Abxaziya rəsmi adı ilə Abxaziya Respublikası Cənubi Qafqazda Qara dənizin şərq sahilində şərqi Avropa ilə Qərbi Asiyanın

Abxaziya, rəsmi adı ilə Abxaziya Respublikası — Cənubi Qafqazda, Qara dənizin şərq sahilində, Şərqi Avropa ilə Qərbi Asiyanın kəsişməsində qismən tanınan dövlət. 8.665 kvadrat kilometr (3.346 kvadrat mil) ərazini əhatə edir və təxminən 245.000 əhalisi var. Paytaxtı və ən böyük şəhəri Suxumidir.

Abxaziya

Abxaziya Respublikası
abx. Аԥсны Аҳәынҭқарра
Apsnı Axəıntkarra
rus. Республика Абхазия

Respublika Abxaziya


Bayraq	Gerb

Himn:

Аиааира
Aiaaira
"Zəfər"

Tarixi

• Abxaziya SSR

31 mart 1921

• Abxaziya MSSR

19 fevral 1931

• Suverenlik bəyannaməsi

25 avqust 1990

• Müstəqillik bəyannaməsi

23 iyul 1992

• Dövlət müstəqilliyi aktı

12 oktyabr 1999

Paytaxt

Suxumi

İdarəetmə forması

Unitar prezidentli respublika

Sahəsi

• Ümumi

8.664,59 km²

Əhalisi

• Əhali

244.236 nəfər (180-ci)

• Siyahıyaalma (2011)

240.705 nəf.

• Sıxlıq

28,2 nəf./km² (160-cı)

ÜDM (nominal)

• Ümumi (2020)

439,6 milyon dollar

• Adambaşına

1.795 dollar

Demonim

abxaz, abxaziyalı

Saat qurşaqları

Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Abxaziyanın siyasi statusu Abxaz-Gürcüstan münaqişəsinin və Gürcüstan-Rusiya münasibətlərinin mərkəzi məsələsidir. Abxaziya Rusiya, Venesuela, Nikaraqua, Nauru və Suriya tərəfindən müstəqil dövlət kimi tanınsa da, Gürcüstan hökuməti və demək olar ki, bütün Birləşmiş Millətlər Təşkilatına üzv dövlətlər Abxaziyanı Gürcüstanın suveren ərazisi hesab edirlər. Abxaziya ərazisi üzərində effektiv nəzarəti olmayan Gürcüstan mühacirətdə olan Abxaziya hökumətini saxlayır.

1980-ci illərin sonlarında SSRİ dağılmağa başlayanda bölgə Gürcüstan SSR-in tərkibində muxtariyyətə malik idi. Bölgənin titullu etnik mənsubiyyəti olan abxazlarla o dövrün ən böyük tək etnik qrup olan gürcülər arasında qaynayan etnik gərginlik 1992-1993-cü illərdə Gürcüstanın Abxaziyanın əksər hissəsi üzərində nəzarəti itirməsi və Abxaziyadan gürcülərin etnik təmizlənməsi ilə nəticələnən Abxaziya müharibəsi ilə yekunlaşdı.

1994-cü ildə əldə edilmiş atəşkəs razılaşmasına və illərdir davam edən danışıqlara baxmayaraq, mübahisə hələ də həll olunmamış qalır. BMT-nin Müşahidə Missiyasının və Rusiyanın rəhbərlik etdiyi Müstəqil Dövlətlər Birliyinin sülhməramlı qüvvələrinin uzunmüddətli mövcudluğu bir neçə dəfə zorakılığın alovlanmasının qarşısını ala bilmədi. 2008-ci ilin avqustunda abxaz və rus qüvvələri Gürcüstan qüvvələrinə qarşı müharibə apardılar və bu, Abxaziyanın Rusiya tərəfindən rəsmi tanınmasına, 1994-cü ildə imzalanmış atəşkəs sazişinin ləğvinə və BMT missiyasının dayandırılmasına səbəb oldu. 28 avqust 2008-ci ildə Gürcüstan parlamenti Abxaziyanı Rusiyanın işğalı altında olan ərazi elan etdi və bu mövqe BMT-yə üzv olan dövlətlərin əksəriyyəti tərəfindən paylaşıldı.

Etimologiya

Abxaziyada yerli sakinlər öz vətənlərini Аԥсны (Apsnı) adlandırırlar. Bu, xalq arasında "ruhun ölkəsi/yurdu" kimi etimologiya edilir, lakin hərfi mənada "fanilər (ölümlülər) ölkəsi" deməkdir. Çox güman ki, ilk dəfə VII əsrdə erməni mətnində Psin(oun) kimi görünüb, bu ola bilsin ki, qədim istinad edir. "Apxazeti" ifadəsinə ilk dəfə gürcü salnaməsində rast gəlinmişdir. Meqrel mənşəli "Apxa" arxa və ya çiyin mənasını verən Abxaziya adının yaranmasına səbəb olmuşdur. Bu ad Gürcüstan çarlığının tərkibində Abasgiya və bütün Qərbi Gürcüstanı ifadə etmək üçün istifadə edilmişdir. İlkin müsəlman mənbələrində "Abxaziya" ifadəsi ümumiyyətlə Gürcüstan mənasında işlədilirdi.Rus dilində olan Абхазия (Abxaziya) gürcü dilində olan აფხაზეთი (Apxazeti) sözündən uyğunlaşdırılmışdır. Abxaziyanın əksər dillərdə adı birbaşa rus dilindən götürülüb.

Tarixi

Əsas məqalə: Abxaziya tarixi

Qədim dövr

Eramızdan əvvəl IX-VI əsrlər arasında müasir Abxaziya ərazisi qədim Gürcüstan krallığı Kolxidanın bir hissəsi idi. Təxminən eramızdan əvvəl VI əsrdə yunanlar indiki Abxaziyanın Qara dəniz sahillərində, xüsusən Pitiunt və Dioskuriyada ticarət koloniyaları yaratdılar.

Klassik müəlliflər bölgədə yaşayan müxtəlif xalqları və onların danışdıqları çoxlu dilləri təsvir edirdilər., Plini və Strabon Qara dənizin şərq sahilində, müasir Abxaziya ərazisində Abazq və xalqları haqqında məlumat vermişlər. Bu bölgə sonradan eramızdan əvvəl 63-cü ildə tərkibinə qatıldı.

Roma və Bizans imperiyalarının tərkibində

Roma imperiyası eramızın I əsrində Lazikanı fəth etd; buna baxmayaraq romalılar Abxaziyanın hinterlandında çox az nəzarət edirdilər. Arriana görə, Abazq və Apsil xalqları nominal Roma təbəələri idilər və Dioskuriyada kiçik bir Roma zastavası var idi. IV əsrdən sonra Lazika müəyyən qədər müstəqillik qazandı, lakin Bizans imperiyasının təsir dairəsində qaldı. Anakopiya knyazlığın paytaxtı idi. Ölkə əsasən xristian idi, arxiyepiskop yeri Pityusda idi. Abxaziya bölgəsinin əhalisinin xristianlığı qəbul etdiyi dəqiq vaxt müəyyən edilməsə də, məlumdur ki, Pityus mitropoliti Stratofil 325-ci ildə Birinci Nikeya Kilsə Məclisində iştirak etmişdir. Şərq ənənəsinə görə, Abxaziyaya missioner səfərinə gələrək orada öldü və dəfn edildi.

Təxminən eramızın VI əsrinin ortalarında bizanslılar və qonşu Sasanilər Abxaziya üzərində hökmranlıq uğrunda 20 il mübarizə apardılar, bu münaqişə tarixdə kimi yadda qaldı. 550-ci ildə Lazika müharibəsi zamanı abazqlar Şərqi Roma (Bizans) imperiyasına qarşı üsyana qalxaraq Sasanilərə kğmək üçün müraciət etdilər. Buna baxmayaraq, general isə abazqların üsyanını yatırtdı.

II Mərvanın başçılıq etdiyi ərəblərin Abazgiyaya hücumu 736-cı ildə tərəfindən laz və iber müttəfiqləri ilə birlikdə dəf edildi. Daha sonra I Leon qızı və varisi ilə evləndi, 770-ci illərdə Lazikanı əldə etmək üçün bu sülalə birliyindən istifadə etdi. Ehtimal ki, Lazikanın (gürcü mənbələrində Eqrisi) varisi hesab edilən bu yeni dövlət bəzi müasir gürcü və erməni salnamələrində (məsələn, Leonti Mrovelinin "Gürcü krallarının tərcümeyi-halı" və "Ermənistan tarixi") Eqrisi kimi xatırlanmağa davam etmişdir.

Gürcüstan sferasında

Ərəb xilafətinə qarşı uğurlu müdafiə və şərqdə yeni ərazi qazanmaları Abazq şahzadələrinə Bizans imperiyasından daha çox muxtariyyət tələb etmək üçün kifayət qədər güc verdi. Təxminən 778-ci ilə yaxın knyaz II Leon xəzərlərin köməyi ilə Bizans imperiyasından müstəqilliyini elan etdi və iqamətgahını Kutaisiyə köçürdü. Bu dövrdə gürcü dili savad və mədəniyyət dili kimi yunan dilini əvəz etdi.

Qərbi Gürcüstan Abxaziya çarlığı 850-950-ci illər arasında çiçəkləndi və bu, Abxaziya və Şərqi Gürcü dövlətlərinin X əsrin sonu və XI əsrin əvvəllərində kral III Baqratın idarə etdiyi vahid gürcü monarxiyası altında birləşməsi ilə başa çatdı.

XII əsrdə kral IV David Otaqonu Abxaziyanın təyin etdi və o, sonralar Şervaşidze sülaləsinin (həmçinin Çaçba kimi tanınır) banisi oldu.

1240-cı illərdə monqollar Gürcüstanı səkkiz hərbi-inzibati sektora (tümənlərə) böldülər. Müasir Abxaziyanın ərazisi Tsotne Dadianinin idarə etdiyi tümənin bir hissəsini təşkil edirdi.

Osmanlı hökmranlığı

16-cı əsrdə Gürcüstan çarlığının kiçik çarlıqlara və knyazlıqlara parçalanmasından sonra Şervaşidzelər sülaləsi tərəfindən idarə olunan Abxaziya knyazlığı (nominal olaraq İmereti çarlığının vassalı) yarandı. 1570-ci illərdən Osmanlı donanması Suxumi qalasını işğal etdikdən sonra Abxaziya Osmanlı imperiyası və islam dininin təsiri altına düşdü. Osmanlı hakimiyyəti dövründə abxaz elitasının əksəriyyəti islamı qəbul etdi. Knyazlıq müəyyən dərəcədə muxtariyyətini saxladı.

Abxaziya 1801-ci ildə Rusiya imperiyasından müdafiə istədi, lakin 1810-cu ildə ruslar tərəfindən "muxtar knyazlıq" elan edildi. Daha sonra Rusiya 1864-cü ildə Abxaziyanı ilhaq etdi və ruslar müsəlman abxazları Osmanlı ərazilərinə sürgün etdikdən sonra abxazların müqaviməti yatırıldı.

Rusiya imperiyasının tərkibində

XIX əsrin əvvəllərində, ruslar və osmanlılar bölgəyə nəzarət etmək üçün mübarizə apararkən, Abxaziya hökmdarları dini ayrı-seçkilikdən irəli-geri hərəkət etdilər. Rusiya ilə münasibətlərə girmək üçün ilk cəhdi 1803-cü ildə, Şərqi Gürcüstanın genişlənən çar imperiyasına birləşdirilməsindən (1801) az sonra etdi. Lakin 1808-ci il mayın 2-də oğlu tərəfindən öldürüldükdən sonra qısa müddət ərzində osmanlıyönümlü mövqe üstünlük təşkil etdi. 2 iyul 1810-cu ildə Suxum-Kaleyə hücum etdi və Aslan-bəyi rəqib qardaşı, xristianlığı qəbul etmiş və Corc adını daşıyan (1810-1821) ilə əvəz etdi. Abxaziya 1810-cu ildə muxtar knyazlıq kimi Rusiya imperiyasına qoşuldu. Buna baxmayaraq, Corcun hakimiyyəti məhdud idi və bir çox dağ bölgələri əvvəlki kimi müstəqil idi.Növbəti Rusiya-Osmanlı müharibəsi Rusiyanın mövqelərini güclü şəkildə gücləndirdi, bu da Abxaziya elitasının, əsasən də dini bölünmələrə görə daha da parçalanmasına səbəb oldu. Krım müharibəsi (1853-1856) zamanı rus qoşunları Abxaziyanı boşaltmalı oldu və knyaz Mixail (1822-1864) görünür ki, Osmanlılara keçdi.

Sonralar rusların iştirakı gücləndi və Qərbi Qafqazın dağlıq əraziləri nəhayət 1864-cü ildə Rusiyaya tabe oldu. Bu bəlalı bölgədə rusiyapərəst "bufer zona" kimi fəaliyyət göstərən Abxaziyanın muxtariyyəti artıq çar hökumətinə lazım deyildi və Şervaşidzenin hakimiyyətinə son qoyuldu; 1864-cü ilin noyabrında knyaz Mixail öz hüquqlarından imtina edib Voronejdə məskunlaşmağa məcbur oldu. Həmin ilin sonunda Abxaziya 1883-cü ildə Kutaisi quberniyasının bir hissəsi kimi okruqa (dairə) çevrilən Suxum-Kalenin xüsusi hərbi vilayəti kimi Rusiya imperiyasının tərkibinə daxil edildi.

Rusiya İmperator Ordusunda abxaz və gürcü generalları, XIX əsr

Bölgənin böyük əraziləri yaşayışsız qaldı və bir çox ermənilər, gürcülər, ruslar və başqaları sonradan Abxaziyaya köçərək boşaldılmış ərazilərin çoxunu köçürdülər. Bəzi gürcü tarixçiləri iddia edirlər ki, gürcü tayfaları (svanlar və meqrellər) Abxaziyada Kolxida çarlığı dövründən məskunlaşıblar.

Rusiya hakimiyyətinin rəsmi qərarı ilə Abxaziya və Samurzakano sakinləri rus dilində təhsil almalı və dua etməli idilər. 1878-ci il kütləvi deportasiyasından sonra abxazlar azlıqda qaldılar, onlara rəsmi olaraq "günahkar adamlar" damğası vurdular və onların ruslaşdırmaya ciddi müqavimət göstərə biləcək lideri yox idi. Britaniyalı alpinist (Qafqaza ekspedisiyaya rəhbərlik edən və Kazbek dağına ilk qalxmış şəxs) 1892-ci ildə nəşr olunmuş "Qafqazın kəşfiyyatı" kitabında "Abxaziyanın tənhalığı" adlı hərəkətli fəsildə Abxaziyanın tərk edilmiş ərazilərini təsvir etmişdir.

17 mart 1898-ci ildə Gürcüstan-İmereti Rus Pravoslav Kilsəsinin sinodal şöbəsi 2771 saylı əmri ilə Suxumi rayonunun kilsə məktəblərində və kilsələrində gürcü dilində tədris və dini ayinlərin aparılmasını yenidən qadağan etdi. Bunun ardınca Abxaziya və Samurzakano gürcü əhalisinin kütləvi etirazları baş verdi və bu barədə xəbər Rusiya imperatoruna çatdı. 1898-ci il sentyabrın 3-də Müqəddəs Sinod 4880 nömrəli əmr verdi ki, miqrellər, yəni gürcülər olduğu kilsələr həm kilsə ibadətləri, həm də kilsə təhsili gürcü dilindən, Abxaziya kilsələri isə qədim slavyan dilindən istifadə etsinlər. Suxumi rayonunda bu əmr 42 kilsədən yalnız üçündə həyata keçirildi. Rusiya hakimiyyətindən kilsə xidmətlərində və təhsildə abxaz və gürcü dillərinin tətbiqini tələb etmişdir. Rəsmi cavabda Tedo Saxokia və onun Abxaziyada fəaliyyət göstərən "Gürcüstan Partiyası" liderlərinə qarşı cinayət işi açıldı.

SSRİ tərkibində

Əsas məqalələr: Abxaziya Sovet Sosialist Respublikası və Abxaziya Muxtar Sovet Sosialist Respublikası

Gürcüstan SSR-in tərkibində Abxaziya MSSR-i göstərən Sovet Qafqazının xəritəsi (1957–91)

1917-ci il Rusiya inqilabı 1918-ci ildə müstəqil Gürcüstanın yaranmasına səbəb oldu. 1918-ci ildə bolşeviklərin dəstəklədiyi kəndli üsyanı və türk ekspedisiyası məğlub edildikdən və 1921-ci il Gürcüstan konstitusiyası Abxaziyaya muxtariyyət verdikdən sonra Abxaziya Gürcüstanın tərkibində qaldı.

1921-ci ildə Bolşevik Qırmızı Ordusu Gürcüstanı işğal etdi və onun qısamüddətli müstəqilliyinə son qoydu. Abxaziya Gürcüstan SSR ilə əlaqəli birmənalı olmayan müqaviləli respublika statusu ilə Sosialist Sovet Respublikası (Abxaziya SSR) elan edildi. 1931-ci ildə İosif Stalin onu Gürcüstan SSR tərkibində muxtar respublika (Abxaziya Muxtar Sovet Sosialist Respublikası və ya qısaca Abxaziya MSSR) etdi. Nominal muxtariyyətinə baxmayaraq, o, mərkəzi Sovet hakimiyyətinin güclü birbaşa rəhbərliyinə məruz qalmışdı. Stalinin və Beriyanın hakimiyyəti dövründə abxaz məktəbləri bağlandı və abxaz uşaqları gürcü dilində təhsil almaları məcburi edildi. Abxaz dilində materialların nəşri azaldı və nəticədə tamamilə dayandırıldı; 1945/46-cı illərdə abxaz məktəbləri bağlandı.1937-38-ci illər repressiyalarında hakim elita abxazlardan təmizləndi və 1952-ci ilə qədər 228 yüksək səviyyəli partiya və hökumət məmurlarının və müəssisə rəhbərlərinin 80%-dən çoxu etnik gürcülər idi; bu mövqelərdə 34 abxaz, 7 rus və 3 erməni qaldı. lideri Abxaziyanın gürcüləşdirilməsini dəstəklədi. Gürcüstan SSR-in qalan hissəsindən kəndli təsərrüfatları Abxaziyaya köçürüldü.

Stalinin ölümündən və Beriyanın edamından sonra repressiya siyasəti yumşaldıldı və respublikanın idarə olunmasında abxazlara daha çox rol verildi. Əksər kiçik muxtar respublikalarda olduğu kimi, Sovet hökuməti mədəniyyətin və xüsusən də ədəbiyyatın inkişafına kömək edirdi. Abxaziya MSSR SSRİ-də yeganə muxtar respublika idi ki, onun konstitusiyasında titul millətin dili (bu halda abxaz dili) rəsmi dillərdən biri kimi təsdiq edilmişdir.

Postsovet Gürcüstan

Əsas məqalə: Gürcü-abxaz münaqişəsi

1980-ci illərin sonunda Sovet İttifaqı dağılmağa başlayanda Gürcüstanın müstəqillik əldə etməsi ilə bağlı abxazlarla gürcülər arasında etnik gərginlik artdı. Bir çox abxazlar buna qarşı çıxdılar, müstəqil Gürcüstanın onların muxtariyyətlərinin ləğvinə səbəb olacağından qorxdular və əvəzində Abxaziyanın ayrıca sovet respublikası kimi yaradılmasını müdafiə etdilər. Yenidənqurmanın başlaması ilə abxaz millətçilərinin gündəmi daha radikal və eksklüziv oldu. 1988-ci ildə onlar Abxaziyanın keçmiş İttifaq respublikası statusunun bərpasını tələb etməyə başladılar, çünki Abxaziyanın başqa bir İttifaq respublikasına tabe olması onların inkişafı üçün kifayət qədər təminat vermirdi. Onlar öz xahişlərini 1931-ci ildə Abxaziyanın suverenliyi məhdudlaşdırılan zaman pozulan millətlərin öz müqəddəratını təyinetmə hüququ ilə bağlı Leninist ənənəyə istinad etməklə əsaslandırdılar. 1988-ci ilin iyununda sovet lideri Mixail Qorbaçova abxazların fərqliliyini müdafiə edən manifest ( kimi tanınır) göndərildi.

Gürcü-abxaz mübahisəsi 1989-cu il iyulun 16-da Suxumidə iğtişaşa çevrildi. Çoxlu sayda gürcü abxaz universitetinə deyil, gürcü universitetinə daxil olmaq istəyərkən həlak oldu və ya yaralandı. Bir neçə günlük zorakılıqdan sonra sovet qoşunları şəhərdə asayişi bərpa etdilər.

1990-cı ilin martında Gürcüstan sovet hökumətinin 1921-ci ildən bağladığı müqavilələri birtərəfli qaydada ləğv edərək öz suverenliyini elan etdi və bununla da müstəqilliyə yaxınlaşdı. Gürcüstan Respublikası 1991-ci il martın 17-də Qorbaçovun elan etdiyi Sovet İttifaqının yenilənməsi ilə bağlı boykot etdi; lakin Abxaziya əhalisinin 52,3%-i (etnik qeyri-gürcü əhalinin demək olar ki, hamısı) referendumda iştirak etmiş və böyük səs çoxluğu ilə (98,6%) İttifaqın saxlanmasına səs vermişdir. Abxaziyadakı etnik qeyri-gürcülərin əksəriyyəti daha sonra Gürcüstan əhalisinin böyük əksəriyyətinin dəstəklədiyi 31 martda Gürcüstanın müstəqilliyi ilə bağlı referendumu boykot etdilər. Bir neçə həftə ərzində Gürcüstan 9 aprel 1991-ci ildə keçmiş sovet dissidenti Zviad Qamsaxurdiyanın dövründə müstəqilliyini elan etdi. Qamsaxurdiyanın rəhbərliyi altında Abxaziyada vəziyyət nisbətən sakit idi və tezliklə abxaz və gürcü fraksiyaları arasında hakimiyyətin bölüşdürülməsi haqqında razılaşma əldə edildi və bu, abxaziyalara yerli qanunvericilik orqanında müəyyən dərəcədə həddindən artıq nümayəndəlik imkanı verdi.

Qamsaxurdiyanın hakimiyyəti tezliklə Tenqiz Kitovaninin komandanlığı altında silahlı müxalifət qrupları tərəfindən etiraz edildi və onu 1992-ci ilin yanvarında hərbi çevrilişlə ölkədən qaçmağa məcbur etdi. Keçmiş sovet xarici işlər naziri və SSRİ-nin parçalanmasının memarı Eduard Şevardnadze qatı gürcü millətçilərinin üstünlük təşkil etdiyi hökuməti miras alaraq ölkənin dövlət başçısı oldu.

21 fevral 1992-ci ildə Gürcüstanın hakim hərbi şurası sovet dövründən qalma konstitusiyanı ləğv etdiyini və Gürcüstan Demokratik Respublikasının 1921-ci il Konstitusiyasını bərpa etdiyini elan etdi. 1921-ci il konstitusiyasında regionun muxtariyyəti haqqında müddəa olsa da, bir çox abxaz bunu öz muxtariyyətlərinin ləğvi kimi şərh edirdi. 23 iyul 1992-ci ildə respublikanın Ali Şurasındakı Abxaz fraksiyası Gürcüstandan effektiv müstəqillik elan etdi, baxmayaraq ki, sessiya etnik gürcü deputatlar tərəfindən boykot edildi və jest heç bir başqa ölkə tərəfindən tanınmadı. The Abkhaz leadership launched a campaign of ousting Georgian officials from their offices, a process which was accompanied by violence. Həmin ərəfələrdə abxaz lideri Rusiyanın sərt siyasətçiləri və hərbi elitası ilə əlaqələrini gücləndirdi və Gürcüstanla müharibəyə hazır olduğunu bəyan etdi.

Abxaziyada müharibə

Əsas məqalə: Abxaziyada müharibə (1992–1993)

Gürcüstan vətəndaş müharibəsi və 1993-cü ilin avqust-oktyabr aylarında Abxaziyada müharibə

1992-ci ilin avqustunda Gürcüstan hökuməti Qamsaxurdiyanın tərəfdarlarını Gürcüstanın daxili işlər nazirini oğurlamaqda və Abxaziyada əsir saxlamaqda ittiham etdi. Gürcüstan hökuməti guya asayişi bərpa etmək üçün bölgəyə 3000 əsgər göndərib. Abxazlar o zaman nisbətən silahsız idilər və gürcü qoşunları nisbətən az müqavimət göstərərək Suxumiyə yürüş edə bildilər və daha sonra etnik əsaslı talan, qarət, hücum və qətllərlə məşğul oldular. Abxaz birləşmələri Qudautaya və Tkvarçeliyə çəkilməyə məcbur oldular.

Abxazların hərbi məğlubiyyəti Şimali Qafqazda bir sıra hərəkatları, o cümlədən çərkəzlər, abazinlər, çeçenlər, kazaklar, osetinlər və yüzlərlə elementləri birləşdirən özünü tərəfindən düşmən cavabı ilə qarşılandı. Onlar Gürcüstan hökumətinə qarşı döyüşmək üçün abxaz separatçılarının tərəfinə keçdilər. Sentyabrda abxaz və Şimali Qafqaz hərbi birləşmələri atəşkəsi pozduqdan sonra Qaqraya qarşı böyük hücuma keçdilər və bu, gürcü qüvvələrini respublikanın geniş ərazilərindən çıxardı. Şevardnadze hökuməti Rusiyanı "öz doğma ərazisini və Gürcüstan-Rusiya sərhəd torpaqlarını Gürcüstandan qoparmaq" məqsədi ilə üsyançılara gizli hərbi dəstək verməkdə ittiham etmişdir. 1992-ci il üsyançıların Suxumidən şimal-qərbdə Abxaziyanın çox hissəsini nəzarətdə saxlaması ilə başa çatdı.

1993-cü ilin iyuluna qədər abxaz separatçıları gürcülərin nəzarətində olan Suxumiyə uğursuz hücuma başladılar. Şevardnadzenin tələyə düşdüyü paytaxtı mühasirəyə aldılar və güclü atəşə tutdular. Müharibə edən tərəflər iyulun sonunda Soçidə Rusiyanın vasitəçiliyi ilə atəşkəsə razılaşdılar. Lakin 1993-cü il sentyabrın 16-da atəşkəs yenidən pozuldu. Abxaziya qüvvələri Abxaziyadan kənardan silahlı dəstək alaraq Suxumi və Oçamçiraya hücuma keçdilər. BMT Təhlükəsizlik Şurasının hərbi əməliyyatları dərhal dayandırmağa çağırışına və Abxaziya tərəfinin atəşkəsi pozmasını pisləməsinə baxmayaraq, döyüşlər davam edirdi. On gün davam edən şiddətli döyüşlərdən sonra Suxumi 27 sentyabr 1993-cü ildə Abxaziya qüvvələri tərəfindən tutuldu. Şevardnadze nə olursa olsun şəhərdə qalacağına söz verdikdən sonra ölümdən çətinliklə xilas oldu. Lakin separatçı snayperlər onun qaldığı oteli atəşə tutanda o, fikrini dəyişib qaçmaq qərarına gəldi. Abxaz, Şimali Qafqaz yaraqlıları və onların müttəfiqləri Suxumi qırğını adlandırılan bu hadisədə şəhərdə qalan etnik gürcülərə qarşı çoxsaylı vəhşiliklər törətdilər. Kütləvi qətllər və dağıntılar iki həftə davam etdi, minlərlə insan öldü və itkin düşdü.

Gürcüstan hökuməti ikinci təhlükə ilə üzləşdiyi üçün abxaz qüvvələri qısa müddətdə Abxaziyanın qalan hissəsini zəbt etdi. Şərqi Abxaziyanın yalnız kiçik bir bölgəsi, gürcülərin nəzarəti altında qaldı (2008-ci ilə qədər).

Müharibə zamanı hər iki tərəfdə insan hüquqlarının kobud şəkildə pozulduğu bildirildi. Gürcü qoşunları müharibənin birinci mərhələsində "abxaz əhalisini terror etmək, qarət etmək və evlərindən qovmaq məqsədilə" qarət və qətllər törətməkdə ittiham olunmuşdur, Gürcüstan isə Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatının (ATƏT) Budapeşt (1994), Lissabon (1996) və İstanbulda (1999) Zirvə toplantıları tərəfindən də tanınan Abxaziyadakı gürcülərin etnik təmizləməsində abxaz qüvvələrini və onların müttəfiqlərini günahlandırmışdır.

Gürcülərə qarşı etnik təmizləmə

Əsas məqalə: Abxaziyada gürcülərə qarşı etnik təmizləmə

2005-ci ildə Abxaziyada etnik təmizləmənin 12-ci ildönümündə Tbilisidə keçirilən anım sərgisi

1992-ci il müharibəsindən əvvəl Abxaziya əhalisinin təxminən yarısını gürcülər, əhalinin beşdə birindən azını isə abxazlar təşkil edirdi. Müharibə davam etdikcə, öz evlərini tərk etmək istəməyən yüz minlərlə etnik gürcü ilə qarşılaşan abxaz separatçıları Abxaziyadakı gürcü etnik əhalisini qovmaq və məhv etmək üçün etnik təmizləmə prosesini həyata keçirdilər. Təxminən 5000 nəfər öldürüldü, 400 nəfər itkin düşdü və 250.000-ə qədər etnik gürcü öz evlərindən qovuldu. (ICG) məlumatına görə, 2006-cı ilə qədər 200.000-dən bir qədər çox gürcü Gürcüstanda məcburi köçkün olaraq qalmışdır.

Etnik təmizləmə kampaniyasına Abxaziyada yaşayan ruslar, ermənilər, yunanlar, abxazlar və digər azsaylı etnik qruplar da daxildir. Etnik gürcülərə məxsus 20 mindən çox ev dağıdılıb. Yüzlərlə məktəb, uşaq bağçası, kilsə, xəstəxana, tarixi abidələr talan edilərək dağıdılıb. Etnik təmizləmə və kütləvi qovulma prosesindən sonra Abxaziyanın əhalisi 1989-cu ildəki 525.000 nəfərdən 216.000 nəfərə endirildi.

Təxminən 250.000 gürcü qaçqınından 60.000-ə yaxını sonradan 1994-1998-ci illər arasında Abxaziyanın qayıtdı, lakin 1998-ci ildə Qali rayonunda döyüşlər bərpa olunduqdan sonra on minlərlə insan yenidən didərgin düşdü. Buna baxmayaraq, 1998-ci ildən bəri 40,000-dən 60,000-ə qədər qaçqın, o cümlədən atəşkəs xətti ilə hər gün gedənlər və kənd təsərrüfatı dövrlərinə uyğun olaraq mövsümi miqrasiya edənlər də daxil olmaqla, Qali rayonuna qayıtmışdır. Qali rayonunun gürcülərin məskunlaşdığı ərazilərdə insan hüquqlarının vəziyyəti bir müddət qeyri-müəyyən olaraq qaldı. Qali rayonunun əsas məmurları faktiki olaraq bütün etnik abxazlardır, baxmayaraq ki, onların yardımçı heyəti etnik gürcülərdir.

Müharibədən sonrakı dövr

Paradda respublikanın bayraqlarını daşıyan abxazlar

2004-cü il oktyabrın 3-də Abxaziyada prezident seçkiləri keçirildi. Rusiya istefada olan separatçı prezident dəstəklədiyi baş nazir dəstəklədi. Rusiya prezidenti Vladimir Putinin onun kimi KQB məmuru kimi çalışmış Xacimba ilə birlikdə posterləri Suxumidə hər yerdə idi. Rusiya parlamentinin deputatları və Dövlət Dumasının deputatı və məşhur müğənni İosif Kobson başda olmaqla rus müğənniləri Abxaziyaya gələrək Xacimba üçün kampaniya aparırdılar.

Lakin Raul Xacimba seçkilərdə Sergey Baqapşa uduzdu. Respublikada yaranmış gərgin vəziyyət Ali Məhkəmənin seçkilərin nəticələrini ləğv etməsinə səbəb oldu. Bundan sonra Baqapşın prezidentliyə namizəd, Xadjimbanın isə vitse-prezidentliyə namizəd olması ilə keçmiş rəqiblər arasında birgə seçkilərdə iştirak etmək barədə razılıq əldə edildi. Onlar yeni seçkilərdə 90%-dən çox səs topladılar.

2006-cı ilin iyulunda gürcü qüvvələri gürcülərin məskunlaşdığı Kodori dərəsinin üsyankar administratoru qarşı uğurlu polis əməliyyatına başladı. Kvitsiani Gürcüstanın əvvəlki prezidenti Eduard Şevardnadze tərəfindən təyin edilmişdi və Qızılgül inqilabından sonra Şevardnadzenin yerinə keçmiş prezident Mixeil Saakaşvilinin səlahiyyətlərini tanımaqdan imtina etmişdi. Kvitsiani gürcü polisi tərəfindən ələ keçirilmədən xilas olsa da, Kodori dərəsi Tbilisidə mərkəzi hökumətin nəzarətinə qaytarıldı.

Müharibədən sonrakı illərdə də sporadik zorakılıq aktları davam etdi. Rusiya sülhməramlılarının Abxaziyadakı sülhməramlı statusuna baxmayaraq, gürcü rəsmiləri mütəmadi olaraq iddia edirdilər ki, rus sülhməramlıları abxaz üsyançılarına silah və maliyyə dəstəyi verməklə zorakılığa sövq edir. Rusiyanın Abxaziyaya dəstəyi rus rublunun faktiki valyutaya çevrilməsi və Rusiyanın Abxaziya əhalisinə pasport verməyə başlaması ilə daha qabarıq oldu. Gürcüstan həmçinin Rusiyanı Kodori dərəsində gürcülərin nəzarətində olan şəhərlərə hücum etmək üçün vertolyotlar göndərərək hava məkanını pozmaqda ittiham edib. 2008-ci ilin aprelində Abxaziya da daxil olmaqla Gürcüstanın hava məkanına girişi qadağan edilmiş Rusiyanın MiQ təyyarəsi gürcü PUA-sını vurdu.

2006-cı ildə Abxaziyanın Pisunda şəhərində dənizkənarı

9 avqust 2008-ci ildə Abxaziya qüvvələri Kodori dərəsində gürcü qüvvələrini atəşə tutdu. Bu insident Rusiyanın Gürcüstanın hücumuna məruz qalan osetin separatçılarını dəstəkləmək qərarına gəldiyi 2008-ci ildə Cənubi Osetiya müharibəsinə təsadüf etdi. Münaqişə Rusiya Federasiyası ilə Gürcüstan Respublikası arasında genişmiqyaslı müharibəyə çevrildi. 10 avqust 2008-ci ildə təxminən 9.000 rus əsgəri guya respublikadakı rus sülhməramlılarını gücləndirmək üçün Abxaziyaya daxil oldu. 1000-ə yaxın abxaz əsgəri Abxaziya daxilində qalan gürcü qüvvələrini Yuxarı Kodori dərəsində qovmaq üçün hərəkətə keçdi. Avqustun 12-də gürcü qüvvələri və mülki əhali Gürcüstan hökumətinin nəzarəti altında olan Abxaziyanın son hissəsini boşaltdılar. Rusiya Abxaziyanın müstəqilliyini 26 avqust 2008-ci ildə tanıdı. Bunun ardınca 1994-cü il atəşkəs sazişinin ləğv edildi və BMT və ATƏT-in monitorinq missiyalarına xitam verildi. 2008-ci il avqustun 28-də Gürcüstan parlamenti Abxaziyanın Rusiya tərəfindən işğal olunmuş ərazisi elan edilməsi haqqında qərar qəbul etdi.

Müstəqillik Rusiya tərəfindən tanındığından, Abxaziya hökuməti ilə Rusiya Federasiyası arasında bir sıra əsas dövlət aktivlərini icarəyə verən və ya satan və sərhədlərə nəzarətdən imtina edən bir sıra mübahisəli müqavilələr bağlandı. 2009-cu ilin mayında bir neçə müxalifət partiyası və müharibə veteran qrupları bu sazişlərə etiraz edərək, onların dövlət suverenliyinə xələl gətirdiyindən və bir müstəmləkəçi dövləti (Gürcüstan) digəri ilə (Rusiya) dəyişdirmək riski altında olduğundan şikayətləndi. Vitse-prezident Raul Xacimba mayın 28-də müxalifətin səsləndirdiyi tənqidlərlə razılaşdığını deyərək istefa verdi. Daha sonra müxalifət partiyalarının konfransı 2009-cu ilin dekabrında Abxaziyada keçirilən prezident seçkilərində Sergey Baqapşın qalib gəldiyi prezident seçkilərində Raul Xacimbanın namizədliyini irəli sürdü.

2014-cü ildən bəri siyasi irəliləyişlər

Əsas məqalə:

2014-cü ilin yazında müxalifət prezident Aleksandr Ankvaba hökuməti istefaya göndərmək və köklü islahatlar aparmaq üçün ultimatum təqdim etdi. 27 may 2014-cü il tarixində Suxuminin mərkəzində abxaz müxalifətinin 10.000 tərəfdarı kütləvi nümayişə toplaşdı. Elə həmin gün Ankvabın Suxumidəki qərargahı Raul Xacimbanın başçılıq etdiyi müxalifət qrupları tərəfindən basqın edildi və onu Qudautaya qaçmağa məcbur etdilər. Müxalifət etirazların yoxsulluqdan qaynaqlandığını iddia etsə də, əsas mübahisə məqamı prezident Ankvabın Qali bölgəsində etnik gürcülərə qarşı liberal siyasəti idi. Müxalifət bu siyasətlərin Abxaziyanın etnik abxaz kimliyinə təhlükə yarada biləcəyini bildirmişdir.

Ankvab paytaxtdan qaçdıqdan sonra, mayın 31-də parlamentin spikeri prezident səlahiyyətlərini müvəqqəti icra edən təyin etdi və Ankvabın vəzifə yerinə yetirə bilməyəcəyini bildirdi. Assambleya həmçinin 2014-cü il avqustun 24-də növbədənkənar prezident seçkilərinin keçirilməsi barədə qərar qəbul etdi. Ankvab opponentlərini əxlaqsızlıqda və konstitusiyanı pozmaqda ittiham etsə də, tezliklə istefa verdiyini elan etdi. Xacimba daha sonra 2014-cü ilin sentyabrında prezident seçildi.

2014-cü ilin noyabrında Vladimir Putin Xacimba ilə müqavilə imzalayaraq, Abxaziya hərbçilərinin Rusiya silahlı qüvvələrinin bir hissəsi kimi münasibətlərini rəsmiləşdirməyə keçdi. Gürcüstan hökuməti bu sazişi "ilhaqa doğru atılan addım" kimi pisləyib.

2021-ci ilin dekabrında ərazidə iğtişaşlar baş verdi.

Statusu

Əsas məqalə:

Abxaziyanı (yaşıl) və Cənubi Osetiyanı (bənövşəyi) vurğulayan Gürcüstan xəritəsi

Abxaziya, Qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikası (Artsax kimi tanınır), Dnestryanı və Cənubi Osetiya postsovet "dondurulmuş münaqişə" zonalarıdır. Bu dörd dövlət bir-biri ilə dostluq əlaqələri saxlayır və Tanınmamış dövlətlər birliyini təşkil edir. Rusiya və Nikaraqua Abxaziyanı Rusiya-Gürcüstan müharibəsindən sonra rəsmən tanıyıb. Venesuela Abxaziyanı 2009-cu ilin sentyabrında tanıdı. 2009-cu ilin dekabrında Nauru bildirildiyinə görə Rusiyadan 50 milyon dollar humanitar yardım müqabilində Abxaziyanı tanıdı. Tanınmamış Dnestryanı respublikası və qismən tanınan Cənubi Osetiya respublikası Abxaziyanı 2006-cı ildə tanımışdır. Abxaziya həmçinin Təmsil Olunmayan Millətlər və Xalqlar Təşkilatının (UNPO) üzvüdür.

Suveren dövlətlərin əksəriyyəti Abxaziyanı Gürcüstanın ayrılmaz hissəsi kimi tanıyır və beynəlxalq hüququn prinsiplərinə uyğun olaraq onun ərazi bütövlüyünü dəstəkləyir, lakin Belarus Abxaziyanın tanınmasına rəğbətini ifadə edib. Bəzi dövlətlər Abxaziyanın Rusiya hərbçiləri tərəfindən işğal altında olduğunu rəsmən qeyd ediblər.Birləşmiş Millətlər Təşkilatı hər iki tərəfi mübahisəni diplomatik dialoq yolu ilə həll etməyə və Gürcüstan konstitusiyasında Abxaziyanın yekun statusunu ratifikasiya etməyə çağırır. Bununla belə, Abxaziyanın de-fakto hökuməti Abxaziyanın bir neçə başqa ölkə tərəfindən tanınmasına baxmayaraq, onu suveren ölkə hesab edir. 2000-ci ilin əvvəlində BMT-nin o vaxtkı Baş katibinin xüsusi nümayəndəsi Diter Boden və Rusiya, ABŞ, Birləşmiş Krallıq, Fransa və Almaniya nümayəndələrindən ibarət Gürcüstanın Dostları Qrupu Gürcüstanın ərazi bütövlüyünə hörmət əsasında Abxaziya və Gürcüstan hakimiyyəti arasında səlahiyyətlərin mümkün bölüşdürülməsini təsvir edən sənəd hazırladı və qeyri-rəsmi olaraq tərəflərə təqdim etdi. Abxaziya tərəfi isə heç vaxt sənədi danışıqlar üçün əsas kimi qəbul etməyib. Nəhayət, Rusiya da sənədi təsdiqləməkdən imtina etdi. 2005 və 2008-ci illərdə Gürcüstan hökuməti Abxaziyaya yüksək dərəcədə muxtariyyət və Gürcüstanın sərhədləri və yurisdiksiyası daxilində mümkün federal quruluş təklif edib. 18 oktyabr 2006-cı ildə Rusiyanı, beynəlxalq təşkilatları və digər beynəlxalq ictimaiyyəti Abxaziyanın müstəqil dövlətin bütün xüsusiyyətlərinə malik olması əsasında Abxaziyanın müstəqilliyini tanımağa çağıran qətnamə qəbul etdi.

Gürcüstan abxaz separatçılarını 250.000-ə qədər gürcüyə qarşı qəsdən etnik təmizləmə kampaniyası aparmaqda ittiham edir, bu iddia Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı (ATƏT; Budapeşt, Lissabon və İstanbul bəyannaməsi) tərəfindən dəstəklənir. BMT Təhlükəsizlik Şurası "etnik təmizləmə" termininin istifadəsindən yayındı, lakin "münaqişə nəticəsində yaranan demoqrafik dəyişikliklərin qəbuledilməzliyini" təsdiq etdi. 15 may 2008-ci ildə BMT Baş Assambleyası bütün qaçqınların (o cümlədən, "etnik təmizləmə" qurbanları da daxil olmaqla) Abxaziyaya qayıtmaq və orada mülkiyyət hüquqlarını saxlamaq və ya bərpa etmək hüququnu tanıyan məcburi olmayan qətnamə qəbul etdi.

28 mart 2008-ci ildə Gürcüstan Prezidenti Mixeil Saakaşvili öz hökumətinin Abxaziyaya yeni təkliflərini açıqladı: gürcü dövləti çərçivəsində mümkün olan ən geniş muxtariyyət, birgə azad iqtisadi zona, mərkəzi hakimiyyət orqanlarında nümayəndəlik, o cümlədən Abxaziya ilə bağlı qərarlara veto qoymaq hüququ ilə vitse-prezident vəzifəsi. Abxaz lideri Sergey Baqapş bu yeni təşəbbüsləri "təbliğat" kimi rədd edərək, Gürcüstanın bu skeptisizminin "abxaz xalqının real əhval-ruhiyyəsindən çox, Rusiya tərəfindən törədildiyi" barədə şikayətlərinə səbəb oldu.

3 iyul 2008-ci ildə ATƏT Parlament Assambleyası Astanada keçirilən illik sessiyasında Rusiyanın Abxaziyadakı son separatçı addımlarından narahatlığını ifadə edən qətnamə qəbul etdi. Qətnamə Rusiya hakimiyyətini separatçı regionlarla "Gürcüstanın suverenliyinə xələl gətirəcək hər hansı formada" əlaqələr saxlamaqdan çəkinməyə çağırır, həmçinin Rusiyanı "ATƏT standartlarına və ümumən qəbul edilmiş beynəlxalq normalara riayət etməyə çağırır.

2012-ci il iyulun 9-da ATƏT Parlament Assambleyası Monakoda keçirilən illik sessiyasında Gürcüstanın ərazi bütövlüyünü vurğulayan və separatçı Abxaziya və Cənubi Osetiyanı "işğal olunmuş ərazilər" adlandıran qətnamə qəbul edib. Qətnamə "Rusiya Federasiyası hökuməti və Parlamentini, həmçinin Abxaziya, Gürcüstan və Cənubi Osetiya, Abxaziyanın de-fakto hakimiyyətlərini Avropa İttifaqının Monitorinq Missiyasının işğal olunmuş ərazilərə maneəsiz çıxışına icazə verməyə çağırır".

Gürcüstanın işğal edilmiş əraziləri haqqında qanun

Əsas məqalə: Gürcüstanın işğal edilmiş əraziləri

Dmitri Medvedyev (mərkəzdə, tünd qalstuklu) 2010-cu ildə Qudautada yerləşən Rusiya hərbi bazasına baş çəkərkən

2008-ci il oktyabrın sonunda prezident Saakaşvili Gürcüstan parlamenti tərəfindən işğal olunmuş ərazilərlə bağlı qanunu imzalayıb. Qanun separatçı Abxaziya və Sxinvali rayonlarını (keçmiş Cənubi Osetiya Muxtar Vilayətinin əraziləri) əhatə edir. Qanun ərazilərdə sərbəst hərəkət və iqtisadi fəaliyyətə məhdudiyyətləri açıqlayır. Xüsusilə, qanuna görə, əcnəbi vətəndaşlar iki separatçı bölgəyə yalnız Gürcüstandan keçməklə daxil olmalıdırlar. Abxaziyaya giriş Zuqdidi rayonundan, Cənubi Osetiyaya isə Qori rayonundan həyata keçirilməlidir. Gürcüstanın qalan hissəsindən Cənubi Osetiyaya gedən əsas yol Qori rayonundan keçir.

Bununla belə, qanunvericilik separatçı bölgələrə girişin qeyri-qanuni sayılmayacağı "xüsusi" halları da sadalayır. O, separatçı bölgələrə giriş üçün xüsusi icazənin ora səfərin "Gürcüstanın dövlət maraqlarına, münaqişənin sülh yolu ilə həllinə, işğaldan azad edilməsinə və ya humanitar məqsədlərə xidmət etdiyi" halda verilə biləcəyini nəzərdə tutur. Qanun həmçinin, Gürcüstan qanunvericiliyinə uyğun olaraq bu cür fəaliyyətlər üçün icazə, lisenziya və ya qeydiyyat tələb olunarsa, istənilən iqtisadi fəaliyyət növü – sahibkarlıq və ya qeyri-sahibkarlıq fəaliyyətini qadağan edir. , həmçinin hava, dəniz və dəmir yolu əlaqəsini və regionlar vasitəsilə beynəlxalq tranziti, faydalı qazıntıların kəşfiyyatını və pul köçürmələrini qadağan edir.

Qanunda deyilir ki, Rusiya Federasiyası hərbi işğalı həyata keçirmiş dövlət olaraq Abxaziya və Cənubi Osetiyada insan hüquqlarının pozulmasına görə tam məsuliyyət daşıyır. Sənədə əsasən, Rusiya Federasiyası, həmçinin Gürcüstanda olan və müvafiq icazələrlə işğal olunmuş ərazilərə daxil olan Gürcüstan vətəndaşlarına, vətəndaşlığı olmayan şəxslərə və əcnəbi vətəndaşlara dəymiş maddi və mənəvi zərərin ödənilməsinə cavabdehdir. Qanunda həmçinin qeyd olunur ki, faktiki olaraq işğal olunmuş ərazilərdə fəaliyyət göstərən dövlət qurumları və məmurlar Gürcüstan tərəfindən qeyri-qanuni hesab olunur. Qanun separatçı bölgələr üzərində "Gürcüstanın yurisdiksiyasının tam bərpası" reallaşana qədər qüvvədə qalacaq.

Neytral statuslu pasportlar

Əsas məqalə: Abxaziya pasportu

Hazırda Gürcüstan Abxaziyanın bütün sakinlərini öz vətəndaşı hesab edir, onlar isə özlərini Abxaziya vətəndaşı hesab edirlər.

2011-ci ilin yayında Gürcüstan parlamenti Abxaziya və Gürcüstanın keçmiş Cənubi Osetiya muxtar vilayətinin sakinlərinə neytral şəxsiyyət vəsiqəsi və səyahət sənədlərinin verilməsini nəzərdə tutan qanunvericiliyə düzəlişlər paketi qəbul edib. Sənəd xaricə səyahətə, eləcə də Gürcüstanda mövcud sosial güzəştlərdən istifadə etməyə imkan verir. Yeni neytral şəxsiyyət və səyahət sənədləri "neytral pasportlar" adlanır. Neytral statuslu pasportlarda Gürcüstanın dövlət rəmzləri yoxdur. Abxaziyanın xarici işlər naziri neytral statuslu pasportları tənqid edib və onların tətbiqini "qəbuledilməz" adlandırıb. Rusiya pasportu olan bəzi Abxaziya sakinlərinə Şengen vizası verilmədi.

2013-cü ilin may ayından etibarən neytral sənədlər Yaponiya, Çexiya, Latviya, Litva, Slovakiya, ABŞ, Bolqarıstan, Polşa, İsrail, Estoniya və Rumıniya tərəfindən tanınıb.

Rusiya mətbuatının yazdığına görə, Abxaziya Respublikasının prezidenti Aleksandr Ankvab neytral pasportları qəbul edən beynəlxalq təşkilatları Xarici İşlər Nazirliyinin rəhbərliyi ilə görüşündə hədələyib və deyib ki, "qondarma neytral pasportları təklif edən beynəlxalq təşkilatlar Abxaziyanı tərk edəcəklər."

Rusiyanın iştirakı

Abxaziya, Rusiya və Cənubi Osetiya liderləri 2008-ci il müharibəsindən qısa müddət sonra. Soldan sağa: Cənubi Osetiya Prezidenti Eduard Kokoytı; Rusiya Prezidenti Dmitri Medvedyev; Rusiya xarici işlər naziri Sergey Lavrov; Abxaziya Prezidenti Sergey Baqapş.

Gürcü-Abxaz münaqişəsi zamanı Rusiya hakimiyyəti və hərbçiləri separatçı tərəfə maddi-texniki və hərbi yardım göstərib. Bu gün də Rusiya Abxaziyadakı separatçı hakimiyyət üzərində güclü siyasi və hərbi təsirini saxlayır. Rusiya həmçinin 2000-ci ildən Abxaziya vətəndaşlarına pasportlar verib (çünki Abxaziya pasportları beynəlxalq səyahət üçün istifadə oluna bilməz) və sonradan onlara pensiya və digər pul müavinətləri ödəyib. 2006-cı ilə qədər Abxaziya əhalisinin 80%-dən çoxu Rusiya pasportu almışdı. Xaricdə yaşayan Rusiya vətəndaşları kimi abxazlar Rusiya vergisini ödəmir və Rusiya Ordusunda xidmət etmirlər. 2007-ci ilin mayına olan məlumata görə, təxminən 53 min Abxaziya pasportu verilib.

Moskva müəyyən vaxtlarda Qərb dövlətləri Kosovonun müstəqilliyini tanıyanda Abxaziya və Cənubi Osetiyanı tanıya biləcəyinə eyham vuraraq, onların presedent yaratdıqlarını iddia edirdi. Kosovonun müstəqilliyini elan etməsindən sonra Rusiya parlamenti birgə bəyanat yaydı: "İndi Kosovodakı vəziyyət beynəlxalq presedentə çevrildiyinə görə, Rusiya davam edən ərazi münaqişələrini nəzərdən keçirərkən Kosovo ssenarisini nəzərə almalıdır." Əvvəlcə Rusiya bu respublikaların hər ikisinin tanınmasını gecikdirməyə davam etdi. Buna baxmayaraq, 2008-ci il aprelin 16-da Rusiya prezidenti Vladimir Putin öz hökumətinə Cənubi Osetiya və Abxaziya ilə rəsmi əlaqələr qurmağı tapşırıb və bu, Avropa İttifaqı, NATO və bir sıra Qərb hökumətlərinin Gürcüstanın "de-fakto ilhaq" cəhdini pisləməsinə və hökumətin tənqidinə səbəb olub.

Daha sonra 2008-ci ilin aprelində Rusiya Gürcüstanı Abxaziyaya güc yolu ilə nəzarət etmək üçün NATO-nun dəstəyindən sui-istifadə etməkdə ittiham etdi və Gürcüstanın səylərinə hərbi yolla cavab verəcəyini vəd edərək, regionda hərbi mövcudluğunu artıracağını elan etdi. Gürcüstanın Baş naziri bildirib ki, Abxaziyaya əlavə hərbçi göndəriləcəksə, ona "təcavüzkar" kimi yanaşılacaq.

Rusiya-Gürcüstan müharibəsinə cavab olaraq Abxaziya və Cənubi Osetiyanın tanınması məsələsini müzakirə etmək üçün 2008-ci il avqustun 25-nə fövqəladə sessiya çağırdı. Parlamentin hər iki palatası tərəfindən Rusiya prezidentini separatçı respublikaların müstəqilliyini tanımağa çağıran yekdil qərardan sonra Rusiya prezidenti Dmitri Medvedyev hər iki respublikanı 26 avqust 2008-ci ildə rəsmən tanıdı. Rusiyanın tanımasıNATO ölkələri, ATƏT və Avropa Şurası ölkələri tərəfindən "ərazi bütövlüyünün və beynəlxalq hüququn pozulması"na görə pisləndi. BMT-nin o vaxtkı Baş katibi Pan Gi Mun bəyan etdi ki, suveren dövlətlər mübahisəli regionların müstəqilliyini tanıyıb-tanımaq istəmədiklərini özləri qərar verməlidirlər.

Rusiya daha böyük dəniz gəmilərinin keçməsinə icazə vermək üçün sahilləri dərinləşdirərək Oçamçirada hərbi dəniz bazasının yaradılması üzərində işə başladı. Gürcüstan sahil mühafizəsinin Abxaziyaya gedən gəmiləri saxladığı Gürcüstanın Abxaziya dəniz blokadasına cavab olaraq Rusiya Gürcüstanı gəmilərin ələ keçirilməsinə qarşı xəbərdar etdi və Abxaziyaya gedən gəmilərin təhlükəsizliyini Rusiya mühafizə katerlərindən ibarət bir bölmənin təmin edəcəyini bildirdi.

Rusiyanın Abxaziyadakı təsirinin miqyası bəzi yerli əhalinin Abxaziyanın tam Rusiyanın nəzarətində olduğunu söyləməsinə səbəb olub, lakin onlar yenə də Gürcüstandan daha çox Rusiyanın təsirinə üstünlük verirlər.

Beynəlxalq iştirak

Psou çayı üzərində yerləşən sərhəd keçid məntəqəsi

BMT münaqişə və sülh prosesində müxtəlif rollar oynamışdır: müşahidəçi missiyası (UNOMIG) vasitəsilə hərbi rol; Təhlükəsizlik Şurası vasitəsilə ikili diplomatik rollar və baş katib yanında xüsusi nümayəndə tərəfindən əvəzlənən xüsusi elçinin təyin edilməsi; humanitar rol (UNHCR və ); inkişaf rolu (UNDP); insan hüquqlarının rolu (UNHCHR); və aşağı əsaslı potensial və inam yaratma rolu (). BMT-nin mövqeyi ondan ibarətdir ki, beynəlxalq sərhədlərdə zorla dəyişiklik olmasın. İstənilən həll sərbəst şəkildə danışıqlar yolu ilə aparılmalı və çoxmillətli əhali geri qayıtdıqdan sonra beynəlxalq müşahidə altında referendumla qanuniləşdirilmiş Abxaziya üçün muxtariyyətə əsaslanmalıdır.

ATƏT regionda insan ölçüləri standartları ilə bağlı Abxaziyadakı rəsmilər və vətəndaş cəmiyyəti nümayəndələri, xüsusilə qeyri-hökumət təşkilatları (QHT) və media ilə getdikcə daha çox dialoq aparır və Qalidə mövcudluğu nəzərdən keçirir. ATƏT 1994-cü il Budapeşt Zirvə Qərarı və daha sonra 1996-cı ildə Lissabon Sammiti Bəyannaməsi zamanı Abxaziyada gürcülərə qarşı etnik təmizləmə ilə bağlı narahatlığını və bunu pisləndiyini bildirib.

ABŞ Abxaziyanın birtərəfli qaydada ayrılmasını rədd edir və onu muxtar bir vahid kimi Gürcüstana inteqrasiya etməyə çağırır. 1998-ci ildə ABŞ sülh prosesində əhəmiyyətli irəliləyiş əldə olunarsa, Qali bölgəsində infrastrukturun bərpası üçün 15 milyon dollara qədər vəsait ayırmağa hazır olduğunu elan etdi. ABŞ Beynəlxalq İnkişaf Agentliyi (USAID) artıq Abxaziya üçün bəzi humanitar təşəbbüsləri maliyyələşdirib. 22 avqust 2006-cı ildə Gürcüstanın paytaxtı Tbilisidə səfərdə olan senator gürcü siyasətçilərinə qoşularaq Rusiyanın sülhməramlı missiyasını tənqid edərək bildirdi ki, "ABŞ administrasiyası Gürcüstan hökumətinin rus sülhməramlılarının Abxaziya və Tsxinvali rayonundakı münaqişə zonalarından çıxarılmasında israrını dəstəkləyir".

5 oktyabr 2006-cı ildə Rusiya sülhməramlılarının Aİ qüvvələri ilə əvəzlənməsi ehtimalını istisna etdi. 10 oktyabr 2006-cı ildə Aİ-nin Cənubi Qafqaz üzrə nümayəndəsi Piter Semnebi qeyd etdi ki, "Rusiyanın Gürcüstandakı casusluq hərəkətləri Aİ-nin Qara dəniz qonşuluğunda neytral sülhməramlı kimi onun etibarına xələl gətirdi".

13 oktyabr 2006-cı ildə BMT Təhlükəsizlik Şurası Baş katibin Dostları Qrupunun layihəsinə əsaslanaraq, UNOMIG-in missiyasını 15 aprel 2007-ci ilə qədər uzadacaq qətnaməni (1716 saylı) yekdilliklə qəbul etdi. Qətnamədə "yeni və gərgin vəziyyətin" ən azı qismən Gürcüstan xüsusi təyinatlılarının Yuxarı Kodori vadisindəki əməliyyatı ilə nəticələndiyi etiraf edilərək, bu ölkədə Moskva atəşkəs razılaşması ilə icazəsiz heç bir qoşunun həmin ərazidə olmamasını təmin etməyə çağırılır. O, Abxaziya tərəfinin rəhbərliyini qaçqınların və məcburi köçkünlərin ləyaqətli, təhlükəsiz qayıtması zərurətini ciddi şəkildə həll etməyə və Qali rayonunda yerli əhalini onların yaşayış hüquqlarına və şəxsiyyətinə hörmətlə yanaşılacağına inandırmağa çağırıb. Gürcüstan tərəfi "bir daha Abxazların ciddi qanuni təhlükəsizlik narahatlıqlarını həll etməyə, təhdid kimi qiymətləndirilə biləcək addımlardan qaçmağa və xüsusilə Kodori vadisinin yuxarı hissəsində silahlı ritorika və təxribat xarakterli hərəkətlərdən çəkinməyə çağırılır".

Qafqaz regionu tərkibindəki separatçı Abxaziya, Cənubi Osetiya və Dağlıq Qarabağ respublikaları

Qətnamə hər iki tərəfi dialoq təşəbbüslərini davam etdirməyə çağıraraq, daha sonra onları zorakılığa yol verməmək və etimadın yaradılması ilə bağlı bütün əvvəlki razılaşmalara, xüsusən də qüvvələrin ayrılmasına dair razılaşmalara tam əməl etməyə çağırıb. Müstəqil Dövlətlər Birliyinin (MDB) sülhməramlılarının mübahisəli roluna gəldikdə, Şura UNOMIG ilə həmin qüvvə arasında sıx, səmərəli əməkdaşlığın vacibliyini vurğulamış və bütün tərəflərə onlara lazımi əməkdaşlığı davam etdirməyə ümid etmişdir. Eyni zamanda, sənəd "bütün üzv dövlətlərin Gürcüstanın beynəlxalq səviyyədə tanınmış sərhədləri daxilində suverenliyinə, müstəqilliyinə və ərazi bütövlüyünə sadiqliyini" bir daha təsdiq etdi.

Müharibə dağıntılarının təmizlənməsi üzrə ixtisaslaşmış beynəlxalq qeyri-kommersiya təşkilatı olan 1999-cu ildən Abxaziyada fəaliyyət göstərir və Suxumi və Qali rayonlarında minaların təmizlənməsini başa çatdırıb. O, 2011-ci ildə Abxaziyanı "minalardan azad" elan etdi.

Fransada yerləşən beynəlxalq qeyri-hökumət təşkilatı , demək olar ki, 10 ildir ki, dondurulmuş münaqişənin təsirinə məruz qalmış həssas əhaliyə dəstək olmaq üçün ərzaq təhlükəsizliyi proqramı həyata keçirir.

Rusiya Avropa İttifaqının Monitorinq Missiyasının (EUMM) Abxaziyaya daxil olmasına icazə vermir.

Tanınma

Əsas məqalə:

Abxaziya Prezidenti Aleksandr Ankvab Dnestryanı Prezidenti ilə 2013-cü ilin sentyabrında

Aşağıda Abxaziyanı rəsmi olaraq tanıyan siyasi qurumların siyahısı yer alır.

BMT üzvləri

Rusiya — 26 avqust 2008-ci ildə Rusiya-Gürcüstan müharibəsindən sonra tanımışdır.
Nikaraqua — 5 sentyabr 2008-ci ildə tanımışdır.
Venesuela — 10 sentyabr 2009-cu ildə tanımışdır.
Nauru — 15 dekabr 2009-cu ildə tanımışdır.
Suriya — 29 may 2018-ci ildə tanımışdır.

Qismən tanınan və tanınmayan ərazilər

Cənubi Osetiya — 17 noyabr 2006-cı ildə tanımışdır.
Dnestryanı — 17 noyabr 2006-cı ildə tanımışdır.
Qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikası — 17 noyabr 2006-cı ildə tanımışdır.

Keçmiş tanıyanlar

Vanuatu — 23 may 2011-ci ildə tanımışdır, lakin 20 may 2013-cü ildə tanımasını geri götürdü.
Tuvalu — 18 sentyabr 2011-ci ildə tanımışdır, lakin 31 mart 2014-cü ildə tanımasını geri götürdü.

Coğrafiya və iqlim

Əsas məqalə: Abxaziya coğrafiyası

"Kamennyi Stolb, Aibqa silsiləsinin zirvəsindən Agepsta dağının və Turı qorinin (Tur dağlarının) mənzərəsi.", 2014

Abxaziya Gürcüstanın qərb ucunda təxminən 8.665 km² ərazini əhatə edir. Şimal və şimal-şərqdə Qafqaz dağları Abxaziya və Rusiya Federasiyasını ayırır. Şərqdən və cənub-şərqdən Abxaziya Gürcüstanın Sameqrelo-Yuxarı Svaneti bölgəsi ilə, cənubda və cənub-qərbdə isə Qara dənizlə həmsərhəddir.

Abxaziya çox dağlıq şimala doğru uzanan ovalıqlarla coğrafi cəhətdən müxtəlifdir. Böyük Qafqaz dağ silsiləsi regionun şimal sərhədi boyunca uzanır, onun qövsləri – Qaqra, Bzıb və Kodori silsilələri ərazini bir sıra dərin, bol sulu dərələrə bölür. Abxaziyanın ən yüksək zirvələri şimal-şərqdə və şərqdə yerləşir və bir neçəsi dəniz səviyyəsindən 4.000 metrdən yuxarıdır. Abxaziyanın landşaftı sahilyanı meşələrdən və sitrus plantasiyalarından tutmuş regionun şimalındakı daimi qar və buzlaqlara qədər uzanır. Abxaziyanın mürəkkəb topoqrafik quruluşu ərazinin çox hissəsini əhəmiyyətli insan inkişafından xilas etsə də, onun becərilən münbit torpaqları yerli kənd təsərrüfatı sektorunun əsas dayağı olan çay, tütün, şərab və meyvələr istehsal edir.

Abxaziya Qafqaz dağlarından başlayan kiçik çaylarla zəngin əhatəlidir. Bunlardan başlıcaları: Kodori, , Galidzga və Qumista. Psou çayı bölgəni Rusiyadan ayırır, İnquri isə Abxaziya ilə Gürcüstan arasında sərhəd rolunu oynayır. Dağlıq Abxaziyada bir neçə periqlasial və krater gölləri var. Ritsa gölü onlardan ən əhəmiyyətlisidir.

Abxaziya Qara dənizə yaxın olduğu və Qafqaz dağlarının qalxanı olduğu üçün bölgənin iqlimi çox mülayimdir. Respublikanın sahilyanı əraziləri subtropik iqlimə malikdir, burada əksər bölgələrdə orta illik temperatur 15 °C civarındadır və yanvarın orta temperaturu donmadan yuxarı qalır. Həmçinin, Qafqazın küləkli yamaclarında mövqeyinə görə Abxaziya yüksək miqdarda yağıntı alır, baxmayaraq ki, rütubət daha da azalır. İllik yağıntı sahil boyu 1200–1400 mm ilə daha yüksək dağlıq ərazilərdə 1700–3500 mm arasında dəyişir. Abxaziya dağlarına xeyli miqdarda qar düşür.

Dünyanın ən dərin mağarası olan Veryovkin mağarası Abxaziyanın qərbi Qafqaz dağlarında yerləşir. Ən son tədqiqatda (2018-ci ilin martı) bu mağara sisteminin şaquli hündürlüyü onun ən yüksək və ən aşağı tədqiq edilmiş nöqtələri arasında 2.212 metr olaraq ölçüldü.

Aran rayonları əvvəllər palıd, fıstıq və vələs ağacları ilə örtülmüşdü və o vaxtdan bəri təmizlənmişdir.

Abxaziyaya iki əsas giriş var. Cənub girişi Zuqdidi şəhərindən bir qədər aralıda, İnquri körpüsündədir. Şimal girişi ("Psou") Leselidze şəhərindədir. Tanınma mübahisəsi ilə bağlı vəziyyətə görə, bir çox xarici hökumətlər öz vətəndaşlarına Abxaziyaya səyahət etməməyi tövsiyə edir. Prezident Raul Xacimbanın sözlərinə görə, 2015-ci ilin yayında Abxaziyaya minlərlə turist səfər edib.

Siyasət və hökumət

Abxaziya Respublikası

Əsas məqalələr: , , və

Abxaziya prezident respublikasıdır və Abxaziyanın ikinci seçilmiş prezidenti Sergey Baqapş olub. Baqapş sonra hakimiyyətə gəlib. Növbəti seçkilər keçirildi. Baqapş ümumi səslərin 59,4%-ni alaraq yenidən prezident seçildi. Onun vitse-prezidenti Aleksandr Ankvab keçmiş prezidentin 29 may 2011-ci ildə ölümündən sonra qalib gələnə qədər prezident səlahiyyətlərini müvəqqəti icra edən təyin edilmişdir.

Qanunvericilik səlahiyyətləri 35 seçilmiş deputatdan ibarət Xalq Məclisinə məxsusdur. Sonuncu 2017-ci ilin martında keçirilib. Məclisdə abxazlardan başqa etnosların (ermənilər, ruslar və gürcülər) az təmsil olunduğu iddia edilir.

1992-1993-cü illər müharibəsindən qalan qaçqınların əksəriyyəti (əsasən etnik gürcülər) geri qayıda bilməyiblər və bununla da siyasi prosesdən kənarda qalıblar.

Abxaziya rəsmiləri öz maraqlarını xaricdə təmsil etmək məsuliyyətini Rusiya Federasiyasına həvalə etdiklərini bəyan ediblər.

Boulder Kolorado Universitetinin 2010-cu ildə dərc etdiyi araşdırmaya görə, Abxaziya əhalisinin böyük əksəriyyəti müstəqilliyi, daha az hissəsi isə Rusiya Federasiyasına qoşulmağın tərəfdarıdır. Gürcüstanla birləşməyə dəstək isə çox aşağıdır. Etnik gürcülər arasında belə təxminən 50%-i Abxaziyanın müstəqil dövlət olaraq qalmasına üstünlük verir və onların 20%-dən azı Gürcüstana qayıtmağın zəruri olduğuna inanır, çünki onların əksəriyyəti mövcud vəziyyətə uyğunlaşıb. Etnik abxazlar arasında Gürcüstanla birləşməyə açıq dəstək 1% civarındadır; oxşar rəqəmə etnik ruslar və ermənilər arasında da rast gəlmək olar.

Abxaziya Muxtar Respublikası

Əsas məqalə: Abxaziya Muxtar Respublikası

Abxaziya Muxtar Respublikası hökuməti Gürcüstanın Abxaziyanın qanuni hökuməti kimi tanıdığı sürgündəki hökumətdir. Bu hökumət həmçinin Abxaziyadakı müharibə və ondan sonra baş verən etnik təmizləmədən sonra Abxaziyanı tərk etməyə məcbur olmuş 250.000 məcburi köçkünün işlərinə də qismən cavabdehdir. Hökumətin hazırkı rəhbəri .

Abxaziyada müharibə zamanı Abxaziya separatçı qüvvələri regionun paytaxtı Suxumiyə nəzarəti ələ keçirdikdən və Gürcüstanın paytaxtına köçdükdən sonra Abxaziya Muxtar Respublikası hökuməti (o vaxtkı "Abxaziya Nazirlər Şurası"nın gürcü fraksiyası) Abxaziyanı tərk edib Tbilisidə 13 ilə yaxın sürgündə olan Abxaziya hökuməti kimi fəaliyyət göstərmişdir. Bu dövrdə başçılıq etdiyi mühacirətdə olan Abxaziya hökuməti Abxaziya probleminə qarşı sərt mövqeyi ilə tanınırdı və tez-tez münaqişənin həllinin yalnız Gürcüstanın separatizmə hərbi reaksiyası ilə əldə oluna biləcəyi barədə fikirlərini səsləndirirdi. Daha sonra Nadareşvilinin administrasiyası bəzi daxili mübahisələrə qarışdı və Abxaziya ilə bağlı sülh danışıqlarında Gürcüstan Prezidenti Mixeil Saakaşvili tərəfindən yeni sədr İrakli Alasaniya təyin olunana qədər Abxaziyanın siyasətində fəal iştirak etməmişdi.

İnzibati quruluşu

Əsas məqalə:

Abxaziya Respublikası əsas şəhərlərinin adları ilə adlandırılan yeddi rayona bölünür: , , Suxumi, , Gulrıpş, və . 1995-ci ildə Oçamçira və Qali rayonlarının bir hissəsindən yaradılmış Tkvarçeli rayonu istisna olmaqla, bu rayonlar Sovet İttifaqının dağılmasından bəri əsasən dəyişməz olaraq qalır.

Rayon məclislərinə seçilənlər arasından rayon başçılarını respublikanın prezidenti təyin edir. Seçkili kənd məclisləri də var ki, onların başçıları rayon başçıları tərəfindən təyin edilir.

Ordu

Əsas məqalələr: və

Abxaziya Silahlı Qüvvələri Abxaziya Respublikasının ordusudur. Abxaziya silahlı qüvvələrinin əsasını 1992-ci ilin əvvəlində yaradılmış etnik abxaz Milli Qvardiyası təşkil edir. Onların silahlarının əksəriyyəti Qudautadakı keçmiş Rusiya hava-desant diviziyasının bazasından gəlir. Abxaziya ordusu ilk növbədə quru qoşunlarıdır, lakin kiçik dəniz və hava birləşmələri daxildir. Rusiya Abxaziyadakı 7-ci hərbi bazanın tərkibində öz hərbi hissələrini yerləşdirir. Bu bölmələrin Rusiyanın 49-cu Ordusuna tabe olduğu və həm quru elementləri, həm də hava hücumundan müdafiə vasitələrinin olduğu bildirilir.

Abxaziya Silahlı Qüvvələri aşağıdakılardan ibarətdir:

Təxminən 5.000 daimi qüvvəyə malik Abxaziya Quru Qoşunları, lakin ehtiyatda olan və yarımhərbiləşdirilmiş heyətlə hərbi münaqişə zamanı bu say 50.000-ə qədər artırıla bilər.
Suxumi, Oçamçira və Pisundada yerləşən üç diviziyadan ibarət Abxaziya Donanması, lakin Rusiya sahil mühafizəsi onların sularında patrul edir.
Bir neçə döyüş təyyarəsi və helikopterdən ibarət kiçik bir bölmə olan .

İqtisadiyyat

Əsas məqalə:

2014-cü ilin noyabrında dərc edilmiş ikitərəfli sazişdə qeyd olunduğu kimi, Abxaziya iqtisadiyyatı Rusiya ilə inteqrasiya olunub. Ölkə pul vahidi kimi Rusiya rublundan istifadə edir və iki ölkə ümumi iqtisadi və gömrük ittifaqını bölüşür.2008-ci il Cənubi Osetiya müharibəsindən və Rusiyanın Abxaziyanın müstəqilliyini tanımasından sonra Abxaziya cüzi iqtisadi yüksəliş yaşadı. Abxaziyanın dövlət büdcəsinin təxminən yarısı Rusiyanın yardım pulları hesabına maliyyələşir.

Turizm əsas sənayedir və Abxaziya hakimiyyətinin məlumatına görə, 2007-ci ildə Abxaziyaya təxminən bir milyon turist (əsasən Rusiyadan) gəlib. Abxaziya şərab və meyvələr, xüsusilə naringi və fındıq ixrac edir. Elektrik enerjisi əsasən Abxaziya və Gürcüstan arasında İnquri çayı üzərində yerləşən və hər iki tərəf tərəfindən birgə idarə olunan İnquri su elektrik stansiyası tərəfindən təmin edilir.

2012-ci ilin birinci yarısında Abxaziyanın əsas ticarət tərəfdaşları Rusiya (64%) və Türkiyə (18%) olub. 1996-cı ildə MDB-nin Abxaziyaya qarşı tətbiq etdiyi iqtisadi sanksiyalar hələ də formal olaraq qüvvədədir, lakin Rusiya 2008-ci il martın 6-da "Abxaziya xalqı üçün köhnəlmiş, regionun sosial-iqtisadi inkişafına mane olan və əsassız çətinliklərə səbəb olan sanksiyalar" elan edərək, artıq bu sanksiyalarda iştirak etməyəcəyini elan etdi. Rusiya digər MDB üzvlərini də oxşar addımlar atmağa çağırdı, lakin Tbilisinin etirazları və digər MDB ölkələrinin dəstəyinin olmaması ilə qarşılaşdı.

Ərazinin mübahisəli statusuna və onun zədələnmiş infrastrukturuna baxmayaraq, 2008-ci ildə Rusiyanın Abxaziyanın müstəqilliyini tanımasından sonra Abxaziyada turizm rus turistlərin gəlişi ilə artıb. 2009-cu ildə Abxaziyaya gələn rusiyalı turistlərin sayı 20% artıb və onların ümumi sayı 1 milyona çatıb. Turist bumundan sonra bir çox rus biznesi Abxaziyanın turizm infrastrukturuna pul yatırmağa başladı. 2014-cü ildə ölkənin əsas magistral yolunun yenidən qurulması ilə birlikdə Qaqrada bir çox zədələnmiş otellər ya bərpa olundu, ya da söküldü. 2014-cü ildə Abxaziyaya 1,16 milyon rusiyalı turist gəlib.

Demoqrafika

Əsas məqalə:

2011-ci ildəki son siyahıyaalmaya görə, Abxaziyanın 240.705 nəfər əhalisi var. Gürcüstan Statistika İdarəsi Abxaziyanın əhalisini 2003-cü ildə təqribən 179.000, 2005-ci ildə isə 178.000 nəfər hesablamışdı.

Etnik mənsubiyyət

Abxaziyanın etnik tərkibi gürcü-abxaz münaqişəsində mərkəzi rol oynayıb və eyni dərəcədə mübahisəlidir. Abxaziyanın demoqrafik quruluşu 1992-1993-cü illərdə Gürcüstanla müharibədən çox güclü təsirləndi, bu müharibədə respublika əhalisinin yarıdan çoxunun qovulması və qaçması ilə nəticələndi. Hazırda Abxaziyanın əhalisini əsasən etnik abxazlar (2011-ci il siyahıyaalmasına görə 50,7%), ruslar, ermənilər, gürcülər (əsasən meqrellər) və yunanlar təşkil edir. Digər etnik qruplara ukraynalılar, belaruslar, osetinlər, tatarlar, türklər və qaraçılar daxildir.

Yunanlar 1920-ci illərin əvvəllərində (50.000) ərazidə əhəmiyyətli bir azlıq təşkil edirdilər və 1945-ci ilə — Mərkəzi Asiyaya deportasiya edilənə qədər əsas etnik komponent olaraq qaldılar. SSRİ dövründə rus, erməni və gürcü əhalisi, xüsusən İosif Stalin və Lavrenti Beriyanın hakimiyyəti dövründə genişmiqyaslı məcburi miqrasiya səbəbindən abxaz əhalisindən daha sürətlə artdı. Çoxlu sayda rus Abxaziyaya köçdü.

1989-cu il siyahıyaalınması zamanı Abxaziyanın gürcü əhalisi əhalinin təxminən 45,7%-ni təşkil edərək 239.872 nəfər, erməni əhalisi isə 77.000 nəfər idi. 1992-1993-cü illər müharibəsindən qaçan insanlar səbəbiylə etnik təmizləmə və köçkünlük nəticəsində gürcü əhalisinin çox hissəsi və bir qədər də rus və erməni əhalisi xeyli azaldı. 2003-cü ildə ermənilər Abxaziyada 44.869 nəfər olmaqla ikinci ən böyük azlıq qrupunu təşkil edirdilər. 2011-ci ilin siyahıyaalınması zamanı gürcülər 46.455 nəfərlə ikinci ən böyük azlıq qrupunu təşkil edirdilər. Rəsmi rəqəmlərə baxmayaraq, qeyri-rəsmi hesablamalar hesab edir ki, abxaz və erməni icmalarının sayı təxminən bərabərdir.

Abxaziya Suriya vətəndaş müharibəsinin ardınca abxaz, abazin və çərkəz mənşəli bir neçə yüz suriyalıya qaçqın statusu verdi. Artan erməni icması qarşısında bu addım öz ərazisində tez-tez azlıq təşkil edən hakim abxazların demoqrafik tarazlığı titul millətinin xeyrinə dəyişmək istəyi ilə əlaqələndirilir.

Diaspora

Mühacirun kimi tanınan minlərlə abxaz XIX əsrin ortalarında Rusiyanın Qafqazı işğalına müqavimət göstərərək Osmanlı imperiyasına sürgün edilib. Bu gün Türkiyə dünyanın ən böyük abxaz diaspora icmasına ev sahibliyi edir. Ölçü təxminləri dəyişir — diaspor liderləri 1 milyon insan deyirlər; abxazların hesablamalarına görə isə say 150.000 ilə 500.000 arasında dəyişir.

Din

Abxaziyada din (2003)
Din			Faiz
Xristianlıq			60%
İslam			16%
			8%
Digər dinlər			2%
Dinsizlik və ya ateizm			8%
Qeyri-müəyyən			6%

Əsas məqalə:

Abxaziya sakinlərinin əksəriyyəti xristiandır (şərqi ortodoks və erməni həvari), əhəmiyyətli azlıq isə sünni müsəlmandır. Abxazların son onilliklərdə güclü dirçəliş keçirdi.İudaizmin, Yehovanın Şahidlərinin və tərəfdarları çox azdır. Yehovanın Şahidləri təşkilatı 1995-ci ildən rəsmi olaraq qadağan edilib, baxmayaraq ki, fərman hazırda icra olunmur.

Həm Abxaziya, həm də Gürcüstan konstitusiyalarına görə, bütün dinlərin tərəfdarları qanun qarşısında bərabər hüquqlara malikdirlər.

2003-cü ildə keçirilən sorğuya əsasən, respondentlərin 60%-i özünü xristian, 16%-i müsəlman, 8%-i ateist və ya dinsiz, 8%-i ənənəvi abxaz dininin nümayəndəsi və ya bütpərəst, 2%-i digər dinlərin davamçısı və 6%-i qərarsız olaraq bildirmişdir.

Dil

Abxaziya Konstitusiyasının 6-cı maddəsində deyilir:

Abxaziya Respublikasının rəsmi dili abxaz dilidir. Rus dili abxaz dili ilə bərabər dövlət və digər qurumların dili kimi tanınır. Dövlət Abxaziyada yaşayan bütün etnik qrupların ana dilindən sərbəst istifadə etmək hüququna təminat verir.

Abxaziyada danışılan dillər abxaz, rus, meqrel, svan, erməni və yunan dilləridir. Muxtar Respublika 2007-ci ildə abxaz dilini Abxaziyanın yeganə dövlət dili kimi müəyyən edən qanun qəbul edib. Beləliklə, abxaz dili qanunvericilik və icra şurası müzakirələri üçün tələb olunan dildir (rus dilindən və rus dilinə tərcümə ilə) və bütün jurnal və qəzetlərin mətninin ən azı yarısı abxaz dilində olmalıdır.

Abxaz dilinin rəsmi statusuna baxmayaraq, Abxaziya daxilində digər dillərin, xüsusən də rus dilinin üstünlüyü o qədər böyükdür ki, hələ 2004-cü ildə ekspertlər onu "təhlükə altında olan dil" adlandırmışdılar. Sovet dövründə abxaz məktəblərində dilin tədrisinə başlanılırdı, ancaq tələb olunan təhsilin əksəriyyəti üçün rus dilinə keçilirdi. Respublika hökuməti yalnız abxazlara məxsus ibtidai təhsil yaratmağa çalışır, lakin imkanların və tədris materiallarının olmaması səbəbindən məhdud uğur əldə edilmişdir. Hətta respublikanın gürcü dilli bölgələrində belə, həmin dildə təhsilin başa çatması müəllimlərin abxaz dilində tədris əvəzinə rusdilli materiallara keçməsi ilə nəticələnib.

Təhsil

XIX əsrə qədər Abxaziya gəncləri adətən təhsillərini əsasən dini məktəblərdə (müsəlmanlar mədrəsələrdə və xristianlar seminariyalarda) alırdılar, baxmayaraq ki, imkanlı ailələrdən olan uşaqların az bir hissəsi təhsil üçün xarici ölkələrə getmək imkanına malik idi. Abxaziyada ilk müasir təhsil müəssisələri (həm məktəblər, həm də kolleclər) XIX əsrin sonu — XX əsrin əvvəllərində yaradılmış və XX əsrin ikinci yarısına qədər sürətlə inkişaf etmişdir. XX əsrin ortalarında Suxumi Abxaziyada böyük təhsil müəssisələrinin (həm ali təhsil müəssisələri, həm də texniki peşə təhsili və təlimi (TKT) kollecləri) və ən böyük tələbə icmasının evinə çevrilmişdi. Məsələn, kollec tələbələrinin sayı 1920-ci illərdə bir neçə onlarla idi, 1980-ci illərdə bir neçə minə çatdı.

Rəsmi statistik məlumatlara görə, Abxaziyada əsasən paytaxtda gənclərə təhsil və peşə hazırlığı verən 12 texniki peşə təhsili kollecləri (2019-cu ilə qədər) var, baxmayaraq ki, bütün əsas rayon mərkəzlərində bir neçə kollec var. Müstəqil beynəlxalq qiymətləndirmələr göstərir ki, bu kolleclərdə hər il 1000 ilə 1300 arasında gənc (16-29 yaş arası) 20-yə yaxın müxtəlif ixtisas üzrə təhsil alır. Ən böyük kolleclər aşağıdakılardır:

Abxaziya Dövlət Universiteti (1979) — 3300-ə yaxın tələbəyə təhsil verən 8 fakültədə təşkil edilmiş 42 şöbədən ibarət öz kampusu var.
Abxaziya Multisənaye Kolleci (1959) (1959-cu ildən 1999-cu ilə qədər Suxumi Ticarət və Kulinariya Məktəbi)
Suxumi Dövlət Kolleci (1904) (1904-cü ildən 1921-ci ilə qədər Suxumi realnı məktəbi; 1921-ci ildən 1999-cu ilə qədər Suxumi Sənaye Texniki Məktəbi)
Suxumi İncəsənət Kolleci (1935)
Suxumi Tibb Kolleci (1931)

Mədəniyyət

Əsas məqalə: Abxaziya mədəniyyəti

Abxazların şərəf kodu olan apsuara qonaqpərvərlik mövzusunda çox sərtdir. Onun prinsiplərindən biri qonaqlar ev sahibinə qarşı cinayət törətmiş olsalar belə, onlara hörmət etməkdir.

Yazılı abxaz ədəbiyyatı nisbətən yaxınlarda, XX əsrin əvvəllərində meydana çıxıb. Buna baxmayaraq, abxazlar digər Qafqaz xalqları ilə mifik qəhrəmanlar haqqında nağıl silsiləsi olan Nart dastanlarını bölüşürlər. 19-cu əsrdə yaradılmışdır. Abxaziyada redaktorluğu ilə "Abxaziya" adlanan ilk qəzet 1917-ci ildə buraxılmışdır.

Ən məşhur abxaz yazıçıları daha çox rus dilində yazan Fazil İsgəndər və şair və yazıçı .

İdman

Əsas məqalə:

Futbol Abxaziyada ən populyar idman növüdür. Digər populyar idman növlərinə basketbol, boks və güləş daxildir. The National Basketball Team of Abxaziya milli basketbol komandası Şimali Kipr Türk Respublikasının basketbol komandası ilə ilk oyununu 27 may 2015-ci ildə keçirdi və Abxaziya komandası 76-59 hesabı ilə qalib gəldi. Abxaziyanın "Apsnı" basketbol komandası da Krasnodar diyarında Rusiya Basketbol Liqasının 3-cü liqasında çıxış edib. Abxaziyanın adlı öz həvəskar futbol liqası var, lakin onun beynəlxalq futbol ittifaqına üzvlüyü yoxdur. Ümumilikdə, iki liqada on doqquz Abxaziya futbol klubu var. 2016-cı ildə keçirdi və qazandı.

2000-ci illərin əvvəllərindən bəri tennis Abxaziyada məktəb yaşlı uşaqlar arasında getdikcə populyarlaşdı. Suxumidən olan bir neçə tennisçi Rusiyada keçirilən milli yarışlarda iştirak etmiş və böyük beynəlxalq yarışlarda Rusiya bayrağı altında çıxış etmişdir. Məsələn, tennisçi Alen Avidzba 2016-cı ildə Devis Kubokunda iştirak etdi və Əminə Anşba 2017-ci ildə Türkiyədə keçirilən beynəlxalq turnirdə gümüş medal qazandı. Əslində, "Tennisportal.ru"nun rəsmi məlumatına görə, Əminə Anşbanın ən yüksək karyera nailiyyəti 2021-ci ildə qadınlar arasında reytinqdə 278-ci yerə layiq görülməsidir.

Həmçinin bax

Abxaziya Xalq Məclisi

Qeydlər

- abx. Аԥсны, Apsnı
- rus. Абха́зия, Abxaziya
- gürc. აფხაზეთი, apxazeti
- meqrel აბჟუა, abzhua və ya სააფხაზო, saapxazo
- abx. Аԥсны Аҳәынҭқарра, Apsnı Axəıntkarra
- rus. Республика Абхазия, Respublika Abxaziya

İstinadlar

Hoiberg, Dale H., redaktorAbkhazia // Encyclopedia Britannica. I: A-ak Bayes (15th). Chicago, IL: Encyclopedia Britannica Inc. 2010. 33. ISBN .
"Государственный комитет Республики Абхазия по статистике". ugsra.org. 6 June 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 25 August 2020.
. Lexico Dictionaries | English (ingilis). 25 March 2020 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-03-25.
Olga Oliker, Thomas S. Szayna. Faultlines of Conflict in Central Asia and the South Caucasus: Implications for the U.S. Army. Rand Corporation, 2003, ISBN .
Clogg, Rachel. . Conciliation Resources. January 2001. 2 March 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 May 2016.
Emmanuel Karagiannis. Energy and Security in the Caucasus. Routledge, 2002. ISBN .
Parfitt, Tom. "Georgia up in arms over Olympic cash". The Guardian. 6 Aug 2007. 4 November 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 25 Feb 2023.
"Территориальная целостность Грузии опирается на твердую международную поддержку". golos-ameriki.ru. 19 September 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 4 October 2018.
. vub.ac.be. 27 November 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 February 2014.
. Abkhazia: Problems and the Paths to their Resolution // Ole Høiris, Sefa Martin Yürükel (redaktor). Contrasts and Solutions in the Caucasus. Aarhus University Press. 1998. səh. 184. ISBN . 27 February 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 27 February 2015. [...] Apsny, which when translated, means 'Land of the Abkhazians [Mortals]' [...] See Chirikba (1991) for the etymology deriving the Abkhazian native from the root 'die' in the sense of 'mortal being'. The popular belief that the toponym is etymologisable as 'Land of the Soul' is demonstrated by Chirikba to be no longer tenable.
Hewitt, George B. Discordant Neighbours: A Reassessment of the Georgian-Abkhazian and Georgian-South Ossetian Conflicts. BRILL. 2013. səh. 9. ISBN . 17 November 2016 tarixində .
"TITUS Texts: Megrelian-Georgian Dictionary Kajaia: Frame". titus.fkidg1.uni-frankfurt.de. 2021-05-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-05-09.
"აფხა (აფხას) – მეგრულ-ქართული ლექსიკონი". www.nplg.gov.ge. 2021-05-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-05-09.
Kodua, Harry. "მეგრულ ქართული ლექსიკონი". www.megrulad.ge (gürcü). 2021-05-10 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-05-09.
Prof. Lordkipanidze M. 25 fevral 2021 at the Wayback Machine The Abkhazians and Abkhazia
For all practical purposes the term Abkhdz or Afkhdz, in early Muslim sources covers Georgia and Georgians . & , "Abkhaz", in , Vol. 1, 1960.
Braund, David, Georgia in Antiquity: A History of Colchis and Transcaucasian Iberia, 550 BC – AD 562, Oxford: Clarendon, 1994, səh. 359.
Grigor, Ronald, The Making of the Georgian Nation, SUNY, səh. 13.
Kaufman, Stuart J, Modern Hatreds: The Symbolic Politics of Ethnic War, səh. 91.
"BBC News – Regions and territories: Abkhazia". BBC News. London: . 22 November 2011. 3 March 2012 tarixində . İstifadə tarixi: 19 January 2012.
Graham Smith, Edward A. Allworth, Vivien A. Law et al., pages 56–58; Abkhaz by in the .
Olson, James S; Pappas, Lee Brigance; Pappas, Nicholas C. J. An Ethnohistorical Dictionary of the Russian and Soviet Empires. Greenwood. 1994. səh. 6. ISBN .
Strabo, in agreement with quoting ^[]
Braund, David, Georgia in Antiquity: A History of Colchis and Transcaucasian Iberia, 550 BC – AD 562, USA: Oxford University Press, 8 September 1994, səh. 27.
Gregory, Timothy E, A History of Byzantium, 2005, səh. 78, ISBN .
. The Expedition of Flavius Arrianus // The Black Sea. A history. Oxford University Press. 2004. ISBN .
Annuario Pontificio 2013 (Libreria Editrice Vaticana, 2013, ISBN ), p. 975
COWPER, B. Harris. "B.H.Cowper, Syriac Miscellanies (1861)". www.tertullian.org. 2022-01-11 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-06-19.
McDowell, Sean. The Fate of the Apostles: Examining the Martyrdom Accounts of the Closest Followers of Jesus. Routledge. 2016. səh. 247. ISBN .
Odisheli, 2018. səh. 1–2
Smith, Graham; Vivien Law. Nation-building in the post-Soviet borderlands. Cambridge University Press. 1998. səh. 56. ISBN .
Alexei Zverev, Ethnic Conflicts in the Caucasus; Graham Smith, Edward A Allworth, Vivien A Law et al., pages 56–58; Abkhaz by W. Barthold [V. Minorsky] in the ; The Georgian-Abkhaz State (summary), by George Anchabadze, in: Paul Garb, Arda Inal-Ipa, Paata Zakareishvili, editors, Aspects of the Georgian-Abkhaz Conflict: Cultural Continuity in the Context of Statebuilding, Volume 5, 26–28 August 2000.
Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; EB adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
Beradze, T.; Topuria, K.; Khorava, B. "A Historical-Geographical Review of Modern Abkhazia in:Causes of War-Prospects for Peace. Proceedings of the Holy Synod of the Georgian Orthodox Church and the Konrad-Adenauer-Stiftung scientific conference on the theme: Causes of War – Prospects for Peace (2008), 2–3 December: CGS ltd" (PDF). www.kas.de. 2009. 10–12. 5 March 2016 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 19 September 2015.
Mikaberidze, A. "HIstory". Georgia: Past, Present and Future. 2007. 16 October 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 19 September 2015.
Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; BBC2 adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
Hewitt, George. The Abkhazians. A Handbook. St. Martin's Press. 1998. 67–77. ISBN .
Mikaberidze, Alexander, "Historical Dictionary of Georgia", Rowman & Littlefield, 2015, p.84
Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; EB2 adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
Hewitt, George. The Abkhazians. A Handbook. St. Martin's Press. 1998. səh. 78. ISBN .
Hewitt, George. The Abkhazians. A Handbook. St. Martin's Press. 1998. səh. 81. ISBN .
Hewitt, George. The Abkhazians. A Handbook. St. Martin's Press. 1998. 81–82. ISBN .
Houtsma, M. Th.; E. van Donzel. E.J. Brill's first encyclopaedia of Islam 1913–1936. BRILL. 1993. səh. 71. ISBN . 2023-02-18 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-06-20.
Lortkipanidze M., The Abkhazians and Abkhazia, Tbilisi 1990.
. Experts' Club. 28 July 2010. 21 February 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 February 2014.
Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; EB3 adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
Из конституции Социалистической Советской Республики Абхазии [From the Constitution of the Soviet Socialist Republic of Abkhazia] (rus). 1 April 1925. Article 3. 14 November 2002 tarixində .
Neproshin, A. Ju., Абхазия. Проблемы международного признания [Abkhazia. Problems of international recognition] (rus), , 16–17 May 2006, 3 September 2008 tarixində , İstifadə tarixi: 2 September 2008.
Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; BBC3 adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
Eastern Europe and the Commonwealth of Independent States. London: Europa Publications Limited. 1999. səh. 363. ISBN .
Hewitt, George. The Abkhazians: a handbook. Palgrave Macmillan. 1999. səh. 96. ISBN .
Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; jrl adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
Hewitt, George, Abkhaz – A Comprehensive Self-Tutor, səh. 17.
The Stalin-Beria Terror in Abkhazia, 1936–1953, by Stephen D. Shenfield 10 sentyabr 2015 at the Wayback Machine Abkhaz World, 30 June 2010, retrieved 11 September 2015.
Bernard A. Cook (2014). "Europe Since 1945: An Encyclopedia 24 yanvar 2016 at the Wayback Machine". Routledge. p.2. ISBN
Rayfield, Donald. Edge of Empires. A History of Georgia. Reaktion books. 2012. səh. 363. ISBN .
Saparov, Arsène. From Conflict to Autonomy in the Caucasus: The Soviet Union and the Making of Abkhazia, South Ossetia and Nagorno Karabakh. Routledge. 2014. səh. 150. ISBN .
[CONCLUSION: State Commission of Georgia on established facts of the politics of ethnic cleansing – genocide carried out against the Georgian population of Abkhazia, Georgia, and the transfer of materials to the International Tribunal] (rus). geocities.com. February 1997. 27 October 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
Céline., Francis. Conflict Resolution and Status : the Case of Georgia and Abkhazia (1989–2008). Bruxelles: ASP. 2011. ISBN . OCLC 922966407.
Conciliation Resources. Georgia-Abkhazia, Chronology 7 oktyabr 2006 at the Wayback Machine
Парламентская газета (Parlamentskaya Gazeta). Референдум о сохранении СССР. Грузия строит демократию на беззаконии. 28 sentyabr 2007 at the Wayback Machine Георгий Николаев, 17 March 2006 {{{2}}}
"Georgia: Abkhazia and South Ossetia". www.pesd.princeton.edu. Encyclopedia Princetoniensis. 4 August 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 19 April 2019.
Coppieters, Bruno et al.(2005), Statehood and security: Georgia after the Rose Revolution, p. 384. American Academy of Arts and Sciences, ISBN
1921 Constitution of the Democratic Republic of Georgia 23 may 2011 at the Wayback Machine: Chapter XI, Articles 107–108 (adopted by the 21 February 1921): "Abkhasie (district of Soukhoum), ..., which are integral parts of the Georgian Republic, enjoy autonomy in the administration of their affairs. The statute concerning the autonomy of [these] districts ... will be the object of special legislation". Regional Research Centre. Retrieved on 25 November 2008.
(2001), Small Nations and Great Powers: A Study of Ethnopolitical Conflict in the Caucasus, pp. 345–9. Routledge, ISBN .
On Ruins of Empire: Ethnicity and Nationalism in the Former Soviet Union, pg 72, by Georgiy I. Mirsky, published by , sponsored by the
Full Report by Human Rights Watch. Human Rights Watch. Georgia/Abkhazia. Violations of the laws of war and Russia's role in the conflict 19 noyabr 2015 at the Wayback Machine Helsinki, March 1995. p. 22
C.J.Shivers. "The Chechen's Story: From Unrivaled Guerrilla Leader to the Terror of Russia". The New York Times. 15 September 2004. 28 May 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 6 April 2011.
"UNOMIG: United Nations Observer Mission in Georgia – Background". un.org. 19 May 2017 tarixində . İstifadə tarixi: 28 June 2017.
Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; hrwreport adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
"CSCE Budapest Document 1994, Budapest Decisions, Regional Issues". .umn.edu. 7 June 2011 tarixində . İstifadə tarixi: 22 June 2010.
(PDF). 6 June 2011 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib.
(PDF). www.osce.org. 19 noyabr 1999. 3 oktyabr 2006 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib.
Kolossov, Vladimir; O'Loughlin, John. "After the Wars in the South CaucasusState of Georgia: Economic Insecuritiesand Migration in the "De Facto" Statesof Abkhazia and South Ossetia". Eurasian Geography and Economics. 52 (5). 2011: 634. doi:10.2747/1539-7216.52.5.631.
The Guns of August 2008, Russia's War in Georgia, Svante Cornell & Frederick Starr, p. 27
US State Department, Country Reports on Human Rights Practices for 1993, February 1994, pp. 120
Gamakharia, Jemal. INTERNATIONAL SOCIETY TO BRING A VERDICT ON THE TRAGEDY OF ABKHAZIA/GEORGIA (PDF). 2015. səh. 7. ISBN . 7 February 2021 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 31 January 2021.
"Abkhazia – the disputed land of the soul". 20 August 1997. 26 October 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 21 June 2023.
. Crisisgroup.org. 15 September 2006. 22 February 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
Conflict in the Caucasus: Georgia, Abkhazia, and the Russian Shadow by S. A. Chervonnaia and Svetlana Mikhailovna Chervonnaia, pp 12–13
. www.worldreview.info. 2 February 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
UN High Commissioner for refugees. Background note on the Protection of Asylum Seekers and Refugees in Georgia remaining outside Georgia, 28 iyun 2007 at the Wayback Machine
Abkhazia Today. 2007-05-10 at the Wayback MachineThe Europe Report N°176, 15 September 2006, page 10. Retrieved on 30 May 2007. Free registration needed to view full report
Abkhazia Report 26 sentyabr 2015 at the Wayback Machine, Freedom House, 2013
Sharia, Vitalii. Все – на выборы! (rus). Caucasian Knot. 2 October 2004. 16 October 2017 tarixində . İstifadə tarixi: 14 September 2017.
Profile of Raul Khadjimba 26 sentyabr 2015 at the Wayback Machine, Lenta.ru
"Кавказский Узел – Протокол N 7 Центральной избирательной комиссии по выборам Президента Республики Абхазия от 14 января 2005 г." Кавказский Узел. 11 March 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
"Official: Government Forces Control Most of Kodori Gorge". civil.ge. 8 October 2007 tarixində .
"Regions and territories: Abkhazia". BBC.co.uk. 15 December 2009. 20 April 2010 tarixində . İstifadə tarixi: 23 April 2010.
"Video shows Russian MiG downing Georgian UAV". Airforcetimes.com. 23 April 2008. 24 July 2009 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 June 2010.
. Youtube. 6 May 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 June 2010.
"Georgia 'started unjustified war'". BBC News. 30 September 2009. 20 April 2010 tarixində . İstifadə tarixi: 20 March 2010.
. Earthtimes.org. 30 September 2009. 5 September 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 September 2009.
"Russia in operation to storm Abkhazia gorge". Reuters. . 10 August 2008. 12 January 2009 tarixində . İstifadə tarixi: 22 June 2010.
Nowak, David; Torchia, Christopher, "Russia: Georgia can 'forget' regaining provinces", ABC News, The Associated Press, 14 August 2008, 13 September 2008 tarixində , İstifadə tarixi: 20 September 2008.
Jean-Christophe Peuch. . Eurasianet. 29 June 2009. 18 March 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 March 2014.
. . 29 August 2008. 3 September 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
. Civil.Ge. Tbilisi. 28 August 2008. 3 September 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
"Abkhaz Leadership, Opposition Exchange Accusations". Caucasus Report. Radio Free Europe. 24 May 2009. 31 May 2009 tarixində . İstifadə tarixi: 6 November 2009.
Вице-Президент Рауль Хаджимба Ушел в Отставку [Vice-President Raul Khajimba has resigned] (rus). . 28 May 2009. İstifadə tarixi: 29 May 2009.^{[daimi ölü keçid]}
Cecire, Michael H. "Analysis: Unrest in Abkhazia" (Müsahibə). Interviewed by BBC News. BBC.com. 28 May 2014. 11 February 2017 tarixində . İstifadə tarixi: 29 November 2016.
Глава Абхазии отправил в отставку правительство после попытки штурма оппозицией администрации президента [The head of Abkhazia sacked the government after near assaults by the presidential administration's opposition] (rus). 27 May 2014. 10 March 2017 tarixində . İstifadə tarixi: 29 November 2016.
"Georgia Abkhazia: Leader 'flees' protesters in Sukhumi". BBC News. 28 May 2014. 29 May 2014 tarixində . İstifadə tarixi: 28 May 2014.
Herszenhorn, David M. "President of Georgian Abkhazia Resigns Under Pressure". The New York Times. 1 June 2014. 14 September 2017 tarixində . İstifadə tarixi: 18 February 2017.
"New Abkhaz Leader Takes Office". Civil Georgia. 25 September 2014. 10 January 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 9 January 2015.
Dahlstrom, Katie. "Georgians protest against Russia-Abkhazia agreement". BBC.com. 15 November 2014. 15 November 2014 tarixində . İstifadə tarixi: 15 November 2014.
Farchy, Jack. "Vladimir Putin signs treaty with Abkhazia and puts Tbilisi on edge". Financial Times. 24 November 2014. 30 December 2014 tarixində . İstifadə tarixi: 9 January 2015.
"Putin strengthens ties with Georgia breakaway region; Tbilisi protests". Reuters. 24 November 2014. 9 January 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 9 January 2015.
"Opposition Protests In Georgia's Breakaway Abkhazia Turn Violent". RadioFreeEurope/RadioLiberty (ingilis). 2021-12-21 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-12-22.
. . IASPS Policy Briefings: Geostrategic Perspectives on Eurasia. Washington, D.C.: Institute for Advanced Strategic & Political Studies (52). 18 February 2004. 5 June 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 March 2014.
Абхазия, Южная Осетия и Приднестровье признали независимость друг друга и призвали всех к этому же [Abkhazia, South Ossetia and Transnistria have recognised each other's independence and have called on all to do the same] (rus). . 17 November 2006. 16 April 2009 tarixində . İstifadə tarixi: 26 August 2008.
"Head of Foreign Ministry of the Republic of South Ossetia congratulated Minister of Foreign Affairs of the PMR with Sixth Anniversary of Creation of Community for Democracy and Rights of Nations". The Ministry of Foreign Affairs of the PMR. 15 June 2012. 27 March 2014 tarixində . İstifadə tarixi: 26 March 2014.
Vichos, Ioannis F. ""Moldova's Energy Strategy and the "Frozen Conflict" of Transnistria"". Ekemeuroenergy.org. 15 June 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
"Chavez recognises Georgia rebels". BBC News. 10 September 2009. 20 April 2010 tarixində . İstifadə tarixi: 22 June 2010.
Chavez Backs Russian Recognition of Georgian Regions 6 iyun 2009 at the Wayback Machine Reuters. Retrieved 29 August 2008.
Harding, Luke. "Tiny Nauru struts world stage by recognising breakaway republics". The Guardian. London. 14 December 2009. 17 December 2009 tarixində . İstifadə tarixi: 14 December 2009.
. News.xinhuanet.com. 29 August 2008. 11 January 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 June 2010.
"U.S. SENATE UNANIMOUSLY PASSES SHAHEEN-GRAHAM RESOLUTION AFFIRMING U.S. SUPPORT FOR GEORGIAN SOVEREIGNTY". U.S. Senator for New Hempshire. 6 December 2014 tarixində . İstifadə tarixi: 31 January 2015.
"Negotiations of the EU-Georgia Association Agreement". European Parliament. 5 August 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 31 January 2015.
. NATO Parliamentary Assembly. 2 April 2015 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 January 2015.
Full Report by Human Rights Watch. Human Rights Watch. Georgia/Abkhazia. Violations of the laws of war and Russia's role in the conflict 19 noyabr 2015 at the Wayback Machine Helsinki, March 1995
Chervonnaia, Svetlana Mikhailovna. Conflict in the Caucasus: Georgia, Abkhazia, and the Russian Shadow. Gothic Image Publications, 1994.
The Abkhazia Conflict. 17 noyabr 2017 at the Wayback Machine Bureau of European and Eurasian Affairs. 28 July 2005. [1] 2017-11-17 at the Wayback Machine
(7 February 2006), Moscow kills Boden paper, threatens to terminate UNOMIG in Georgia. Eurasia Daily Monitor, Volume 3, Number 26. 16 oktyabr 2006 at the Wayback Machine
. . 18 October 2006. 5 November 2006 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
Resolution of the OSCE Budapest Summit 27 noyabr 2007 at the Wayback Machine, , 6 December 1994
Georgia-Abkhazia: Profiles 30 sentyabr 2007 at the Wayback Machine. Accord: an international review of peace initiatives. Reconciliation Resources. Retrieved 2 April 2007.
Saakashvili Outlines Tbilisi's Abkhaz Initiatives 13 avqust 2008 at the Wayback Machine. Civil Georgia. 28 March 2008.
Burjanadze: Russia Behind Sokhumi's No to New Proposals 13 avqust 2008 at the Wayback Machine. Civil Georgia. 29 March 2008.
OSCE PA Concerned over Russian Moves Civil Georgia. 3 July 2008. ^{[ölü keçid]}
(PDF). . 23 October 2008. 24 June 2014 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib.
. Venice.coe.int. 23 October 2008. 13 February 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 February 2012.
. Civil.ge. 1 July 2001. 30 January 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 February 2012.
Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; Abkhazia Today22 adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
"Romania recognized neutral Georgian passports for Abkhazian and South Ossetian residents". Trend.AZ. 2 May 2013. 23 February 2014 tarixində . İstifadə tarixi: 10 February 2014.
"UNPO: Victims of Geopolitics: Young Generations in Abkhazia Struggle with Lack of Travel and Education Opportunities Abroad". . 2020-11-22. 2023-03-26 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-11.
"Clinton Wades Into Georgia Documents Row". (Radio Free Europe/Radio Liberty). 2012-06-06. 2023-03-26 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-11.
"Abkhazian leader opposed to neutral passports". DFWATCH STAFF. 19 January 2012. 22 February 2014 tarixində . İstifadə tarixi: 10 February 2014.
Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; hrwreport3 adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
Abkhazia Today. 2007-05-10 at the Wayback Machine The Europe Report N°176, 15 September 2006, page 10. Retrieved on 30 May 2007. Free registration needed to view full report . Archived from the original on 10 May 2007. İstifadə tarixi: 21 June 2023.
. [Transcript of press conference at "MK": Minister for Foreign Affairs of the Republic of Abkhazia Sergey Shamba]. (Müsahibə) (rus). Interviewed by Press Centre. 6 July 2006. 13 October 2007 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 October 2007.
[By the end of 2007, 90 percent of the citizens of Abkhazia should receive national passports – The President] (rus). Abkhaziagov.org. 29 May 2007. 28 September 2007 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
. . 21 February 2008. 31 May 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
Georgia angered by Russian move 20 aprel 2008 at the Wayback Machine. BBC News. 16 April 2008.
In Quotes: International Reaction to Russia's Abkhaz, S.Ossetian Move. Civil Georgia. 19 April 2008. ^{[ölü keçid]}
Georgia-Russia tensions ramped up. 15 avqust 2008 at the Wayback Machine. . 30 April 2008.
Halpin, Tony. "Russia to recognise breakaway region's independence". The Times. London. 20 August 2008. 4 September 2008 tarixində . İstifadə tarixi: 20 August 2008.
Clover, Charles; Isabel Gorst. "Duma backs South Ossetia independence". Financial Times. 25 August 2008. 4 June 2009 tarixində . İstifadə tarixi: 25 August 2008.
BBC News: "Russia recognises Georgian rebels" 30 avqust 2008 at the Wayback Machine, 26 August 2008.
Russia recognizes independence of Georgia's rebel regions, Earth Times, 26 August 2008. Retrieved 26 August 2008. Arxivləşdirilib 16 oktyabr 2017 at
"'West Ignored Us on Kosovo', says Medvedev". Balkaninsight.com. 27 August 2008. 5 June 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 June 2010.
. Civil.ge. 1 July 2001. 7 June 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 June 2010.
. Civil.ge. 1 July 2001. 7 June 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 June 2010.
. Civil.ge. 1 July 2001. 7 June 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 June 2010.
"West condemns Russia over Georgia, BBC, 26 August 2008". BBC News. 26 August 2008. 20 April 2010 tarixində . İstifadə tarixi: 22 June 2010.
. CNN. 30 August 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
, CoE, PACE Chairs Condemn Russia's Move 7 iyun 2011 at the Wayback Machine, 26 August 2008
Resolving Georgian crisis may be harder after Russian recognition move 15 fevral 2017 at the Wayback Machine, UN News Centre.
. The Palestine Telegraph. 6 September 2009. 23 July 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 May 2011.
Russian Warns Georgia Against Ship Seizures (). Civil Georgia. September 3, 2009
Brian Whitmore. "Abkhazia and the Perils of Independence". Radio Free Europe/Radio Liberty. 19 June 2009. 3 September 2010 tarixində . İstifadə tarixi: 4 September 2010.
Anna Nemtsova. "The Republic of Spies: How Russia's FSB Colonized Abkhazia". Newsweek. 17 August 2010. 2 September 2010 tarixində . İstifadə tarixi: 4 September 2010.
Carl Schreck. . The National (UAE news organization). 25 August 2010. 22 February 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
Valery Dzutsev. "More Disagreements Emerge Between Abkhaz and Russian Interests". Eurasia Daily Monitor. Georgian Daily. 11 June 2010. 22 July 2011 tarixində . İstifadə tarixi: 4 September 2010.
Resolutions 849, 854, 858, 876, 881 and 892 adopted by the UN Security Council
From the Resolution of the OSCE Budapest Summit, 6 December 1994 Lisbon OSCE Summit Declaration 10 fevral 2007 at the Wayback Machine
Lisbon Summit Declaration of the OSCE, 2–3 December 1996
"U.S. Senator Urges Russian Peacekeepers' Withdrawal From Georgian Breakaway Republics". Mosnews.com. 22 August 2006. 30 November 2006 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
Solana fears Kosovo 'precedent' for Abkhazia, South Ossetia. (International Relations and Security Network) 11 iyun 2008 at the Wayback Machine.
Russia 'not neutral' in Black Sea conflict, EU says 30 sentyabr 2007 at the Wayback Machine, EUobserver, 10 October 2006.
"United Nations Security Council Resolution 1716". UN. 2006-10-17 tarixində .
Security Council extends Georgia Mission until 15 April 2007 10 mart 2014 at the Wayback Machine, The UN Department of Public Information, 13 October 2006.
"Our work in Georgia, what we do and where – The HALO Trust". The HALO Trust. 21 March 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 10 March 2015.
"Première-Urgence NGO, France". Premiere-urgence.org. 16 December 2007. 13 February 2010 tarixində . İstifadə tarixi: 22 June 2010.
"Abkhazia-Georgia: Première Urgence is implementing a food security programme". 26 March 2023 tarixində . İstifadə tarixi: 23 January 2021.
Luke Coffey. "Georgia and Russia: The occupation too many have forgotten". 1 June 2010. 20 December 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 28 January 2014.
"Russia welcomes Nicaragua's recognition of South Ossetia, Abkhazia". China Daily. 6 September 2008. 28 May 2010 tarixində . İstifadə tarixi: 22 June 2010.
[Decree No. 47-2008: The President of the Republic of Nicaragua] (PDF) (ispan). Gobierno de Reconciliación y Unidad Nacional. 3 September 2009. 9 September 2008 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 September 2009.
. Interfax.ru. 29 June 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
Barry, Ellen. "Abkhazia Is Recognised – by Nauru". The New York Times. 15 December 2009. 5 March 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 29 December 2009.
"Georgia Severs Relations With Syria For Recognizing Abkhazia, South Ossetia". rferl.org. 29 May 2018. 30 May 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 29 May 2018.
[Countries that have recognized the independence of the Republic of Abkhazia]. Embassy of the Republic of Abkhazia in the Bolivarian Republic of Venezuela (rus). 18 February 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 August 2012.
"Vanuatu's recognition to the Republic of Abkhazia". . 7 October 2011. 18 December 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 30 October 2012.
"Georgia Says Vanuatu Has Withdrawn Recognition of Abkhazia". Bloomberg. 20 May 2013. 6 October 2014 tarixində . İstifadə tarixi: 5 March 2017.
. Tbilisi: Ministry of Foreign Affairs of Georgia. 31 March 2014. 31 March 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 March 2014.
Cutler, David. "Factbox – Key facts on Georgia's breakaway Abkhazia". reliefweb.int. Reuters. 29 April 2008. 29 November 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 29 November 2016.
Abkhazia // Encyclopædia Britannica. 2 June 2010 tarixində . İstifadə tarixi: 7 November 2010.
"Travel advice by country: Georgia". United Kingdom . 28 November 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 28 November 2016."Passports & International Travel: Country Information: Georgia: Embassy Messages". . 3 December 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 28 November 2016."Official advice for New Zealanders living and travelling overseas: Georgia". New Zealand Government via safetravel.govt.nz. 28 November 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 28 November 2016."Travel advice: Georgia". , Department of Foreign Affairs and Trade via smartraveller.gov.au. 28 November 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 28 November 2016."Travel advice: Georgia". Irish Government, Department of Foreign Affairs and Trade. 28 November 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 28 November 2016.
Число туристов в Абхазии побило рекорды советских времен [The number of tourists in Abkhazia broke the records of Soviet times] (rus). vz.ru. 27 August 2015. 11 April 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 22 March 2016.
Barry, Ellen. "President of Abkhazia Re-elected by Wide Margin". The New York Times. 13 December 2009. 8 May 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 14 December 2009.
Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; Today2 adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
Zarkovic Bookman, Milica. The Demographic Struggle for Power: The Political Economy of Demographic Engineering in the Modern World. 1997. ISBN .
Halpin, Tony. "Kremlin announces that South Ossetia will join "one united Russian state"". Times Online. London. 30 August 2008. 3 September 2008 tarixində . İstifadə tarixi: 3 September 2008.
Gerard Toal. "How people in South Ossetia, Abkhazia and Transnistria feel about annexation by Russia". The Washington Post. 20 March 2014. 1 July 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 23 August 2017.
University of Colorado-Boulder, Inside Abkhazia: A Survey of Attitudes in a De Facto State 8 avqust 2014 at the Wayback Machine, p. 38
Birgitte Refslund Sørensen, Marc Vincent (2001), Caught Between Borders: Response Strategies of the Internally Displaced, pp. 234–5. Pluto Press, ISBN .
On Ruins of Empire: Ethnicity and Nationalism in the Former Soviet Union Georgiy I. Mirsky, p. 72.
"The speech by Tamaz Nadareishvili, chairman of the Supreme Council of the Abkhazian Autonomous Republic, delivered at the session of Georgian Parliament". 2002-03-10 tarixində . We see no perspective in arranging of Abkhazian conflict by political and peaceful means.
Bringa, Tone; Toje, Hege. Eurasian Borderlands: Spatializing Borders in the Aftermath of State Collapse. Springer. 2016. səh. 112. ISBN .
Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; Today3 adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
Chervonnaia, Svetlana Mikhailovna. Conflict in the Caucasus: Georgia, Abkhazia and the Russian Shadow. Gothic Image Publications, 1994
White Book of Abkhazia. 1992–1993 Documents, Materials, Evidences. Moscow, 1993.
"Russland legitimiert Beziehungen zu Abchasien und Südossetien". De.rian.ru. 16 July 2011 tarixində . İstifadə tarixi: 22 June 2010.
"Russian Military Forces: Interactive Map". 2022-02-15 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-06-23.
"Putin Sparks Georgia Fury With 'Annexation' Deal in Abkhazia". . New Delhi. 2014-11-25. 2021-03-03 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-09-10.
Nikolaus von Twickel. "No Clear Frontrunner as Abkhazia Goes to Poll". The Moscow Times. 26 August 2011. 21 December 2011 tarixində . İstifadə tarixi: 26 August 2011.
Kommersant-Dengi, Тяжелая экономическая независимость 13 sentyabr 2008 at the Wayback Machine (Hard Economical Independence), 8 September 2008 {{{2}}}
"Безграничная Абхазия Что получила республика от российского признания". Коммерсантъ (rus). 2014-09-08. 2022-07-29 tarixində . İstifadə tarixi: 24 January 2021.
Khashig, Inal. "Op-ed: Abkhazia will have to transfer its power system to Russia or live without electricity". JAMnews. 4 December 2020. İstifadə tarixi: 6 December 2020.
[Russia and Turkey continue to be Abkhazia's main trade partners]. Apsnypress.info (rus). 27 July 2012. 2 February 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 July 2012.
Alexandrova, Lyudmila. . . 9 April 2008. 10 May 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
"Кавказский Узел – В 2009 году туристический поток в Абхазии увеличился на 20%". Кавказский Узел. 22 January 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 22 January 2015.
. Кавказский Узел. 22 January 2015 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 January 2015.
[The population of Abkhazia is 240,705 people]. Apsnypress.info (rus). 28 December 2011. 9 February 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
Statistical Yearbook of Georgia 2005: Population, Table 2.1, p. 33, Department for Statistics, Tbilisi (2005)
Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; censuses22 adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; apsnycensus2 adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
Gogia, Giorgi. Georgia/Abkhazia: Living in Limbo – The Rights of Ethnic Georgian Returnees to the Gali District of Abkhazia (PDF). New York, NY: Human Rights Watch. 2011. səh. 9. ISBN . 17 October 2017 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 29 November 2016.
. 18 December 2008. 18 December 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 April 2016.
Shenfield, Stephen D., redaktor. JRL Research & Analytical Supplement ~ JRL 8226. Cdi.org (24). May 2004. 6 July 2010 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 June 2010.
"Abkhazia in numbers 2011". 2011. İstifadə tarixi: 22 June 2016.^{[daimi ölü keçid]}
"Abkhazia." Encyclopædia Britannica. 2008. Encyclopædia Britannica Online 10 sentyabr 2008 at the Wayback Machine 9 September 2008.
Islam Tekushev. "An unlikely home". openDemocracy. 5 January 2016. 20 September 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 22 August 2016.
Abkhazia's Diaspora: Dreaming of Home 17 oktyabr 2017 at the Wayback Machine. Eurasianet.org (8 March 2009). Retrieved on 30 May 2011.
Circassians in Turkey rally for their rights 14 oktyabr 2011 at the Wayback Machine. Hurriyetdailynews.com. Retrieved on 30 May 2011.
Александр Крылов. ЕДИНАЯ ВЕРА АБХАЗСКИХ "ХРИСТИАН" И "МУСУЛЬМАН". Особенности религиозного сознания в современной Абхазии 27 sentyabr 2007 at the Wayback Machine. Portal-credo.ru (17 March 2004). Retrieved on 30 May 2011.
Hewitt, George. The Abkhazians: a handbook. Palgrave Macmillan. 1998. səh. 205. ISBN .
"Russia: Other Points of View: ABKHAZIA versus GEORGIA: Implications for U.S. Policy toward Russia". Russiaotherpointsofview.com. 30 March 2010. 23 February 2014 tarixində . İstifadə tarixi: 25 March 2013.
Georgia: International Religious Freedom Report 2005. 10 dekabr 2019 at the Wayback Machine The United States . Retrieved 24 May 2007.
[Constitution of the Republic of Abkhazia: Chapter 2 Rights and freedoms of the person and citizen: Article 12] (rus). dp.abhazia.com. 26 November 1994. 28 September 2007 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
"Constitution of Abkhazia". Wikisource. 17 October 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 July 2017.
"Nation Profile; Abkhazia". Nationalia. Ceimen: Centre Internationale Escarré per a les Minories Étniques i les Nacions. 16 October 2017 tarixində . İstifadə tarixi: 25 July 2017.
Comai, Giorgio. "In Abkhazia, worried about the language law". Osservatorio Balcani e Caucaso Transeuropa. 11 June 2012. 16 October 2017 tarixində . İstifadə tarixi: 25 July 2017.
Hewitt, George, State and Language // Abkhazia in the Context of Contemporary International Relations, , The Republic of Abkhazia, 29 June – 1 July 2004, 5 February 2023 tarixində , İstifadə tarixi: 23 June 2023
Mateu, Sandra Veloy. "Language policy in Abkhazia: promoting Abkhazian or forgetting Georgian?". Nationalia. 16 September 2016. 25 September 2017 tarixində . İstifadə tarixi: 25 July 2017.
"Государственный комитет Республики Абхазия по статистике". ugsra.org. 2020-08-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-06-24.
Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; Olympics2 adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
Бгажба, Х. С.; Зелинский, К. Л. Дмитрий Гулиа Критико-биографический очерк (rus). Сухуми: Алашара. 1965. 57–58.
Derluguian, Georgi M. Bourdieu's Secret Admirer in the Caucasus: A World-System Biography. University of Chicago Press. 2005. səh. 99. ISBN .: Iskander is named while only Shinkuba's work ("popular novels about the fate of muhajeers") is mentioned; in the Russian translation (Адепт Бурдье на Кавказе: Эскизы к биографии в миросистемной перспективе. Litres. 2017. ISBN .) Shinkuba is also explicitly named
"Altınpost – Abhazya Haberleri – Abhazya Basketbol Milli Takımı KKTC Milli Takımını 76-59 Yendi". altinpost.org. 5 December 2017 tarixində . İstifadə tarixi: 4 December 2017.
Rayhan Demytrie. "A World Cup for unrecognised states". BBC News. 2 June 2016. 5 June 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 16 July 2016.
"A World Cup for countries that are not actually countries". The Economist. 6 June 2016. 13 July 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 16 July 2016.
"Ален Авидзба провел мастер-класс для юных теннисистов, а его тренеры проведут для них тренировки". 2021-08-15 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-06-24.
"Амина Аншба / Anshba, Amina - биография теннисистки, фото и видео - Теннис портал Tennisportal.ru". tennisportal.ru. 2023-03-26 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-06-24.
"Amina Anshba". World Tennis Association. 8 December 2021 tarixində . İstifadə tarixi: 30 April 2022.

Mənbələr

Odisheli, Manana (2018). "Abasgia". In Nicholson, Oliver (ed.). Son qədim dövrün Oksford lüğəti. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-866277-8.
Michael Lambert (2020). Consequences of the Diplomatic Recognition of Abkhazia by the Syrian Arab Republic (2018), Russian International Affairs Council

Xarici keçidlər

Reza, Enayatollah; Qasemi, Jawad (2008). "Abkhazia (Abkhāz)". In Madelung, Wilferd; Daftary, Farhad (eds.). Onlayn İslam Ensklopediyası. Brill Online. ISSN 1875-9831
Vikimedia Atlasda Abxaziya
Crisis profile, Georgia, Abkhazia, S. Ossetia 10 iyun 2009 at the Wayback Machine, from Reuters Alertnet 11 mart 2009 at the Wayback Machine.
(İngilis, rus və gürcü dilində) Официальный сайт Президента Республики Абхазия (Abxaziya Prezidentinin rəsmi veb-saytı).
(İngilis, rus və gürcü dilində) Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Abkhazia (Abxaziya XİN-in rəsmi veb-saytı).
BBC Regions and territories: Abkhazia
(İngilis, rus və gürcü dilində) State Information Agency of the Abkhaz Republic
(İngilis, rus və gürcü dilində)
(İngilis, rus və gürcü dilində) Rest in Abkhazia
(İngilis, rus və gürcü dilində) , Abxaziya Sosial Elmlər İnstitutu, Abxaziya Dövlət Muzeyi.
(İngilis, rus və gürcü dilində) Abkhazia Guide 10 dekabr 2019 at the Wayback Machine
Caucasus Analytical Digest No. 7-də Abxaziya ilə bağlı məqalələr

[3] abx. Аԥсны, Apsnı
rus. Абха́зия, Abxaziya
gürc. აფხაზეთი, apxazeti
meqrel აბჟუა, abzhua və ya სააფხაზო, saapxazo

[2] abx. Аԥсны, Apsnı

[3] rus. Абха́зия, Abxaziya

[4] gürc. აფხაზეთი, apxazeti

[5] meqrel აბჟუა, abzhua və ya სააფხაზო, saapxazo

[5] abx. Аԥсны Аҳәынҭқарра, Apsnı Axəıntkarra
rus. Республика Абхазия, Respublika Abxaziya

[7] abx. Аԥсны Аҳәынҭқарра, Apsnı Axəıntkarra

[8] rus. Республика Абхазия, Respublika Abxaziya

[EB4-1] Hoiberg, Dale H., redaktorAbkhazia // Encyclopedia Britannica. I: A-ak Bayes (15th). Chicago, IL: Encyclopedia Britannica Inc. 2010. 33. ISBN .

[2] "Государственный комитет Республики Абхазия по статистике". ugsra.org. 6 June 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 25 August 2020.

[:3-4] . Lexico Dictionaries | English (ingilis). 25 March 2020 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-03-25.

[Faultlines-6] Olga Oliker, Thomas S. Szayna. Faultlines of Conflict in Central Asia and the South Caucasus: Implications for the U.S. Army. Rand Corporation, 2003, ISBN .

[Clogg-7] Clogg, Rachel. . Conciliation Resources. January 2001. 2 March 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 May 2016.

[Karagiannis-8] Emmanuel Karagiannis. Energy and Security in the Caucasus. Routledge, 2002. ISBN .

[Olympics-9] Parfitt, Tom. "Georgia up in arms over Olympic cash". The Guardian. 6 Aug 2007. 4 November 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 25 Feb 2023.

[golos-ameriki-10] "Территориальная целостность Грузии опирается на твердую международную поддержку". golos-ameriki.ru. 19 September 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 4 October 2018.

[11] . vub.ac.be. 27 November 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 February 2014.

[12] . Abkhazia: Problems and the Paths to their Resolution // Ole Høiris, Sefa Martin Yürükel (redaktor). Contrasts and Solutions in the Caucasus. Aarhus University Press. 1998. səh. 184. ISBN . 27 February 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 27 February 2015. [...] Apsny, which when translated, means 'Land of the Abkhazians [Mortals]' [...] See Chirikba (1991) for the etymology deriving the Abkhazian native from the root 'die' in the sense of 'mortal being'. The popular belief that the toponym is etymologisable as 'Land of the Soul' is demonstrated by Chirikba to be no longer tenable.

[Hewitt2013-13] Hewitt, George B. Discordant Neighbours: A Reassessment of the Georgian-Abkhazian and Georgian-South Ossetian Conflicts. BRILL. 2013. səh. 9. ISBN . 17 November 2016 tarixində .

[14] "TITUS Texts: Megrelian-Georgian Dictionary Kajaia: Frame". titus.fkidg1.uni-frankfurt.de. 2021-05-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-05-09.

[15] "აფხა (აფხას) – მეგრულ-ქართული ლექსიკონი". www.nplg.gov.ge. 2021-05-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-05-09.

[16] Kodua, Harry. "მეგრულ ქართული ლექსიკონი". www.megrulad.ge (gürcü). 2021-05-10 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-05-09.

[17] Prof. Lordkipanidze M. 25 fevral 2021 at the Wayback Machine The Abkhazians and Abkhazia

[18] For all practical purposes the term Abkhdz or Afkhdz, in early Muslim sources covers Georgia and Georgians . & , "Abkhaz", in , Vol. 1, 1960.

[19] Braund, David, Georgia in Antiquity: A History of Colchis and Transcaucasian Iberia, 550 BC – AD 562, Oxford: Clarendon, 1994, səh. 359.

[20] Grigor, Ronald, The Making of the Georgian Nation, SUNY, səh. 13.

[21] Kaufman, Stuart J, Modern Hatreds: The Symbolic Politics of Ethnic War, səh. 91.

[BBC-22] "BBC News – Regions and territories: Abkhazia". BBC News. London: . 22 November 2011. 3 March 2012 tarixində . İstifadə tarixi: 19 January 2012.

[23] Graham Smith, Edward A. Allworth, Vivien A. Law et al., pages 56–58; Abkhaz by in the .

[24] Olson, James S; Pappas, Lee Brigance; Pappas, Nicholas C. J. An Ethnohistorical Dictionary of the Russian and Soviet Empires. Greenwood. 1994. səh. 6. ISBN .

[25] Strabo, in agreement with quoting ^[]

[26] Braund, David, Georgia in Antiquity: A History of Colchis and Transcaucasian Iberia, 550 BC – AD 562, USA: Oxford University Press, 8 September 1994, səh. 27.

[27] Gregory, Timothy E, A History of Byzantium, 2005, səh. 78, ISBN .

[28] . The Expedition of Flavius Arrianus // The Black Sea. A history. Oxford University Press. 2004. ISBN .

[29] Annuario Pontificio 2013 (Libreria Editrice Vaticana, 2013, ISBN ), p. 975

[30] COWPER, B. Harris. "B.H.Cowper, Syriac Miscellanies (1861)". www.tertullian.org. 2022-01-11 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-06-19.

[31] McDowell, Sean. The Fate of the Apostles: Examining the Martyrdom Accounts of the Closest Followers of Jesus. Routledge. 2016. səh. 247. ISBN .

[FOOTNOTEOdisheli20181–2-32] Odisheli, 2018. səh. 1–2

[33] Smith, Graham; Vivien Law. Nation-building in the post-Soviet borderlands. Cambridge University Press. 1998. səh. 56. ISBN .

[34] Alexei Zverev, Ethnic Conflicts in the Caucasus; Graham Smith, Edward A Allworth, Vivien A Law et al., pages 56–58; Abkhaz by W. Barthold [V. Minorsky] in the ; The Georgian-Abkhaz State (summary), by George Anchabadze, in: Paul Garb, Arda Inal-Ipa, Paata Zakareishvili, editors, Aspects of the Georgian-Abkhaz Conflict: Cultural Continuity in the Context of Statebuilding, Volume 5, 26–28 August 2000.

[EB-35] Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; EB adlı istinad üçün mətn göstərilməyib

[:0-36] Beradze, T.; Topuria, K.; Khorava, B. "A Historical-Geographical Review of Modern Abkhazia in:Causes of War-Prospects for Peace. Proceedings of the Holy Synod of the Georgian Orthodox Church and the Konrad-Adenauer-Stiftung scientific conference on the theme: Causes of War – Prospects for Peace (2008), 2–3 December: CGS ltd" (PDF). www.kas.de. 2009. 10–12. 5 March 2016 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 19 September 2015.

[37] Mikaberidze, A. "HIstory". Georgia: Past, Present and Future. 2007. 16 October 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 19 September 2015.

[BBC2-38] Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; BBC2 adlı istinad üçün mətn göstərilməyib

[39] Hewitt, George. The Abkhazians. A Handbook. St. Martin's Press. 1998. 67–77. ISBN .

[40] Mikaberidze, Alexander, "Historical Dictionary of Georgia", Rowman & Littlefield, 2015, p.84

[EB2-41] Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; EB2 adlı istinad üçün mətn göstərilməyib

[42] Hewitt, George. The Abkhazians. A Handbook. St. Martin's Press. 1998. səh. 78. ISBN .

[43] Hewitt, George. The Abkhazians. A Handbook. St. Martin's Press. 1998. səh. 81. ISBN .

[44] Hewitt, George. The Abkhazians. A Handbook. St. Martin's Press. 1998. 81–82. ISBN .

[45] Houtsma, M. Th.; E. van Donzel. E.J. Brill's first encyclopaedia of Islam 1913–1936. BRILL. 1993. səh. 71. ISBN . 2023-02-18 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-06-20.

[Lortkipanidze-46] Lortkipanidze M., The Abkhazians and Abkhazia, Tbilisi 1990.

[Tsarism-47] . Experts' Club. 28 July 2010. 21 February 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 February 2014.

[EB3-48] Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; EB3 adlı istinad üçün mətn göstərilməyib

[constitution-49] Из конституции Социалистической Советской Республики Абхазии [From the Constitution of the Soviet Socialist Republic of Abkhazia] (rus). 1 April 1925. Article 3. 14 November 2002 tarixində .

[50] Neproshin, A. Ju., Абхазия. Проблемы международного признания [Abkhazia. Problems of international recognition] (rus), , 16–17 May 2006, 3 September 2008 tarixində , İstifadə tarixi: 2 September 2008.

[BBC3-51] Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; BBC3 adlı istinad üçün mətn göstərilməyib

[52] Eastern Europe and the Commonwealth of Independent States. London: Europa Publications Limited. 1999. səh. 363. ISBN .

[53] Hewitt, George. The Abkhazians: a handbook. Palgrave Macmillan. 1999. səh. 96. ISBN .

[jrl-54] Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; jrl adlı istinad üçün mətn göstərilməyib

[55] Hewitt, George, Abkhaz – A Comprehensive Self-Tutor, səh. 17.

[56] The Stalin-Beria Terror in Abkhazia, 1936–1953, by Stephen D. Shenfield 10 sentyabr 2015 at the Wayback Machine Abkhaz World, 30 June 2010, retrieved 11 September 2015.

[57] Bernard A. Cook (2014). "Europe Since 1945: An Encyclopedia 24 yanvar 2016 at the Wayback Machine". Routledge. p.2. ISBN

[58] Rayfield, Donald. Edge of Empires. A History of Georgia. Reaktion books. 2012. səh. 363. ISBN .

[59] Saparov, Arsène. From Conflict to Autonomy in the Caucasus: The Soviet Union and the Making of Abkhazia, South Ossetia and Nagorno Karabakh. Routledge. 2014. səh. 150. ISBN .

[60] [CONCLUSION: State Commission of Georgia on established facts of the politics of ethnic cleansing – genocide carried out against the Georgian population of Abkhazia, Georgia, and the transfer of materials to the International Tribunal] (rus). geocities.com. February 1997. 27 October 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.

[auto-61] Céline., Francis. Conflict Resolution and Status : the Case of Georgia and Abkhazia (1989–2008). Bruxelles: ASP. 2011. ISBN . OCLC 922966407.

[62] Conciliation Resources. Georgia-Abkhazia, Chronology 7 oktyabr 2006 at the Wayback Machine

[63] Парламентская газета (Parlamentskaya Gazeta). Референдум о сохранении СССР. Грузия строит демократию на беззаконии. 28 sentyabr 2007 at the Wayback Machine Георгий Николаев, 17 March 2006 {{{2}}}

[64] "Georgia: Abkhazia and South Ossetia". www.pesd.princeton.edu. Encyclopedia Princetoniensis. 4 August 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 19 April 2019.

[65] Coppieters, Bruno et al.(2005), Statehood and security: Georgia after the Rose Revolution, p. 384. American Academy of Arts and Sciences, ISBN

[66] 1921 Constitution of the Democratic Republic of Georgia 23 may 2011 at the Wayback Machine: Chapter XI, Articles 107–108 (adopted by the 21 February 1921): "Abkhasie (district of Soukhoum), ..., which are integral parts of the Georgian Republic, enjoy autonomy in the administration of their affairs. The statute concerning the autonomy of [these] districts ... will be the object of special legislation". Regional Research Centre. Retrieved on 25 November 2008.

[Svante-67] (2001), Small Nations and Great Powers: A Study of Ethnopolitical Conflict in the Caucasus, pp. 345–9. Routledge, ISBN .

[mirsky1-68] On Ruins of Empire: Ethnicity and Nationalism in the Former Soviet Union, pg 72, by Georgiy I. Mirsky, published by , sponsored by the

[69] Full Report by Human Rights Watch. Human Rights Watch. Georgia/Abkhazia. Violations of the laws of war and Russia's role in the conflict 19 noyabr 2015 at the Wayback Machine Helsinki, March 1995. p. 22

[70] C.J.Shivers. "The Chechen's Story: From Unrivaled Guerrilla Leader to the Terror of Russia". The New York Times. 15 September 2004. 28 May 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 6 April 2011.

[71] "UNOMIG: United Nations Observer Mission in Georgia – Background". un.org. 19 May 2017 tarixində . İstifadə tarixi: 28 June 2017.

[hrwreport-72] Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; hrwreport adlı istinad üçün mətn göstərilməyib

[osce1-73] "CSCE Budapest Document 1994, Budapest Decisions, Regional Issues". .umn.edu. 7 June 2011 tarixində . İstifadə tarixi: 22 June 2010.

[74] (PDF). 6 June 2011 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib.

[75] (PDF). www.osce.org. 19 noyabr 1999. 3 oktyabr 2006 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib.

[censuses2-76] Kolossov, Vladimir; O'Loughlin, John. "After the Wars in the South CaucasusState of Georgia: Economic Insecuritiesand Migration in the "De Facto" Statesof Abkhazia and South Ossetia". Eurasian Geography and Economics. 52 (5). 2011: 634. doi:10.2747/1539-7216.52.5.631.

[77] The Guns of August 2008, Russia's War in Georgia, Svante Cornell & Frederick Starr, p. 27

[78] US State Department, Country Reports on Human Rights Practices for 1993, February 1994, pp. 120

[79] Gamakharia, Jemal. INTERNATIONAL SOCIETY TO BRING A VERDICT ON THE TRAGEDY OF ABKHAZIA/GEORGIA (PDF). 2015. səh. 7. ISBN . 7 February 2021 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 31 January 2021.

[80] "Abkhazia – the disputed land of the soul". 20 August 1997. 26 October 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 21 June 2023.

[Abkhazia_Today-81] . Crisisgroup.org. 15 September 2006. 22 February 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.

[82] Conflict in the Caucasus: Georgia, Abkhazia, and the Russian Shadow by S. A. Chervonnaia and Svetlana Mikhailovna Chervonnaia, pp 12–13

[83] . www.worldreview.info. 2 February 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.

[84] UN High Commissioner for refugees. Background note on the Protection of Asylum Seekers and Refugees in Georgia remaining outside Georgia, 28 iyun 2007 at the Wayback Machine

[Today-85] Abkhazia Today. 2007-05-10 at the Wayback MachineThe Europe Report N°176, 15 September 2006, page 10. Retrieved on 30 May 2007. Free registration needed to view full report

[86] Abkhazia Report 26 sentyabr 2015 at the Wayback Machine, Freedom House, 2013

[kkuzel62425-87] Sharia, Vitalii. Все – на выборы! (rus). Caucasian Knot. 2 October 2004. 16 October 2017 tarixində . İstifadə tarixi: 14 September 2017.

[88] Profile of Raul Khadjimba 26 sentyabr 2015 at the Wayback Machine, Lenta.ru

[89] "Кавказский Узел – Протокол N 7 Центральной избирательной комиссии по выборам Президента Республики Абхазия от 14 января 2005 г." Кавказский Узел. 11 March 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.

[90] "Official: Government Forces Control Most of Kodori Gorge". civil.ge. 8 October 2007 tarixində .

[91] "Regions and territories: Abkhazia". BBC.co.uk. 15 December 2009. 20 April 2010 tarixində . İstifadə tarixi: 23 April 2010.

[92] "Video shows Russian MiG downing Georgian UAV". Airforcetimes.com. 23 April 2008. 24 July 2009 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 June 2010.

[93] . Youtube. 6 May 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 June 2010.

[94] "Georgia 'started unjustified war'". BBC News. 30 September 2009. 20 April 2010 tarixində . İstifadə tarixi: 20 March 2010.

[95] . Earthtimes.org. 30 September 2009. 5 September 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 September 2009.

[96] "Russia in operation to storm Abkhazia gorge". Reuters. . 10 August 2008. 12 January 2009 tarixində . İstifadə tarixi: 22 June 2010.

[97] Nowak, David; Torchia, Christopher, "Russia: Georgia can 'forget' regaining provinces", ABC News, The Associated Press, 14 August 2008, 13 September 2008 tarixində , İstifadə tarixi: 20 September 2008.

[98] Jean-Christophe Peuch. . Eurasianet. 29 June 2009. 18 March 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 March 2014.

[99] . . 29 August 2008. 3 September 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.

[100] . Civil.Ge. Tbilisi. 28 August 2008. 3 September 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.

[rfe-101] "Abkhaz Leadership, Opposition Exchange Accusations". Caucasus Report. Radio Free Europe. 24 May 2009. 31 May 2009 tarixində . İstifadə tarixi: 6 November 2009.

[apress0528-102] Вице-Президент Рауль Хаджимба Ушел в Отставку [Vice-President Raul Khajimba has resigned] (rus). . 28 May 2009. İstifadə tarixi: 29 May 2009.^{[daimi ölü keçid]}

[khadzhimba-103] Cecire, Michael H. "Analysis: Unrest in Abkhazia" (Müsahibə). Interviewed by BBC News. BBC.com. 28 May 2014. 11 February 2017 tarixində . İstifadə tarixi: 29 November 2016.

[104] Глава Абхазии отправил в отставку правительство после попытки штурма оппозицией администрации президента [The head of Abkhazia sacked the government after near assaults by the presidential administration's opposition] (rus). 27 May 2014. 10 March 2017 tarixində . İstifadə tarixi: 29 November 2016.

[105] "Georgia Abkhazia: Leader 'flees' protesters in Sukhumi". BBC News. 28 May 2014. 29 May 2014 tarixində . İstifadə tarixi: 28 May 2014.

[106] Herszenhorn, David M. "President of Georgian Abkhazia Resigns Under Pressure". The New York Times. 1 June 2014. 14 September 2017 tarixində . İstifadə tarixi: 18 February 2017.

[107] "New Abkhaz Leader Takes Office". Civil Georgia. 25 September 2014. 10 January 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 9 January 2015.

[108] Dahlstrom, Katie. "Georgians protest against Russia-Abkhazia agreement". BBC.com. 15 November 2014. 15 November 2014 tarixində . İstifadə tarixi: 15 November 2014.

[109] Farchy, Jack. "Vladimir Putin signs treaty with Abkhazia and puts Tbilisi on edge". Financial Times. 24 November 2014. 30 December 2014 tarixində . İstifadə tarixi: 9 January 2015.

[110] "Putin strengthens ties with Georgia breakaway region; Tbilisi protests". Reuters. 24 November 2014. 9 January 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 9 January 2015.

[111] "Opposition Protests In Georgia's Breakaway Abkhazia Turn Violent". RadioFreeEurope/RadioLiberty (ingilis). 2021-12-21 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-12-22.

[112] . . IASPS Policy Briefings: Geostrategic Perspectives on Eurasia. Washington, D.C.: Institute for Advanced Strategic & Political Studies (52). 18 February 2004. 5 June 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 March 2014.

[recognition1-113] Абхазия, Южная Осетия и Приднестровье признали независимость друг друга и призвали всех к этому же [Abkhazia, South Ossetia and Transnistria have recognised each other's independence and have called on all to do the same] (rus). . 17 November 2006. 16 April 2009 tarixində . İstifadə tarixi: 26 August 2008.

[114] "Head of Foreign Ministry of the Republic of South Ossetia congratulated Minister of Foreign Affairs of the PMR with Sixth Anniversary of Creation of Community for Democracy and Rights of Nations". The Ministry of Foreign Affairs of the PMR. 15 June 2012. 27 March 2014 tarixində . İstifadə tarixi: 26 March 2014.

[115] Vichos, Ioannis F. ""Moldova's Energy Strategy and the "Frozen Conflict" of Transnistria"". Ekemeuroenergy.org. 15 June 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.

[116] "Chavez recognises Georgia rebels". BBC News. 10 September 2009. 20 April 2010 tarixində . İstifadə tarixi: 22 June 2010.

[117] Chavez Backs Russian Recognition of Georgian Regions 6 iyun 2009 at the Wayback Machine Reuters. Retrieved 29 August 2008.

[118] Harding, Luke. "Tiny Nauru struts world stage by recognising breakaway republics". The Guardian. London. 14 December 2009. 17 December 2009 tarixində . İstifadə tarixi: 14 December 2009.

[119] . News.xinhuanet.com. 29 August 2008. 11 January 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 June 2010.

[120] "U.S. SENATE UNANIMOUSLY PASSES SHAHEEN-GRAHAM RESOLUTION AFFIRMING U.S. SUPPORT FOR GEORGIAN SOVEREIGNTY". U.S. Senator for New Hempshire. 6 December 2014 tarixində . İstifadə tarixi: 31 January 2015.

[121] "Negotiations of the EU-Georgia Association Agreement". European Parliament. 5 August 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 31 January 2015.

[122] . NATO Parliamentary Assembly. 2 April 2015 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 January 2015.

[hrwreport2-123] Full Report by Human Rights Watch. Human Rights Watch. Georgia/Abkhazia. Violations of the laws of war and Russia's role in the conflict 19 noyabr 2015 at the Wayback Machine Helsinki, March 1995

[124] Chervonnaia, Svetlana Mikhailovna. Conflict in the Caucasus: Georgia, Abkhazia, and the Russian Shadow. Gothic Image Publications, 1994.

[125] The Abkhazia Conflict. 17 noyabr 2017 at the Wayback Machine Bureau of European and Eurasian Affairs. 28 July 2005. [1] 2017-11-17 at the Wayback Machine

[126] (7 February 2006), Moscow kills Boden paper, threatens to terminate UNOMIG in Georgia. Eurasia Daily Monitor, Volume 3, Number 26. 16 oktyabr 2006 at the Wayback Machine

[127] . . 18 October 2006. 5 November 2006 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.

[128] Resolution of the OSCE Budapest Summit 27 noyabr 2007 at the Wayback Machine, , 6 December 1994

[129] Georgia-Abkhazia: Profiles 30 sentyabr 2007 at the Wayback Machine. Accord: an international review of peace initiatives. Reconciliation Resources. Retrieved 2 April 2007.

[130] Saakashvili Outlines Tbilisi's Abkhaz Initiatives 13 avqust 2008 at the Wayback Machine. Civil Georgia. 28 March 2008.

[131] Burjanadze: Russia Behind Sokhumi's No to New Proposals 13 avqust 2008 at the Wayback Machine. Civil Georgia. 29 March 2008.

[132] OSCE PA Concerned over Russian Moves Civil Georgia. 3 July 2008. ^{[ölü keçid]}

[133] (PDF). . 23 October 2008. 24 June 2014 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib.

[134] . Venice.coe.int. 23 October 2008. 13 February 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 February 2012.

[georgia-law-135] . Civil.ge. 1 July 2001. 30 January 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 February 2012.

[Abkhazia_Today22-136] Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; Abkhazia Today22 adlı istinad üçün mətn göstərilməyib

[Neutral_Passports-137] "Romania recognized neutral Georgian passports for Abkhazian and South Ossetian residents". Trend.AZ. 2 May 2013. 23 February 2014 tarixində . İstifadə tarixi: 10 February 2014.

[:2-138] "UNPO: Victims of Geopolitics: Young Generations in Abkhazia Struggle with Lack of Travel and Education Opportunities Abroad". . 2020-11-22. 2023-03-26 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-11.

[139] "Clinton Wades Into Georgia Documents Row". (Radio Free Europe/Radio Liberty). 2012-06-06. 2023-03-26 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-11.

[140] "Abkhazian leader opposed to neutral passports". DFWATCH STAFF. 19 January 2012. 22 February 2014 tarixində . İstifadə tarixi: 10 February 2014.

[hrwreport3-141] Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; hrwreport3 adlı istinad üçün mətn göstərilməyib

[crisisgroup-142] Abkhazia Today. 2007-05-10 at the Wayback Machine The Europe Report N°176, 15 September 2006, page 10. Retrieved on 30 May 2007. Free registration needed to view full report . Archived from the original on 10 May 2007. İstifadə tarixi: 21 June 2023.

[143] . [Transcript of press conference at "MK": Minister for Foreign Affairs of the Republic of Abkhazia Sergey Shamba]. (Müsahibə) (rus). Interviewed by Press Centre. 6 July 2006. 13 October 2007 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 October 2007.

[144] [By the end of 2007, 90 percent of the citizens of Abkhazia should receive national passports – The President] (rus). Abkhaziagov.org. 29 May 2007. 28 September 2007 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.

[145] . . 21 February 2008. 31 May 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.

[146] Georgia angered by Russian move 20 aprel 2008 at the Wayback Machine. BBC News. 16 April 2008.

[147] In Quotes: International Reaction to Russia's Abkhaz, S.Ossetian Move. Civil Georgia. 19 April 2008. ^{[ölü keçid]}

[148] Georgia-Russia tensions ramped up. 15 avqust 2008 at the Wayback Machine. . 30 April 2008.

[149] Halpin, Tony. "Russia to recognise breakaway region's independence". The Times. London. 20 August 2008. 4 September 2008 tarixində . İstifadə tarixi: 20 August 2008.

[150] Clover, Charles; Isabel Gorst. "Duma backs South Ossetia independence". Financial Times. 25 August 2008. 4 June 2009 tarixində . İstifadə tarixi: 25 August 2008.

[151] BBC News: "Russia recognises Georgian rebels" 30 avqust 2008 at the Wayback Machine, 26 August 2008.

[152] Russia recognizes independence of Georgia's rebel regions, Earth Times, 26 August 2008. Retrieved 26 August 2008. Arxivləşdirilib 16 oktyabr 2017 at

[153] "'West Ignored Us on Kosovo', says Medvedev". Balkaninsight.com. 27 August 2008. 5 June 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 June 2010.

[civil.ge-154] . Civil.ge. 1 July 2001. 7 June 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 June 2010.

[civil-155] . Civil.ge. 1 July 2001. 7 June 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 June 2010.

[civil2-156] . Civil.ge. 1 July 2001. 7 June 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 June 2010.

[news.bbc.co.uk-157] "West condemns Russia over Georgia, BBC, 26 August 2008". BBC News. 26 August 2008. 20 April 2010 tarixində . İstifadə tarixi: 22 June 2010.

[158] . CNN. 30 August 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.

[159] , CoE, PACE Chairs Condemn Russia's Move 7 iyun 2011 at the Wayback Machine, 26 August 2008

[160] Resolving Georgian crisis may be harder after Russian recognition move 15 fevral 2017 at the Wayback Machine, UN News Centre.

[161] . The Palestine Telegraph. 6 September 2009. 23 July 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 May 2011.

[civil1-162] Russian Warns Georgia Against Ship Seizures (). Civil Georgia. September 3, 2009

[Perils-163] Brian Whitmore. "Abkhazia and the Perils of Independence". Radio Free Europe/Radio Liberty. 19 June 2009. 3 September 2010 tarixində . İstifadə tarixi: 4 September 2010.

[SpyRepublic-164] Anna Nemtsova. "The Republic of Spies: How Russia's FSB Colonized Abkhazia". Newsweek. 17 August 2010. 2 September 2010 tarixində . İstifadə tarixi: 4 September 2010.

[PanIntoFire-165] Carl Schreck. . The National (UAE news organization). 25 August 2010. 22 February 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.

[InterestsDiverge-166] Valery Dzutsev. "More Disagreements Emerge Between Abkhaz and Russian Interests". Eurasia Daily Monitor. Georgian Daily. 11 June 2010. 22 July 2011 tarixində . İstifadə tarixi: 4 September 2010.

[167] Resolutions 849, 854, 858, 876, 881 and 892 adopted by the UN Security Council

[168] From the Resolution of the OSCE Budapest Summit, 6 December 1994 Lisbon OSCE Summit Declaration 10 fevral 2007 at the Wayback Machine

[169] Lisbon Summit Declaration of the OSCE, 2–3 December 1996

[170] "U.S. Senator Urges Russian Peacekeepers' Withdrawal From Georgian Breakaway Republics". Mosnews.com. 22 August 2006. 30 November 2006 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.

[171] Solana fears Kosovo 'precedent' for Abkhazia, South Ossetia. (International Relations and Security Network) 11 iyun 2008 at the Wayback Machine.

[172] Russia 'not neutral' in Black Sea conflict, EU says 30 sentyabr 2007 at the Wayback Machine, EUobserver, 10 October 2006.

[173] "United Nations Security Council Resolution 1716". UN. 2006-10-17 tarixində .

[174] Security Council extends Georgia Mission until 15 April 2007 10 mart 2014 at the Wayback Machine, The UN Department of Public Information, 13 October 2006.

[175] "Our work in Georgia, what we do and where – The HALO Trust". The HALO Trust. 21 March 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 10 March 2015.

[176] "Première-Urgence NGO, France". Premiere-urgence.org. 16 December 2007. 13 February 2010 tarixində . İstifadə tarixi: 22 June 2010.

[177] "Abkhazia-Georgia: Première Urgence is implementing a food security programme". 26 March 2023 tarixində . İstifadə tarixi: 23 January 2021.

[178] Luke Coffey. "Georgia and Russia: The occupation too many have forgotten". 1 June 2010. 20 December 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 28 January 2014.

[chinadaily.com.cn-179] "Russia welcomes Nicaragua's recognition of South Ossetia, Abkhazia". China Daily. 6 September 2008. 28 May 2010 tarixində . İstifadə tarixi: 22 June 2010.

[ncrg_recognition-180] [Decree No. 47-2008: The President of the Republic of Nicaragua] (PDF) (ispan). Gobierno de Reconciliación y Unidad Nacional. 3 September 2009. 9 September 2008 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 September 2009.

[181] . Interfax.ru. 29 June 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.

[nytimes_nauru-182] Barry, Ellen. "Abkhazia Is Recognised – by Nauru". The New York Times. 15 December 2009. 5 March 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 29 December 2009.

[183] "Georgia Severs Relations With Syria For Recognizing Abkhazia, South Ossetia". rferl.org. 29 May 2018. 30 May 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 29 May 2018.

[184] [Countries that have recognized the independence of the Republic of Abkhazia]. Embassy of the Republic of Abkhazia in the Bolivarian Republic of Venezuela (rus). 18 February 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 August 2012.

[vanuatu-185] "Vanuatu's recognition to the Republic of Abkhazia". . 7 October 2011. 18 December 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 30 October 2012.

[186] "Georgia Says Vanuatu Has Withdrawn Recognition of Abkhazia". Bloomberg. 20 May 2013. 6 October 2014 tarixində . İstifadə tarixi: 5 March 2017.

[187] . Tbilisi: Ministry of Foreign Affairs of Georgia. 31 March 2014. 31 March 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 March 2014.

[188] Cutler, David. "Factbox – Key facts on Georgia's breakaway Abkhazia". reliefweb.int. Reuters. 29 April 2008. 29 November 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 29 November 2016.

[189] Abkhazia // Encyclopædia Britannica. 2 June 2010 tarixində . İstifadə tarixi: 7 November 2010.

[190] "Travel advice by country: Georgia". United Kingdom . 28 November 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 28 November 2016."Passports & International Travel: Country Information: Georgia: Embassy Messages". . 3 December 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 28 November 2016."Official advice for New Zealanders living and travelling overseas: Georgia". New Zealand Government via safetravel.govt.nz. 28 November 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 28 November 2016."Travel advice: Georgia". , Department of Foreign Affairs and Trade via smartraveller.gov.au. 28 November 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 28 November 2016."Travel advice: Georgia". Irish Government, Department of Foreign Affairs and Trade. 28 November 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 28 November 2016.

[191] Число туристов в Абхазии побило рекорды советских времен [The number of tourists in Abkhazia broke the records of Soviet times] (rus). vz.ru. 27 August 2015. 11 April 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 22 March 2016.

[192] Barry, Ellen. "President of Abkhazia Re-elected by Wide Margin". The New York Times. 13 December 2009. 8 May 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 14 December 2009.

[Today2-193] Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; Today2 adlı istinad üçün mətn göstərilməyib

[194] Zarkovic Bookman, Milica. The Demographic Struggle for Power: The Political Economy of Demographic Engineering in the Modern World. 1997. ISBN .

[195] Halpin, Tony. "Kremlin announces that South Ossetia will join "one united Russian state"". Times Online. London. 30 August 2008. 3 September 2008 tarixində . İstifadə tarixi: 3 September 2008.

[196] Gerard Toal. "How people in South Ossetia, Abkhazia and Transnistria feel about annexation by Russia". The Washington Post. 20 March 2014. 1 July 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 23 August 2017.

[197] University of Colorado-Boulder, Inside Abkhazia: A Survey of Attitudes in a De Facto State 8 avqust 2014 at the Wayback Machine, p. 38

[198] Birgitte Refslund Sørensen, Marc Vincent (2001), Caught Between Borders: Response Strategies of the Internally Displaced, pp. 234–5. Pluto Press, ISBN .

[199] On Ruins of Empire: Ethnicity and Nationalism in the Former Soviet Union Georgiy I. Mirsky, p. 72.

[200] "The speech by Tamaz Nadareishvili, chairman of the Supreme Council of the Abkhazian Autonomous Republic, delivered at the session of Georgian Parliament". 2002-03-10 tarixində . We see no perspective in arranging of Abkhazian conflict by political and peaceful means.

[201] Bringa, Tone; Toje, Hege. Eurasian Borderlands: Spatializing Borders in the Aftermath of State Collapse. Springer. 2016. səh. 112. ISBN .

[Today3-202] Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; Today3 adlı istinad üçün mətn göstərilməyib

[Chervonnaia-203] Chervonnaia, Svetlana Mikhailovna. Conflict in the Caucasus: Georgia, Abkhazia and the Russian Shadow. Gothic Image Publications, 1994

[WhiteBookOfAbkhazia-204] White Book of Abkhazia. 1992–1993 Documents, Materials, Evidences. Moscow, 1993.

[205] "Russland legitimiert Beziehungen zu Abchasien und Südossetien". De.rian.ru. 16 July 2011 tarixində . İstifadə tarixi: 22 June 2010.

[206] "Russian Military Forces: Interactive Map". 2022-02-15 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-06-23.

[207] "Putin Sparks Georgia Fury With 'Annexation' Deal in Abkhazia". . New Delhi. 2014-11-25. 2021-03-03 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-09-10.

[208] Nikolaus von Twickel. "No Clear Frontrunner as Abkhazia Goes to Poll". The Moscow Times. 26 August 2011. 21 December 2011 tarixində . İstifadə tarixi: 26 August 2011.

[209] Kommersant-Dengi, Тяжелая экономическая независимость 13 sentyabr 2008 at the Wayback Machine (Hard Economical Independence), 8 September 2008 {{{2}}}

[210] "Безграничная Абхазия Что получила республика от российского признания". Коммерсантъ (rus). 2014-09-08. 2022-07-29 tarixində . İstifadə tarixi: 24 January 2021.

[211] Khashig, Inal. "Op-ed: Abkhazia will have to transfer its power system to Russia or live without electricity". JAMnews. 4 December 2020. İstifadə tarixi: 6 December 2020.

[apress6859-212] [Russia and Turkey continue to be Abkhazia's main trade partners]. Apsnypress.info (rus). 27 July 2012. 2 February 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 July 2012.

[213] Alexandrova, Lyudmila. . . 9 April 2008. 10 May 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.

[214] "Кавказский Узел – В 2009 году туристический поток в Абхазии увеличился на 20%". Кавказский Узел. 22 January 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 22 January 2015.

[215] . Кавказский Узел. 22 January 2015 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 January 2015.

[apsnycensus-216] [The population of Abkhazia is 240,705 people]. Apsnypress.info (rus). 28 December 2011. 9 February 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.

[yb2005-217] Statistical Yearbook of Georgia 2005: Population, Table 2.1, p. 33, Department for Statistics, Tbilisi (2005)

[censuses22-218] Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; censuses22 adlı istinad üçün mətn göstərilməyib

[apsnycensus2-219] Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; apsnycensus2 adlı istinad üçün mətn göstərilməyib

[Gogia2011-220] Gogia, Giorgi. Georgia/Abkhazia: Living in Limbo – The Rights of Ethnic Georgian Returnees to the Gali District of Abkhazia (PDF). New York, NY: Human Rights Watch. 2011. səh. 9. ISBN . 17 October 2017 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 29 November 2016.

[221] . 18 December 2008. 18 December 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 April 2016.

[jrl2-222] Shenfield, Stephen D., redaktor. JRL Research & Analytical Supplement ~ JRL 8226. Cdi.org (24). May 2004. 6 July 2010 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 June 2010.

[Numbers2011-223] "Abkhazia in numbers 2011". 2011. İstifadə tarixi: 22 June 2016.^{[daimi ölü keçid]}

[britannica2-224] "Abkhazia." Encyclopædia Britannica. 2008. Encyclopædia Britannica Online 10 sentyabr 2008 at the Wayback Machine 9 September 2008.

[oD-225] Islam Tekushev. "An unlikely home". openDemocracy. 5 January 2016. 20 September 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 22 August 2016.

[226] Abkhazia's Diaspora: Dreaming of Home 17 oktyabr 2017 at the Wayback Machine. Eurasianet.org (8 March 2009). Retrieved on 30 May 2011.

[227] Circassians in Turkey rally for their rights 14 oktyabr 2011 at the Wayback Machine. Hurriyetdailynews.com. Retrieved on 30 May 2011.

[portal-credo-228] Александр Крылов. ЕДИНАЯ ВЕРА АБХАЗСКИХ "ХРИСТИАН" И "МУСУЛЬМАН". Особенности религиозного сознания в современной Абхазии 27 sentyabr 2007 at the Wayback Machine. Portal-credo.ru (17 March 2004). Retrieved on 30 May 2011.

[229] Hewitt, George. The Abkhazians: a handbook. Palgrave Macmillan. 1998. səh. 205. ISBN .

[230] "Russia: Other Points of View: ABKHAZIA versus GEORGIA: Implications for U.S. Policy toward Russia". Russiaotherpointsofview.com. 30 March 2010. 23 February 2014 tarixində . İstifadə tarixi: 25 March 2013.

[state-231] Georgia: International Religious Freedom Report 2005. 10 dekabr 2019 at the Wayback Machine The United States . Retrieved 24 May 2007.

[232] [Constitution of the Republic of Abkhazia: Chapter 2 Rights and freedoms of the person and citizen: Article 12] (rus). dp.abhazia.com. 26 November 1994. 28 September 2007 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.

[233] "Constitution of Abkhazia". Wikisource. 17 October 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 July 2017.

[234] "Nation Profile; Abkhazia". Nationalia. Ceimen: Centre Internationale Escarré per a les Minories Étniques i les Nacions. 16 October 2017 tarixində . İstifadə tarixi: 25 July 2017.

[OBC_transeuropa-235] Comai, Giorgio. "In Abkhazia, worried about the language law". Osservatorio Balcani e Caucaso Transeuropa. 11 June 2012. 16 October 2017 tarixində . İstifadə tarixi: 25 July 2017.

[Hewitt-236] Hewitt, George, State and Language // Abkhazia in the Context of Contemporary International Relations, , The Republic of Abkhazia, 29 June – 1 July 2004, 5 February 2023 tarixində , İstifadə tarixi: 23 June 2023

[237] Mateu, Sandra Veloy. "Language policy in Abkhazia: promoting Abkhazian or forgetting Georgian?". Nationalia. 16 September 2016. 25 September 2017 tarixində . İstifadə tarixi: 25 July 2017.

[:1-238] "Государственный комитет Республики Абхазия по статистике". ugsra.org. 2020-08-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-06-24.

[Olympics2-239] Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; Olympics2 adlı istinad üçün mətn göstərilməyib

[240] Бгажба, Х. С.; Зелинский, К. Л. Дмитрий Гулиа Критико-биографический очерк (rus). Сухуми: Алашара. 1965. 57–58.

[241] Derluguian, Georgi M. Bourdieu's Secret Admirer in the Caucasus: A World-System Biography. University of Chicago Press. 2005. səh. 99. ISBN .: Iskander is named while only Shinkuba's work ("popular novels about the fate of muhajeers") is mentioned; in the Russian translation (Адепт Бурдье на Кавказе: Эскизы к биографии в миросистемной перспективе. Litres. 2017. ISBN .) Shinkuba is also explicitly named

[242] "Altınpost – Abhazya Haberleri – Abhazya Basketbol Milli Takımı KKTC Milli Takımını 76-59 Yendi". altinpost.org. 5 December 2017 tarixində . İstifadə tarixi: 4 December 2017.

[243] Rayhan Demytrie. "A World Cup for unrecognised states". BBC News. 2 June 2016. 5 June 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 16 July 2016.

[244] "A World Cup for countries that are not actually countries". The Economist. 6 June 2016. 13 July 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 16 July 2016.

[245] "Ален Авидзба провел мастер-класс для юных теннисистов, а его тренеры проведут для них тренировки". 2021-08-15 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-06-24.

[246] "Амина Аншба / Anshba, Amina - биография теннисистки, фото и видео - Теннис портал Tennisportal.ru". tennisportal.ru. 2023-03-26 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-06-24.

[247] "Amina Anshba". World Tennis Association. 8 December 2021 tarixində . İstifadə tarixi: 30 April 2022.