Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalənin cavab vermədiyinə dair şübhələr var. Lütfən, ensiklopedikliyi təsdiq etmək üçün məqalənin mövzusuna uyğun əlavə edin. Əgər belə mənbələr göstərilməzsə, məqalə birləşdirilə, köçürülə, yönləndirilə və ya silinə bilər. |
Şahbanu (شهبانو) — Şirvanşahlar dövləti (شروانشاهان) dövründə şahın əsas (baş) xanımına deyilirdi və ən yüksək dövlət adlarından biridir. Azərbaycan tarixində bizim eramızda yaradılmış dövlətlər arasında ilk dəfə Şirvanşahlarda bu titul istifadə edildi. Baxmayaraq ki, 700 ilə yaxın müddət hökm sürmüş Şirvanşahlar dövlətinin tarixində 50 nəfər şahı olub, onların xanımlarından təkcə 17 qadının adı və taleləri tarixə məlumdur. Ümumillikdə, Şirvanşahlar dövlətində hakimiyyətdə olmuş üç sülalədən – Məzyədilər, Kəsranilər və Dərbəndilər nəslindən olan hökmdarlar dövləti idarə ediblər. Şirvanşahlar dövlətinin tarixində ilk şahbanu Heysam ibn Xalidin həyat yoldaşı Dilşahpəsənd Bəyim, ən sonuncusu isə Əbubəkr mirzə Dərbəndin xanımı Məleykəcahan xatın olmuşdur.
| Şahbanu | |
|---|---|
Vəzifədədir Şahənşahi Səltənətül-Dərüssalam | |
| Müraciət forması | Aliyyəyi (şəxsin adı) Həzrətləri |
| Səlahiyyət müddəti | 861-1539 |
| Maaşı | Şahbanu xəzinəsi |
9-cu əsrdən hakimiyyətə gələn Şirvanşahların isə elmi ədəbiyyat son zamanlardək Məzyədilər, Kəsiranilər və Dərbədilər adı ilə ayrı-ayrı sülalərdən ibarət olduğunu göstərilirdi, ancaq son tədqiqatlar hər üç sülalənin vahid xanədana mənsub olduğunu sübut edir. Ərəb istilasına qədərki erkən Şirvanşahlar haqqında məlumat yoxdur. Sara Aşurbəyliyə görə, çox güman ki, bu ilk Şirvanşahlar yerli əhalidən deyil, Sasani şahlarına qohum olub, onlara tabe olan və sonuncuların ölkənin şimal sərhədlərinin qorunmasını etibar etdikləri adamlar idilər. Beləliklə onların İran məşəli olmaları güman edilir. Sonrakı Şirvanşahlar Ərəb əsilli sonradan farslaşmış hakim sülalə idi. Məzyədi ərəblərdən idilər və V.F.Minorskinin fikrincə, bu sülalə fasiləsiz olaraq 1000 ilə yaxın hakimiyyət sürmüşdür.
Termin
Şahbanu (yaxud Şərəbanu) sözünün mənası "Şahın Xanımı" deməkdir. Şirvanşahlar dövründə tacqoyma xüsusi təntənəylə deyil, yalnız ailə daxilində və saray nümayəndələrinin iştirakıyla baş verirdi. Şahbanu sözü ilk dəfə Midiya İmperiyasında istifadə edilmiş, kral ailəsi daxilində "birinci xanım" statusunun müəyyənləşdirilməsi üçün yaradılmışdır, monarxın əsas həyat yoldaşı olan şəxsə Şahbanu deyilirdi və bunu nəzərdə tutan söz "bâmbişnân bâmbişi" adlanırdı (e.ə IV əsr). İranda şahlıq devrilənədək şah şahənşah adı ilə mövcud idi. Padşah (farsca şahlar hökmdarı) titulu şahənşah və imperator titullarına uyğundur. Həmçinin də, ərəblərin işğallarının əvvəllərində İlk Şivanşahlar hakimiyyətdə saxlanılmışdı. Lakin, ərəblər Zaqafqaziyada möhkəmləndikdən (VIII əsrin sonu) sonra Şirvanşahların hakimiyyəti ləğv olundu; Şirvanı ərəb hakimləri idarə etməyə başladı. XIX əsr ərəb tarixçisi Bəlazuri 797-798-ci illərdə Şirvan hakimi olmuş əş-Şəmax ibn Şücanın adını çəkir. 799-cu ildə Şirvan və Bab əl-Əbvabın hakimi təyin olundu.
Şirvanşahlar hökmdarını "şahənşah" kimi tanıyırlar, və Şirvanşahlılar öz hökmdarlarına istinad etmək üçün "padşah" (başçı) və ya sadecə "şah" kimi qədim Türk sözlərini istifadə edirlər. İmperatorun rəsmi adı "şahənşah" idi (məsələn, Şahənşah ibn Mənuçöhr). Rəsmi müraciətdə padşahın uşaqları "şahzadə" adlandırdılar, imperiya şahzadələri (şahzadə) adını daşıyır və imperial prenslər idilər. Məsələn, I Axsitanın oğlu Nizami, qızı Dərna. "Vəliəhd" isə atasından sonra imperiya hökmdarı olacaq övlada deyilirdi. Şirvanşah şahbanusu elədə güclü mövqeyə malik deyildi. Eləcə də, qədim dövrlərdə olduğu kimi, Şirvanşahlar dövründə də türk, ərəb və fars mənşəli "xanım", "xatın", "banu", "bəyim", "şəhribanu" kimi sözlərdən də istifadə olunmuşdur.
Şahbanu adı şəxsin adının yalnız əvvəlində istifadə olunurdu. Dövlət və şəcərə qanunlarına əsasən, şahbanuya müraciətin rəsmi yolu bu cür idi - Aliyyəyi Həzrəti min Şirvanati-Məhş. Lakin qısa olaraq bu cür adlandırılırdı - Aliyyəyi (şəxsin adı) Həzrətləri. Bu məlumatlar elə Qərblilərə də məlum idi.
Şahbanu Sarayları
700 ildən çox mövcud olmuş Şirvanşahlar dövlətinin Şamaxı, Bakı, Quba, Dərbənd, Şəki kimi böyük şəhərlərdə sarayları, iqamətgahları olmuşdur. Doğrudur ki, şahbanular üçün xüsusi bir saraylar olmasa da, şahlar öz xanımlarının adına saraylar tikmiş və həyat yoldaşlarına hədiyyə etmişdir və bunun xanımların şahbanu olmalarına bir aidiyyatı yox idi. Hal-hazırda da Azərbaycanın bir-çox yerlərində saraylar mövcuddur. Saraylar paytaxtların dəyişdirilməyi nəticəsində dəyişildi çünki şahbanunun imarəti mütləq paytaxt və ya paytaxtətrafı ərazidə yerləşməli idi. Onların hər-birinin öz yay dincəlgahları vardı və vəfat etdikdən yada şahbanuluq vəzifəsi əllərindən çıxdıqdan sonra öz övladlarına (şah olan yaxud olmayan və ya qızlarına cehiz kimi) pay verirdilər. Burada şahbanular xarici qonaqları qəbul edir, yerli saray əyanları, vilayət başçıları və s. hökumət nümayəndələriylə görüşlər keçirirdilər. Tipik olaraq, bu saraylarda adətən, lüks kitabxana, tikişxana, gözəllik evi, muzey, qalereya (rəsmxana), fontanlı fəvvarələr, hovuz, bağça, qışlaq, tövlə, hamamxana köşkü, elçilik sarayı, təcrübə zalı, dəftərxana və ibadətxana mövcud idi.
Aşağıda bu cür saraylar haqqında bəzi məlumatlar mövcudddur:
- Xanım Sarayı - Bikə Xanım 740 illik Şirvanşahlar Dövlətinin 34-cü başçısı I İbrahimin həyat yoldaşıdır. Bakı şəhərinin mərkəzində, hazırkı İstiqlaliyyət küçəsində yerləşir. Sarayın əsası 1390-cı illərdə qoyulmuşdur, bura başçı və ailəsinin dənizkənarı istirahət məkanı olmuşdur. Hal-hazırda bura həm muzey həm də prezidentin istirahət yeridir.
- Cəvahir Saray - İsmətəddin Səfvət-İslam Şirvanşahlar hökmdarı I Axsitanın həyat yoldaşı olmuşdur. Şirvanşah qadınları içərisində ikinci adına saray tikilən xanım olub. Bu bina İçərişəhərdə, Azərbaycan Milli Ensiklopediyasının yanındadır.
- Şirvanşahlar Sarayı - Bu sarayda şahbanulara məxsus otaqlar, xüsusi kiçik evlər tikilmişdir. Əksər şahbanular burada yaşamışdırlar. Saray binasının hissələri eyni vaxtda ortaya çıxmayıb. Ən köhnə tikili (böyük ehtimalla XIV əsrin sonlarına aid) mərkəzi hissədə (ikinci mərtəbənin səkkizbucaqlı zalı) yerləşir. Qərb fasadına bitişik hissə bir az sonra əlavə edilib. Planında saray qarışıq fiqur təqdim edir. Qərb, şimal və şərq fasadının kiçik hissəsi yarımçıq düzbucaqlı dördbucaq əmələ gətirir; şərq fasadının qalan hissəsi və cənub fasadı iki üçüzlü fonardan təşkil edilib, onların arasındakı qırıq xətlər dörd düz bucaq əmələ gətirir. Kompleks təpənin yuxarı hissəsində olduğuna görə qədim şəhərdə üstün coğrafi mövqeyi var və uzaqdan nəzərə çarpır. Bakının orta əsrlərə aid binaları arasında o, memarlığın ağırlığına, tikilmə üsullarına və əzəmətinə görə fərqlənir. Keçmişdə saray bürcləri olan divarla əhatə edilmişdi və beləliklə, Bakı qalasının daxili istehkamı kimi istifadə edilirdi. Baxmayaraq ki, hal-hazırda bu divarın heç biri izi qalmayıb, ancaq XX əsrin 20-ci illərində sarayın şimal-şərq hissəsində bürcün təməllərini və divarın əlaqədar hissəsini görmək olurdu.
- Mərdəkan İmarəti - Tamar Xanım 740 illik Şirvanşahlar Dövlətinin 19-cu başçısı olan III Böyük Mənuçöhrün məleykəsi (həyat yoldaşı), Gürcü çarı IV Davidin ilk qızı olmuşdur. Eləcə də, Bakıda adına iqamətgah və saray tikdirilən ilk Şirvanşahlar xatunudur. Bura XII əsrdə Qafqazın ən möhtəşəm və meqa (iri) sarayı, həm də İslam dövlət başçılarının qadınları saraylarının ən gözəli olub, bura çox unikal bir yerdir. Qafqaz Hal-hazırda burada gəzinti yeri, otel və muzey mövcuddur.
- Dərgah Evi - III Mənüçöhrün anası, Tamar Məleykənin qayınanası olan Nəslicahan xanımın şərəfinə tikilən Mərdəkandakı saray beşmərtəbəlidir, böyük bağın içindədir. AzSSR dövründə xəstəxana olaraq fəaliyyət göstərmişdir.
- Məzyəd Sarayı - Şamaxı rayonunun Nağaraxana qəsəbəsində yerləşir, Şirvanşahlar Sarayındakı kimi burada da xanımların özünəməxsus xüsusi otaqları mövcud olmuşdur.
- Dəmirqala Mülkü - Dağıstanın Dərbənd şəhərinin mərkəzində yerləşir, Şirvanşahlar dövlətinin birinci xanımlarından birinin şərəfinə tikilib lakin kim olduğu müəyyən deyil.
Şirvanşahlar sülaləsində istifadəsi
| Azərbaycan sülalələri Şah sülalələri Knyaz sülalələri Xan sülalələri |
Digər dövlət və imperiyalarımızda olduğu kimi, Şirvanşahlar dövlətində də şahbanu şahın həyat yoldaşı hesab edilir, o vəfat edənədək öz səlahiyyətlərini və imtiyazlarını qoruyub-saxlayırdı lakin bəzi hallarda sağlığında şahbanuluq titulunu itirə də bilərdi. Şahın bir və ya bir-neçə həyat yoldaşı ola bilərdi, lakin onlardan hansı siyasi baxımdan həm ailədə, həm sülalə, həm də imperiyada böyük gücə, nüfuza, hörmətə malik olsaydı, ailə tərəfindən ona Şahbanu ünvanı verilər, tac taxılardı.Şahın neçənci xanımı olması, ən sevimli yoldaşı olmağı kimi məsələlərin Şahbanuluq adının əldə edilməsinə heç-bir aidiyyatı yoxdur. Tarix bunu göstərmişdir ki, ailədə olan ən ağıllı, uzaqgörən xanımlar bu ünvanı əldə etmiş və həm imperiyanın, həm də öz avtoritetlərinin güclənməyinə öz töhvələrini vermişdirlər.Şahın xanımlarından yalnız biri bu statusa sahib ola bilərdi, əgər o vəfat edərsə, bu zaman şahın başqa xanımı adı əldə edə bilərdi.Şahbanu Şirvanşahlar dövlətində padşahın özündən sonra ən əhəmiyyətli mövqedə idi. Hökmdarın anası İslam ənənəsinə əsasən ("Ananın haqqı Allahın haqqıdır") imperiyanın mühüm hökumət, hərbi və mədəni işlərinə əhəmiyyətli təsir göstərərdi. Məhkəmədə, öz saraylarında (çox vaxt oğullariyla birgə yaşayardılar) və dövlət məmurluğunda böyük gücə sahib idilər. Şahbanu həmçinin, ənənəvi olaraq böyük iqtisadi mənbələrdən istifadə edərək, əsasən maliyyələşdirilən mühüm memarlıq layihələrinə rəhbərlik etməyə malikdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, tarixə nəzər salsaq görərik ki, Şahbanuların Şahlara olan təsir imkanları çox güclü olmuşdur və tarixin bəzi dövrlərində elə Şahbanular tərəfindən imperiya idarə edilmişdir. Ümumiyyətlə isə, şahların bütün xanımları, fərqi yoxdur ki, övladı olub yoxsa yox, Banu adlanırdı. Şah - Yaxın və Orta Şərqin bəzi ölkələrində və Dehli sultanlığında monarxın titulu. Şah titulu isə ilk dəfə Sasanilər dövlətində işlənməyə başlamışdır. İranda şahlıq devrilənədək şah şahənşah adı ilə mövcud idi. Padşah (farsca şahlar hökmdarı) titulu şahənşah və imperator titullarına uyğundur.
Şahbanuluqdan imtina
Qədim Şirvanşah adət və qaydalarına görə, könüllü surətdə şahbanu öz səlahiyyətlərindən və imtiyazi-sahbiliyindən imtina edə bilərdi. Hətta bəzi hallarda bunu etmiş Şirvanşahlar Şahbanuları belə olmuşdur. Bu məsələni ortaya qoyan xanım dövrün Saray Məhkəməsinə müraciət edər və həm ailə, həm hökumət, həm də vəkillər tərəfindən bu iş müzakirə edilərdi. Tarixçilərin əlində bununla bağlı tam dəqiq məlumat olmasa da, qədim tarixi yazılardan görmək olar ki, bəzi şahbanular bu yoldan istifadə edərək bu tituldan imtima etmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, tarixə nəzər salsaq görərik ki, Şahbanuların Şahlara olan təsir imkanları çox güclü olmuşdur və tarixin bəzi dövrlərində elə Şahbanular tərəfindən imperiya idarə edilmişdir. Ümumiyyətlə isə, şahların bütün xanımları, fərqi yoxdur ki, övladı olub yoxsa yox, Bəyim adlanırdı. Qulları olan çoxlu hərəmxana qadınları hökmdarlarla rəsmi olaraq heç-vaxt evlənməmişdirlər. Buna baxmayaraq, ataları tərəfindən tanındıqları təqdirdə, uşaqları İslam hüququ əsasında tam qanuni sayılırdılar. Hərəmxana (الحريم من أنا همايون, Şəhvət-i Hərəmun) — lüğətdə qorunan, müqəddəs və möhtərəm yer mənasını verir. Ev və saraylarda ümumiyyətlə içəri həyətə baxacaq bir şəkildə planlaşdırılmış, qadınların başqa kişilərlə qarşılaşmadan rahatca gündəlik həyatlarını davam etdirdikləri yer idi. Burada yaşayan qadınlara da hərəm deyilirdi. İslamiyyətin bu yerlərə, xüsusilə hərəmxana qadınlarıyla hər hansı bir qan bağlılığı olmayan kişilərin (naməhrəm) daxil olması qadağan idi.
Şahbanuların siyahısı
- Burada Azərbaycan Türkləri Türk etnosunun bir qolu kimi başa düşülməlidir və Azərbaycan Türklərinin bəzi soyları mörtərizə daxilində göstərilir.
- "Səltənət dövrü" hissəsindəki rəqəmlər təxminidir.
- Baxmayaraq ki, 700 ilə yaxın müddət hökm sürmüş Şirvanşahlar dövlətinin tarixində 50 nəfər şahı olub, onların xanımlarından təkcə 17 qadının adı və taleləri tarixə məlumdur. Ümumillikdə, Şirvanşahlar dövlətində hakimiyyətdə olmuş üç sülalədən – Məzyədilər, Kəsranilər və Dərbəndilər nəslindən olan hökmdarlar dövləti idarə ediblər.
| № | Şahbanu | Əsli | Övladlarının sayı | Həyatı | Səltənət dövrü | Həyat yoldaşı |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Dilşahpəsənd Bəyim | Avar | 4 | IX əsrdə Dəbildə vəfat edib | 861 890 | Heysam ibn Xalid |
| 2 | Müri-Əbüləsvar | Azərbaycan Türkü (Məzyədilər) | 2 | X əsrdə Tabasaranda vəfat edib | 900 917 | I Məhəmməd ibn Yəzid |
| 3 | Sitt bint Fəzl | Ərəb (Şəddadilər) | 1 | X əsrdə Gəncədə doğulub, XI əsrdə Şamaxıda vəfat edib | 1027 1034 | Mənuçöhr ibn Yezid |
| 4 | Əs-Sitti | Fars | 5 | 1080-ci illərdə Dərbənddə vəfat edib | 1034 1043 | Əbu Mənsur Əli ibn Yəzid |
| 5 | Məllu | Azərbaycan Türkü (Kəsranilər) | 3 | XI əsrdə Lazyanda vəfat edib | 1050 1063 | Salar ibn Yəzid |
| 6 | Nəslicahan | Azərbaycan Türkü (Kəsranilər) | 2 | XII əsrdə Qəbələdə vəfat edib | 1106 1120 | I Əfridun |
| 7 | Tamar Məleykə | Gürcü | 7 | 1161-ci ildə Osetiyada vəfat edib | 1120 1160 | III Böyük Mənuçöhr |
| 8 | İsmətəddin Səfvət-İslam | Gürcü | 6 | 1192-ci ildə Şamaxıda vəfat edib | 1160 1197 | I Axsitan |
| 9 | Rusudan | Abxaz | 3 | XIII əsrdə Özbəkistanda vəfat edib | 1204 1225 | I Güştasp |
| 10 | Sayaluna | Türkiyə Türkü | 3 | XIII əsrdə Bakıda vəfat edib | 1260 1282 | II Fərruxzad |
| 11 | Buazzəz | Ləzgi | 1 | XIII əsrdə Dərbənddə vəfat edib | 1282 1294 | III Axsitan |
| 12 | Bəsti | Monqol | 2 | XIV əsrdə Bərdədə vəfat edib | 1317 1348 | I Keyqubad |
| 13 | Bikəxanım | Azərbaycan Türkü (Dərbəndilər) | 10 | 1435-ci ildə Bakıda vəfat edib | 1417 1465 | I İbrahim |
| 14 | Aftab | Qumuq | 5 | XV əsrdə Dərbənddə vəfat edib | 1465 1500 | I Fərrux Yasar |
| 15 | Pərixan xanım | Azərbaycan Türkü (Səfəvilər) | 1 | 1543-cü ildə Şəkidə vəfat edib | 1524 1535 | II Xəlilullah |
| 16 | Fərəhcan | Azərbaycan Türkü (Qaşqaylar) | 7 | Şirazda doğulub və 1610-cu illərdə Bağdadda vəfat edib | 1535 | II Fərrux Yasar |
| 17 | Məleykəcahan | Azərbaycan Türkü | 3 | XVI əsrdə Təbrizdə vəfat edib | 1578 1583 | Əbubəkr mirzə Dərbəndi |
İstinadlar
Bu məqalədəki istinadlar müvafiq ilə göstərilməlidir. |
- "Arxivlənmiş surət". 2018-05-30 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-03-02.
- "Arxivlənmiş surət". 2020-01-17 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-03-02.
- Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, cild X, məqalə " Şirvanşahlar"
- Sara Aşurbəyli. Şirvanşahlar dövləti. Avrasiya press, Bakı, 2006
- B.Ф.Mинopcкий. Иcтopия Шиpвaнa и Дepбeндa X-XI вв. M., 1963
- "Şirvanşahlar dövləti". 2020-11-24 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-03-02.
- "Arxivlənmiş surət". 2021-01-11 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-03-02.
- [1]
- [2][ölü keçid]
- Aşurbəyli, 1998. səh. 159
- Левиатов, 1944. səh. 10
- Левиатов, 1944. səh. 7
- ""Səfəvi və Osmanlı sultanlarının xanımları nə barədə yazışırdı?"". 2019-12-26 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-02-24.
- Jan Şardenin “İrana və digər şərq ölkələrinə səyahət” əsəri
- Abbasqulu ağa Bakıxanov. "Gülüstani-İrəm"
- . 2019-06-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-02-24.
- Бушев П.П. История посольства и дипломатических отношений Русского и Иранского государствo
- Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. c. 1, Bakı: Azərbaycan SSRİ Elmlər Akademiyası nəşriyyatı, 1960, 590 s
- Kərimov Q. Şəriət və onun sosial mahiyyəti
- ابو القاسم سحاب، تاريخ زندگی شاه عباس کبير، تھران، چاپخانه علمی، 1325، 309 ص
Xarici keçidlər
- "Bizim ƏSR" qəzeti 2006-11-12 at the Wayback Machine
- Şirvanşahlar saray kompleksi, Şərq qəzeti 2012-03-21 at the Wayback Machine
- ИСТОРИЯ ШИРВАНА И АЛ-БАБА
- Tariximizə tarix yazan Şirvanşahlar dövləti
- Şirvanşahlar sarayı və İçərişəhərdə tanışlıq
- Şirvanşahlar iqamətgahı/E.Aslanov
- Şirvanşahlar sarayı: dünən, bu gün, sabah - S. Ələkbərova
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqalenin ensiklopedik teleblere cavab vermediyine dair subheler var Lutfen ensiklopedikliyi tesdiq etmek ucun meqalenin movzusuna uygun terefsiz etibarli menbeler elave edin Eger bele menbeler gosterilmezse meqale birlesdirile kocurule yonlendirile ve ya siline biler Sahbanu شهبانو Sirvansahlar dovleti شروانشاهان dovrunde sahin esas bas xanimina deyilirdi ve en yuksek dovlet adlarindan biridir Azerbaycan tarixinde bizim eramizda yaradilmis dovletler arasinda ilk defe Sirvansahlarda bu titul istifade edildi Baxmayaraq ki 700 ile yaxin muddet hokm surmus Sirvansahlar dovletinin tarixinde 50 nefer sahi olub onlarin xanimlarindan tekce 17 qadinin adi ve taleleri tarixe melumdur Umumillikde Sirvansahlar dovletinde hakimiyyetde olmus uc sulaleden Mezyediler Kesraniler ve Derbendiler neslinden olan hokmdarlar dovleti idare edibler Sirvansahlar dovletinin tarixinde ilk sahbanu Heysam ibn Xalidin heyat yoldasi Dilsahpesend Beyim en sonuncusu ise Ebubekr mirze Derbendin xanimi Meleykecahan xatin olmusdur SahbanuVezifededirSahensahi Seltenetul DerussalamMuraciet formasi Aliyyeyi sexsin adi HezretleriSelahiyyet muddeti 861 1539Maasi Sahbanu xezinesi 9 cu esrden hakimiyyete gelen Sirvansahlarin ise elmi edebiyyat son zamanlardek Mezyediler Kesiraniler ve Derbediler adi ile ayri ayri sulalerden ibaret oldugunu gosterilirdi ancaq son tedqiqatlar her uc sulalenin vahid xanedana mensub oldugunu subut edir Ereb istilasina qederki erken Sirvansahlar haqqinda melumat yoxdur Sara Asurbeyliye gore cox guman ki bu ilk Sirvansahlar yerli ehaliden deyil Sasani sahlarina qohum olub onlara tabe olan ve sonuncularin olkenin simal serhedlerinin qorunmasini etibar etdikleri adamlar idiler Belelikle onlarin Iran meseli olmalari guman edilir Sonraki Sirvansahlar Ereb esilli sonradan farslasmis hakim sulale idi Mezyedi ereblerden idiler ve V F Minorskinin fikrince bu sulale fasilesiz olaraq 1000 ile yaxin hakimiyyet surmusdur TerminSahbanu yaxud Serebanu sozunun menasi Sahin Xanimi demekdir Sirvansahlar dovrunde tacqoyma xususi tenteneyle deyil yalniz aile daxilinde ve saray numayendelerinin istirakiyla bas verirdi Sahbanu sozu ilk defe Midiya Imperiyasinda istifade edilmis kral ailesi daxilinde birinci xanim statusunun mueyyenlesdirilmesi ucun yaradilmisdir monarxin esas heyat yoldasi olan sexse Sahbanu deyilirdi ve bunu nezerde tutan soz bambisnan bambisi adlanirdi e e IV esr Iranda sahliq devrilenedek sah sahensah adi ile movcud idi Padsah farsca sahlar hokmdari titulu sahensah ve imperator titullarina uygundur Hemcinin de ereblerin isgallarinin evvellerinde Ilk Sivansahlar hakimiyyetde saxlanilmisdi Lakin erebler Zaqafqaziyada mohkemlendikden VIII esrin sonu sonra Sirvansahlarin hakimiyyeti legv olundu Sirvani ereb hakimleri idare etmeye basladi XIX esr ereb tarixcisi Belazuri 797 798 ci illerde Sirvan hakimi olmus es Semax ibn Sucanin adini cekir 799 cu ilde Sirvan ve Bab el Ebvabin hakimi teyin olundu Sirvansahlar hokmdarini sahensah kimi taniyirlar ve Sirvansahlilar oz hokmdarlarina istinad etmek ucun padsah basci ve ya sadece sah kimi qedim Turk sozlerini istifade edirler Imperatorun resmi adi sahensah idi meselen Sahensah ibn Menucohr Resmi muracietde padsahin usaqlari sahzade adlandirdilar imperiya sahzadeleri sahzade adini dasiyir ve imperial prensler idiler Meselen I Axsitanin oglu Nizami qizi Derna Veliehd ise atasindan sonra imperiya hokmdari olacaq ovlada deyilirdi Sirvansah sahbanusu elede guclu movqeye malik deyildi Elece de qedim dovrlerde oldugu kimi Sirvansahlar dovrunde de turk ereb ve fars menseli xanim xatin banu beyim sehribanu kimi sozlerden de istifade olunmusdur Sahbanu adi sexsin adinin yalniz evvelinde istifade olunurdu Dovlet ve secere qanunlarina esasen sahbanuya muracietin resmi yolu bu cur idi Aliyyeyi Hezreti min Sirvanati Mehs Lakin qisa olaraq bu cur adlandirilirdi Aliyyeyi sexsin adi Hezretleri Bu melumatlar ele Qerblilere de melum idi Sahbanu SaraylariSirvansahlar turbesi 1840 ci ilde 700 ilden cox movcud olmus Sirvansahlar dovletinin Samaxi Baki Quba Derbend Seki kimi boyuk seherlerde saraylari iqametgahlari olmusdur Dogrudur ki sahbanular ucun xususi bir saraylar olmasa da sahlar oz xanimlarinin adina saraylar tikmis ve heyat yoldaslarina hediyye etmisdir ve bunun xanimlarin sahbanu olmalarina bir aidiyyati yox idi Hal hazirda da Azerbaycanin bir cox yerlerinde saraylar movcuddur Saraylar paytaxtlarin deyisdirilmeyi neticesinde deyisildi cunki sahbanunun imareti mutleq paytaxt ve ya paytaxtetrafi erazide yerlesmeli idi Onlarin her birinin oz yay dincelgahlari vardi ve vefat etdikden yada sahbanuluq vezifesi ellerinden cixdiqdan sonra oz ovladlarina sah olan yaxud olmayan ve ya qizlarina cehiz kimi pay verirdiler Burada sahbanular xarici qonaqlari qebul edir yerli saray eyanlari vilayet bascilari ve s hokumet numayendeleriyle gorusler kecirirdiler Tipik olaraq bu saraylarda adeten luks kitabxana tikisxana gozellik evi muzey qalereya resmxana fontanli fevvareler hovuz bagca qislaq tovle hamamxana kosku elcilik sarayi tecrube zali defterxana ve ibadetxana movcud idi Asagida bu cur saraylar haqqinda bezi melumatlar movcudddur Xanim Sarayi Bike Xanim 740 illik Sirvansahlar Dovletinin 34 cu bascisi I Ibrahimin heyat yoldasidir Baki seherinin merkezinde hazirki Istiqlaliyyet kucesinde yerlesir Sarayin esasi 1390 ci illerde qoyulmusdur bura basci ve ailesinin denizkenari istirahet mekani olmusdur Hal hazirda bura hem muzey hem de prezidentin istirahet yeridir Cevahir Saray Ismeteddin Sefvet Islam Sirvansahlar hokmdari I Axsitanin heyat yoldasi olmusdur Sirvansah qadinlari icerisinde ikinci adina saray tikilen xanim olub Bu bina Iceriseherde Azerbaycan Milli Ensiklopediyasinin yanindadir Sirvansahlar Sarayi Bu sarayda sahbanulara mexsus otaqlar xususi kicik evler tikilmisdir Ekser sahbanular burada yasamisdirlar Saray binasinin hisseleri eyni vaxtda ortaya cixmayib En kohne tikili boyuk ehtimalla XIV esrin sonlarina aid merkezi hissede ikinci mertebenin sekkizbucaqli zali yerlesir Qerb fasadina bitisik hisse bir az sonra elave edilib Planinda saray qarisiq fiqur teqdim edir Qerb simal ve serq fasadinin kicik hissesi yarimciq duzbucaqli dordbucaq emele getirir serq fasadinin qalan hissesi ve cenub fasadi iki ucuzlu fonardan teskil edilib onlarin arasindaki qiriq xetler dord duz bucaq emele getirir Kompleks tepenin yuxari hissesinde olduguna gore qedim seherde ustun cografi movqeyi var ve uzaqdan nezere carpir Bakinin orta esrlere aid binalari arasinda o memarligin agirligina tikilme usullarina ve ezemetine gore ferqlenir Kecmisde saray burcleri olan divarla ehate edilmisdi ve belelikle Baki qalasinin daxili istehkami kimi istifade edilirdi Baxmayaraq ki hal hazirda bu divarin hec biri izi qalmayib ancaq XX esrin 20 ci illerinde sarayin simal serq hissesinde burcun temellerini ve divarin elaqedar hissesini gormek olurdu Merdekan Imareti Tamar Xanim 740 illik Sirvansahlar Dovletinin 19 cu bascisi olan III Boyuk Menucohrun meleykesi heyat yoldasi Gurcu cari IV Davidin ilk qizi olmusdur Elece de Bakida adina iqametgah ve saray tikdirilen ilk Sirvansahlar xatunudur Bura XII esrde Qafqazin en mohtesem ve meqa iri sarayi hem de Islam dovlet bascilarinin qadinlari saraylarinin en gozeli olub bura cox unikal bir yerdir Qafqaz Hal hazirda burada gezinti yeri otel ve muzey movcuddur Dergah Evi III Menucohrun anasi Tamar Meleykenin qayinanasi olan Neslicahan xanimin serefine tikilen Merdekandaki saray besmertebelidir boyuk bagin icindedir AzSSR dovrunde xestexana olaraq fealiyyet gostermisdir Mezyed Sarayi Samaxi rayonunun Nagaraxana qesebesinde yerlesir Sirvansahlar Sarayindaki kimi burada da xanimlarin ozunemexsus xususi otaqlari movcud olmusdur Demirqala Mulku Dagistanin Derbend seherinin merkezinde yerlesir Sirvansahlar dovletinin birinci xanimlarindan birinin serefine tikilib lakin kim oldugu mueyyen deyil Sirvansahlar sulalesinde istifadesiAzerbaycan sulaleleri Sah sulaleleri Mannalar Madaylar Atropatidler Atropatena Arsakileri Saciler Seddadiler Revvadiler Sirvansahlar Selcuqlular Elxanlilar Celayirlar Qaraqoyunlular Agqoyunlular Sefeviler Efsarlar Qacarlar Knyaz sulaleleri Sunik Arransahik Alban Arsakileri Mehraniler Defne sulalesi Xan sulaleleri Cavansirler Ziyadoglular sulalesi Qaradaglilar Muqeddemler Sahsevenler Seqaqiler Dunbililer Kengerliler Xancobanlilar Bakixanovlar Qara Kesis nesli Xoyskilerbaxredakte Diger dovlet ve imperiyalarimizda oldugu kimi Sirvansahlar dovletinde de sahbanu sahin heyat yoldasi hesab edilir o vefat edenedek oz selahiyyetlerini ve imtiyazlarini qoruyub saxlayirdi lakin bezi hallarda sagliginda sahbanuluq titulunu itire de bilerdi Sahin bir ve ya bir nece heyat yoldasi ola bilerdi lakin onlardan hansi siyasi baximdan hem ailede hem sulale hem de imperiyada boyuk guce nufuza hormete malik olsaydi aile terefinden ona Sahbanu unvani veriler tac taxilardi Sahin necenci xanimi olmasi en sevimli yoldasi olmagi kimi meselelerin Sahbanuluq adinin elde edilmesine hec bir aidiyyati yoxdur Tarix bunu gostermisdir ki ailede olan en agilli uzaqgoren xanimlar bu unvani elde etmis ve hem imperiyanin hem de oz avtoritetlerinin guclenmeyine oz tohvelerini vermisdirler Sahin xanimlarindan yalniz biri bu statusa sahib ola bilerdi eger o vefat ederse bu zaman sahin basqa xanimi adi elde ede bilerdi Sahbanu Sirvansahlar dovletinde padsahin ozunden sonra en ehemiyyetli movqede idi Hokmdarin anasi Islam enenesine esasen Ananin haqqi Allahin haqqidir imperiyanin muhum hokumet herbi ve medeni islerine ehemiyyetli tesir gostererdi Mehkemede oz saraylarinda cox vaxt ogullariyla birge yasayardilar ve dovlet memurlugunda boyuk guce sahib idiler Sahbanu hemcinin enenevi olaraq boyuk iqtisadi menbelerden istifade ederek esasen maliyyelesdirilen muhum memarliq layihelerine rehberlik etmeye malikdir Qeyd etmek lazimdir ki tarixe nezer salsaq gorerik ki Sahbanularin Sahlara olan tesir imkanlari cox guclu olmusdur ve tarixin bezi dovrlerinde ele Sahbanular terefinden imperiya idare edilmisdir Umumiyyetle ise sahlarin butun xanimlari ferqi yoxdur ki ovladi olub yoxsa yox Banu adlanirdi Sah Yaxin ve Orta Serqin bezi olkelerinde ve Dehli sultanliginda monarxin titulu Sah titulu ise ilk defe Sasaniler dovletinde islenmeye baslamisdir Iranda sahliq devrilenedek sah sahensah adi ile movcud idi Padsah farsca sahlar hokmdari titulu sahensah ve imperator titullarina uygundur Sahbanuluqdan imtina Qedim Sirvansah adet ve qaydalarina gore konullu suretde sahbanu oz selahiyyetlerinden ve imtiyazi sahbiliyinden imtina ede bilerdi Hetta bezi hallarda bunu etmis Sirvansahlar Sahbanulari bele olmusdur Bu meseleni ortaya qoyan xanim dovrun Saray Mehkemesine muraciet eder ve hem aile hem hokumet hem de vekiller terefinden bu is muzakire edilerdi Tarixcilerin elinde bununla bagli tam deqiq melumat olmasa da qedim tarixi yazilardan gormek olar ki bezi sahbanular bu yoldan istifade ederek bu tituldan imtima etmisdir Qeyd etmek lazimdir ki tarixe nezer salsaq gorerik ki Sahbanularin Sahlara olan tesir imkanlari cox guclu olmusdur ve tarixin bezi dovrlerinde ele Sahbanular terefinden imperiya idare edilmisdir Umumiyyetle ise sahlarin butun xanimlari ferqi yoxdur ki ovladi olub yoxsa yox Beyim adlanirdi Qullari olan coxlu heremxana qadinlari hokmdarlarla resmi olaraq hec vaxt evlenmemisdirler Buna baxmayaraq atalari terefinden tanindiqlari teqdirde usaqlari Islam huququ esasinda tam qanuni sayilirdilar Heremxana الحريم من أنا همايون Sehvet i Heremun lugetde qorunan muqeddes ve mohterem yer menasini verir Ev ve saraylarda umumiyyetle iceri heyete baxacaq bir sekilde planlasdirilmis qadinlarin basqa kisilerle qarsilasmadan rahatca gundelik heyatlarini davam etdirdikleri yer idi Burada yasayan qadinlara da herem deyilirdi Islamiyyetin bu yerlere xususile heremxana qadinlariyla her hansi bir qan bagliligi olmayan kisilerin namehrem daxil olmasi qadagan idi Sahbanularin siyahisiBurada Azerbaycan Turkleri Turk etnosunun bir qolu kimi basa dusulmelidir ve Azerbaycan Turklerinin bezi soylari morterize daxilinde gosterilir Seltenet dovru hissesindeki reqemler texminidir Baxmayaraq ki 700 ile yaxin muddet hokm surmus Sirvansahlar dovletinin tarixinde 50 nefer sahi olub onlarin xanimlarindan tekce 17 qadinin adi ve taleleri tarixe melumdur Umumillikde Sirvansahlar dovletinde hakimiyyetde olmus uc sulaleden Mezyediler Kesraniler ve Derbendiler neslinden olan hokmdarlar dovleti idare edibler Sahbanu Esli Ovladlarinin sayi Heyati Seltenet dovru Heyat yoldasi1 Dilsahpesend Beyim Avar 4 IX esrde Debilde vefat edib 861 890 Heysam ibn Xalid2 Muri Ebulesvar Azerbaycan Turku Mezyediler 2 X esrde Tabasaranda vefat edib 900 917 I Mehemmed ibn Yezid3 Sitt bint Fezl Ereb Seddadiler 1 X esrde Gencede dogulub XI esrde Samaxida vefat edib 1027 1034 Menucohr ibn Yezid4 Es Sitti Fars 5 1080 ci illerde Derbendde vefat edib 1034 1043 Ebu Mensur Eli ibn Yezid5 Mellu Azerbaycan Turku Kesraniler 3 XI esrde Lazyanda vefat edib 1050 1063 Salar ibn Yezid6 Neslicahan Azerbaycan Turku Kesraniler 2 XII esrde Qebelede vefat edib 1106 1120 I Efridun7 Tamar Meleyke Gurcu 7 1161 ci ilde Osetiyada vefat edib 1120 1160 III Boyuk Menucohr8 Ismeteddin Sefvet Islam Gurcu 6 1192 ci ilde Samaxida vefat edib 1160 1197 I Axsitan9 Rusudan Abxaz 3 XIII esrde Ozbekistanda vefat edib 1204 1225 I Gustasp10 Sayaluna Turkiye Turku 3 XIII esrde Bakida vefat edib 1260 1282 II Ferruxzad11 Buazzez Lezgi 1 XIII esrde Derbendde vefat edib 1282 1294 III Axsitan12 Besti Monqol 2 XIV esrde Berdede vefat edib 1317 1348 I Keyqubad13 Bikexanim Azerbaycan Turku Derbendiler 10 1435 ci ilde Bakida vefat edib 1417 1465 I Ibrahim14 Aftab Qumuq 5 XV esrde Derbendde vefat edib 1465 1500 I Ferrux Yasar15 Perixan xanim Azerbaycan Turku Sefeviler 1 1543 cu ilde Sekide vefat edib 1524 1535 II Xelilullah16 Ferehcan Azerbaycan Turku Qasqaylar 7 Sirazda dogulub ve 1610 cu illerde Bagdadda vefat edib 1535 II Ferrux Yasar17 Meleykecahan Azerbaycan Turku 3 XVI esrde Tebrizde vefat edib 1578 1583 Ebubekr mirze DerbendiIstinadlarBu meqaledeki istinadlar muvafiq istinad sablonlari ile gosterilmelidir Arxivlenmis suret 2018 05 30 tarixinde Istifade tarixi 2018 03 02 Arxivlenmis suret 2020 01 17 tarixinde Istifade tarixi 2018 03 02 Azerbaycan Sovet Ensiklopediyasi cild X meqale Sirvansahlar Sara Asurbeyli Sirvansahlar dovleti Avrasiya press Baki 2006 B F Minopckij Ictopiya Shipvana i Depbenda X XI vv M 1963 Sirvansahlar dovleti 2020 11 24 tarixinde Istifade tarixi 2018 03 02 Arxivlenmis suret 2021 01 11 tarixinde Istifade tarixi 2018 03 02 1 2 olu kecid Asurbeyli 1998 seh 159 Leviatov 1944 seh 10 Leviatov 1944 seh 7 Sefevi ve Osmanli sultanlarinin xanimlari ne barede yazisirdi 2019 12 26 tarixinde Istifade tarixi 2018 02 24 Jan Sardenin Irana ve diger serq olkelerine seyahet eseri Abbasqulu aga Bakixanov Gulustani Irem 2019 06 28 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2018 02 24 Bushev P P Istoriya posolstva i diplomaticheskih otnoshenij Russkogo i Iranskogo gosudarstvo Azerbaycan edebiyyati tarixi c 1 Baki Azerbaycan SSRI Elmler Akademiyasi nesriyyati 1960 590 s Kerimov Q Seriet ve onun sosial mahiyyeti ابو القاسم سحاب تاريخ زندگی شاه عباس کبير تھران چاپخانه علمی 1325 309 صXarici kecidler Bizim ESR qezeti 2006 11 12 at the Wayback Machine Sirvansahlar saray kompleksi Serq qezeti 2012 03 21 at the Wayback Machine ISTORIYa ShIRVANA I AL BABA Tariximize tarix yazan Sirvansahlar dovleti Sirvansahlar sarayi ve Iceriseherde tanisliq Sirvansahlar iqametgahi E Aslanov Sirvansahlar sarayi dunen bu gun sabah S ElekberovaHemcinin bax