.
Nəticə
Noğayların itkisi çox idi. 7 min noğay döyüşçüsü döyüşdə vəfat etdi və mindən çoxu əsir düşdü. Bu rəqəmlərə qadın və uşaqların sayı daxil deyil. Nəticə olaraq, mirzələrin əksəriyyəti Suvorova itaət etdi və nəhayət, Krımın, Noğay torpaqlarının Rusiya imperiyasına ilhaqını qəbul etdilər. Qarşılığında, Rusiya imperiyası noğaylatın Urala köçürülməsini dayandırdı. Kuban noğaylarının bir hissəsi Xəzər dənizi sahilinə köçdü. Burada modern noğaylar yaşayır. Djemboyluq və Yedisan ordaları Azov dənizinin şimal-qərbində yerləşən Moloçna çayının sahilinə köçdülər.
Noğayların itkiləri bütünnoğay əhalisinə təsir etmişdi. Nəhayət, uzun müddətdir davam edən noğayların siyasi müstəqilliyi sona çatdı. Bir çox müasir noğay sosial təşkilatlarına görə üsyançılara qarşı görülən tədbirlər soyqırım aktıdır. Noğayların bildirdiklərinə görə, üsyanın yatırılması zamanı qadın və uşaqlar da daxil olmaqla, on minlərlə insan qtələ yetirilmişdir.
Üsyanın yatırılmasından sonra Rusiya imperiyası üçün bütün Qafqazı ələ keçirmək yolu tamamilə açılmış oldu.
Həmçinin bax
İstinadlar
- "Российские военные и дипломаты о статусе Крыма в период правления Шагин-Гирея". 2016-09-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-07-13.
- "Владимир Гутаков. Русский путь к югу (мифы и реальность). Часть вторая". 2011-08-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-11-03.
- "Высочайший Манифест от 8 апреля 1783 года о принятии полуострова Крымского, острова Тамана и всей Кубанской стороны под Российскую Державу (СПб., 1783) - РуссПортал. Историческая библиотека русской цивилизации" (rus). www.russportal.ru. 2016-05-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-03-10.
- "Василий Каширин: Вступление русских войск в Бессарабию и ликвидация Буджакской татарской орды в начале русско-турецкой войны 1806-1812 гг. - ИА REGNUM". ИА REGNUM (rus). 2017-03-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-03-10.
- Гутаков В. Русский путь к югу (мифы и реальность). Ч. 2. Arxivləşdirilib 2011-08-09 at the Wayback Machine // , 2007, № 21.
- "Картины сражений и портреты Генералиссимуса". 2013-12-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-11-03.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Kubanda Nogay usyani bozqirlarda koceri heya suren nogaylarin Rusiyanin isgalciliq siyasetine qarsi son ehemiyyetli muqavimetleridir 1783 cu ilde bas vermisdir Usyanin meglubiyyetle neticelenmesi Qafqazin simal hissesinin slavyanlasdirilma yol acmis ve Qafqazin Rusiya terefinden ele kecirilmesinin esasini qoymusdur Usyanin sebebi Krimin Rusiya imperiyasina ilhaq edilmesi ve bu etraflarda yasayan nogaylarin buradan Ural etrafina kocurulmesi planlari olmusdur Usyan bir nece ay erzinde Aleksandr Suvorovun komandanligi altindaki ordu terefinden qeddarliqla yatirilmisdir Kubanda Nogay usyaniKuban bozqiri Azov denizinin qerbinde ve Simali Qafqazin simalinda yerlesir Yeri KubanSebebi Rusiya imperiyasinin Krimi ilhaqi ve nogaylari Urala kocurme planlariNeticesi Nogay meglubiyyetiMunaqise terefleriRusiya imperiyasi NogaylarKomandan lar Aleksandr Suvorov Aleksey Ivanovic Kanakay Mirze Tav Soltan Nureddin Mirze Eli Qara Ismayil MusavesTereflerin quvvesiKuban korpusu 8 bolme Don kazaki 2 bolme Kalmik Deqiq bilinmir ItkilerAz sayda 5 10 min doyuscu Qadin ve usaqlarla birlikde bu reqemin daha boyuk oldugu ehtimal edilir Arxa planQara denizin simalindaki nogaylar demek olar ki 300 il idi ki Krim xanligindan asili idiler Krim xanligi da oz novbesinde Osmanli imperiyasindan vassal asililiginda idi Kuban nogaylari serqe uzaq olduqlari ucun diger yaxin qruplara nisbeten daha musteqil idiler Rusiya tedricen nogaylari cenuba dogru sixisdirmaga basladilar 1768 1774 cu iller Rus Turk muharibesinin neticesinde Krim xanligi Osmanli asililigindan cixdi lakin eslinde Rusiyanin vassalligina kecdi Rusiya meyilli Sahin Geray xalq arasinda nufuza malik deyildi ve ruslara yaxinlasmaga mecbur idi Kuban nogaylari hele de rus hakimiyyetine dusmen movqede qalirdilar 1781 ci ilde Kubandaki nogaylar rusperest Krim xanina dusmen munasibetler sergilemeye basladilar 1782 ci ilin iyulunda usyan Krima yayildi Ilk usyan 1782 ci ilin sonlarinda rus qosunlari terefinden yatirildi Cenubi RusiyaUsyan8 aprel 1783 cu ilde Rusiya imperatricasi II Yekaterina manifest imzaladi Manifeste gore Krim Taman ve Kuban Rusiyanin mulku elan edilirdi Bu nogaylarin Krima deyil Rusiyaya tabe olmasi demek idi Qara deniz nogaylarinin boyuk bir hissesi Yedisan Ediskul Djemboyluq Rusiyanin subyekti olmaqdansa Kubana miqrasiya etmeyi ustun tutdular 1783 cu ilin yayinda Kuban korpusunun komandani Aleksandr Suvorov Kuban nogaylarini imperiyaya sadiqlik andi icmeye razi salmaga calisdi Eyni zamanda Qriqori Potyemkinin emri ile nogaylari Uralin Tambov quberniyasina ve Saratov quberniyasina kocurulmesine hazirliqlar basladildi Her iki quberniya cenubi Uralin qerbinde yerlesirdi 28 iyun 1783 cu ilde Kuban ve Qara deniz nogaylarinin mirzeleri Yeyskde Rusiyaya bagliliq andi icdiler Rus ve kazak qosunlarinin nezareti altinda kocurulme heyata kecirilmeye basladi Bu qosunlar qacmaq ucun butun kecidleri ele kecirmisdiler Buna cavab olaraq 30 31 iyul 1783 cu ilde nogaylarin ekseriyyeti kocmeyi redd ederek Kubanda usyana qalxdilar 1 avqust tarixinde texminen 7 10 min neferden ibaret usyancilar Buturski ve Vladimir alaylarinin yerlesdiyi Orak Yylqasa ve Yeya caylari uzerindeki rus postlarina hucum etdiler Buradaki rus qosunlarina leytenant Jidkov rehberlik edirdi Mayor Rautsisu ve Kekuatovun alaylari onlara komeye geldiler Doyusun radiusu 30 km e qeder genisledi ve nogaylarin agir meglubiyyeti ile neticelendi Lakin bir qrup nogay cebhe xettini yararaq Laba cayi boyunca cenuba kece bildiler Hokumet quvveler Mambetmirze Murzabekov Kelembet Mirze ve diger nogay mirzelerini ele kecirmeye nail oldular 23 avqust gecesinde Yeysk etrafindaki kazak destesi 5 min neferlik suvari nogay ordusunun hucumuna meruz qaldi Iki hucum def edildi lakin Azov denizi sahilinde nogaylara yardim geldiyini oyrenen rus komandir Leskevic destelerini qaladan geri cekdi ve top zerbeleri ile nogaylara ziyan vurdu Yeyske hucum eden nogaylar arasinda 40 mirze ve aga var idi Onlarin ekseriyyeti genc aristokratlar idiler Yeysk almaq nogaylar ucun cox cetin idi cunki orada guclu odlu rus silahlarina qarsi nogaylar yalniz yungul silahlanmis suvari ordusuna malik idiler Nogaylar agir itki verdiler 1 oktyabr 1783 cu ilde Kuban korpusunun ve Don kazaklarinin birlesmis desteleri Suvorovun komandanligi altinda gizli formada Kubani kecdiler ve usyancilarin Kermencik yaxinligindaki esas dusergesine yaxinlasdilar Bu duserge Laba cayi sahilinde yerlesirdi Doyusde Suvorov nogaylarin destelerini tamamile dagitmagi bacardi ref name 1 gt Ediskul Kasayev ve Novruz ordalarinin mirzeleri doyusde qetle yetirildi Ilin sonunda Suvorov novbeti desteleri Kuban boyunca individual nogay qruplarini temizlemeye gonderdi NeticeNogaylarin itkisi cox idi 7 min nogay doyuscusu doyusde vefat etdi ve minden coxu esir dusdu Bu reqemlere qadin ve usaqlarin sayi daxil deyil Netice olaraq mirzelerin ekseriyyeti Suvorova itaet etdi ve nehayet Krimin Nogay torpaqlarinin Rusiya imperiyasina ilhaqini qebul etdiler Qarsiliginda Rusiya imperiyasi nogaylatin Urala kocurulmesini dayandirdi Kuban nogaylarinin bir hissesi Xezer denizi sahiline kocdu Burada modern nogaylar yasayir Djemboyluq ve Yedisan ordalari Azov denizinin simal qerbinde yerlesen Molocna cayinin sahiline kocduler Nogaylarin itkileri butunnogay ehalisine tesir etmisdi Nehayet uzun muddetdir davam eden nogaylarin siyasi musteqilliyi sona catdi Bir cox muasir nogay sosial teskilatlarina gore usyancilara qarsi gorulen tedbirler soyqirim aktidir Nogaylarin bildirdiklerine gore usyanin yatirilmasi zamani qadin ve usaqlar da daxil olmaqla on minlerle insan qtele yetirilmisdir Usyanin yatirilmasindan sonra Rusiya imperiyasi ucun butun Qafqazi ele kecirmek yolu tamamile acilmis oldu Hemcinin baxNogaylar Rusiya imperiyasinin Krimi ilhaq etmesiIstinadlar Rossijskie voennye i diplomaty o statuse Kryma v period pravleniya Shagin Gireya 2016 09 11 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 07 13 Vladimir Gutakov Russkij put k yugu mify i realnost Chast vtoraya 2011 08 09 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 11 03 Vysochajshij Manifest ot 8 aprelya 1783 goda o prinyatii poluostrova Krymskogo ostrova Tamana i vsej Kubanskoj storony pod Rossijskuyu Derzhavu SPb 1783 RussPortal Istoricheskaya biblioteka russkoj civilizacii rus www russportal ru 2016 05 05 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2017 03 10 Vasilij Kashirin Vstuplenie russkih vojsk v Bessarabiyu i likvidaciya Budzhakskoj tatarskoj ordy v nachale russko tureckoj vojny 1806 1812 gg IA REGNUM IA REGNUM rus 2017 03 12 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2017 03 10 Gutakov V Russkij put k yugu mify i realnost Ch 2 Arxivlesdirilib 2011 08 09 at the Wayback Machine 2007 21 Kartiny srazhenij i portrety Generalissimusa 2013 12 27 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 11 03