Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Altay diyarı (rus. Алтайский край) — Rusiya Federasiyası subyektlərindən biri. Qərbi Sibirin cənub-şərq hissəsindədir. Sibir federal mahalına daxildir.
| Altay diyarı | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Алтайский край | |||||
 | |||||
| |||||
|
| |||||
| Ölkə | |||||
| İnzibati mərkəz | Barnaul | ||||
| Tarixi və coğrafiyası | |||||
| Yaradılıb | 28 sentyabr 1937 | ||||
| Sahəsi |
| ||||
| Hündürlük | 202 m | ||||
| Saat qurşağı |
| ||||
| Əhalisi | |||||
| Əhalisi |
| ||||
| Rəqəmsal identifikatorlar | |||||
| ISO kodu | RU-ALT | ||||
| Avtomobil nömrəsi | 22 | ||||
| Rəsmi sayt | |||||
 | |||||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||||
Dövlət hakimiyyəti orqanları
Xalq deputatlarının Altay Diyar Şurası (ali qanunverici orqan), Diyar Administrasiyası (ali icraedici orqan) və digər dövlət hakimiyyəti orqanları Altay diyarının 1995-ciildə qəbul edilmiş Nizamnaməsinə (Əsas qanununa) uyğun olaraq fəaliyyət göstərir.
Coğrafiya
Diyarın ərazisi 261.7 min kvadrat kilometrdir . 60 rayonunu, 12 şəhəri, 14 şəhər tipli qəsəbə var. Mərkəzi Barnaul şəhəridir – 600.749 nəfər (2002-ci il siyahıya almasına əsasən).
Təbiət
Ərazisi iki qeyri-bərabər hissəyə (düzənlik və dağlıq) bölünür. Şimal-qərb düzənlik hissəsini (Qərbi Sibir düzənliyinin cənub-şərq kənarı) Ob çayı iki yerə (sol sahildə Kulunda çölü və Obyanı plato, sağ sahildə hündürlüyü 621 m-ə çatan Salair tirəsinin dağətəyi hissəsi və yamacları) bölür. Altay diyarı ərazisinin 3/5-ü düzənliklər və ovalıqlardır. Dağlıq əraziyə cənubda Filizli Altayın alçaq və orta dağlığı və Rus Altayının (hünd. 2423 m-ədək) ətəkləri daxildir. Faydalı qazıntıları: daş kömür, dəmir filizi, manqan və polimetal filizləri, əlvan və nadir metallar, tikinti materialları, xörək duzu, qlauber duzu, soda, radonlu mineral sular və s. Mineral termal sular (həmçinin radonlu) əsasında Belokurixa balneoloji kurortu fəaliyyət göstərir.
İqlimi düzənlik hissədə mülayim kontinentaldır. Qışı uzun və soyuq, yayı qısa və istidir. Orta temperatur yanvarda –19 °C, iyulda 18,9 °C-dir. Dağlarda qış yumşaq, yay sərin keçir. İllik yağıntı 250–350 mm, dağlarda 1000–1500 mm-dir. Vegetasiya dövrü 160–170 gündür. Altay diyarı ərazisində ümumi uzunluğu təqribən 51 min km olan 17 mindən çox çay (95%-inin uzunluğu 10 km-dən azdır) axır; ərazinin əksər hissəsi Ob və onun qolları Biya və Katun hövzələrinin çayları ilə suvarılır; qalan çaylar Kulunda düzənliyinin axarsız hövzəsinə aiddir. 11 min göl var. Ən iriləri acı-şor sulu Kulunda (728 km2) və Kuçuk (181 km2) gölləridir. Altay diyarı çöl və meşə-çöl zonalarında yerləşir. Qara, şabalıdı, şorakətli-şoran, dağ-podzol, boz-meşə torpaqları üstünlük təşkil edir. Altay diyarının aşağı hissələri enliyarpaqlı meşələr (ağcaqayın, ağcaqovaq), yuxarı hissələri isə qaraşam və sidr meşələridir. Daha yuxarılarda meşələr yüksək dağlıq-tundra, subalp və Alp çəmənlikləri ilə əvəz olunur. Çöllərdə gəmiricilər, canavar, tülkü, quşlardan: torağay, cüllüt, dovdaq, bəzgək, çöl qartalı; dağlarda: sığın, maral, xallı maral və s. yaşayır. Qərbi Altayda, Qazaxıstanla sərhəddə 1999-cu ildə Tigirek qoruğu yaradılmışdır. Diyar ərazisində 30 yasaqlıq fəaliyyət göstərir.
Əhali
Əhalisi 2583,4 min nəfərdir(2004). Əhali ruslar (92%), almanlar (3%), ukraynalılar (2%), qazaxlar (0,4%), tatarlar (0,3%), belaruslar (0,3%), azərbaycanlılar (0,2%), altaylılar (0,07%), kumandinlər (0,06%) (2002) və s.-dən ibarətdir.
Tarixi oçerk
Altay diyarında Alt Paleolitə aid düşərgələr (Denis mağarası, Uşlep), Tunc dövrünə aid Yelunin (Beryozovaya Luka), (e.ə. 10–8-ci əsrlər), Yelov (e.ə. 9–8-ci əsrlər) və Andronovo (Firsovo XIV, Şipunovo) mədəniyyətlərinin qalıqları mövcuddur. Erkən Dəmir dövrünə aid Bolşereçensk mədəniyyətinin (e.ə. 7–1-ci əsrlər) qalıqları, e.ə. 5-ci əsrə aid skif-Sibir tipli kurqanlar aşkar olunmuşdur. 7–12-ci əsrlərdə Srostkin mədəniyyəti yayılmışdır. 9–12-ci əsrlərdə Qırğız və Kimak xaqanlıqlarının, 13-cü əsrdə Monqol imperiyasının, sonra Qızıl Orda və Ağ Ordanın, 15-ci əsrin əvvəllərində isə Sibir xanlığının tərkibində idi. 16–17-ci əsrlərdə Altayda hakim olan yerli teleut sülaləsi ərazini rusların və qərbi monqolların (oyrat və ya cunqarların) hücumundan müdafiə etmişdir. 17-ci əsrin 2-ci yarısında ruslar Ob çayının yuxarı axarlarında və Altayın dağətəyi rayonlarında məskunlaşmağa başladılar. 18-ci əsrdə təcavüzündən qorunmaq məqsədilə Beloyarsk (1717) və Bikatun (1718) qalaları tikildi. 18-ci əsrdə Altay diyarı ərazisi Sibir quberniyasının (1708–79), Kolıvansk vilayətinin (1779–83), Kolıvansk (1783–96), Tobolsk (1796–1804) və Tomsk quberniyalarının (1804-1917) tərkibində olmuşdur. 1917-ci ildə Müvəqqəti hökumətin qərarı ilə Altay quberniyası Tomsk quberniyasının tərkibindən ayrılmışdır. 1925–37-ci illərdə indiki Altay diyarının ərazisi Sibir və Qərbi Sibir diyarlarına qatılmışdır. 1937-ci il sentyabrın 28-də RSFSR-in tərkibində Altay diyarı yaradılmışdır.
Təsərrüfat
Aqrar-sənaye regionu olan Altay diyarı RF-nin Qərbi Sibir iqtisadi rayonuna daxildir. Sənaye məhsullarının həcmi kənd təsərrüfatı məhsullarının həcminin dəyərinə görə 1,4 dəfə üstələyir (2002). Altay diyarının Rusiyanın ÜDM-ində payı 0,8%-dir. Ölkənin iqtisadiyyatında traktorlar (9,8%, 2002; 4-cü yer), avtomobil şinləri (2%; 9-cu yer), kənd təsərrüfatı məhsulları (3,1% RF-yə görə, o cümlədən 21,5% kətan lifi, 20% yarma məmulatları, 5,5% taxıl, 4% heyvan yağı, 3,2% kartof, 2,5% ət, 1,6% süd məhsulları) istehsalı ilə fərqlənir. Respublikanın ümumi məhsulunun strukturunda kənd təsərrüfatı 21,1%, sənaye 20,8%, ticarət 13,4%, nəqliyyat 7,8%, tikinti 4,7% təşkil edir. Müəssisələrin mülkiyyət formasına görə (təşkilatların sayı üzrə, %-lə) nisbəti: özəl – 86,4; dövlət və bələdiyyə – 4,8; ictimai və dini təşkilatlar (birliklər) – 0,6; digər mülkiyyət formaları – 8,2. İstehsal edilən məhsulların həcmində özəl müəssisələrin məhsulları üstündür – 61,4%. İqtisadi cəhətdən fəal əhali 1284 min nəfərdir (2002). Məşğulluq kənd təsərrüfatı üzrə 22,6%, sənaye – 19,1%, ticarət və – 13,9%, təhsil – 10,1%, səhiyyə – 7,4%, nəqliyyat – 5,0%, tikinti – 4,7%, mənzil-kommunal təsərrüfatı üzrə 4,4%-dir. İşsizlik səviyyəsi 8,3% (RF üzrə orta səviyyəyə yaxın). Əhalinin hər adam -başına pul gəlirləri ayda 2,19 min rubl (RF üzrə orta məbləğin 55%-inə yaxın; əhalisinin 38,9%-inin gəliri yaşayış minimumundan aşağıdır).
Təhsil
Diyarda 870 məktəbəqədər müəssisə, 1540 ümumtəhsil məktəbi, 75 ibtidai peşə təhsili, 46 orta ixtisas təhsili, 10 ali məktəb, o cümlədən Altay Dövlət Universiteti (əsası 1973-cü ildə qoyulmuşdur) fəaliyyət göstərir (2004).
Sənaye
Sənaye məhsulunun həcmi 2002-ci ildə 45589 mln. rubl olmuşdur. Sənaye istehsalının sahələr üzrə quruluşu (2002): yeyinti sənayesi 22,6%, maşınqayırma və metal emalı 20,6%, elektroenergetika 18,5%, dəyirman-ding və kombikorm sənayesi 11,1% (sahənin RF üzrə payı bütövlükdə 1,5%), qara metallurgiya 10,0%, kimya və neft-kimya sənayesi 9,9%. Polimetal filizləri, qızıl, civə, göllərdən xörək və qlauber duzu hasil edilir. Kömür hasilatı cüzidir. Enerjisi qıt olan regiondur. Altay diyarının energetika sisteminin tərkibinə 8 İEM daxildir. Elektrik enerjisinə tələbatının yalnız 25%-ini öz istehsalı hesabına ödəyir. Qara metallurgiya “Altaykoks” müəssisəsi ilə təmsil olunur. Maşınqayırmanın yüksək inkişaf səviyyəsində olması Kuzbasın metallurgiya bazalarının yaxınlıqda yerləşməsi, şaxələnmiş dəmiryol şəbəkəsinin və qonşu regionların maşınqayırma kompleksləri ilə kooperasiya imkanlarının mövcudluğu ilə bağlıdır. Bütün iri maşınqayırma müəssisələri Barnaul, Rubtsov və Biysk sənaye qovşaqlarında cəmləşmişdir. Maşınqayırma sahələrində mərkəzi yeri traktor və kənd təsərrüfatı maşınqayırması tutur.
Altay diyarı ölkənin şərqində traktorlar (“Altayski traktor”) və kənd təsərrüfatı texnikalarının (“Altayselmaş-xoldinq”) ən iri istehsalçısıdır. Həmçinin buxar qazanları, magistral yük vaqonları (“Altay vaqon”), nəqliyyat mühərrikləri, dizellər (“Altaydizel”, “Sibenerqomaş”) və s. istehsal edilir. Hərbisənaye kompleksi 12 müəssisə, o cümlədən “Altay”, “Polieks”, “Sibpribormaş”, “Almaz”, Altay cihazqayırma zavodu “Rotor” ilə təmsil olunur. Müdafiə müəssisələrinin konversiyası nəticəsində paltaryuyan və mətbəx maşınları, telefon aparatları, avtomaqnitolalar, elektrik nasosları, “Drujba” benzin motorlu mişarları, məişət kimyası məmulatları, müxtəlif tibbi cihazlar və s. istehsal olunur. Kimya və neft-kimya sənayesi müəssisələri: “Xim vo lokno”, “Barnaulşin zavodu” (RF-də iri istehsalçılar onluğuna daxildir), “Kauçuk-sulfat”, “Mixaylovsk kimyəvi reaktivlər zavodu”, “Altay -ximprom” və s. Taxta-şalban kompleksi ağac tədarükü və mebel istehsalından ibarətdir. Yararlı oduncaq tədarükünün illik həcmi 300–500 min m3-dir. Mebel sənayesi (“Altaymebel” birliyi) daha çox yerli tələbatı ödəyir. Yüngül sənaye Barnaulda yerləşən melanj və pambıq parça toxuculuğu kombinatları ilə təmsil olunur.
Kənd təsərrüfatı
Altay diyarı ölkənin şərqində kənd təsərrüfatı məhsullarının ən iri istehsalçılarından biridir; kənd təsərrüfatı ümumi məhsulunun dəyərinə görə RF-də 5-ci yerdədir (31,821 mln. rubl, 2002). Bitkiçilik məhsulları dəyər ifadəsində üstünlük təşkil edir (54%). Kənd təsərrüfatı torpaqları sahəsi 105,7 min km2 (2002, Altay diyarı sahəsinin 65,3%-i), onlardan 63%-ə yaxını əkin sahələridir. Əkin sahələrinin strukturu (2002): dənli bitkilər 68,5%, yem bitkiləri 24,8%, texniki bitkilər 4,9%, kartof və tərəvəz 1,8%. Altay diyarı ölkədə əsas buğda istehsalçılarından biridir. Digər taxıl bitkilərindən yulaf və arpa becərilir. Altay diyarı Sibirdə günəbaxan, soya və şəkər çuğunduru yetişdirilən yeganə regiondur. Günəbaxan qərb və şimal-qərb hissələrdə, şəkər çuğunduru diyarın daha rütubətli mərkəzi hissələrində becərilir. Altay diyarı kartof və kətan lifinin ən böyük istehsalçılarından biridir.
Heyvandarlıq diyarın bütün ərazisində yayılmış, dağətəyi və dağlıq rayonlarda daha çox inkişaf etmişdir. Heyvandarlığın əsas sahələri südlük-ətlik maldarlıq, qoyunçuluq və donuzçuluq, həmçinin maralçılıq və arıçılıqdır. Dağlıq rayonlarda yerləşən maldarlıq təsərrüfatları qiymətli dərman xammalı –konservləşdirilmiş maral buynuzu (hər il 6 tondan çox) istehsal edir. Maralçılıq məhsullarının əsas hissəsi Koreya Respublikasıdır və Çinə ixrac edilir. Günəbaxan dəni və toxumu, əsasən, kənd təsərrüfatı təşkilatlarında (müvafiq olaraq 84,0 və 87,4%, 2002), kartof, tərəvəz, ətlik mal-qara və quş əhaliyə məxsus təsərrüfatlarda (müvafiq olaraq 98,6%, 88,4% və 67,1%) istehsal edilir. Süd istehsalında əhali təsərrüfatları və kənd təsərrüfatı təşkilatlarının payı təxminən bərabərdir. Altay diyarı su hövzələrinin balıqçılıq təsərrüfatı fondu ümumi sahəsi 112 min ha olan 2000 su obyektindən ibarətdir. Diyarın su hövzələrində yayılmış 38 balıq növündən cəmi 12 növü ovlanır.
Nəqliyyat
Dəmiryollarının uzunluğu 1803 km-dir (2002). Novosibirsk–Barnaul–Semipalatinsk əsas magistralı Sibir və Orta Asiyanı əlaqələndirir. Ən mühüm dəmiryolu stansiyaları: Barnaul, Biysk, Rubsovsk, Altayskaya (Novoaltaysk ş.), Aleyskaya (Aleysk ş.). Regiondan federal əhəmiyyətli iki yol keçir: Barnaul–Rubsovsk–Semipalatinsk (Qazaxıstan) və Barnaul–Rubsovsk–Biysk Taşanta (Çuysk traktı). Daxili daşınmaların əsas hissəsini avtomobil nəqliyyatı təmin edir (dağətəyi rayonların çox hissəsi üçün yeganə nəqliyyat növüdür). Ob, Katun, Biya çaylarında gəmiçilik inkişaf etmişdir, su yollarının uzunluğu 781 km-dir, əsas çay limanları Barnaul və Biyskdir. 292 km uzunluğunda, 1,7 mlrd. m3/il gücündə olan Novosibirsk–Barnaul magistral qaz kəməri 2000-ci ildən istismardadır. Barnaul (beynəlxalq), Biysk və Rubovskda aeroport var.
Mədəniyyət müəssisələri
Altay diyarında 2689 mədəniyyət və incəsənət müəssisəsi, o cümlədən 114 uşaq musiqi, rəssamlıq və incəsənət məktəbləri, 3 diyar və 1168 kütləvi kitabxana, 1334 klub müəssisəsi, 1 ümumrusiya, 3 diyar və 38 bələdiyyə muzey və şəkil qalereyaları var. Barnaulda V.Y. Şişkov adına Altay diyar universal kitabxanası (1888), Altay Diyarşünaslıq muzeyi (1823), Altay Ədəbiyyatı, İncəsənəti və Mədəniyyəti Tarixi Dövlət muzeyi, Altay diyarı Dövlət İncəsənət muzeyi, Rubtsovsk, Mixaylovsk, Pavlovsk və Rodinoda şəkil qalereyaları, Srostki kəndində, V. M. Şukşinin vətənində federal əhəmiyyətli tarix-xatirə muzey-qoruğu fəaliyyət göstərir.
Kütləvi informasiya vasitələri
“Altayskaya nedelya”, “Altayskaya pravda”, “Molodyoj Altaya”, “Veçerni Barnaul”, “Svobodnı kurs” Altay diyarının iri qəzetləridir. “Altay” dövlət televiziyası ilə yanaşı “ATN”, “Qorod”, “Spektr” və b. müstəqil televiziyalar da fəaliyyət göstərir.
Səhiyyə
Altay dağlarında 27,5 min çarpayılıq 250-dən artıq xəstəxana (o cümlədən 14 diyar, 60 rayon), 200-dən çox poliklinika, 1000-dən çox feldşer-mama məntəqəsi; ixtisaslaşdırılmış mərkəzlər: kardioloji, hepatoloji, hematoloji, proktoloji, ortopediya, üz-çənə cərrahiyyəsi (2002) var. 11 mindən çox həkim, 28 mindən çox orta tibb işçisi çalışır. Kurortları: Belokurixa, Lebyajye.
Turizm
Kurortları: Belokurixa, Lebyajye. Belokurixa ən böyük dağ-xizək turizmi mərkəzlərindəndir (dağ-xizək idmanı və snoubord üzrə beynəlxalq yarışların və Rusiya çempionatlarının keçirildiyi “Blaqodat” idman kompleksi). Altay dağlarının mənzərəli landşaftı turizmin inkişafına əlverişli şərait yaradır. Aya gölü ətrafı və Katun çayının sol sahili kütləvi istirahət yerləridir.
Təsviri sənət
Ölkənin qədim incəsənəti Tunc və Erkən Dəmir dövrünə aid tapıntılarla (keramika, tunc nişanlar, silah üzərinə vurulan naxışlar) təmsil olunur. Orta əsrlər (8–12) incəsənətinə kimakların, qədim xakasların və digər türk dilli xalqların bədii sənətləri (kəmərlərin, at yəhərlərinin tunc və qızıl suyuna salınmış naxışlı hissələri) daxildir. 19-cu əsrdə daş üzərində oyma sənəti yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmışdı (Böyük Kolıvan vazı, 1828–43). Rəssamlardan D. İ. Kuznetsov və A. O. Nikulinin yaradıcılığı təsviri sənətin inkişafında mühüm rol oynamışdır. 1918–22-ci illərdə Barnaulda Altay rəssamlar cəmiyyəti fəaliyyət göstərmişdir. 20-ci əsrin 2-ci yarısında rəssamlardan P. Panarin, A. Şeblanov, H. Korotkovun yaradıcılığı diqqəti cəlb edir. 2004-cü ildə Srostki kəndində V. M. Şukşinin abidəsi (heykəltaraş V. M. Klıkov) qoyulmuşdur.
Musiqi
Ənənəvi musiqi mədəniyyəti, əsasən, rus köçkünlərinin, həmçinin cənub rayonlarında yaşayan kumadinlərin musiqisi ilə təmsil olunur. Barnaulda Altay Dövlət Musiqili Komediya Teatrı (1960), Altay diyarı Dövlət Filarmoniyasının simfonik orkestri (1954), rus xalq çalğı alətlərindən ibarət “Sibir” Altay Dövlət Orkestri (1990), Altay diyarı Musiqi Cəmiyyəti, həmçinin dövlət musiqi məktəbləri (Barnaulda, 1956; Biyskdə, 1967; Rubsovskda, 1969) fəaliyyət göstərir.
Teatr
18-ci əsrin 2-ci yarısından teatr sənəti inkişaf etmişdir. Barnaulda ilk həvəskar kollektiv (“Teatr evi”) 1976-cı ildə təşkil olunmuşdur. Peşəkar truppaların müntəzəm çıxışları 1870-ci illərdən başlanmışdır. Biyskdə (1887) və Barnaulda (1890) dram sənəti həvəskarları cəmiyyətləri yaradılmışdır. 1921-ci ildə Altay quberniyasının peşəkar kollektivlərinin birləşdirilməsi nəticəsində ilk dövlət teatrı yaranmışdır (1936-cı ildən Barnaul Dram Teatrı; 1937-ci ildən Altay Diyar Dram Teatrı, 1991-ci ildən V.M. Şukşin adınadır). Barnaulda uşaq və gənclər üçün teatr (1958), “Nağıl” kukla teatrı (1963), Rubsovskda (1937) və Biyskdə (1943) dram teatrları fəaliyyət göstərir.
İstinadlar
- Шахрай С. М., Алексеев С. С., Собчак А. А., Конституционное совещание Российской Федерации, phaile Конституция Российской Федерации (rus.). // Российская газета Россия: 1993. Т. 102. С. 102. ISSN 1606-5484; 1560-0823
- Azərbaycan Milli Ensiklopediyası (25 cilddə). 1-ci cild: A – Argelander (25 000 nüs.). Bakı: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi. 2009. səh. 391–393. ISBN .
- "RussiaOutdoors - Путешествия по России". 2022-03-16 tarixində . İstifadə tarixi: 2009-06-13.
- "RussiaOutdoors - Путешествия по России". 2020-01-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2009-06-13.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu adin diger istifade formalari ucun bax Altay Altay diyari rus Altajskij kraj Rusiya Federasiyasi subyektlerinden biri Qerbi Sibirin cenub serq hissesindedir Sibir federal mahalina daxildir Altay diyariAltajskij krajBayraq d Gerb d 52 46 sm e 82 37 s u Olke RusiyaInzibati merkez BarnaulTarixi ve cografiyasiYaradilib 28 sentyabr 1937Sahesi 169 100 km Hundurluk 202 mSaat qursagi Krasnoyarsk vaxti d EhalisiEhalisi 2 131 019 nef 1 yanvar 2023 Reqemsal identifikatorlarISO kodu RU ALTAvtomobil nomresi 22Resmi sayt Vikianbarda elaqeli mediafayllarDovlet hakimiyyeti orqanlariXalq deputatlarinin Altay Diyar Surasi ali qanunverici orqan Diyar Administrasiyasi ali icraedici orqan ve diger dovlet hakimiyyeti orqanlari Altay diyarinin 1995 ciilde qebul edilmis Nizamnamesine Esas qanununa uygun olaraq fealiyyet gosterir CografiyaDiyarin erazisi 261 7 min kvadrat kilometrdir 60 rayonunu 12 seheri 14 seher tipli qesebe var Merkezi Barnaul seheridir 600 749 nefer 2002 ci il siyahiya almasina esasen TebietErazisi iki qeyri beraber hisseye duzenlik ve dagliq bolunur Simal qerb duzenlik hissesini Qerbi Sibir duzenliyinin cenub serq kenari Ob cayi iki yere sol sahilde Kulunda colu ve Obyani plato sag sahilde hundurluyu 621 m e catan Salair tiresinin dageteyi hissesi ve yamaclari bolur Altay diyari erazisinin 3 5 u duzenlikler ve ovaliqlardir Dagliq eraziye cenubda Filizli Altayin alcaq ve orta dagligi ve Rus Altayinin hund 2423 m edek etekleri daxildir Faydali qazintilari das komur demir filizi manqan ve polimetal filizleri elvan ve nadir metallar tikinti materiallari xorek duzu qlauber duzu soda radonlu mineral sular ve s Mineral termal sular hemcinin radonlu esasinda Belokurixa balneoloji kurortu fealiyyet gosterir Iqlimi duzenlik hissede mulayim kontinentaldir Qisi uzun ve soyuq yayi qisa ve istidir Orta temperatur yanvarda 19 C iyulda 18 9 C dir Daglarda qis yumsaq yay serin kecir Illik yaginti 250 350 mm daglarda 1000 1500 mm dir Vegetasiya dovru 160 170 gundur Altay diyari erazisinde umumi uzunlugu teqriben 51 min km olan 17 minden cox cay 95 inin uzunlugu 10 km den azdir axir erazinin ekser hissesi Ob ve onun qollari Biya ve Katun hovzelerinin caylari ile suvarilir qalan caylar Kulunda duzenliyinin axarsiz hovzesine aiddir 11 min gol var En irileri aci sor sulu Kulunda 728 km2 ve Kucuk 181 km2 golleridir Altay diyari col ve mese col zonalarinda yerlesir Qara sabalidi soraketli soran dag podzol boz mese torpaqlari ustunluk teskil edir Altay diyarinin asagi hisseleri enliyarpaqli meseler agcaqayin agcaqovaq yuxari hisseleri ise qarasam ve sidr meseleridir Daha yuxarilarda meseler yuksek dagliq tundra subalp ve Alp cemenlikleri ile evez olunur Collerde gemiriciler canavar tulku quslardan toragay cullut dovdaq bezgek col qartali daglarda sigin maral xalli maral ve s yasayir Qerbi Altayda Qazaxistanla serhedde 1999 cu ilde Tigirek qorugu yaradilmisdir Diyar erazisinde 30 yasaqliq fealiyyet gosterir Katun cay vadisiEhaliEhalisi 2583 4 min neferdir 2004 Ehali ruslar 92 almanlar 3 ukraynalilar 2 qazaxlar 0 4 tatarlar 0 3 belaruslar 0 3 azerbaycanlilar 0 2 altaylilar 0 07 kumandinler 0 06 2002 ve s den ibaretdir Tarixi ocerkXX esrin evvelinde Barnaul Altay diyarinda Alt Paleolite aid dusergeler Denis magarasi Uslep Tunc dovrune aid Yelunin Beryozovaya Luka e e 10 8 ci esrler Yelov e e 9 8 ci esrler ve Andronovo Firsovo XIV Sipunovo medeniyyetlerinin qaliqlari movcuddur Erken Demir dovrune aid Bolserecensk medeniyyetinin e e 7 1 ci esrler qaliqlari e e 5 ci esre aid skif Sibir tipli kurqanlar askar olunmusdur 7 12 ci esrlerde Srostkin medeniyyeti yayilmisdir 9 12 ci esrlerde Qirgiz ve Kimak xaqanliqlarinin 13 cu esrde Monqol imperiyasinin sonra Qizil Orda ve Ag Ordanin 15 ci esrin evvellerinde ise Sibir xanliginin terkibinde idi 16 17 ci esrlerde Altayda hakim olan yerli teleut sulalesi erazini ruslarin ve qerbi monqollarin oyrat ve ya cunqarlarin hucumundan mudafie etmisdir 17 ci esrin 2 ci yarisinda ruslar Ob cayinin yuxari axarlarinda ve Altayin dageteyi rayonlarinda meskunlasmaga basladilar 18 ci esrde tecavuzunden qorunmaq meqsedile Beloyarsk 1717 ve Bikatun 1718 qalalari tikildi 18 ci esrde Altay diyari erazisi Sibir quberniyasinin 1708 79 Kolivansk vilayetinin 1779 83 Kolivansk 1783 96 Tobolsk 1796 1804 ve Tomsk quberniyalarinin 1804 1917 terkibinde olmusdur 1917 ci ilde Muveqqeti hokumetin qerari ile Altay quberniyasi Tomsk quberniyasinin terkibinden ayrilmisdir 1925 37 ci illerde indiki Altay diyarinin erazisi Sibir ve Qerbi Sibir diyarlarina qatilmisdir 1937 ci il sentyabrin 28 de RSFSR in terkibinde Altay diyari yaradilmisdir TeserrufatAqrar senaye regionu olan Altay diyari RF nin Qerbi Sibir iqtisadi rayonuna daxildir Senaye mehsullarinin hecmi kend teserrufati mehsullarinin hecminin deyerine gore 1 4 defe usteleyir 2002 Altay diyarinin Rusiyanin UDM inde payi 0 8 dir Olkenin iqtisadiyyatinda traktorlar 9 8 2002 4 cu yer avtomobil sinleri 2 9 cu yer kend teserrufati mehsullari 3 1 RF ye gore o cumleden 21 5 ketan lifi 20 yarma memulatlari 5 5 taxil 4 heyvan yagi 3 2 kartof 2 5 et 1 6 sud mehsullari istehsali ile ferqlenir Respublikanin umumi mehsulunun strukturunda kend teserrufati 21 1 senaye 20 8 ticaret 13 4 neqliyyat 7 8 tikinti 4 7 teskil edir Muessiselerin mulkiyyet formasina gore teskilatlarin sayi uzre le nisbeti ozel 86 4 dovlet ve belediyye 4 8 ictimai ve dini teskilatlar birlikler 0 6 diger mulkiyyet formalari 8 2 Istehsal edilen mehsullarin hecminde ozel muessiselerin mehsullari ustundur 61 4 Iqtisadi cehetden feal ehali 1284 min neferdir 2002 Mesgulluq kend teserrufati uzre 22 6 senaye 19 1 ticaret ve 13 9 tehsil 10 1 sehiyye 7 4 neqliyyat 5 0 tikinti 4 7 menzil kommunal teserrufati uzre 4 4 dir Issizlik seviyyesi 8 3 RF uzre orta seviyyeye yaxin Ehalinin her adam basina pul gelirleri ayda 2 19 min rubl RF uzre orta meblegin 55 ine yaxin ehalisinin 38 9 inin geliri yasayis minimumundan asagidir TehsilAltay Dovlet Universiteti Diyarda 870 mektebeqeder muessise 1540 umumtehsil mektebi 75 ibtidai pese tehsili 46 orta ixtisas tehsili 10 ali mekteb o cumleden Altay Dovlet Universiteti esasi 1973 cu ilde qoyulmusdur fealiyyet gosterir 2004 SenayeSenaye mehsulunun hecmi 2002 ci ilde 45589 mln rubl olmusdur Senaye istehsalinin saheler uzre qurulusu 2002 yeyinti senayesi 22 6 masinqayirma ve metal emali 20 6 elektroenergetika 18 5 deyirman ding ve kombikorm senayesi 11 1 sahenin RF uzre payi butovlukde 1 5 qara metallurgiya 10 0 kimya ve neft kimya senayesi 9 9 Polimetal filizleri qizil cive gollerden xorek ve qlauber duzu hasil edilir Komur hasilati cuzidir Enerjisi qit olan regiondur Altay diyarinin energetika sisteminin terkibine 8 IEM daxildir Elektrik enerjisine telebatinin yalniz 25 ini oz istehsali hesabina odeyir Qara metallurgiya Altaykoks muessisesi ile temsil olunur Masinqayirmanin yuksek inkisaf seviyyesinde olmasi Kuzbasin metallurgiya bazalarinin yaxinliqda yerlesmesi saxelenmis demiryol sebekesinin ve qonsu regionlarin masinqayirma kompleksleri ile kooperasiya imkanlarinin movcudlugu ile baglidir Butun iri masinqayirma muessiseleri Barnaul Rubtsov ve Biysk senaye qovsaqlarinda cemlesmisdir Masinqayirma sahelerinde merkezi yeri traktor ve kend teserrufati masinqayirmasi tutur Altay diyari olkenin serqinde traktorlar Altayski traktor ve kend teserrufati texnikalarinin Altayselmas xoldinq en iri istehsalcisidir Hemcinin buxar qazanlari magistral yuk vaqonlari Altay vaqon neqliyyat muherrikleri dizeller Altaydizel Sibenerqomas ve s istehsal edilir Herbisenaye kompleksi 12 muessise o cumleden Altay Polieks Sibpribormas Almaz Altay cihazqayirma zavodu Rotor ile temsil olunur Mudafie muessiselerinin konversiyasi neticesinde paltaryuyan ve metbex masinlari telefon aparatlari avtomaqnitolalar elektrik nasoslari Drujba benzin motorlu misarlari meiset kimyasi memulatlari muxtelif tibbi cihazlar ve s istehsal olunur Kimya ve neft kimya senayesi muessiseleri Xim vo lokno Barnaulsin zavodu RF de iri istehsalcilar onluguna daxildir Kaucuk sulfat Mixaylovsk kimyevi reaktivler zavodu Altay ximprom ve s Taxta salban kompleksi agac tedaruku ve mebel istehsalindan ibaretdir Yararli oduncaq tedarukunun illik hecmi 300 500 min m3 dir Mebel senayesi Altaymebel birliyi daha cox yerli telebati odeyir Yungul senaye Barnaulda yerlesen melanj ve pambiq parca toxuculugu kombinatlari ile temsil olunur Kend teserrufatiAltay diyarinda derman bitkilerinin toplanmasi Altay diyari olkenin serqinde kend teserrufati mehsullarinin en iri istehsalcilarindan biridir kend teserrufati umumi mehsulunun deyerine gore RF de 5 ci yerdedir 31 821 mln rubl 2002 Bitkicilik mehsullari deyer ifadesinde ustunluk teskil edir 54 Kend teserrufati torpaqlari sahesi 105 7 min km2 2002 Altay diyari sahesinin 65 3 i onlardan 63 e yaxini ekin saheleridir Ekin sahelerinin strukturu 2002 denli bitkiler 68 5 yem bitkileri 24 8 texniki bitkiler 4 9 kartof ve terevez 1 8 Altay diyari olkede esas bugda istehsalcilarindan biridir Diger taxil bitkilerinden yulaf ve arpa becerilir Altay diyari Sibirde gunebaxan soya ve seker cugunduru yetisdirilen yegane regiondur Gunebaxan qerb ve simal qerb hisselerde seker cugunduru diyarin daha rutubetli merkezi hisselerinde becerilir Altay diyari kartof ve ketan lifinin en boyuk istehsalcilarindan biridir Heyvandarliq diyarin butun erazisinde yayilmis dageteyi ve dagliq rayonlarda daha cox inkisaf etmisdir Heyvandarligin esas saheleri sudluk etlik maldarliq qoyunculuq ve donuzculuq hemcinin maralciliq ve ariciliqdir Dagliq rayonlarda yerlesen maldarliq teserrufatlari qiymetli derman xammali konservlesdirilmis maral buynuzu her il 6 tondan cox istehsal edir Maralciliq mehsullarinin esas hissesi Koreya Respublikasidir ve Cine ixrac edilir Gunebaxan deni ve toxumu esasen kend teserrufati teskilatlarinda muvafiq olaraq 84 0 ve 87 4 2002 kartof terevez etlik mal qara ve qus ehaliye mexsus teserrufatlarda muvafiq olaraq 98 6 88 4 ve 67 1 istehsal edilir Sud istehsalinda ehali teserrufatlari ve kend teserrufati teskilatlarinin payi texminen beraberdir Altay diyari su hovzelerinin baliqciliq teserrufati fondu umumi sahesi 112 min ha olan 2000 su obyektinden ibaretdir Diyarin su hovzelerinde yayilmis 38 baliq novunden cemi 12 novu ovlanir NeqliyyatFederal yol P256Barnaul avtomobil yolu Demiryollarinin uzunlugu 1803 km dir 2002 Novosibirsk Barnaul Semipalatinsk esas magistrali Sibir ve Orta Asiyani elaqelendirir En muhum demiryolu stansiyalari Barnaul Biysk Rubsovsk Altayskaya Novoaltaysk s Aleyskaya Aleysk s Regiondan federal ehemiyyetli iki yol kecir Barnaul Rubsovsk Semipalatinsk Qazaxistan ve Barnaul Rubsovsk Biysk Tasanta Cuysk trakti Daxili dasinmalarin esas hissesini avtomobil neqliyyati temin edir dageteyi rayonlarin cox hissesi ucun yegane neqliyyat novudur Ob Katun Biya caylarinda gemicilik inkisaf etmisdir su yollarinin uzunlugu 781 km dir esas cay limanlari Barnaul ve Biyskdir 292 km uzunlugunda 1 7 mlrd m3 il gucunde olan Novosibirsk Barnaul magistral qaz kemeri 2000 ci ilden istismardadir Barnaul beynelxalq Biysk ve Rubovskda aeroport var Medeniyyet muessiseleriAltay diyarinda 2689 medeniyyet ve incesenet muessisesi o cumleden 114 usaq musiqi ressamliq ve incesenet mektebleri 3 diyar ve 1168 kutlevi kitabxana 1334 klub muessisesi 1 umumrusiya 3 diyar ve 38 belediyye muzey ve sekil qalereyalari var Barnaulda V Y Siskov adina Altay diyar universal kitabxanasi 1888 Altay Diyarsunasliq muzeyi 1823 Altay Edebiyyati Inceseneti ve Medeniyyeti Tarixi Dovlet muzeyi Altay diyari Dovlet Incesenet muzeyi Rubtsovsk Mixaylovsk Pavlovsk ve Rodinoda sekil qalereyalari Srostki kendinde V M Suksinin veteninde federal ehemiyyetli tarix xatire muzey qorugu fealiyyet gosterir Kutlevi informasiya vasiteleri Altayskaya nedelya Altayskaya pravda Molodyoj Altaya Vecerni Barnaul Svobodni kurs Altay diyarinin iri qezetleridir Altay dovlet televiziyasi ile yanasi ATN Qorod Spektr ve b musteqil televiziyalar da fealiyyet gosterir SehiyyeAltay daglarinda 27 5 min carpayiliq 250 den artiq xestexana o cumleden 14 diyar 60 rayon 200 den cox poliklinika 1000 den cox feldser mama menteqesi ixtisaslasdirilmis merkezler kardioloji hepatoloji hematoloji proktoloji ortopediya uz cene cerrahiyyesi 2002 var 11 minden cox hekim 28 minden cox orta tibb iscisi calisir Kurortlari Belokurixa Lebyajye TurizmBelokurixa Kurortlari Belokurixa Lebyajye Belokurixa en boyuk dag xizek turizmi merkezlerindendir dag xizek idmani ve snoubord uzre beynelxalq yarislarin ve Rusiya cempionatlarinin kecirildiyi Blaqodat idman kompleksi Altay daglarinin menzereli landsafti turizmin inkisafina elverisli serait yaradir Aya golu etrafi ve Katun cayinin sol sahili kutlevi istirahet yerleridir Tesviri senetOlkenin qedim inceseneti Tunc ve Erken Demir dovrune aid tapintilarla keramika tunc nisanlar silah uzerine vurulan naxislar temsil olunur Orta esrler 8 12 incesenetine kimaklarin qedim xakaslarin ve diger turk dilli xalqlarin bedii senetleri kemerlerin at yeherlerinin tunc ve qizil suyuna salinmis naxisli hisseleri daxildir 19 cu esrde das uzerinde oyma seneti yuksek inkisaf seviyyesine catmisdi Boyuk Kolivan vazi 1828 43 Ressamlardan D I Kuznetsov ve A O Nikulinin yaradiciligi tesviri senetin inkisafinda muhum rol oynamisdir 1918 22 ci illerde Barnaulda Altay ressamlar cemiyyeti fealiyyet gostermisdir 20 ci esrin 2 ci yarisinda ressamlardan P Panarin A Seblanov H Korotkovun yaradiciligi diqqeti celb edir 2004 cu ilde Srostki kendinde V M Suksinin abidesi heykeltaras V M Klikov qoyulmusdur MusiqiAltay Dovlet Flarmoniyasi Enenevi musiqi medeniyyeti esasen rus kockunlerinin hemcinin cenub rayonlarinda yasayan kumadinlerin musiqisi ile temsil olunur Barnaulda Altay Dovlet Musiqili Komediya Teatri 1960 Altay diyari Dovlet Filarmoniyasinin simfonik orkestri 1954 rus xalq calgi aletlerinden ibaret Sibir Altay Dovlet Orkestri 1990 Altay diyari Musiqi Cemiyyeti hemcinin dovlet musiqi mektebleri Barnaulda 1956 Biyskde 1967 Rubsovskda 1969 fealiyyet gosterir TeatrBiysk Seher Dram Teatri sagda 18 ci esrin 2 ci yarisindan teatr seneti inkisaf etmisdir Barnaulda ilk heveskar kollektiv Teatr evi 1976 ci ilde teskil olunmusdur Pesekar truppalarin muntezem cixislari 1870 ci illerden baslanmisdir Biyskde 1887 ve Barnaulda 1890 dram seneti heveskarlari cemiyyetleri yaradilmisdir 1921 ci ilde Altay quberniyasinin pesekar kollektivlerinin birlesdirilmesi neticesinde ilk dovlet teatri yaranmisdir 1936 ci ilden Barnaul Dram Teatri 1937 ci ilden Altay Diyar Dram Teatri 1991 ci ilden V M Suksin adinadir Barnaulda usaq ve gencler ucun teatr 1958 Nagil kukla teatri 1963 Rubsovskda 1937 ve Biyskde 1943 dram teatrlari fealiyyet gosterir IstinadlarShahraj S M Alekseev S S Sobchak A A Konstitucionnoe soveshanie Rossijskoj Federacii phaile Konstituciya Rossijskoj Federacii rus Rossijskaya gazetaRossiya 1993 T 102 S 102 ISSN 1606 5484 1560 0823 Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi 25 cildde 1 ci cild A Argelander 25 000 nus Baki Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi Elmi Merkezi 2009 seh 391 393 ISBN 978 9952 441 02 4 RussiaOutdoors Puteshestviya po Rossii 2022 03 16 tarixinde Istifade tarixi 2009 06 13 RussiaOutdoors Puteshestviya po Rossii 2020 01 09 tarixinde Istifade tarixi 2009 06 13