Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Nadirin yürüşləri və ya Nadirin müharibələri — XVIII əsrin birinci yarısında Mərkəzi Avrasiyada əvvəlcə xan, sonrada şah olan Nadir tərəfindən həyata keçirilən hərbi əməliyyatlar nəzərdə tutulur. Onun hərbi əməliyyatları ilk dəfə Səfəvi sülaləsinin adından Hotaki əfqanlarına qarşı başlamışdır. Səfəvi imperiyasının paytaxtı İsfahanın əfqanlar tərəfin ələ keçirilməsindən sonra Səfəvi dövləti faktiki olaraq süqut etdi. Səfəvi taxtının bərpasına çalışan və şahlıq adına iddia edən II Təhmasib Səfəvi Nadiri öz xidmətinə qəbul etdi. Nadir o zaman Xorasanda kiçik və əhəmiyyətsiz hərbi dəstə komandanlarından biri idi. Şimal-qərbdəki neytrallaşdırdıqdan sonra II Təhmasibi özündən asılı vəziyyətə salan Nadir ölkənin yerdə qalan hissəsini işğal edən Hotaki əfqanlarına qarşı müharibəyə başladı. Əfqanlar üzərində bir neçə inanılmaz qələbədən sonra İsfahan azad edildi və II Təhmasib Səfəvi taxtına əyləşdi. Bununla da, Səfəvi sülaləsinin hakimiyyəti bərpa edildi.
| Nadirin yürüşləri | |||
|---|---|---|---|
 Iran, Türküstan və Hindistanın şahı (1736-1747) və türk-soylu əfşarlar sülaləsinin banisi. | |||
| Tarix | 1720-1747 | ||
| Yeri | Xorasan, İran yaylası, Mesopotamiya, Şimali İraq, Qafqaz, Anadolu, Xəzər dənizi ətrafı, İran körfəzi, Ərəbistan yarımadası, Hinduquş dağları, Hind çayı vadisi, Mavəraünnəhr, Xarəzm | ||
| Səbəbi | Nadirin Səfəvi imperiyasını yenidən bərpa etmə cəhdləri Keçmiş Səfəvi imperiyası torpaqlarını geri qaytarma cəhdləri Yeni ərazilər ələ keçirmə istəyi | ||
| Nəticəsi | Səfəvilərin hakimiyyətinin bərpa edilməsi Səfəvi sülaləsinin devrilməsi Əfşarlar sülaləsinin əsasının qoyulması Dağıstanda hərbi uğursuzluqlar Nadir şahın sui-qəsdi | ||
| Ərazi dəyişikliyi | Nadirin imperiyası xeyli genişləndi və bu baxımdan özündən əvvəlki imperiyaların hamısını qabaqladı. Lakin Nadir şahın ölümündən sonra parçalandı. | ||
| Münaqişə tərəfləri | |||
| |||
| Komandan(lar) | |||
| |||
Səfəvilərin taxtda bərpasından sonra Nadir qərbə və şimala doğru yürüşlərə başladı. Onun məqsədi Osmanlı və Rusiyaya itirilmiş Səfəvi torpaqlarının geri qaytarılması idi. 5 il davam edən müharibələrdən sonra Nadir imperiyanın qərb sərhədlərini bərpa edə bildi. O, imperiyanın suverenliyini Qafqazın da əksər hissəsində qəbul etdirdi.
Bir çox uğurlu hərbi əməliyyatlar Nadirə imperiyanı elit təbəqəsinin artıq dəstəkləmədiyi Səfəvi sülaləsini qansız formada devirmək üçün legitimliyi təmin etmişdi. Əfşarlar sülaləsinin əsasını qoyan Nadir şah 1736-cı ildə Muğanda özünü şah elan etdi və şah kimi ilk hərbi əməliyyatını əfqanıstana qarşı həyata keçirdi. O, bu dəfə bütünlüklə Əfqanıstanı özünə tabe etmək istəyirdi. Əfqanıstanın bütünlüklə tabe etdirilməsindən sonra Nadir üçün Böyük Moğol imperiyasına gedən yol açılmışdı. Onun bu yürüşü həyata keçirdiyi ən möhtəşəm hərbi əməliyyatlarından biridir. Xeybər keçidində özündən say etibarilə qat-qat çox olan rəqib ordunu cəmi 10.000 nəfərlik qoşunla darmadağın edən Nadir Moğol imperiyasının əsas bölgəsinə daxil oldu. Burada moğolların əsas ordusu ilə qarşılaşdı. Orduların sayının nisbəti 1-ə 6 nəfər olmaqla, moğolların xeyrinə idi, lakin Nadir moğol ordusunu cəmi 3 saata darmadağın etdi. Moğol imperatoru Məhəmməd şah Nadir şahdan asılılığı qəbul etdi və nadir Dehli şəhərinə daxil oldu. Şəhərdə ona qarşı qalxmış üsyanı yatıran Nadir bir müddət sonra şəhəri tərk etdi. Şəhərə tərk edərkən özüylə xeyli miqdarda sərvət aparan Nadir şah həmçinin, Hind çayından şimaldakı moğol torpaqlarını da ilhaq etdi.
Nadirin imperiyaya geri dönməsi ilə Mərkəzi Asiyada hərbi əməliyyatlara başlanıldı. Mərkəzi Asiyada Əfşar sülaləsinin hegomoniyası təmin edildi və onun dövləti Sasani imperiyasından belə böyük ərazini əhatə etdi, lakin bu nöqtədən sonra Nadir pisxi problemlər yaşamağa, paranoyalar keçirməyə başladı və onun sağlamlığı getdikcə daha da pisləşdi. Şimala doğru ləzgilərə qarşı həyata keçirdiyi hərbi əməliyyat nisbətən daha az uğurlu oldu. Bağdadın mühasirəsi isə Nadirin gözlənilməz qərarına əsasən gözləniləndən tez başa çatdırıldı, halbuki Nadir bu ərazilərin bir xeyli hissəsini özünə tabe edə bilərdi. Bundan sonra Nadir şah imperiyanın sakinlərinə qarşı özünün dağıdıcı siyasətini davam etdirdi və tədricən, özünün yaxın ətrafını, həmfikirlərini özündən uzaqlaşdırdı. Öz mirasçılarını, ona sadiq sərkərdələrini ona xəyanət etməkdə, üsyan qaldırmağa hazırlaşmaqda ittiham etdi. Nadir şahın hakimiyyətinin son illərində ona qarşı üsyan qaldırmış əhalini yatırmaq üçün imperiya torpaqlarını dolaşmaqla məşğul olmuşdur. Bu üsyanların çoxu qəddarlıqla yatırıldı. Özünün sonuncu böyük qələbəsini isə Qarsda Osmanl ordusu üzərində qazanmışdır. O, burada sultanın onun sülh təklifini rədd edərək göndərdiyi ordunu məhv etmişdi. Sonda Nadir öz çadırında zabitlərinin bir qrupu tərəfindən qətlə yetirildi. Onun ölümü ilə bütün imperiyanı xaos və özbaşınalıq bürüdü. Ölkədə vətəndaş müharibələri, tayfalar arasında döyüşlər adi hal aldı. Ağa Məhəmməd xan Qacarın hakimiyyətə gəlməsinə qədər davam edən bu feodal pərakəndəliyi dövrü təxminən yarım əsr davam etdi.
Xorasanın fəthi
İmperiyanın şərq sərhədlərində başlayan üsyanlar getdikcə artmaqda idi. Əfqan tayfası olan Hotakilərin başçısı Mahmud Hotaki bu üsyan nəticəsində imperiya əyalətlərini ələ keçirməyə başladı. Gülnabad döyüşündə imperiya ordusunu darmadağın edən Mahmud Hotaki paytaxta doğru yönəldi. Paytaxt ağır mühasirədən sonra əfqanlara təslim oldu.
İsfahanda yaşayan və saray mənsubu olan ilə Hotaki başçısı Mir Mahmud arasında razılaşma əldə edildi. Razılaşmaya görə Məlik Mahmuda Mir Mahmud Hotakini şah kimi tanıyacağı təqdirdə Xorasanda müstəqil dövlət yaratmağa icazə veriləcəyi bildirilirdi. Bundan sonra Sistani Xorasana daxil oldu və oranı üsyançılardan, yerli qoşun rəhbərlərindən təmizlədi. Sonda əyalətin paytaxtı olan Məşhəd ələ keçirildi. Bu zaman Nadir Məşhədin şimalında yerləşən Kəlat qalasında 1.200 nəfərlik bölmə ilə möhkəmlənmişdi. O, buradan Məlik Mahmudun torpaqlarına hücumlar təşkil edirdi. Düzdür, bu hücumlar zamanı Nadir Məlik Mahmudla birbaşa üz-üzə gəlməsə də, o, özünü Məlik Mahmudun Xorasandakı əsas rəqibi kimi tanıda bildi.
II Təhmasib və Məşhədin mühasirəsi
İsfahanın təslim olmasından sonra Mahmud Hotaki öz qoşunlarını Qəzvinə göndərdi. Özünü yeni Səfəvi şahı elan etmiş və İsfahandan vaxtında qaçmağı bacarmış II Təhmasib bu şəhərdə idi. Əfqan qoşunlarının yaxınlaşması xəbərlərindən sonra o, şəhəri tərk etməyə məcbur qaldı. Təhmasib osmanlı qoşunlarının imperiyanın qərb sərhədlərindən yaxınlaşmasına görə qərbə doğru da qaça bilmirdi. O, nəhayət Astrabad Qacarlarının tayfa rəisi olan Fətəli xan Qacarla münasibət qura bildi və onun himayəsinə sığındı.
Təhmasib imperiyanın mərkəzi olan İsfahana yürüş etmək üçün çox tez olduğu qərarına gəlmişdi. O, Xorasana yürüş etməyi, burada öz bayrağı altında daha çox qoşun toplamağı və yeni müttəfiqlər tapmağı planlayırdı. Xorasana çatdıqdan sonra Təhmasiblə Fətəli xan Nadirlə tanış oldular. Bu zaman Nadir Xorasan kürdlərinə qarşı müharibələr aparır, öz kiçik ordusu ilə qələbələr qazanırdı. Bu 3 nəfər ordusunu birləşdirdikdən sonra 30.000 nəfərlik ordu meydana çıxdı və bu ordu Məşhədi mühasirəyə almaq üçün yürüşə başladı. Onların əsas rəqibi Xorasan hökmdarı Məlik Mahmud Sistani və onun baş komandanı Pir Məhəmməd idi. Təhmasibin bu zaman artıq Fətəli xanla olan münasibətləri gərginləşmişdi. 1726-cı ilin 10 oktyabrında Nadir Təhmasibə Fətəli xanla Sistaninin arasında gizli əlaqənin olduğunu sübut edən gizli məktub gətirdi. Nadir Fətəli xanın öldürüləcəyi halda Qacar döyüşçülərinin qoşunu tərk edəcəyindən çəkinirdi və buna görə Təhmasibə onu öldürtməməyi təklif etdi. Təhmasib bununla razılaşsa da, ertəsi gün Fətəli xanı edam etdirdi.
Hər halda, Qacar döyüşçüləri loyalist ordusunu tərk etmədilər. Az sonra Pir Məhəmməd xan Nadirə qalaya daxil olaraq Məlik Mahmud Sistanini əsr tutmağa şərait yaratdı. Qalanın mühasirəsi qısa müddət sonra uğurla başa çatdırıldı.
Mühasirədən sonra
məğlub edilməsindən sonra loyalistlər gözlənilməz şəkildə mərhəmət göstərərək onun canını bağışladılar və yaralarını müalicə etdirdilər. Lakin bir il sonra Nadir ondan şübhələndi və edam etdirdi. Xorasanın paytaxtının mühasirəsinin uğurla nəticəlnəməsindən sonra Nadir şəhərin açarlarını Təhmasibə hədiyyə etdi. Fətəli xanın yerinə Nadir təyin edildi və onlar digər xanları, feodalları tabe etdirmək üçün güclərini birləşdirdilər. İndi qarşıda duran məqsəd isə daha şərqdə yerləşən Heratın ələ keçirilməsi idi.
Qərbi Əfqanıstanın ələ keçirilməsi
| Nadirin yürüşləri Üsyanlar və vətəndaş müharibələri |
|
Əfqanıstanın işğalı Nadir tərəfindən müxtəlif yürüşlər sistemi ilə həyata keçirilmişdir və əfqanlarına qarşı həyata keçirilən yürüşlərlə sonlandırılmışdır. Nadir bu yürüşlərdən sonra öz monarxına qarşı uğurlu yürüş həyata keçirdi və 1729-cu ilin 4 mayında alçaldılmış monarxı özündən asılı vəziyyətə saldı. Təhmasib Nadiri yürüşlərində müşayiət etməyə məcbur oldu. Nadir bunu Təhmasibi öz nəzarəti altında saxlamaq üçün etmişdi.
Bu yürüşlər Nadirə öz ordusunu taktiki baxımdan inkişaf etdirməyə, təcrübə qazanmaöa inanılmaz dərəcədə yardım etdi. Çünki Nadirin ordusu sonda ağır süvari ordularına qarşı döyüşməli idi. Bu qazanılan qələb özünü Damğan döyüşündə göstərdi. Əfqan ordusu ağır məğlubiyyətə uğradı. Bu qələbə Səfəvilərə hava-su kimi lazım idi. Allahyar komandanlığında olan Abdalı qüvvələrinin sayı 15.000 nəfərdən ibarət idi. O, Heratı idarə edirdi. Kafir qalaya cənub tərəfdən yaxınlaşan Zülfiqar xanın tabeliyində isə 12.000 nəfərlik Abdali qüvvəsi var idi.
Herata doğru
Təhmasiblə problemləri həll etdikdən sonra Nadir kürdlər və yomut tayfaları üzərinə bir neçə yürüş həyata keçirdi. 1728-ci ilin yayında əfqanlara qarşı da bir neçə yürüş təşkil edilmişdi. Bu zaman Təhmasibin keçmiş sərkərdələri Məhəmməd Əli xan və qohumu Zulfiqar xan şahın adından çıxış edib Mazandaran və Astrabadın yeni başçıları olduqlarını elan etdilər. Təhmasib bu işdə əlinin olmadığına Nadiri inandırmaq istəsə də, Nadir onun Zülfiqarla əlaqəsindən məlumatlı olduğunu bildirdi. 1728-ci ilin noyabrında Nadir Təhmasiblə birlikdə Mazandarana gəldi. Məhəmməd Əli xan dərhal ona itaət etdi, Zülfiqar isə tabe olmadı. Nəhayət, o da həbs edildi. Dekabrın sonlarında Mzandaranı tabe edən Nadir Gilanı geri qaytarmaq tələbi ilə ruslara elçi göndərdi. 1729-cu ilin martında Nadir Novruz bayramını Məşhəddə qeyd etdi və nəhayət, Herat yürüşü üçün genişmiqyaslı hazırlıqlara başladı.
Nadirin yürüşlərinin canlı şahidi olmuş yunan taciri yazdığına görə, Nadir ordusunu döyüşə hazırlamaq üçün hər gün təlimlər təşkil edirdi. Əlavə edirdi ki, Nadir təlim meydanına gəlir, 1000 yaxud 100 nəfərdən ibarət heyətləri salamlayırdı.
Ordunun təlimləri yekunlaşdıqdan sonra Nadir Təhmasiblə birgə Məşhəddən Herata üz tutdu. Bir qədər sonra Nadir ordusunun hazırlıq səviyyəsindən xəbər tutan əfqanlar Heratda Allahyar xanın başçılığı altında birləşdilər.
Heratın tabe etdirilməsi
İki ordu Heratdan 50 mil qərbdə, Kafir Qala adlanan yerə qarşılaşdılar. Nadir bu dəfə də adamlarını ehtiyatla piyadaların artilleriyanı mərkəzdən əhatə etdiyi bir şəkildə yerləşdirdi. Sənqan döyüşündə olduğu kimi o, yenə də əsas qüvvələrdən kənarda ehtiyat süvariləri dəstələrinin başında mövqe tutdu. Düşmənin gücünü öyrənmək üçün onlarla toqquşma üçün kiçik süvari dəstəsi göndərdi. Əfqanların bu hücumu uğurla dəf edə bilməsi onun bütün planlarını pozdu. Əfqanlar onun ordusunun sol cinahına hücum etmiş və ordunun döyüş nizamını da poza bilmişdilər. Tüfəngçilər geri çəkilirdi. Bunu görən Nadir özü şəxsən döyüşə girdi və bir neçə əfqanı öldürdü. Əfqanlar şərqə doğru geri çəkilməyə başladı və toqquşma zamanı Nadir ayağından yaralandı. Gecə Nadir də ordusuna geri çəkilmə əmri verdi.
Güc itirən əfqanlar Hari Rud çayı ıstıqamətində geri çəkilmək qərarına gəldilər. Nadir irəliləyərək Herat yaxınlığına qədər gəldi. Növbəti iki gün ərzində kiçik toqquşmalar yaşandı. Vəziyyətinin yaxşı olmadığını görən Allahyar xan sülh imzalamaq üçün elçi göndərdi. Nadir isə əfqan rəhbərlərinin hamısının onun yanına gəlib müqavilə imzalamalarını istədi. Bu zaman ona kömək gəldiyini eşidən Allahyar xan yenidən müqavimətə başladı, lakin şəkiban yaxınlığında baş tutan və 2 gün davam edən döyüşlərdən sonra əfqanlar məğlub edildilər. Allahyar xan yenə sülh istədi, Nadir isə cavabında əfqan rəhbərlərinin bir-bir onun yanına gəlmələrini və ordularını buraxmalarını istədi. Bu cavabdan sonra tayfa başçıları bir-bir Nadirin yanına gəlib tabe olduqlarına dair and içdilər. Onlar gilzayilərlə Nadirə yardım edəcəkləri, gələcəkdə ona qarşı çıxmayacaqlarına söz verdilər.
Strateji və taktiki düzəlişlər
Heratdakı Abdalilər tabe etdirildikdən sonra imperiyanın mərkəzi olan İsfahanı azad etməyə yol açıldı. Əvvəlki hərbi əməliyyatları da nəzərə aldıqda loyalistlərin bunu edə biləcəyinə inam yüksək idi. Nadir bu yürüşlər nəticəsində öz ordusunun effektivliyini daha da yüksəltmiş və ağır silahlarla siahlanmış süvari ordusuna qarşı döyüşə bilmək üçün texniki və hərb sənəti baxımından yüksək inkişaf etdirilmiş piyada ordusu qura bilmişdi. O, toplar və silahlar tərəfindən dəstəklənən, tüfəng və top atəşlərinin əlaqələndirildiyi çox güclü ordu qurmuşdu. Nadirin ordusu Damğan və Murçexort döyüşlərində o dövrün ən güclü süvari ordusuna qarşı öz üstünlüklərini sübut edəcəklərdilər.
Səfəvi sülaləsinin bərpası
Səfəvilərin imperiya taxtına yenidən bərpa edilməsi 1729-cu ilin sonlarında baş verdi. Bunu həyata keçirə bilmək üçün Nadir və Təhmasib əfqan Əşrəf Hotakiyə qarşı bir neçə uğurlu hərbi əməliyyatlar həyata keçirməli oldular. Nominal olaraq II Təhmasib şahlıq taxtında əyləşsə də, faktiki hakimiyyət Nadirdə idi. O. bunu şimali Xorasanda Təhmasibi məğlub etikdən sonra əldə etmişdi və Təhmasibi faktiki olaraq özünün vassalı halına salmışdı. Gilzay əfqnalarına gəldikdə isə, onlar tamamilə imperiya torpaqlarından qovuldular və sonrakı illərdə yenidən imperiyaya tabe edildilər.
Damğan döyüşü
Arxa plan
2. Nader bu vaxtdan artilleriya xəttini piyada yoluna baxan yüksək yerə yerləşdirmək üçün istifadə edir.
3. Işrəf oprdusuna top-yekun hücum əmri verir, lakin ordusu Səfəvi tüfəngçiləri və topçuları tərəfindən sərt atəşə tutulur.
4. Nadir piyada qoşununu toplayaraq əfqan ordusunun mərkəzinə hücum edir və onu iki yerə bölür.
Əsas döyüş başlamamışdan bir gün əvvəl II Təhmasib Nadir xana döyüşdə qalib gələcəyi təqdirdə onu öz bacısı ilə evləndirəcəyi ilə bağlı söz verdi.
Əşrəf Hotaki sələfi Mir mahmud Hotakini hərbi çevrilişlə devirərək hakimiyyətə gəlmiş, aşağı səviyyəli ordu ilə özündən çox üstün osmanlı ordusuna qarşı böyük uğurlara imza atmış və onları məğlub etmişdi, lakin sonradan Osmanlı ilə razılığa gəlmişdi. Bu razılığa görə Əşrəf xan Səfəvi imperiyasının qərb torpaqlarını Osmanlı imperiyasına vermiş, qarşılığında isə onların dəstəyini qazanmışdı. Həmçinin Osmanlı imperiyası Əşrəf xan Hotakini imperiyanın legitim hökmdarı kimi tanımışdır.
Bu zaman Nadir və II Təhmasib Əşrəf xana qarşı mübarizədə özlərinə imperiyanın şimal-şərqində baza qurmaqla məşğul idi. Nadirin Herata yürüşə başladığı xəbərini eşidən Əşrəf xan 1729-cu ilin avqust ayında 30.000 nəfərlik qüvvə ilə isfahandan çıxaraq Xorasana yürüşə başladı. C. Hanveyə görə, Əşrəf Tehranın, Qumun, Kaşanın və Qəzvinin silah gəzdirmək gücü olan əhalisinə öz evlərini tərk etməyi və yaşayış yerlərindən uzaqlaşmağı əmr etdi. Əks təqdirdə onlar qətl oluna bilərdilər. Bununla, Əşrəf çalışırdı ki, Nadirlə müharibə apardığı vaxtlarda adları çəkilən şəhərlərin əhalisi əfqanlara qarşı üsyan qaldıra bilməsinlər. Əslində Əşrəfin İsfahan şəhərində aaprdığı qətl və qırğınlar nəticəsində şəhər əhalisinin sayı xeyli dərəcədə azalmışdı və şəhərə nəzarət eləmək üçün cəmi 200 nəfərlik dəstə saxlanılmışdı.
Əşrəf ümid edirdi ki, Nadir şərqdəki əfqan tayfası olan Abdallarla döyüşərkən o, Xorasanı ələ keçirəcək, lakin hadisələr Əşrəfin gözlədiyi kimi olmadı. Nadir Heratı tabe etdi və Əşrəf Xorasana çatmamış Məşhədə geri döndü. Əşrəfin ona yaxınlaşdığı xəbərini eşitdikdən sonra Nadir öz qoşunlarına 1729-cu ilin 12 sentyabrında Səbzəvara toplaşmaları əmrini verdi.
Bu ərəfədə Əşrəf Semnana çatdı və onu mühasirəyə aldı. Semnan hakimi Əşrəfin hərbi yürüşə başlamaq xəbərini eşidən kimi Şah Təhmasibə və Nadirə xəbər göndərdi ki, ona yardım edilsin. Əks təqdirdə, Semnanın Əşrəf qoşunlarına müqavimət göstərmək imkanı yox idi. Semnan hakimi onu da bildirdi ki, bu vilayətin tutulması Xorasanın müdafiəsini çətinləşdirə bilər. Nadir bu qənaətlə razılaşdı və Semnan hakiminin yanına öz nümayəndələrini göndərdi. Nadir Semann hakiminə və əhalisinə kömək göstəriləcəyini vəd etdi və eyni zamanda onları da Əşrəfə qarşı daha yaxşı müqavimət göstərməyə çağırdı.
Bu zaman onun ordusunun sayı daha da böyüdü və 40.000-ə çatdı, Nadirin ordusunda isə 25.000 döyüşçü var idi. "Aləm Ara-ye Naderi"yə görə Əşrəfin topladığı qoşunun sayı 100 min nəfər idi. Lakin bu rəqədim reallığı şübhə doğurur. Semnanın mühasirəsi üçün kiçik bir qüvvə saxladıqdan sonra Əşrəf Şahruda doğru yönəldi. Nadirin qoşunları Nişapur və Səbzəvar yolu ilə Damğana doğru hərəkət etdi. Əşrəf ilkin olaraq Semnanı tutmaq və sonra Nadirin qüvvələri ilə döyüşə girmək istəyirdi. Bu məqsədlə Əşrəf əvvəlcə Semnan yaxınlığındakı Seyid Əli qalasını tutdu və sonra Semnanın özünü mühasirəyə aldı. Seman mühasirədə olduğu zaman Əşrəfə Nadirin Bestama çatdığı xəbəri verildi. Nadir bu zaman Şahrud məntəqəsində düşərgə salmışdı. Nadir buradan Məhəmməd xan Mamuyeni 500 nəfərlik dəstə ilə kəşfiyyata göndərdi. Həmçinin Əşrəf xan da kəşfiyyat dəstəsi göndərmişdi. Bu dəstələr Şahrudun cənub-şərqində üz-üzə gəldilər və Məhəmməd xan qalib gələrək 14 əfqanı sorğu-sual üçün əsir aldı. Bu əsirlərdən lazimi məlumatlar alındıqdan sonra Nadir düşərgənin yerini dəyişdi və Dehmolla kəndini yeni düşərgə yeri olaraq seçdi.
"Tarix-e Cahanqoşa-ye Naderi"nin müəllifi yazır ki, döyüş başlamazdan əvvəl Əşrəf Nadirin toplarını ələ keçirmək niyyətinə düşdü və bu niyyətini həyata keçirmək üçün Seydal xana müvafiq tapşırıq verdiş Seydal xan da həmin tapşırığın yerinə yetirilməsi üçün Bestamdan özünə bələdçi götürdü və onların vasitəsilə Nadirin qoşunlarının yerləşdiyi məkanı nəzərdən keçirdi. Qoşunların hamısı şəhər divarları daxilinə yerləşmədiyi üçün toplar divar xaricində qalmışdı, amma Seydal xan Nadirin toplarını ələ keçirməyə nail olmadı. Səhəri gün Nadirin qoşunları irəliyə doğru hərəkətə başlayanda Seydal xan da oradan uzaqlaşdı və Mehmandust yaxınlığındakı Əşrəfin əsas qüvvələri ilə birləşdi.
Gedişatı
Nadir qoşununu 4 dəstəyə böldü, onların vəzifələrini dəqiqləşdirdi və müvafiq möqelərə yerləşdirdi. Özü şəxsən bir dəstə çərxçinin müşayiəti ilə əfqan döyüşçülərinin döyüşqabağı düzülüşünü müşahidə etdi. Əşrəf qoşunlarının düzülüşünü müşahidə edəndən sonra toplarını və zənburəklərini qoşunların dövrəsi boyu yerləşdirdi. Nadir əfqan qoşunlarının sağ cinahında yerləşən təpəciyin əhəmiyyətli mövqeyə malik olduğunu bilirdi və bir neçə topla bərabər həmin təpəyə yollandı. Nadir öz qoşununa əmr olmadan döyüşə girməyi qadağan etdi.
29 sentyabr sabahında Əşrəf xan öz ordusunu ənənəvi formada düzdü. O, öz ordusunu 3 hissəyə — mərkəz, sol və sağ cinah — ayırmışdı. Əşrəf qələbə qazanacağına o qədər əmin idi ki, öz ordusundan 2–3 min nəfərlik dəstəni Səfəvi ordusu dağıldıqdan sonra Təhmasiblə Nadiri tutmaq üçün ayırmışdı. Sol cinah Seydal xanın tabeliyinə verilmişdi. Məhəmmən Əmin xan isə sağ cinaha komandan təyin edilmişdi. Bu cinahlar və mərkəz bölmələri plan üzrə Səfəvi qoşununa hücum etməli və onu darmadağın etməli idilər. Çox da böyüj olmayan dəstə ehtiyatda saxlanılmışdı. Plana görə əsas qüvvələr Səfəvi qoşununu qaçmağa məcbur edəndən sonra bu süvari dəstə onları təqib və məhv etməli idi.
Əşrəf həmçinin, Nadirin qoşununa arxadan və cinahlardan qəfil hücum etməyi də planlamışdı. "Aləm Ara-ye Naderi" müəllifi də Əşrəfin sərkərdələrindən olan Seydal xanın Nadir qoşunlarının arxasından zərbə vurmaq cəhdini təsdiq edir. Bundan əvvəlcədən duyuq düşən Nadir öz sərkərdələrindən Mir Abutalıb xanı və Məhəmmədəli xanı bu hücumun qarşısını almaq üçün ayırmış və öz qoşununu dairəvi formada düzmüşdü. Bu sərkərdələr Seydal xanın hücumunun qarşısını almış və Məhəmmədəli xan onları öz düşərgələrinə qədər qovmuşdu. Nadirin öncül qüvvələrini Tal təpələrinə, qoşunun sol cinahına yerləşdirmişdi. Şərq ordularındakı ənənəyə zidd olaraq Nadir xan özünün artilleriya qüvvələrini piyada qoşun bölmələrinin arxasında yerləşdirmişdi. Əşrəf xanın qoşunları Nadir xanın cəzayirçilərinin mövqelərini gözdən qaçırmışdılar. Cəzayirçilər təpələrin yaxınlığında, onların qarşısında mövqe tutumuşdular. Əfqanın sol cinahı Nadirin öncül dəstələri ilə toqquşmadan sonra onları izləmək əvəzinə əsas xəttə doğru geri çəkildilər. Bundan sonra Əşrəf 40.000 nəfərdən ibarət süvari ordusuna Səfəvi ordusunun üzərinə hücuma keçmək əmri verdi. Əfqan süvariləri müthiş sürətlə qısa müddət ərzində təpə yaxınlığında toplanan Səfəvi ordusuna yaxınlaşdı.
Əfqan qoşunları təpənin üzərində mövqe almış Səfəvi topları tərəfindən atəşə tutulmuşdu. Topların tüstüsü döyüş zamanı ağ bulud əmələ gətirmişdi. İlkin top atəşləri nəticəsində 300–400 əfqan süvarisi "xiyar kimi dilimlənmiş formada meydanda yerə sərilmişdi." Arxadan və cinahlardan hücumun baş tutmamasından sonra Əşrəf əsas hücumun mərkəzdən həyata keçirməyə başladı. Əfqanların cinahlardan cəzayirçilərə doğru hücuma keçməsindən sonra Səfəvi zabitləri tüfəngçilərə atəş etməmə əmri verdi. Əfqanların üzləri seçildikdən sonra (təxminən bir neçə 10 metrdən) atəş əmri verildi. Nadirin təcrübəli cəzayirçiləri tərəfindən illərlə təkmilləşdirilən və döyüşlərdə istifadə edilən bu strategiya özünün effektivliyini bir daha göstərdi. Səfəvi topçularının və cəzayirçilərinin atəşləri nəticəsində əfqanların ön sıraları ciddi təlafatla üzləşmişdi. Arxadan gələn əfqan döyüşçüləri isə lağımlara düşür və öz döyüşçü yoldaşlarının qalıqları üzərindən tullanaraq hücuma keçirdilər. Əfqan mövqelərini dəqiq formada vuran zamburakların, topların atəşi nəticəsində əfqan sıraları tüstü-dumana bürünmüşdü və ordu sıralarında çaşqınlıq yaşanırdı. Əfqanların döyüş bayrağının və bayraqdarının vurulması əfqanlar arasında vahimə yaranmasına səbəb oldu. Bu xaos zamanı Əşrəf xanın qərərgahı Səfəvi topları tərəfindən vuruldu və Əşrəfin atlarından bir çoxu tələf oldu. Bu andan etibarən qərərgahın da toplarla vurulmasına başlandı. Əfqanların artilleriyası ənənəvi zamburaklar idi. Zənburəklərin əsas zəif cəhəti onda idi ki, dəvə üzərinə bərkidildikləri üçün dəqiqlikləri zəif idi və böyük toplar tərəfindən rahatlıqla hədəfə alınırdı.
Az sonra əfqanların topxana səfəvilər tərəfindən ələ keçirildi və əfqan ordusu top müşayiətindən məhrum edildi.
Nadir xanın əks hücumu cəzayirçilər tərəfindən reallaşdırıldı. Əşrəfin ordusunun mərkəzinə doğru hücuma keçildi. Əfqanların əlində olan artilleriya qüvvələri də mərkəz hissəsində toplanmışdı. Beləcə, meydan döyüşləri başlanıldı. Bu zaman cəzayirçilər qılıncla və əlbəyaxa döyüş üçün lazım olan digər ləvazimatlarla silahlanmışdılar. Səfəvi ordusu əfqanları mərkəzə doğru çəkilməyə məcbur etdilər. Nadirin sərkərdələrindən olan İsmayıl xan Xəzimə və onun rəhbərliyi altında olan tüfəngdarlarla hətta əfqan topçularının sırasını da vurub keçdilər. Onları müşayiət edən süvarilərin gözlənilməz zərbəsi ilə əfqanlara daha bir zərbə endirildi. Hər bir tərəfdən aldıqları zərbələrdən çaşbaş qalan Əşrəf döyüşün gərginliyinə tab gətirmədi.
Qısa müddət sonra əfqa ordusu dağıldı və döyüşçülər qaçmağa başladılar. Nadir xanın ehtiyatda saxladığı əfşar atlıları bir neçə kilometr boyunca qaçan ordunu təqib etsə də, Əşrəfi ələ keçirmək mümkün olmadı. Nadir xan Səfəvi ordusunun böyük hissəsinə bu qısaömürlü təqibə qoşulmağa icazə vermədi, çünki o, irəlidə pusqunun ola biləcəyindən qorxurdu.
"Aləm Ara-ye Naderi"nin müəllifinin yazdığına görə, bu qələbədən son dərəcə sevinən Şah II Təhmasib zəfərlə geri dönən Nadirin alnından öpdü, ona və onun döyüşçülərinə öz minnətdarlığını çatdırdı. Nadir və döyüşçüləri şah tərəfindən qiymətli hədiyyələrlə mükafatlandırıldı, eyni zamanda döyüş meydanında qalan əfqan mal-dövləti də sərkərdələr arasında bölündü.
Xvar dərəsi döyüşü
Əşrəf geri çəkilərkən Nadirin ordusuna pusqu qurmaq qərarına gəldi.
Əşrəf xan odlu silahları və tüfəngçiləri yüksəklikdə gizli formada yerləşdirmiş və pusqudan sağ çıxa bilənləri öldürə bilsin deyə irəlidə xeyli sayda süvari qüvvə saxlamışdı.
Nadir xanın casusları Əşrəf xanın bu fəaliyyəti barədə ona məlumat vermişdilər Nadir xan həmin əraziyə yaxınlaşarkən komandanlığı şəxsən öz üzərinə aldı və əfqan qüvvələrin ətrafından dolanaraq öz planları ilə özlərini tələyə saldı. İlk öncə tüfəngçilər güclü artilleriya atəşi ilə hücuma keçdilər. Səfəvilərin hücumundan sonra puştunlar öz silahlarını ataraq döyüş meydanından qaçdılar.
Bu döyüşün nəticəsində Nadir xan İranın mərkəz vilayətlərinə daxil ola bildi. Paytaxt İsfahana gedən yol açıldı, lakin Nadir xan daha üstün maddi texniki təminat imkanlarına görə bir qədər uzun yol seçdi. Nadirin bu seçimi məğlub edilmiş əfqanlar arasında böyük təəccüblə qarşılandı. Onlar Nadir İsfahana yaxınlaşana qədər ona heç bir maneə törədə bilmədilər.
Murçexort döyüşü
Əşrəf Xvar keçidində Nadirin qoşunlarının qarşısını ala bilmədi, əksinə öz qoşunları mühasirəyə alındı və pusquya düşürüldü. Əfqanlar bu döyüşdə rəqib ordu ilə ayaqlaşmaq üçün öz ənənəvi taktikalarını dəyişdilər, bu da ordularının gücünün daha da azalması ilə nəticləndi. Çünki ordu yeni sistemə uyğunlaşa bilmədi. Qələbə İsfahana cənubdan gedən yolu açdı və Səfəvi hakimiyyətinin bərpa edilməsi ilə nəticələndi, lakin bir neçə il sonra Nadir səfəviləri hakimiyyətdən saldı.
Əfqanlara vurulan zərbələrdən sonra Şah Təhmasib Azərbaycan əyalətlərinə, İranın cənub məntəqələrinə fərmanlar göndərərək ölkədə əsil hüquqi hakimiyyətin bərpa olunduğunu bildirdi və yerli hakimləri bu hakimiyyətə tabe olmağa çağırdı. Nadirin uğurlarından xəbər tutan əksər yerli hakimlər və xanlar tabe oldular.
Nadir xan Əşrəfə yazdığı məktubda Xorasandakı üsyanın yatırıldığını bildirirdi və təklif edirdi ki, gəlib şaha təslim olsun və bağışlanma istəsin. Təklifi rədd edildikdən sonra Nadir qoşunları ilə İsfahana doğru irəliləməyə başladı.
Osmanlı imperiyası Əşrəfin kömək istəyinə müsbət cavab verdilər və ona artilleriya texnikaları və artilleriya mütəxəsisləri göndərdilər. Tarixi ədəbiyyatlarda köməyə göstərilən ordunun 5 min nəfərlik dəstə olduğu göstərilir. 1729-cu ilin 31 oktyabrında Osmanlı imperiyasının yardımı sayəsində özünün atəş gücünü xeyli dərəcədə yaxşılaşdıran Əşrəf İsfahandan çıxaraq Nadirin qüvvələrinə doğru yürüşə başladı.
Murcexort İsfahan şəhərinin 55 km şimalında yerləşirdi və bu döyüşdə kim qalib gəlsəydi asanlıqla paytaxta sahib ola biləcəkdi.
Döyüşün ilk anlarından Nadir top zərbələrinə üstünlük verdi. Topçuların rəhbəri olan Əmir xana verilən əmrlə əfqanların əsasən mərkəzdəki qüvvələri vuruldu. Tarixçi Səmnaninin bildirdiyinə görə, əvvəlki illərdə bir əfqan döyüşçüsü 100 nəfər qızılbaş döyüşçüsünün öhdəsindən gələ bilirdisə, Murcexort döyüşündə bir qızılbaş döyüçüsü min əfqan döyüşçüsünün öhdəsindən gəlirdi. Nadirin piyadaları əfqanların toplardan və zənburəklərdən olan atəşlərinə baxmayaraq, əfqan sıralarına çata bildilər. Qızılbaş ordusunun əzmkarlığı nəticəsində Əşrəfin topları ələ keçirildi və o, top dəstəyindən məhrum edildi. Əfqanara köməyə gələn Osmanlı doyüşçülərinin bir hissəsi əsir götürüldü, lakin əsir götürülən döyüşçülər döyüş bitdikdən sonra sərbəst buraxıldı.
Nadir xan qaçan əfqanları təqib etmək üçün Əliqulu bəy Əfşara tapşırıq verdi. Əşrəf başda olmaqla, sağ qalan əfqanlar İsfahana qaçdı. Əşrəfin məğlub olması xəbərini eşidən isfahanlılar silahlanaraq şəhərdəki əfqan qarnizonunu qırdı. Şəhərə daxil olan Əşrəf şəhərdə qalmağın təhlükəli olduğunu başa düşürdü və ona görə də, tapşırıq verdi ki, illərlə əhalidən topladığı var-dövləti daşımaq üçün heyvanlar tapılsın. Bunun üçün 300-ə yaxın dəvə və xeyli sayda qatır toplandı. Şəhərdən çıxıb Şiraza yönələn Əşrəf qəzəblənərək vəzirini İsfahandakı bütün evləri yandırmaq üçün geri göndərdi. Əfqanların geri döndüyünü görən şəhər əhalisi yenidən silahlandı. Şəhərdəki hay-küyü görən əfqanlar Nadirin qoşunlarının artıq şəhərə daxil olduğunu düşündü və geri döndülər. Əşrəf bir neçə Səfəvi şahzadəsini də özü ilə Şiraza aparmışdı.
Əfqanlara vurulan zərbələrdən sonra Şah Təhmasib Azərbaycan əyalətlərinə, İranın cənub məntəqələrinə fərmanlar göndərərək ölkədə əsil hüquqi hakimiyyətin bərpa olunduğunu bildirdi və yerli hakimləri bu hakimiyyətə tabe olmağa çağırdı. Nadirin uğurlarından xəbər tutan əksər yerli hakimlər və xanlar tabe oldular.
Nadir xan Əşrəfə yazdığı məktubda Xorasandakı üsyanın yatırıldığını bildirirdi və təklif edirdi ki, gəlib şaha təslim olsun və bağışlanma istəsin. Təklifi rədd edildikdən sonra Nadir qoşunları ilə İsfahana doğru irəliləməyə başladı.
Osmanlı imperiyası Əşrəfin kömək istəyinə müsbət cavab verdilər və ona artilleriya texnikaları və artilleriya mütəxəsisləri göndərdilər. Tarixi ədəbiyyatlarda köməyə göstərilən ordunun 5 min nəfərlik dəstə olduğu göstərilir. 1729-cu ilin 31 oktyabrında Osmanlı imperiyasının yardımı sayəsində özünün atəş gücünü xeyli dərəcədə yaxşılaşdıran Əşrəf İsfahandan çıxaraq Nadirin qüvvələrinə doğru yürüşə başladı.
Murcexort İsfahan şəhərinin 55 km şimalında yerləşirdi və bu döyüşdə kim qalib gəlsəydi asanlıqla paytaxta sahib ola biləcəkdi. Döyüşün ilk anlarından Nadir top zərbələrinə üstünlük verdi. Topçuların rəhbəri olan Əmir xana verilən əmrlə əfqanların əsasən mərkəzdəki qüvvələri vuruldu. Tarixçi Səmnaninin bildirdiyinə görə, əvvəlki illərdə bir əfqan döyüşçüsü 100 nəfər qızılbaş döyüşçüsünün öhdəsindən gələ bilirdisə, Murcexort döyüşündə bir qızılbaş döyüçüsü min əfqan döyüşçüsünün öhdəsindən gəlirdi. Nadirin piyadaları əfqanların toplardan və zənburəklərdən olan atəşlərinə baxmayaraq, əfqan sıralarına çata bildilər. Qızılbaş ordusunun əzmkarlığı nəticəsində Əşrəfin topları ələ keçirildi və o, top dəstəyindən məhrum edildi. Əfqanara köməyə gələn Osmanlı doyüşçülərinin bir hissəsi əsir götürüldü, lakin əsir götürülən döyüşçülər döyüş bitdikdən sonra sərbəst buraxıldı.
Nadir xan qaçan əfqanları təqib etmək üçün Əliqulu bəy Əfşara tapşırıq verdi. Əşrəf başda olmaqla, sağ qalan əfqanlar İsfahana qaçdı. Əşrəfin məğlub olması xəbərini eşidən isfahanlılar silahlanaraq şəhərdəki əfqan qarnizonunu qırdı. Şəhərə daxil olan Əşrəf şəhərdə qalmağın təhlükəli olduğunu başa düşürdü və ona görə də, tapşırıq verdi ki, illərlə əhalidən topladığı var-dövləti daşımaq üçün heyvanlar tapılsın. Bunun üçün 300-ə yaxın dəvə və xeyli sayda qatır toplandı. Şəhərdən çıxıb Şiraza yönələn Əşrəf qəzəblənərək vəzirini İsfahandakı bütün evləri yandırmaq üçün geri göndərdi. Əfqanların geri döndüyünü görən şəhər əhalisi yenidən silahlandı. Şəhərdəki hay-küyü görən əfqanlar Nadirin qoşunlarının artıq şəhərə daxil olduğunu düşündü və geri döndülər. Əşrəf bir neçə Səfəvi şahzadəsini də özü ilə Şiraza aparmışdı.
İsfahanın azad edilməsi
Murçe-Xort döyüşündən bir gün sonra — 16 noyabr 1729-cu ildə Nadir xan ordusuna İsfahana daxil olma əmri verdi. Səfəvi ordusunun İsfahana daxil olması ilə Əşrəf xanın şəhəri tərk etməsindən sonra yaranmış özbaşınalıq və xaosa dərhal son verildi.
Əfqanların İsfahanı ələ keçirən zaman törətdiyi qırğına cavab olaraq şəhərdəki əfqanlar öldürüldü və meyidləri küçələrdə sürükləndirildi. Qısasçıların bir digər hədəfi isə 1722-ci ildə İsfahanı tutan əfqan hökmdarı Mir Mahmud Hotaki oldu. Onun məzarı üzərində olan məqbərə dağıdıldı və ictimai tualet kimi istifadə edildi.
1729-cu ilin noyabr ayının 9-da şəhər qapılarının qarşısında Nadir xan II Təhmasib şahı qarşılamaq üçün gözləyirdi. Şah, Nadir xana çatan kimi minnətdarlıq əlaməti kimi atdan düşdü və ona öz təşəkkürünü bildirdi. Nadir də cavabın da öz atından düşdü. Qısa bir diaoloqdan sonra ikisi də yenidən öz atlarına mindilər. Öndə II Təhmasib, onun bir qədər gerisində Nadir xan olmaqla şəhərə daxil oldular. Şəhər əhalisi Səfəvi şahını böyük sevinclə qarşıladı. O dövrün tarixçilərinin dediyinə görə Səfəvi şahı şəhərin dağıdılmasını və insanların düşdüyü pis vəziyyəti gördükdən sonra göz yaşlarını saxlaya bilməmiş və ağlamışdır.
Əfqan hakimiyyətinin sonu
Şirazın təxminən 30 km şimalında ona qarşı döyüş düzülüşünə keçən Əşrəf xanın qoşunları ilə qarşılaşdı. Səfəvi tüfəngçiləri son dövrlərdə dəfələrlə əfqan süvariləri ilə qarşılaşmışdı. Tüfəngçilər onlara qarşı bu döyüşlərdə xüsusi strategiya müəyyənləşdirmişdi. Yenə də həmin taktika ilə əfqan süvariləri məğlub edildi.
Səfəvi artilleriyasının əfqan süvarilərinin cərgələrini dağıtmasından sonra nadir xanın əmri ilə Səfəvi süvariləri əfqanları tamamilə darmadağın etmək üçün hücuma keçdi. Əşraf xanın atlı dəstələri demək olar ki, sonnucu nəfərinə qədər döyüşsə də, sonda məğlub oldu. Əşrəf xan bütün süvari dəstəsini itirdi.
Əşrəf xan öz canını qurtara bilmək üçün İsfahandan qaçarkən əsir götürdüyü Səfəvi işahzadələrindən istifadə etmək istəsə də, sonda öz fikrini dəyişdirdi və Qəndəhara çata bilmək ümidi ilə mühasirəni yarmaq qərarına gəldi. 500-ə yaxın Əfşar süvarisi fesa körpüsü yaxınlığında əfqan dəstələrinə çata bildilər. Qanlı mübarizədən sonra əfqanlar özlərini çaya atdılar. onlar çayın o birinə tayına keçməyə ümid edirdilər, lakin əksəriyyəti çayda boğuldu.
Əşrəf xanın ölüm səbəbi hələ də mübahisəli olaraq qalır. Güman edilir ki, o, məhz çayda boğukmuşdur. Onun düşərgəsində çalışan mülki şəslər və Səfəvi ordusuna əsir düşmüş əfqan hərbçilərin əksəriyyəti ya qul edildi, ya da öldürüldü.
Qərbi İran yürüşü
Nadirin Osmanlılar üzərinə birinci yürüşü onun fatehlik qabiliyyətinin daha güclü ordu üzərində sübutu oldu. Yürüş nəticəsində qazanılmış böyük uğur sonradan Şah II Təhmasib təərfindən heçə endirildi. Təhmasib Nadirin yoxluğunda öz şəxsi nüfuzunu qaldırmaq üçün ordunun komandanlığını öz üzərinə götürdü və məğlub oldu. Nadir qəzəbli formada yürüşdə olduğu Xorasandan geri döndü və II Təhmasibi hakimiyyətdən saldı və onun körpə oğlu Abbas Mirzəni III Şah Abbas adı ilə taxta çıxardı.
Osmanlı işğalı
Osmanlı imperiyası Səfəvi imperiyasının qərbinə 1720-ci illərdə daxil olmuşdu. Bu dövrdə Gilzay əfqanlarından olan I Mahmud Hotaki Səfəvi dövlətinə qarşı üsyan qaldırmışdı. Gülnabad yaxınlığında gözlənilmədən qələbə qazanan əfqanlar imperiyanın paytaxtını mühasirəyə aldılar. 6 ay davam edən və böyük səfalətlərlə müşahidə olunan mühasirədən sonra şəhər əfqanlar tərəfindən ələ keçirildi. Mühasirə zamanı şəhərin əhalisi arasından xeyli sayda insan aclıqdan və xəstəliklərdən həyatlarını itirdilər. Səfəvilərin taxtdan salınmasının yaratdığı xaos fonunda Osmanlı imperiyası və Rusiya çarlığı hərəkətə keçdilər. Onlar Səfəvi torpaqlarından ən azı bir hissəni özlərinə ilhaq etməyi planlayırdılar. Osmanlı imperiyası qərbi İranı ələ keçirdi və Qafqazı Rusiya ilə öz arasında bölüşdürdü.
Paytaxtda cəmləşən əfqanlar saray çevrilişi etdilər və Mahmud Hotakini daha bacarıqlı olaraq qəbul edilən əmisi oğlu Əşrəflə dəyişdirdilər. Əşrəf Osmanlı yürüşünü dayandırmaq üçün yürüşə çıxdı və gözlənilməz olsa da, bir neçə qələbə qazandı, lakin diplomatik uzlaşma tapmaq mümkün oldu. Əşrəf özünün Osmanlı tərəfindən imperiyanın qanuni şahı kimi tanınması qarşılığında Osmanlının yeni tutduğu əraziləri Osmanlı torpağı kimi qəbul edəcəyini bildirdi.
Nadirlə Əşrəf döyüşməyə başladığı zamandan Osmanlı imperiyası bu münaqişədə Əşrəfi dəstəklədi. Çünki Əşrəf Osmanlı imperiyasının qərbi İran və Qafqazda ələ keçirdiyi əraziləri tanımışdı. Osmanlıların güclü dəstəyinə baxmayaraq, Əşrəf Nadirə qarşı çıxdığı bütün döyüşlərdə məğlub oldu və paytaxt Nadir tərəfindən azad edildi və II Təhmasib nominal olaraq taxta əyləşdirildi. Osmanlıların qorxduğu şey reallaşmışdı, Nadir indi də imperiyanın itirdiyi qərb torpaqlarını azad etmək üçün yürüşə hazırlaşırdı, lakin Osmanlılar bu əraziləri demək olar ki, 10 il idi ki ələ keçirmişdilər və Nadirin yürüşə qarşı yaxşı hazırlaşmışdılar.
Nadirin Nahəvəndə yürüşü
1730-cu ilin 9 martında Səfəvi ordusu Şiraza daxil oldu və Novruz bayramını burada qeyd etdi. Bayramdan sonra Nadir sürətli formada Osmanlı ordusu üzərinə yürüşə çıxdı. Çox sürətli formada ordusunu Luristandan Nahavəndə salan Nadir xan Osmanlı ordusunu qəfil yaxaladı və ilk toqquşmadan sonra Osmanlı ordusu Həmədana doğru geri çəkildi. İlk hücumun həyəcannıdan qurtulan Osmanlı ordusu burada Nadirin hücumunu dəf etmək üçün yenidən qruplaşmağa başladı. Onlar Malayer vadisindəki döyüşdə Nadirin Həmədana olan hücumuna son qoyacaqlarını düşünürdülər.
Malayer vadisi döyüşü
Osmanlı imperiyası Səfəvi ordusunun qarşısına əvvəl qarşılaşdığı ordulardan tamamilə fərqli ordu çıxarmışdı. Nadir əfqan və digər tayfalardan olan rəqiblərinin ordusu heç vaxt müasir odlu silahlarla və piyada qoşun növləri ilə dəstəklənmirdi. Belə döyüşlərdən yeganə istisna Murçexort döyüşüdür.
Nadir indi öz ordu quruluşuna bənzər nizami qoşun növü ilə qarşı-qarşıya idi. Osmanlılar vadi boyunca axan çaya paralel olaraq düzülmüşdü. Nadir isə öz ordusunu 3 hissəyə bölmüşdü və özü mərkəzdəki qoşuna komandanlıq edirdi. İki ordu bir-birinin atış məsafəsinə daxil olduqdan sonra bütün qoşun xətti boyunca yaylım atəşi açıldı. Toplardan və tüfənglərdən açılan atəşdn sonra döyüş meydanı tüstüyə büründü və iki ordu bir-birini görə bilmədi. Bu zaman Nadir sağ cinahını gücləndirməyə və böyük risk aldı. Nadir qəflətən öz sağ cinahına tüstü dumanının içindən düşmənə hücum etmək əmri verdi. Osmanlı ordusu bu hücumu tüstüyə görə görə bilmirdilər. Qəflətən hücum edən Səfəvi ordusunu görən osmanlılar çaşqınlığa uğradılar. Hücum 3–4 saat davam etdə və osmanlılar öz sol cinahlarını qurtarmaq üçün uğursuz cəhdlər etdilər. Osmanlı sol cinahı tədricən çokdü. Ordunun bayraqdarının öldürülməsi döyüşçülərin həvsədən düşməsinə və qaçmağa başlamasına səbəb oldu. Səfəvi süvariləri qaçan ordunu təqib etməyə başladı. Nadirin qoşunları üçün Həmədana gedən yol açılmış oldu.
Şimala doğru
Həmədanı 10.000 əsir edilmiş Səfəvi döyüşçüsü ilə birikdə azad edən Nadir bunun ardınca Kirmanşahı da osmanlılardan geri aldı. Bununla da qərbi İranın əksər bölgəsində osmanlı hakimiyyətinə son qoyuldu. Yeni qüvvələrlə gücləndirilmiş ordusu ilə Azərbaycana yürüş edən Nadir avqustun 12-də köməyə göndərilmiş Osmanlı ordusunu da məğlub edərək şəhəri geri aldı. Osmanlı əsirlərinə qarşı mərhəmətli davranan Nadir paşaların bir çoxunu azad edərək sülh təklifi ilə birlikdə İstanbula göndərdi. İldırım sürətli əməliyyat ilə o, imperiyanın qərb sərhədlərini demək olar ki, bərpa etdi.
Təhmasibin yürüşü
Təhmasibin yürüşü Qafqazdakı Osmanlı hakimiyyətinə son qoymağı planlayırdı. Bu yürüş başlayan zaman Nadir Xorasana yürüş etmişdi, bundan istifadə edən Təhmasib ordu arasındakı azalan nüfuzunu bərpa etmək üçün yürüşə başladı, lakin Qafqaz yürüşü Səfəvi ordusu, sülaləsi və II Təhmasibin özü üçün fəlakətlə sonlandı. Nadir Abdali əfqanlarının qaldırdığı üsyana və Xorasannı paytaxtı Məşhədi mühasirəyə almasından sonra əvvəlcədən planladığı Qafqaz yürüşünü yarımcıq saxlamış və şərqə yürüşə getmişdi. O, 1731-ci ilin qışını imperiyanın şimalında orduya yeni döyüşçülər toplamaq və onlara təlim keçməklə məşğul olduqdan sonra imperiyanın şərq sərhədlərini təhlükəsiz vəziyyətə gətirmək üçün yürüşə başladı. Səfəvi taxtına Nadir tərəfindən yenicə oturdulan Təhmasib öz saray adamları tərəfindən meydanlara qatılmağa inandırıldı. Aksvörti və bir çox digər tarixçilər iddia edir ki, Təhmasibin bu yürüşə çıxmasının əsas səbəbi onun bir çox uğurlar qazanan baş komandanına qısqanclıq hissi bəsləməsi xüsusi rol oynamışdır. Həmçinin ortada onu buna təşviq edən saray əyanlarının rolunu da sübut bir çox faktlar vardır.
Yürüş və İrəvanın mühasirəsi
Bu zaman İstanbulda Patron Xəlilin başçılığı ilə çevriliş olmuşdu. Qiyamçılar hakimiyyətə I Mahmudu gətirmişdilər. Sultan I Mahmud yarı venesiyalı olan dövlət xadimini şərq ordularının komandanı təyin etdi. O, Təhmasibə qarşı döyüşməli idi. Qafqazda öz imperiyasının hakimiyyətini bərpa etməyə çalışan Təhmasib öz əcdadları kimi Gürcüstanda, Dağıstanda, Qərbi Azərbaycanda hökmranlıq etməyi planlayırdı. O, İrəvan yaxınlığında 18.000 qoşunla Osmanlı ordusunu məğlub etdi.
Həkimoğlu xan Təhmasibin İrəvanı mühasirəyə almasına dərhal reaksiya verdi. O, Təhmasibin özünün maddi-texniki təminat yollarını cənub istiqamətində qorumaq üçün heç bir tədbir görmədiyini öyrəndikdən sonra bu yolları kəsdi və Təhmasibi Təbrizə geri dönməyə məcbur etdi.
Əhməd paşanın Kirmanşah və Həmədanı ələ keçirmək üçün qərbi İrana daxil olması xəbərini eşitdikdən sonra Təhmasib çətin vəziyyətə düşdü. Səfəvi və osmanlı ordusu üz-üzə gəldikcə Əhməd paşa və Təhmasib arasında xeyli məktublaşma oldu. Səfəvi ordusu əsasən gənc, təcrübəsiz döyüşçülərdən toplanmışdı, çünki təcrübəli döyüşçülər Nadirin komandanlığı altında şərq yürüşündə iştirak edirdilər. Həmçinin, onun ordusu ənənəvi — sağ, sol və mərkəz qruplaşması ilə təşkil edilmişdi.
Səfəvi ordusunun tüfəngçiləri bu döyüşdə təcrübəsizlik etdilər. Ordunun cinahlarının öz rəqiblərinə üstün gəlməsinə baxmayaraq, mərkəzdə uduzdular və yeniçərilərin hücumlarına davam gətirə bilmədilər. Səfəvilərin mərkəz qrupu geri çəkildikdən sonra Osmanlı qüvvələri öz cinahlarına kömək etdilər. Təbriz Həkimoğlu xan tərəfindən tutuldu. Əhməd paşa isə Həmədanı ələ keçirdi.
Təhmasib Qafqazda Osmanlı suverenliyini tanıyan sülh müqaviləsini imzalamağa məcbur edildi. Bu müqaviləyə görə Qafqaz Osmanlıya verildi, bunun qarşılığında isə Osmanlı imperiyası Təbriz, Həmədan və Kirmanşahı Səfəvilərə geri qaytardı. Öz sülaləsinin ən alçaldıcı müqavilələrindən birini imzalayan Təhmasib tələsik İsfahana qayıtdı və özünün dəbdəbəli, eyş-işrətli həyatını yaşamağa davam etdi.
Şahın qərb sərhədlərində məğlub olduğunu eşidən Nadir özünün şərqdəki yürüşünü yarımcıq saxlayıb qəzəbli formada paytaxta qayıtdı. Təhmasibin osmanlılara məğlub olması. Nadirin son dövrlərdə qazandığı uğurları risk altına salması Nadirə Təhmasibi taxtdan salmaq üçün haqq qazandırdı. Nadir 1732-ci ildə II Təhmasibi taxtdan saldı və onun yerinə keçmiş şahın körpə oğlu Abbas Mirzəni əyləşdirdi. Bununla da o, bütün imperiyanı rahatlıqla körpə şahın adından idarə etməyə başladı. Çünki Nadir yeni şahın naibi elan edilmişdi.
Mesopotamiya yürüşü
Təhmasibin uğursuz yürüşündən sonra Nadirin əvvəllər Osmanlı ordusu üzərindəki qazandığı bütün uğurlar heçə endirildi və Səfəvilər alçaldıcı sülhü imzalamağa məcbur edildi. Sülhə görə Qafqaz Osmanlı dövlətinə verildi. Bundan sonra Nadir Təhmasibi taxtdan saldı və sülhü tanımadığını bildirdi. O, Osmanlı imperiyasına Osmanlı İraqından və Mesopotomiyadan hücum etdi.
Şimali İraqa hücum
Osmanlıya hücum etmək üçün İraqın seçilməsi qəribə seçim idi. Çünki bütün qərbi İran Səfəvi dövlətinə geri verilmişdi. Qafqaz isə Osmanlı imperiyasında qalmışdı. Aksvörti iddia edir ki, Nadir Osmanlı dövlətinə gözlənilməyən mövqedən zərbə vurmağı və Bağdadı ələ keçirərək Qafqazla dəyişdirməyi planladığını bildirir. Bağdad özü-özlüyündə də çox yüksək qiymətləndirilirdi. Gözlənilməyən seçimə baxmayaraq, bölgədəki Osmanlı qüvvələri Səfəvi dövlətinin hücumuna yaxşı hazırlaşmışdılar.
Təəccübə səbəb olmaq üçün Nadir möhkəmləndirilmiş sərhəd qalası olan və Qəsri-Şirin yaxınlığında yerləşən Zohab qalası əvəzinə dağlardan yürüş etməyə qərar verdi. Dağ yolu çətin keçilən və qarlı idi. Bəzi döyüşçülər həyatlarını itirdilər, lakin Nadir 600-ə qədər döyüşçüsünü aşağı sala bildi və gözləmədən Osmanlı qarnizonuna hücum etdi. Zohabdakı Osmanlı qarnizonu nəyin baş verdiyini tam başa düşməmiş qaçmağa başladı. Nadir yeni qala tikilməsini əmr etdi və Həmədanı tərk edən əsas imperiya ordusuna qoşulmaq üçün cənuba yönəldi. Məqsəd Bağdadı ələ keçirmək idi.
Dəcləni keçmək
Diyalə çayını adlayandan sonra Nadir qoşunu üç dəstəyə böldü. Onlardan birinə özü rəhbərlik edirdi. Dəstələrə müxtəlif istiqamətlərdən hərəkət əmri verildi. Bu dəstələr hərəkət etdikləri istiqamətlərdə həm kəşfiyyat işləri aparmalı, həm də ərzaq ehtiyatı toplamalı idilər. Nadir özü isə Kərkük istiqamətinə hərəkət etdi. Kərkük ətrafında Təbriz hakiminin nayibi Lütfəli bəyin rəhbərliyi altında olan 6 minlik Azərbaycan qoşunu və 2 minlik Ərdəlan qoşunu da Nadirə birləşdi. Nadir 7 minlik bir qoşun dəstəsini Kərkükün mühasirəsinə istiqamətləndirdi. Nadir özü isə bir qədər də cənuba doğru hərəkət etdi.
Nadirin qənaəti belə idi ki, Bağdada hərəkət etdiyi zaman Kərkükdə yerləşən Osmanlı qarnizonu arxadan onun yolunu kəsə bilər və ya arxadan gözlənilməz zərbə endirə bilər. Bu isə Nadirin qoşunu üçün arzuolunmaz idi. Ona görə Nadir əvvəlcə Kərkükü ələ keçirməyi qərarlaşdırdı. Bu mənbədə Kərkük yaxınlığında Nadirin Osmanlı dəstəsi ilə qarşılanması təsdiq olunur. Nadirin əmrinə əsasən, Osmanlı dəstəsi ilə döyüşə ilkin olaraq onun qoşununun tərkibində olan əfqan dəstəsi göndərildi. Bu dəstə sürətli və güclü zərbə ilə osmanlıları pərən-pərən etdi. Kərkükdəki Osmanlı dəstəsinin rəhbəri Sultan Murad dəstəsinin ağır vəziyyətini görüb Kərkük qalasına çəkilmək məcburiyyətində qaldı. Bu döyüşdən sonra Nadir Kərkük qalasının ətrafında dayanmadı və Behruz qalasına doğru hərəkət etdi.
Nadir bir qədər də irəliyə hərəkət edib Bağdada daha yaxın və daha əlverişli məkanda düşərgə salmağı qərarlaşdırdı. Həmin düşərgə Bağdadın iki fərsəngliyində olan İmam Kazımin məqbərəsinin yaxınlığındakı təpə üzərində salındı. Nadir əvvəlcə Babaxan Çapuşinin rəhbərliyi altında olan avanqard dəstəni düşərgə üçün seçdiyi məntəqəyə göndərdi. Nadir qoşunlarının yeni düşərgəyə yerləşdirilməsi üç gün davam etdi. Qoşun bütünlüklə düşərgəyə toplanandan sonra Nadir yaxınlıqda olan İmam Əbu Hənifənin məqbərəsini də mühafizə altına götürdü. Qeyd etmək lazımdır ki, Nadirin düşərgəsi həm də Dəclə çayının kənarında yerləşirdi.
Düşərgə salandan bir neçə gün sonra Nadirə məlum oldu ki, çayın o biri üzündə Qara Mustafa paşanın rəhbərliyi altında Osmanlı qoşunlarının ətrafı və konkret olaraq Nadir qoşunlarının yerdəyişmələri müşahidə altında saxlansın. Qara Mustafa paşanın toplarla qüvvətləndirilmiş dəstəsinin çay kənarında yerləşdirilməsi həm də Nadir qoşunlarının çayı adlamaq cəhdlərinin qarşısını ala bilərdi. Nadir bu xəbəri alandan sonra əmr etdi ki, ustaları, səriştəli şəxsləri bir yerə toplasınlar və onlar çay üzərindən körpü salınmasına başlasınlar. Həmin körpülər vasitəsilə Nadir Köhnə Bağdad ərazisində mövqe tutmuş Osmanlı qüvvələrinə zərbə endirməyi planlaşdırırdı. Bağdada yürüşdə iştirak edən avstriyalı alman mühəndisi Dəclə çayı üzərindən keçidin qurulmasında yaxından iştirak etdi.
"Tarix-e Cahanqoşa-ye Naderi"yə görə, Nadir sərkərdəlik tarixində ilk dəfə tətbiq etdiyi müvəqqəti keçidlər vasitəsilə ilk gün 2500 nəfər, sonrakı gün daha 1500 nəfər o biri sahilə adlada bildi, amma ikinci gün körpü ağırlığa tab gətirməyib qırıldı.
Nə qədər ki, Nadirin qoşunları çayın o biri üzündə idi, Bağdad valisi Əhməd paşa da özünü o qədər rahat hiss edirdi, amma Nadirin müşahidəsini də aparırdı. Nadir çayı adlayan günün səhəri dəstəsi ilə Osmanlı qoşunlarının qarovullarının qarşısına çıxması onlarda bir çaşqınlıq yaratdı. Baş vermiş döyüş zamanı Osmanlı qoşunlarının bütün cəhdlərinə baxmayaraq Nadirin qüvvələrinin iradəsi qırılmadı. Osmanlı qüvvələri geri çəkilmək məcburiyyətində qaldılar. Nadir, Osmanlı qoşunlarını təqib edərək Köhnə Bağdadı ələ keçirdi. Oranın qarnizonu Nadirə müqavimət göstərmək istəsə də sonra bu müqavimətdən əl çəkib Bağdad qalasına qaçmalı oldu.
Bununla Nadir Bağdad ətrafında Osmanlı qüvvələrinə qarşı döyüşdə ağır və lazımlı qələbəsini əldə etdi. O, Bağdad qalasına daha da yaxınlaşıb onu mühasirəyə aldı. Bu döyüş Bağdadın mühasirəyə alınmasını tamamladı. Mövcud olan məlumatlara görə, Nadir Bağdad ətrafında qurulmuş müdafiə səngərlərini ələ keçirib Osmanlı qüvvələrini tamamilə Bağdad qalasına sıxışdırdı. Nadirin qüvvələri qala ətrafında su ilə doldurulmuş xəndək boyunca mövqe tutdular və qalanın ətraf aləmlə əlaqələrini tamamilə kəsdilər. Verilən məlumatlara görə, Nadir Dəclə çayının hər iki sahilində, Bağdad qalası boyunca istehkam sistemi yaratdı. Bu istehkam sisteminə 2700 bürc daxil idi. Hər bürc də bir-birindən tüfəng atəşi məsafəsində idi.
Bağdadın mühasirəsi 1733-cü ilin ortalarına qədər uzandı. Bu müddət ərzində şəhərdə olan bütün ərzaq ehtiyatları məsrəf edildi. Həmin ilin iyul ayında Əhməd paşa qalanın təslim edilməsi ilə bağlı Nadirin yanına nümayəndə heyəti göndərdi. Nümayəndə heyəti Nadirlə danışıqlar apardı və Bağdadın bir ay ərzində təhvil veriləcəyini bəyan etdi. Güman olunur ki, Əhməd paşa bununla vaxt qazanmağa və ona yardım üçün əlavə qüvvə göndəriləcəyinə ümid edirdi.
Osmanlı sarayı da mühasirənin davam etdiyi dövrdə Bağdadın çətin vəziyyətə düşməsindən xəbər tutdu və Bağdada yardım üçün sədrəzəm olmuş Topal Osman paşanın rəhbərliyi altında böyük qoşun dəstəsi göndərdi. Mənbələrdə Topal Osman paşanın rəhbərliyi altında olan qoşunun 100 min və 300 min olması haqqında məlumatlar mövcuddur. Tarixçilər 100 minlik qoşunun Bağdada göndərilməsi fikrinə daha çox istinad edirlər. Mənbələrdə o da bildirilir ki, Topal Osman paşanın rəhbərliyi altında böyük qoşun dəstəsinin hərəkətə başlaması xəbərini Əhməd paşaya çatdırmaq üçün çaparlar göndərildi, amma bu çaparlar Nadir tərəfindən ələ keçirildi və o göndərilən məktubun məzmunu ilə tanış olduqdan sonra üzərinə böyük qoşun dəstəsinin gəlməsindən xəbər tutdu.
Samara döyüşü
Kərkükün mühasirəsi üçün 7 min nəfərlik qoşun saxladıqdan sonra Nadir Bağdada doğru irəlilədi. Bağdadı mühasirəyə alan Nadir qarnizona köməyə gələn Topal Osman paşanı qarşılamaq üçün şəhərin mühasirəsindən ayrıldı, lakin mühasirəni davam etdirmək üçün qoşundan bəzi bölmələri burada saxladı.
Bağdadda mühasirədə qalan Osmanlı qoşununun yardıma gələn Topal Osman paşa dərhal özünün fərqliliyini sübut etdi. Onun irəliləməsinin dayandırılsa da, arxadakı bölmələrindən uzaqlaşdırılsa da, gecəyə doğru o, əvvəlki şəraiti bərpa edə bildi. Nadir çox sayda süvarini Osmanlıların sol cinahını çökdürmək üçün göndərsə də, bu plan osmanlıların onun düşündüyündən çox topa sahib olmasına görə baş tutmadı. Nadir təxminən 50.000 nəfərlik ordusunu meydana çıxarmaq və osmanlıları dağıtmaq qərarına gəldi. Hücumdan sonra osmanlı ordusunun mərkəz bölmələri öz düşərgələrinin kənarlarına qədər geri çəkilməyə məcbur oldu. Onların bəzi çadırları və silahları Səfəvi ordusunun əlinə keçdi. Bu zaman 2 min nəfərlik dəstənin Osmanlı ordusuna hücumu vəziyyəti osmanlıların əleyhinə dəyişdi, lakin Topal Osman paşa ehtiyatda saxladığı 20.000 nəfərlik bölmələri döyüşə cəlb edərək vəziyyəti yenidən öz xeyrinə formalaşdırdı. Hətta onlar itirdikləri silahlarının bəzilərini də geri aldılar.
Döyüş günortaya qədər tərəflərin torpaq qazanması və ardıyca da həmin torpağı itirməsiylə davam etdi. Topal Osman paşa Osmanlı ordusunun cəmləşmə yerini yaxşı seçmişdi. Dəclə çayı ordunun cəmləşmə bölgəsinin arxasından axırdı və ordunu su ilə təmin edirdi. Səfəvi ordusunda isə vəziyyət fərqli idi. Vaxt keçdikcə Səfəvi ordusu Mesopotamiya istisində suya daha çox ehtiyac duyurdu. Bu zaman daha bir talesizlik baş verir. Sürətlə cənuba doğru əsməyə başlayan külək Səfəvi ordusu döyüşçülərinin üzünə və gözünə qum çırpmağa başlayır. Ardıyca ərəb tayfalarından olan döyüşçülərin qaçmağa başlaması demək olar ki, döyüşün taleyini müəyyən edir. Vəziyyət o qədər pisləşir ki, onu hətta Nadir belə düzəldə bilmir.
12.000 Abdali süvarisi belə yeniçəriləri məğlub edə bilmədi. Qoşunun dağıldığını görən Nadir özü şəxsən döyüşməyə başladı və döyüşçülərini daha qətiyyətlə vuruşmağa çağırdı. Bir Osmanlı süvarisini ööldürməyə bacaran Nadir daha sonra atından yıxıldı. Nadirin öldüyü barədə şayiələr yayılmağa başladı. Onsuzda böyük təzyiq altında olan ordu bu xəbərdən sonra daha da ruhdan düşdü. 9 saatlıq döyüşdən sonra Səfəvi ordusu cənuba doğru geri çəkildi və liderlərinin cəhdlərinə baxmayaraq yenidən toplana bilmədilər. Nadir hərb karyerası ərzində birincə və axırıncı dəfə məğlub oldu. İki görkəmli sərkərdənin ordusu meydanda qəddarcasına savaşmışdı, lakin günün sonunda Topal paşa döyüşdən üstün tərəf kimi ayrılmışdı.
Kərkük döyüşü
Samara döyüşündəki məğlubiyyət Nadir xana baha başa gəlmişdi. Onun ordusunun sayı 30 minə qədər azalmış, döyüş ləvazimatlarının, ərzaq xeyli azalmış, Bağdada gedən yolunun önü kəsilmişdi. Bir çox təcrübəli döyüçmünün həyatını itirməsi ən böyük problemlərdən biri idi. Ortada olan problemlərdən biri də o idi ki, bu vaxta qədər məğlubedilməz olan Nadir xanı döyüşçüləri bu məğlubiyyətlə döyüş əhval-ruhiyyələrini itirmişdilər. Nadir xanın vəziyyəti öz yerinə dəyişdirmək üçün gördüyü ilk iş ordusunun əhval-ruhiyyəsini qaldırmaq oldu. Görünməmiş sürətlə öz ordusunu bərpa etməyi bacaran Nadir xan yeni döyüşə artıq hazır idi.
2. Nadir xan Hacıbəy xanı 15.000 nəfərlik qoşunla Osmanlı ordusunun sol cinahı üzərinə göndərir.
3. Nadir bir digər 15.000 nəfərlik qoşunla Osmanlı ordusunun sağ cınahını da əhatələyir. Bununla da, ordunun mühasirəyə alınması tamamlanır.
Nadirin kəşfiyyatçıları onu Ağ Dərbənd vadisi boyunca yaxınlaşan 12.000 nəfərlik ordu barədə xəbərdar etdilər. Topal paşa bu ordu bölməsini əsas ordunun qarşısında onu mühafizə etmək üçün Memiş paşanın rəhbərliyi ilə göndərmişdi. Nadir xan Memiş paşanı tələyə salmaq üçün Hacıbəy xanın rəhbərliyi ilə avanqard qoşun göndərdi. Hacıbəy xanı uzaqdan təqib edən Memiş paşa Nadirin pusquda gözləyən ordusuna tərəf çəkildi və nəticədə hər iki tərəfdən 15.000 nəfərlik ordu bölmələri Osmanlı qoşununa hücum etdilər. Nadir xan bu toqquşmada asanlıqla qələbə qazandı. Topaş paşaya Nadirin ordusunu yönləndirdiyini deyən və təqib üçün daha çox qoşun istəyən Memiş paşa bu toqquşmadan sonra ölülər arasında idi.
Memiş paşanın izlədiyi marşrut Topal paşanın rəhbərliyi altındakı əsas qüvvələrdən 5 km aralıda idi. Nadir xan onu məğlub etdikdən sonra böyük sürətlə Topal paşanın üzərinə hücuma keçdi. Topal paşa bundan duyux düşdü və öz döyüşçülərinə dərhal hazır vəziyyətə gəlmək əmri verdi. Nadir xan ordusu aradakı məsafəni azaltdığı zaman piyada qoşununa yeniçərilərin üzərinə hücum etmək əmri verdi. Yüksək səviyyədə atışma başladı və Osmanlı-Səfəvi qoşunları 2 saat boyunca bir-birlərini atəşə tutdular.
Səfəvi ordusunun elit tüfəngçi dəstəsi olan cəzayirçilər 2 saatlıq atışmadan sonra birbaşa yeniçərilərin üzərinə hücum etdilər. Mükəmməl zamanlama ilə Nadir xan özünün süvarilərinin 2 dəstəsini də hücuma göndərdi. Hər birində 15.000 nəfərlik döyüşçü ilə Hacıbəy xan sol cınah, Nadir xan isə sağ cinaha komandanlıq edirdi. Nadir xan böyük strateji zəka göstərərək manevraları sayəsində Osmanlı qoşununun düzülüş xəttini ikili mühasirəyə aldı.
Nadir xanın son əmrlərindən sonra artıq Osmanlı ordusu ön tərəfdən qılıncla hücum edən cəzayirçilər, hə cinahlardan hücum edən süvarilər tərəfindən sıxışdırılırdı. Vəziyyət belə olduğu zaman Topal paşa özünün səhvini və özünün son döyüşü olduğunu başa düşdü və son döyüşündə döyüşçülərinə qoşulması üçün at hazırlanmasını əmr etdi. Böyük hərbi strateq Topal paşa yaxın müddətdə Samarada məğlub etdiyi gənc türk tərəfindən məğlub edilirdi, lakin Topal paşa meydandan qaçıb həyatını xilas etmək yerinə döyüşçüləri ilə birgə ölməyi seçdi. Yaşlı general atının üzərində olarkən tüfənglə iki dəfə vuruldu və öldü. Səfəvi süvarisi Allahyar bəy Gəraylı Nadir xana hədiyyə etmək üçün onun başını kəsdi.
Döyüş 20.000 Osmanlı döyüşçüsü öldürüldü, bütün artilleriya Nadir xanın əlinə keçdi və Osmanlı ordusu sursatının böyük hissəsini itirdi. Samaradakı ağır məğlubiyyətin qisası beləcə alınmış oldu. Nadir onu birinci və axırıncı dəfə məğlub etmiş şəxsə hörmət əlaməti olaraq başı ilə bədənini bir yerdə dəfn olunması üçün Bağdad şəhərinə göndərdi, lakin Topal Osman paşanın məzarı hal-hazırda Kərkükdəki İmam Qasım məscidində yerləşir.
Nadir xan bu yürüşü başladan zaman Bağdadı ələ keçirməyi və sonra Qafqaza yeni yürüş təşkil etməyi planlayırdı. Topal paşanın məğlubiyyəti və ölümündən sonra əhməd paşa ərazi dəyişikliyi olmaqla sülh danışıqlarına başladı, lakin bu danışıqlar heç vaxt İstanbul tərəfindən ratifikasiya edilmədi. Kərkük döyüşünün vahiməli xəbərləri Təbrizə çatdığı zaman Osmanlı qoşunu Təbrizi boşaltdı. Nadir xana gələn yeni hesabatlara görə imperiyanın cənubundakı Məhəmməd xan üsyanı günü-gündən böyüməkdə idi və onu görməzdən gəlmək təhlükəli ola bilərdi. Bu üsyan Nadir xanı əsas məqsədi olan Bağdadı ələ keçirməkdən məhrum etdi. Nadir xan üsyanı yatırmaq və zəifləyən ordusuna yeni qüvvələr toplamaq üçün geriyə döndü.
Topal paşa sonda Kərkükdə (Ağ Dərbənddə) məğlub öldürülsə də, Samara döyüşündə Nadiri məğlub etməklə Bağdad şəhərini Səfəvi hakimiyətinə keçməsinə mane oldu. Nadir xan Kərkük döyüşündə qazandığı qələbədən tam formada faydalana bilmədi və üsyanı yatırmaq üçün imperiyasına geri döndü. Tarixçilər düşünür ki, Topal Osman paşa məğlub olsaydı, Bağdad Səfəvi dövlətinin əlinə keçəcək və uzun müddət də ona tabe olacaqdı.
Əfqan üsyanı
Zülfiqar xanın üsyanı
Səfəvi imperiyası özünün qərbdə itirdikləri torpaqları geri qazanmaqla məşğul ikən Qəndəharlı Hüseyn Sultan Herat Abdalilərini öz ətrafında birləşdirə bildi. O, Abdalilərdən istifadə edərək imperiyanın əsas ordularının minlərlə kilometr qərbdə Osmanlılarla müharibə aparmasından yararlanıb öz suzereninə qarşı üsyan qaldırdı. Heratın hakimi olan və 1729-cu ildəki Herat yürüşündən sonra Nadir tərəfindən bu vəzifəyə təyin olunan Allahyar xan Nadir xana sadiq qaldı, lakin onun əsas köməkçisi Zülfiqar xan Qəndəhardan gələn təlqinlərdən və dəskəkdən sonra fikrini dəyişdi.
Məşhədin mühasirəsi
Allahyar xan Heratdan qaçmağa məcbur oldu və Nadirin qardaşı İbrahim xana sığındı. Abdalilər Xorasanın paytaxtı Məşhədə doğru yürüşə başladılar. Bu yürüş zamanı əfqanlar İbrahim xanın başçılıq elədiyi imperiya ordusunu məğlub etdilər. İbrahim xan Məşhədin qala divarlarına sığınmağa məcbur oldu və şəhərin mühasirəsi başladı. Şəhəri almaq üçün əfqanların şansı bir o qədər də yüksək deyildi. Çünki onlar azsaylı top qüvvəsinə malik idilər. Xorasandakı vəziyyətdən xəbər tutan Nadir təcili hərəkətə keçdi. Avqustun 16-da Təbrizi geridə qoyan Nadir 2.250 kilometr məsafəni İran yaylası boyunca böyük sürətlə keçdi və Məşhədə çatdı. Onun gəlişini gözləməyən Abdalilər tez bir zamanda geri çəkilməyə məcbur oldular.
Heratın mühasirəsi
Hüseyn Hotakinin Nadirin Qəndəhara yaxınlaşması ilə narahatlığı daha da artırdı. Buna görə o, Nadirlə danışıqlara başlamaq istədi və ilk addım kimi əsir saxladığı Səfəvi şahzadələrini Nadirin yanına göndərdi, lakin Hüseyn öz müttəfiqi Zülfiqar xana olan yardımını nə dayandırdı, nə də azaltdı. Fakt odur ki, o, Məhəmməd xan Seydalın rəhbərliyi altında bir neçə minlik Gilzay ordusunu Qəndəhardan Zülfiqar xana yardıma göndərmişdi.
Nadirin ordusu 1731-ci ilin aprel ayında Heratın bir neçə kilometrliyində yerləşən Noqreş bölgəsinə çatdılar. Ordu Heratın ətrafındakı qalaları və istehkamları ələ keçirdi. bu gecələrin birində Nadir və 8 tüfəngçi ətrafı qalaların birincə Məhəmməd xan Seydalın qəfil hücumu nəticəsində mühasirəyə düşdü, lakin Nadirin bəxti gətirdi. Gözlənilmədən peydə olan tüfəngçilər qalanı mühasirəyə akan əfqan süvarilərini qovmağı bacardı. Bir neçə gün sonra Səfəvi ordusu Harrirud körpüsü üzərindən keçərkən əfqanların əks hücumuna məruz qaldılar, lakin səfəvilər bu hücumu dəf etdilər və əfqanları qala divarları arxasına geri çəkilməyə məcbur etdilər. Gecələrin birincə Nadir öz çadırında istirahət edərkən Heratın qala divarlarından rastgələ atılan top atəşi nəticəsində top mərmisi düz Nadirin çadırının üstünə düşdü. Mərmi istirahət edən Nadirin çarpayısının yanına düşsə də, partlamadı. Nadirin ordusu bunu ilahi işarə kimi qiymətləndirdilər.
Son toqquşma şəhərin kənarında baş verdi. Zülfiqar xan və Seydal xan Nadirin qoşunlarına birgə hücum etmək barədə razılığa gəldilər, lakin hücum baş tutmadı və döyüş meydanına süvari qoşun bölmələri ilə birgə daxil olan Nadir onları məğlub etdi. Məğlubiyyət Seydal xanın ayrılmasına səbəb oldu. Bunu görən şəhərin müdafiəçiləri də təslim olmaq üçün danışıqlara balamağı xahiş etdilər.
Allahyar xanın xəyanəti
Razılaşma imzalandıqdan sonra Allahyar xan Herat hakimliyinə geri döndü, Zülfiqar xan isə Faraha sürgün edildi. Nadir şəhəri hərbi olaraq ələ keçirmədi və daxil olmadı. Bunu etməklə Nadirin səhvə yol verdiyi də sonradan göründü. Bir daha üsyan qalxdı və istəksiz olsa da, Allahyar xan ona olunan təzyiqlərdən sonra üsyana qoşulmağa məcbur oldu. Üsyan yatırıldıqdan sonra Allahyar xan da sürgün edildi.
Şəhərin mühasirəsi və sülh nümayəndələrinin danışıqlari davam edirdi. Danışıqlar uzun müddət davam etdi və sonda gəlinən razılığa əsasən Zülfiqar xan və onun qardaşına Heratdan Qəndəhara getməyə icazə verildi. Təəccüblü olsa da, Nadirin qoşunları şəhəri yağmalamadı. Nadir xanın qardaşı İbrahim xan Farahı ələ keçirdi və Nadirin adətən üsyançı tayfalara etdiyi köç siyasətini tədbiq etdi və digər tayfaları sakitləşdirdi. Regiondakı döyüşçülərin çoxunu isə öz qoşununa daxil etdi.
Qafqazın fəthi
Əfqanıstandakı üsyanların yatırılması Nadirə Qafqazda yeni hərbi əməliyyatlar keçirməsinə imkan yaradırdı. Nadirin məqsədi Qafqazı da Osmanlı işğalından azad etmək və yenidən Səfəvi dövlətinə birləşdirmək idi. Keçmiş Səfəvi imperiyası torpaqlarından bircə Qafqaz Osmanlı imperiyasının tabeliyində qalmışdı.
Strateji kontekst
Qafqaz Osmanlı hakimiyyətinə 1722-ci ildə Səfəvi dövlətinin çökməsi ilə girmişdi. Nadirin Qafqaz yürüşü zamanı əsas hədəfi Qafqazı tabe etmək idi. Şirvan xanlığını paytaxtının 1734-cü ilin avqustunda ələ keçirilməsi tabe edildi. Nadir buradan qərbə doğru hərəkət edərək Gəncəni mühasirəyə aldı. Gəncə qarnizonu 14.000 döyüşçüdən ibarət idi və sona qədər mübarizə aparmaq fikrində idilər. Təhmasib xan Cəlair köməyə gələn Krım tatarlarının qoşunlarının yolunu dağlarda kəsdi və onları şimala sıxışdırdı. Nadir isə Gəncəyə qərbdən gələn maddi-texniki təminat yollarını kəsdi.
Şimala doğru dağlarda mübarizə aparmaq qışın da yaxınlaşmasına görə xeyli təhlükəli idi. Beləliklə, Nadir qərbə doğru çəkilmək və Gəncəni mühasirədə sağlamaq qərarına gəldi. Gəncənin Osmanlı müdafiəçiləri isə müdafiə üçün yaxşı hazırlaşmışdılar. Nadirin ordusu isə şhəər qalalarına qarşı döyüşdə bir o qədər də yaxşı deyildilər. Ordu səhra döyüşlərində çox bacarıqlı olsa da, şəhər bürclərini dağıda biləcək toplardan yoxsun idi.
adiri Rusiya nümayəndəsi Qolitsin də müşayiət edirdi. Gəncəni uzun müddət mühasirədə saxlayan Nadir heç cür uğur qazana bilmirdi. Şəhəri güclü istehkam qurğularına sahibidi və şəhərdəki Osmanlı qarnizonu uzun müddət mühasirəyə tab gətirə biləcək ərzaq ehtiyatına və artilleriya texnikasına sahib idi. Şəhərə edilən hücumlar nəticəsiz qalırdı. Nadir hətta Gəncə çayının axın istiqamətini dəyişdirərək qala divarlarına yönləndirməsi də nəticə vermədi.
Nadirin qalanı təslim etmələri üçün müdafiəçilərə göndərdiyi məktub da nəticə vermədi. Nadir Osmanlı qarnizonuna şəhəri təslim edəcəkləri halda canlarının bağışlanacağı və sağ-salamat evlərinə getmələri üçün şərait yaradılacağını bildirirdi. Osmanlı qarnizonu isə bunu rədd etdi və yalnız sultanın əmri olacağı halda şəhəri boşaldacaqlarını bildirdilər.
Gəncə qalasının mühasirədə olduğu zaman Nadirin Rusiya ilə çox yaxşı münasibətləri var idi. 1934-cü ilin dekabr ayının sonunda Nadirin düşərgəsində olan knyaz Qolitsin Rusiya sarayının Bakı və Dərbəndi Nadirə təhvil vermək barəsindəki qəti qərarını açıqladı. Nadir bu xəbəri sevinclə qarşıladı. Rusiya adları çəkiləm şəhərlərin geri qaytarılmasını müəyyən şərtlər çərçivəsində həyata keçirmək istəyirdi. Bu şərt Bakı və Dərbəndin geri alınmasından sonra başqa bir ölkəyə, xüsusilə də Osmanlı dövlətinə verilməməsi öhdəliyi idi.
Rusiya Gəncə qalasının mühasirəsinin də tezliklə başa çatdırılmasını istəyirdi. Gəncənin alınması və Osmanlı qüvvələrinin buradan qərbə doğru çıxışdırılması Rusiyanın maraqlarına cavab verirdi. Rusiya sarayı əmin idi ki, Gəncənin ardınca İrəvan, Naxçıvan və Tiflis də Osmanlı qüvvələrindən təmizlənəcəkdir. Ona görə Rusiya Nadirə mümkün yardımı da etməyə çalışırdı. 1735-ci ilin noyabrında Bakıda olan general Levaşov tərəfindən Nadirin düşərgəsinə bir istehkamçı zabit, yerli paltar geymiş 4 nəfər topçu və bir neçə ağır top göndərildi. lakin bunlar da qalanı almaq üçün kifayət olmadı.
Qaladakı Osmanlı qarnizonunun bu səviyyədə müqavimət göstərməsinin səbəblərindən biri də Osmanlı komadanı Abdulla paşa Köprülünün Qarsda olması idi. Abdulla paşa böyük qüvvə ilə Qarsda düşərgə salmışdı və bilinməyən səbəblərə görə Gəncəyə doğru hərəkət etmirdi. Gəncədəki Osmanlı qoşunu isə yaxın müddətdə onun köməyə gələcəyinə inanırdılar.
Abdulla paşa 1735-ci ilin əvvəllərində yürüşə başlamışdı. Onun yürüşə başlaması xəbəri Rusiya sarayında təşvişə səbəb olmuşdu. Buna görə də, Rusiya Rəşt müqaviləsinin ziddinə olaraq osmanlı qoşunu Qafqazdan çıxarılmamaış da Bakı və Dərbəndi Səfəvi dövlətinə verə biıəcəklərini bildirdilər və 1735-ci ilin mart ayında Rusiya ilə Səfəvi dövləti arasında Gəncə müqaviləsi imzalandı.
Abdulla paşanın döyüşə girməməsi isə Gəncə qalasının mühasirəsini uzadırdı. Bu mühasirənin uzanması nə Nadiri, nə də ki, Gəncədəki Osmanlı qarnizonunu qane edirdi. Bu səbəbdən onlar öz nümayəndələrini Nadirin yanına göndərdilər. Onlar Nadirə qalannı mühasirəsini dayandırınb Abdulla paşanın üzərinə getməyini təklif edirdilər. Əgər Nadir qalib gələrdisə, qala boşaldılacaqdı. Abdulla paşa qalib gəlsə isə. qala Osmanlı qarnizonunda qalacaqdı. Nadir təklifi fikirləşdikdən sonra qəbul etdi və qərbə — Abdulla paşanın üzərinə yürüşə başladı.
Muradtəpə döyüşü
Abdulla paşa ilə döyüş həlledici əhəmiyyətə sahib idi və ona görə də, Nadir Gəncə qalasının mühasirəsini dayandırmağı lazım bildi. Abdulla paşa üzərində qələbə əldə edildiyi halda tək Gəncədə deyil, Cənubi Qafqazdakı digər osmanlı qarnizonlarının da geri çəkilməkdən başqa çarəsi qalmayacaqdı, amma Abdulla paşanın Qars qalasını tərk etməməsi Nadir üçün anlaşılmaz olaraq qalırdı. Osmanlı qoşunlarının oradan çıxmayacağı təqdirdə yenidən qala mühasirəsinə əl atılması isə Nadir üçün arzuolunmaz idi.
Abdulla paşanı döyüşə sövq etmək və qaladan çıxarmaq üçün Nadir bir süvari alayını Qarsa tərəf göndərdi. Həmin alay qala ətrafındakı yaşayış məntəqələrini qarət etməli və bununla da Abdulla paşanın diqqətini özünə cəlb etməli idi, amma Nadirin bu gedişi nəticə vermədi.
1735-ci ilin ma ayında Nadir qoşunu ilə Gəncədən Qarsa doğru hərəkətə başladı. Gəncə qalasının mühasirəsinin davam etdirilməsi üçün bir dəstəni orada saxladı. Həmin dəstəyə Babaxan rəhbərlik edirdi. Dəstə 12 min nəfərdən ibarət idi. Bir dəstə də Şirvana göndərildi. Bu dəstə Şirvanı ləzgilərin hücumundan qorumalı idi. Nadir isə əsas qüvvələrlə Qarsa doğru irəliləməyə başladı.
Abdulla paşanın və eləcə də Nadirin qarşı-qarşıya gələn qoşununun sayı barədə müxtəlif rəqəmlər mövcuddur. "Aləm Ara-ye Naderi"də Osmanlı qoşunlarının sayı 300 min nəfər, "Tarix-e Cahanqoşa-ye Naderi"də 20 min nəfər, tarixi ədəbiyyatda isə 80 min nəfər göstərilir. Nadirin qoşunlarının sayı isə Osmanlı qoşunundan ən azı iki dəfə az olduğu güman edilir.
Kiçik toqquşmalar xaric heç bir iri çaölı toqquşma baş vermədi. Nadirin cəhdlərinə baxmayaraq, Abdulla paşa qaladan çıxıb həlledici döyüşə girmədi. Nadir qərara gəldi ki, Qarsdan çəkilərək İrəvan qalasını mühasirəyə alsın. O, güman edirdi ki, belə olacağı halda Abdulla paşa onu təqib edəcəkdir. "Aləm Ara-ye Naderi"yə görə isə. Nadir Qars ətraflarında ərzaq tapmaqda çətinlik çəkmiş və İrəvana getməyə məcbur olmuşdur. Bu çəkilmə Abdulla paşa tərəfindən zəiflik əlaməti kimi qiymətləndirildi və o, Nadiri təqib etməyə başladı.
Abdullanın sərkərdələrindən olan və Qars ətrafındakı toqquşmalarda Nadirə qarşı döyüşmüş Teymur paşa Nadir in ordusunu arxadan qorumaqla vəzifələndirilmiş Xanəli xan Kükəla və Əliqulu xan Əfşar tərəfindən pusquya düşürüldü və darmadağın edildi. Teymur paşa canını Qars qaçmaqla xilas edə bildi. Teymur paşanın məğlubiyyətindən sonra Abdulla paşa bütün orduya yürüş hazırlığı əmri verdi.
Nadir Göyçə gölü ətrafında düşərgə salmışdı və Abdulla paaşnın onu təqib etməsi barədə xəbər də elə orada ona çatdırıldı. 1735-ci ilin iyun ayının 18-də İrəvan ətrafına yetişən tərəflər bir-birindən iki fərsəng məsafədə mövqe tutmuşdular.
Abdulla paşaya məlumat verildi ki, Nadir xanın ordusu cəmi 14 min nəfərdən ibarətdir. O, asanlıqla qələbə qazanacağını və hətta, Nadiri əsir tuta biləcəyini düşünürdü. Onun əmri ilə Zəngi çayı üzərindəki keçid toplarla qapadıldı
Açıq meydanda döyüşün aparılması üçün Nadir öz qüvvələrini lazımınca qruplaşdırdı. Qoşunların sağ cinahını o, tapşırdı. Bu cinahda Əfşar, Mərv və Qacar döyüşçüləri döyüşməli idi. Sol cinaha isə rəhbərlik edirdi. Xanəli xan və Məhəmməd bəy Qırxlı tabeliyində olan min nəfərlik dəstə ilə döyüş meydanına atılaraq aranı qızışdırmalı idilər. Abdulla paşa artilleriyadan geniş ölçüdə istifadə etmək istəyirdi. Buna görə də, topları iki dəstəyə böldü və həmin toplar Osmanlı ordusunun hücumunu müraciət etməli idi.
Döyüşün əvvəlində Nadirin sərkərdəsi Yarbəy xanın rəhbərliyi altında olan topçular Osmanlılara güclü zərbələr vurmuşdu. Səhər açılan kimi Nadir 6 min nəfərlik cəzayirçi dəstəsini irəli çıxardı, bu dəstənin ardınca qumsal yüksəkliklərdə mövqe tutmuş olan sərkərdələr tabeliklərində olan qoşun dəstəsi ilə döyüş meydanına doğru irəlilədilər. Nadir özü də döyüşlərdə iştirak edirdi. Osmanlı hücumu dəf edildi və onlar geri çəkildi.
Bu hücumun ardıyca Teymur və Əkbər paşaların rəhbərlik etdiyi yeni Osmanlı hücumu reallaşdı. Nadirin qoşunu inadla müqavimət göstərsə də, Osmanlı qoşunu daim yeni qüvvələrlə təmin edilirdi. Nadir yavaş-yavaş geri çəkilmə əmri verdi və bu Osmanlı komandanlığı tərəfindən döyüş meydanından qaçma kimi qiymətləndirildi. Nadiri izləyən osmanlı ordusu müəyyən yerə çatdıqdan sonra Nadirin əmri ilə gizlədilmiş artilleriya qurğularından güclü atəşə məruz qaldılar. Osmanlı ordusunun cinahları güclü itkiyə məruz qaldı. Nadirin özü cəzayirçilər dəstəsi ilə Osmanlı sərəsgərinin, yüksəkliklərin birinin üzərində yerləşdirdiyi topların üzərinə hücum çəkdi, bir dəstəni isə sol tərəfdə yerləşdirilmiş artilleriya mövqeləri üzərinə göndərdi. Nadir yüksəklikdə qurulmuş Osmanlı toplarının hamısını ələ keçirdi və bununla öz qüvvələrinə qarşı tərəfdən yaradılmış artilleriya təhlükəsini qismən neytrallaşdırdı.
Tələyə salınmış Osmanlı ordusu çaşqınlıq içində qaçmağa başladı. Abdulla paşa qaçmağa çalışarkən atından yıxıldı və qaracurlu tayfasından Rüstəm adlı döyüşçü onun başını kəsərək Nadir xana verdi. "Aləm Ara-ye Naderi"də Abdulla paşanın qaracurlu Ağabəy tərəfindən öldürüldüyü bildirilir. Belə ki, Osmanlı xüsusi dəstəsi arasında bir nəfərin bahalı geyimi onun diqqətini cəlb edir və o, həmin şəxsi öldürüb başını kəsir. Kəsdiyi başı Nadirin yanına gətirərkən əsir Osmanlı əsgərləri meyidin kimə məxsus olduğunu deyirlər. Nadir Abdulla paşanın meyidini hörmətlə Qarsa dəfn olunmağa yola salır.
Təxminən 5 saat davam edən əməliyyat nəticəsində xeyli sayda Osmanlı sərkərdəsi qətlə yetirilir. Qətlə yetirilənlər arasında Osmanlı sultanının kürəkəni və Diyarbəkir valisi S da var idi. Nadir onnu da meyidini hörmətlə dəfn olunmaq üçün İrəvan qalasına göndərir.
Hindistanın fəthi
Nadir şah 1736-cı ildə Muğan qurultayında özünü şah elan etdi və Əfşarlar sülaləsinin əsasını qoydu. Bundan sonra 55 minlik güclü qoşunla Hindistana yürüş edən Nadir 1739-cu ilin mart ayınd a Dehliy daxil oldu. O, Böyük Moğol imperiyasının ordusunu Karnal döyüşündə asanlıqla məğlub etdi və bu döyüşün nəticəsində moğol paytaxtına daxil oldu.
Uzaq Şərqdə moğollar üzərində qazanılmış qələbədən sonra nadir İrana geri döndü. Onun budəfəki hədəfi Osmanlı ilə yeni müharibəyə başlamaq, həmçinin də Mərkəzi Asiyaya və Şimali Qafqaza yürüşlər etmək idi.
1738-ci ildə Nadirin qoşunları Hotakilərin sonuncu istinadgahı olan Qəndəharı ələ keçirdi. Nadir buradan yürüşünü davam etdirərək Hinduquş dağlarını aşıb şimali Hindistana daxil oldu. Onun məqsədi Moğol imperiyasını məğlub etmək idi.
Sultan Övrəngzibin (Aləmgir) ölümündən keçən 30 il ərzində moğollar yalnız feodal müharibələri ilə məşğul olmuşdular. Müsəlman zadəganlar mərkəzi hakimiyyətdən ayrılıb müstəqil olmaq istəyərkən, hindu maratxların dövləti olan Maratx imperiyası moğolların mərkəzi və şimali Hindistandakı bir çox mülklərini ələ keçirmişdilər. Məhəmməd şahın da imperiyanın süqutunu dayandıra bilməyəcəyi açıq-aşkar ortada idi. Mərkəzi divan korrupsiya və zəiflik yuvasına çevrilmişdi, halbuki Dehli hələ də çox yüksək rifaha və zənginliklərə malik idi. Nadir ölkənin var-dövlətinə heyran qalmışdı.
Xeybər keçidi döyüşü
L. Lokkartın hesablamalarına görə, Nadir şah qoşunu ilə Cəlalabaddan 1738-ci il noyabrın 18-də hərəkətə başladı. Gündə beş fərsəng yol qət edən sütunlar yol boyu ciddi bir hadisə ilə qarşılaşmadan Barikab adlanan məntəqəyə doğru üz tutdular. Bir neçə gündən sonra bütün qoşun hər hansı ciddi bir hadisə ilə rastlaşmadan Barikaba yetişdi. Hələ Dəkkəyə çatmazdan əvvəl Nadir şah Xeybər keçidi ətrafında düşmən qüvvələrin cəmləşməsi haqqında məlumat almışdı. Dekkədə düşərgə salandan sonra isə və Xeybərə aparan yolların daha geniş kəşfiyyatının aparılması üçün Nadir şah müvafiq göstəriş verdi. Bu keçid hündür dağ yüksəkliklərindən keçirdi. Onun dar olması qoşunların keçidini məhdudlaşdırmaqla yanaşı yüksəklikdə yerləşdirilmiş silahlı dəstə çoxsaylı qoşunun hərəkəti üçün təhlükə ola bilərdi. Döyüşün yaxşı təşkil ediləcəyi halda Xeybər keçidi Nadir şahın qoşunlarının hərəkətini dayandırmaq üçün çox əlverişli bir yer idi. Nadir şah qarşısında ilk məğlubiyyət acısını yaşamış olan Kabul-Pişavər hakimi Nasir xan da Xeybər keçidinin bu imkanlarından yararlanmaq qərarına gəldi. Nadir şahın kəşfiyyatının gətirdiyi məlumatdan aydın oldu ki, doğrudan da Nasir xan Xeybər keçidində və bu keçidə aparan yol boyunca çoxlu sayda qoşun yerləşdirmişdir. Nasir xan Nadir şahdan öz qisasını almaq üçün ətraf hakimlərə məktub göndərdi, onları qoşunları ilə birgə köməyə çağırdı. Nadir şahın yetişməsi ərəfəsində o, 20 minlik döyüşgən bir dəstə toplaya bildi və bu dəstəni Xeybər keçidi üzərində yerləşdirdi. Çoxları Nasir xana məsləhət bildi ki, müqavimət göstərmək fikrindən daşınsın. Xüsusən, heç Hindistan şahının da itaət altına gətirə bilmədiyi Katur tayfasının Nadir şah tərəfindən darmadağın edilməsi çoxlarında qorxu və vahimə yaratmışdı, amma Nasir xan ona verilən məsləhətləri qəbul etmədi.
Kəşfiyyatın verdiyi məlumatdan aydın oldu ki, Xeybər keçidindən adlamaq Nadir şah üçün elə də asan olmayacaqdır. Yol Xeybərə yaxınlaşdıqca həm daralır və həm də təhlükəliliyi artırdı. Belə olanda Nadir şah göstəriş verdi ki, ətraf yaşayış məntəqələrində yaşayan adamlardan bir neçəsini tutub onun yanına gətirsinlər. O, yerli adamların dindirilməsi vasitəsilə dağlardan keçən başqa yolların mövcudluğundan xəbər tutmaq istəyirdi. Nadir şahın əmri yerinə yetirildi və onun yanına gətirilən adamların dindirilməsi zamanı doğrudan da məlum oldu ki, Nasir xanın nəzarətindən kənarda olan belə bir yol mövcuddur. Sər Çubə adlanan həmin yol ilə irəliləmək Nadir şaha qismət olardısa, onda Nasir xan qüvvələrinin arxasına keçmək belə mümkün ola bilərdi. Həmin keçid şərq və cənub-şərqdə idi və oradan qoşun dəstəsinin keçməsi üçün ən adi bir şərait yox idi. Ona görə Nasir xan da həmin keçidə görə elə bir narahatlıq keçirmirdi. Buna baxmayaraq Nadir şah bu marşrutla hərəkət etməyi və Nasir xanı qəfil yaxalamağı qərara aldı.
Hərəkətə başlamazdan əvvəl Nadir şah oğlu tapşırdı ki, hər gün Xeybər keçidinə doğru irəliləmək niyyətini nümayiş etdirsin, hətta Nasir xanın qoşun dəstələri ilə kiçik toqquşmalara girməkdən belə çəkinməsin. Bununla Nasir xan, Nadir şahın digər keçiddən istifadə etmək planından xəbər tutmasın və bütün diqqəti Xeybər istiqamətində cəmləşdirilsin. Nadir şahdan əlavə göstəriş alana kimi Nəsrulla Mirzə Nasir xanın diqqətini özünə cəlb etməklə məşğul olmalı idi. "Aləm Ara-ye Naderi"yə görə, Nadir şah 14 min nəfərlik süvari dəstəsi ilə bir gün-bir gecə ərzində Sər Çubə keçidini adlaya bildi.
Nasir xan Xeybərdə dayanmaqla Nadir şah qoşunlarının bütünlükdə orada cəm olduğundan xatircəm idi. Ona görə də Nadir şah Sər Çubə keçidini adlayan gecəsi Nasir xan arxayınlıqla istirahət edirdi. Qarovullar xəbər verəndə ki, Nadir şah Xeybər keçidinin arxasından yaxınlaşmaqdadır, Nasir xan gözlərinə inana bilmədi. Dərhal dəstəsinə döyüşə hazır olmaq əmri verdi, amma Hacıxan bəy Əfşarın dəstəsi o qədər yaxın idi ki, Nasir xan öz dəstəsi ilə müdafiə təşkil etməyə belə imkan tapmadı. Nadir şah qoşununu dörd dəstəyə böldü və özü də onların biri ilə döyüşə girdi. Nasir xanın qüvvələri gözlərini açmağa macal tapmayıb yalnız qaçmaq barəsində düşündülər. Nasir xanın ətrafında olan dəstənin qaçıb dağılması Xeybər keçidində mövqe tutmuş hind qüvvələrini çətin vəziyyətə saldı. Bu dəstə uzun müddət Nasir xanın dəstəsinin qaçıb dağılmasından xəbərsiz qaldı. Ona görə də onlar özlərini təhlükəsiz vəziyyətdə hiss edir və hər hansı müdafiə tədbirinə də əl atmırdılar, amma onlar xəbər tutanda ki, Nadir şah qüvvələri Xeybər keçidinin arxasına keçib, onda keçidin şərqində olan yolu bağladılar. "Aləm Ara-ye Naderi"nın verdiyi məlumata görə, Nasir xanın məğlubiyyəti xəbərini eşidəndən sonra Xeybər keçidində yerləşdirilmiş 20 min nəfərlik hind qoşunu da qaçıb dağılmaq məcburiyyətində qaldı. Çünki göstərilən bütün cəhdlərə baxmayaraq Nadir şahın gözlənilməz manevri onların da vəziyyətini xeyli mürəkkəbləşdirmişdi. Belə olanda onlar da yalnız canlarını qurtarmaq barədə fikirləşdilər.
Karnal döyüşü
Nadir şahın bölgələri ələ keçirə-keçirə yaxınlaşması xəbəri Dehlidə yaşayan Məhəmməd şahda böyük təlaşa səbəb olmuşdu. Nizamülmülk imperiya şurasını topladı və yerlərə Hindistanın şimalında əsas orduya birləşmək üçün hərbi qüvvələr göndərmək tapşırıldı. 13 dekabrda Dehlidən çıxan moğol ordusu çox böyük idi. Bu ordunun hərəkət halında uzunluğu 25 kilometr, eni isə 3 kilometr idi. Məhəmməd şah özü də orduya qatıldı. Ordunun həddindən artıq böyük olması və ağırlığına görə Dehlinin 120 kilometr şimalından o tərəfə getmək mümkün olmadı.
Ümumilikdə Məhəmməd şah 3.000 silahla silahlanmış, 2.000 döyüş filinin daxil olduğu 300.000 nəfərlik orduya komandanlıq edirdi. Moğolların say baxımından əzici üstünlüyə malik olmasına baxmayaraq, ordu az istifadə olunan döyüş materiallarından və köhnəlmiş döyüş taktikalarından əziyət çəkirdi. Ordudakı artilleriya silahlarının əksəriyyəti döyüş zamanı manevr edə bilmək üçün həddindən artıq ağır idi və hətta doğru coğrafi yerləşdirilmədə belə faydalılığı aşağı idi. Nadirin ordusu isə yüngül artilleriya qurğularına sahib idi və moğol ordusu ilə müqayisədə çox yüksək manevr edə bilmə qabiliyyətinə sahib idi. Moğol ordusunun piyada qüvvələri ilə müqayisədə sayca az olmasına baxmayaraq, 20.000 Əfşar ordusu piyadası yüksək dərəcədə təşkil edilmişdi və tüfənglə təchiz edilmişdi. Moğol ordusunda 50.000 nəfərlik yüksək keyfiyyətli süvari birləşmələr olsa da, onlardan faydalana bilinəcək şərait və taktiki gediş yox idi. Nadirin süvariləri 2 qrupdan ibarət idi. Birinci qrup daimi orduda xidmət edən və yüksək nizam-intizamlı süvari dəstə idi, digəri isə bölgələr ələ keçirilərkən toplanan və ehtiyat qüvvəni təşkil edən dəstə idi.
Nadir şah ani basqın təşkil etmək, kəşfiyyat materialları toplamaq və sorğu-sual etməyə əsirlər gətirmək üçün 6 min nəfərlik süvari dəstə göndərmişdi. Göndərilən bu dəstə moğol artilleriyasını pusquya düşürmüş və sorğu-sual üçün xeyli sayda əsirlə geri dönmüşdü. Əsas qüvvələrini oğlu Mürtəza Mirzənin (Nəsrulla Mirzə) komandanlığına verən Nadir şah kiçik bir qüvvə ilə Əzimabad qalasına hücuma keçdi. Bu qala Karnalın 32 kilometr məsafədə yerləşirdi. Qala Nadir tərəfindən uyğun artilleriya qüvvələrinin gətirilməsindən qısa müddət sonra təslim oldu.
Nadir burada süvari dəstəsinin komandanı ilə görüşdü və ondan moğol ordusunun böyüklüyü, Karnalın coğrafi yerləşməsi barədə məlumatlar aldı. Nadir ordusunu moğol ordusunun şərq ucqarına səssizcə yerləşdirmək qərarına gəldi. Belə olduğu halda, o, döyüş yerini özü seçmiş olacaqdı.
Qoşunlar düzülüşlərini aldıqdan az sonra Səadət xana ordusunun arxa bölmələrinin hücuma məruz qaldığı xəbəri verildi. Səadət xanın düşərgəyə çatmasına baxmayaraq, ordusunun böyük bir hissəsi — təxminən 20.000–30.000 nəfərlik — hələ yolda idi. Səadət xan Məhəmməd şah və digər komandanlarla məsləhətləşməmiş, onlara məlumat verməmiş hücuma məruz qalan qüvvələrinə kömək etmək üçün düşərgəni tərk etdi. Onu 2.000 nəfərlik süvari dəstəsi, piyada dəstəsi və artilleriya qüvvələri müşayiət edirdi. Artilleriya qüvvələri ondan bir qədər geri qalmışdı. Nadir şahın ordusunun bir hissəsi ilə qarşılaşan Səadət xan onlarla toqquşdu. Yuxarı qərərgaha göndərdiyi məktubda uğurunu tamamlamaq üçün köməyə ehtiyacı olduğunu bildirdi.
Vəzir Nizamülmülk və sərkərdə Dövran xan buna etiraz etdilər. Bundan qəzəblənən Məhəmməd şah Dövran xanın hərbçi xarakterini alçaldan ifadələr işlətdi və onu qorxaqlıqda ittiham etdi. Buna cavab olaraq Dövran xan öz döyüş filini hazır etdirərək qoşunla düşərgədən Şəadət xana yardım etmək üçün ayrıldı. Onun dəstəsi 8–9 min nəfərdən ibarət idi.
Döyüşün hələ tam olaraq başlanmasından əvvəlki vəziyyət belə idi. Böyük strateji düşünə bilmə qabiliyyətinə malik olan Nadir moğol ordusunu istədiyi yerdə, istədiyi vəziyyətdə döyüşə çəkə bilirdi. Elə ilk başlanğıcda moğolların ən böyük iki sərkərdəsi — Səadət xan və Dövran xan — zərərsizləşdirildi.
Səadət xan istirahət etməyə macal tapmamış ona Nadirin adamlarının hücum etməsi xəbəri verildi. Ordusunun hədsiz dərəcədə yorğun olmasına baxmayaraq, Səadət xan düşərgədən ayrıldı. Səhrada olarkən gözləmədiyi halda Səadət xan Əfşar ordusu ilə üz-üzə gəldi. Nadir şahın hiyləsi işə yaramışdı. Nadir planına əsasən əvvəlcədən bu ərazidə kəşfiyyat dəstələri yerləşdirərək oranı tam nəzarət altına almışdı. Beləcə, Səadət xan moğolların əsas ordusundan təcrid olundu. Səadət xan qərərgaha bu barədə məlumat verdi və kömək istədi. Vəzir Nizamülmülk və sərkərdə Dövran xan buna etiraz etdilər. Bundan qəzəblənən Məhəmməd şah Dövran xanın hərbçi xarakterini alçaldan ifadələr işlətdi və onu qorxaqlıqda ittiham etdi. Buna cavab olaraq Dövran xan öz döyüş filini hazır etdirərək qoşunla düşərgədən Şəadət xana yardım etmək üçün ayrıldı. Onun dəstəsi 8–9 min nəfərdən ibarət idi.
Nadirin ordusu irəliyə doğru hərəkətə başladı. Nadir ordunun önündə 1000 nəfərlik kürdlərdən, qacarlardan və bəxtiyarilərdən ibarət dəstələr yerləşdirmişdi. Onların əsas məqsədi Dövran xanı Kuncpura sıxışdırmaqdan ibarət idi. Digər qüvvələrin qarşısında isə manevrlər hesabına Səadət xanı Nadirin ordusunun mərkəzdəki qüvvələri ilə döyüşə cəlb etmək vəzifəsi qoyulmuşdu. Səadət xan Dövran xanın onun köməyinə gəlib çatması üçün yavaş-yavaş hərəkət etmək qərarına gəlmişdi. Bu isə Nadirin planına tam şəkildə uyğun gəlirdi. Aramla hərəkət edən moğol ordusu Nadirin güclü və cəld hücumlarına məruz qalırdı. Səadət xanın adamlarının əksəriyyəti yaralanaraq atlarından yıxıldı. Meydanda böyük əlbəyaxa döyüşü başladı. Əfşar ordusu Səadət xanın kiçik ordusunu mühasirəyə almağa başladı.
Dövran xan Kuncpura çatanda dəvələr üzərindəki zəmburaklar və artilleriya onları əhatəyə aldı. Odlu silahlardan açılan atəş moğolların fillərini qorxuya saldı və onlar hürkdülər. Məhəmməd şah öz düşrəgəsindən artilleriya atışlarını izləyirdi və onun Dövran xana köməyə getmək cəhdinin Nizamülmülk tərəfindən alınır. Dövran xanın oğulları döyüşdə öldürüldü, özü isə fildən yıxılaraq yaralandı. Səadət xan isə döyüşməyə davam edirdi, lakin onun dəstəsi də darmadağın edildi. Xorasan adlı döyüşçü onun filini yerə yıxdı və özünü əsir aldı. Ağır yaralı olan Dövran xan düşərgəyə gətirildi və az sonra dünyasını dəyişdi. Səadət xanın əsir alınması, Dövran xanın öldürülməsi moğollar arasında ruh düşgünlüyünə səbəb oldu.
Səadət xanın ələ keçirilməsi böyük uğur olsa da, Nadir şahı qarşıda hələ ciddi toqquşmalar gözləyirdi. Hər iki ordu silah təchizatı baxımından yaxşı vəziyyətdə idilər, lakin moğol ordusunda ciddi nizam-intizamsızlıq hiss olunurdu. Xüsusilə, ordunun vahid mərkəzdən idarə olunmasında ciddi problemlər yaşayırdılar. Moğol əsgərləri silah almaqla yanaşı, atlarını da samanla təmin etməli idilər. Bu da əlavə problemlər yaradırdı. Nadirin ordusunun təminatı isə mükəmməl səviyyədə idi.
Bu toqquşmalarda qalib gələn və moğol ordusunun böyükbir hissəsini pusquya salib məhv edən Nadirin sonrakı həmləsi moğolların əsas düşərgəsi olan və Məhəmməd şahın da içində olduğu bölgəni mühasirəyə almaq oldu. Bu düşərgənin təminat yolları qapadıldı. Səadət xanın əsir götürülməsi, Dövran xanın ölməsi və digər yüksək rütbəli moğol sərkərdələrinin nməhv edilməsi ilə bağlı gəzən şayiələr moğol ordusunun döyüş əhval-ruhiyyəsinin aşağı düşməsinə səbəb oldu. Qələbəyə olan ümidin itməsindən sonra bəzi moğol əsgərləri qiyam qaldırdılar və düşərgəni yağmalamağa başladılar.
Moğolların təslim olması
24 fevralda Nadir Səadət xanı yanına çağıraraq ondan Məhəmməd şahla danışıqlar aparmağın ən asan yolunu soruşdu. Səadət xan isə ona Nizamülmülklə əlaqə saxlamağı tövsiyə etdi. Nizamülmülk danışıqlar üçün Nadirin düşərgəsinə gəlməyi qəbul etdi və sülh nümunəsi kimi Quranın bir nüsxəsini göndərdi. Nadir Nizamülmülklə söhbət etməyə başladı və özünün Hindistana yürüş etməyə vadar edildiyini bildirdi. Ona görə Hindistan hakimiyyətinin onun tələblərini yerinə yetirməməsi onu bu yürüşə vadar etmişdi. Nizamülmülk isə cavabında əfqan qaçaqları tuta biləcək güclərinin olmamasını bildirdi. Nadir moğolların ona çox şey borclu olduğunu bildirdi və Teymurun vaxtilə göndərdiyi tacı tələb etdi. Sonra isə bildirdi ki, vaxtilə moğollar onun ölkəsindən kömək almış və qarşılığında heç bir ödəniş etməmişdirlər. Həmçinin Nadir xatırlatdı ki, moğollarla onun ölkəsi arasında qarşılqılı yardım haqqında müqavilə olmuş, lakin onun apardığı müharibələrdə moğollar ona heç bir yardım göstərməmişdirlər. Nadir Nizamülmülkə dedi ki, moğol imperatorunu öz düşərgəsinə gətirmək üçün iki adam göndərəcəkdir.
26 fevral günü Məhəmməd şah nəzərdə tutulduğu kimi düşərgəyə gəldi. Nadir onu öz çadırının önündə qarşıladı. Onlar qiymətli xalçanın üstündə əyləşdilər. Yemək süfrəsi açıldı. Nadir yeməklərin zəhərli olmamasından qonaqlarını əmin etmək üçün birinci özü yedi. Yemək bitdikdən sonra moğolların Nadirə ödəyəcəyi təzminatın miqdarı barədə razılığa gəldilər. Səadət xan Nadiri əmin etmək istəyirdi ki, əgər o, moğol düşərgəsinə getsə və ona Nizamülmülkün aradan götürülməsində kömək etsə, bu zaman razılaşdırılandan daha çox xəracın alınması mümkün olacaqdır. Zaman keçdikcə moğol əsgərləri arasında aclıq başladı.
Martın əvvəllərində Nadir Nizamülmülklə yenidən görüşdü və əvvəlki danışıqların nəticələrini tək tərəfli olaraq ləğv etdiyini bildirdi. Nizamülmülk buna etiraz etsə də, Məhəmməd şaha məktub yazmağa məcbur edildi. Məktubda vəzir öz şahından Nadirin düşərgəsinə gəlməyi xahiş edirdi. Məhəmməd şah bunu qəbul etdi və Nadirin düşərgəsinə yollandı. Yanına gələn Məhəmməd şahı Nadir bir müddət çadırın önündə gözlətdi və bununla ona əsiri olduğunu uyğun dillə başa saldı. Məhəmməd şah Nadirə tabe oldu və bundan sonra onun düşərgəsində onun nəzarət altında qaldı.
Nadir mərhəmət nümunəsi olaraq moğol əsgərlərinə silahları və ərzaqları ilə birlikdə düşərgələrini tərk etmək icazəsi verdiyini elan etdi, lakin ordu üzvlərini əksəriyyəti yollarda kəndlilər və quldurlar tərəfindən öldürüldü. Moğol ordusu dağıldı. Öz əsgərlərinə isə 3 aylıq maaş miqdarında əlavə ödəniş etdi. Özünün ən etibarlı generallarından olan Təhmasib xan Cəlairi isə Səadət xanla birlikdə Dehliyə daxil olmaq üçün göndərdi.
Dehlinin fəthi
12 martda Nadir Məhəmməd şahla birgə Dehliyə istiqamət götürdüş Onlar martın 18-də Şalimar bağları adlanan əraziyə çatdılar. Təhmasib xan Cəlair və Səadət xan Dehlinin darvazalarını Nadirin üzünə açmaq üçün öndə gedirdilər. 19 martda Məhəmməd şah şəhəri Nadirin təntənəli girişi üçün hazırlamağa göndərildi. Səadət xan Şalimar bağları ərazisində dayandı ki, Nadir şəhərə daxil olarkən müşayiət etsin. Nadir isə 20 mart 1739-cu il tarixində vassalı Məhəmməd şahla birgə Dehliyə daxil oldu.
Şəhər daxil olarkən Nadir şahı 20.000 savaran-e səltənəti (imperator qvardiyası) üzvü hərbçi və 100 döyüş fili müşayiət edirdi. Döyüş filləri cəzayirçilərlə silahlandırılmışdı. Şəhərə yaxınlaşərkən şəhərin müdafiə silahlarından salamlama atəşi edildi. Nadiri və köməkçilərini qarşılamaq üçün Dehlinin şah sarayında gözəl mərasim təşkil edilmişdi. Səadət xan Nadir tərəfindən əhalidən vergiləri toplamaqla vəzifələndirildi. Bu vergiləri artıqlamasıyla toplamaqla Nadirin gözünə girməyə çalışan Səadət xan əhaliyə qarşı zorakılıqdan istifadə edirdi. SƏadət xan Nadirlə görüş təyin etmək istəyəndə Nadir tərəfindən vergilərin toplanmasını gecikdirməkdə ittiham edildi və ağır formada tənqid edildi. Karnalda alçaldıcı məğlubiyyəə uğramaq, məğlubiyyətdən sonra öz imperatoruna sədaqətsizlik göstərmək, öz xalqının var-dövlətini yadelli uçün toplamaq Səadət xana çox ağır gəldi və şəhərə gəldikdən bir neçə gün sonra vəfat etdi.
Nadir şah Hindistanı yeni vassalı vasitəsiylə idarə etmək niyyətində idi və bunu açıq formada Məhəmməd şaha bildirdi. Güclü hərbi nizam-intizam yaradıldı və mülki şəxsləri incitməyin həmin şəxsin şikəst edilməsiylə cəzalandırılacağı bildirildi. Nadir moğol aristokratiyasının çox yumşaq və zəif olduğunu düşünürdü. Bir dəfə moğol naziri ilə söhbətdə Nadir ondan hərəmində nə qədər qadın olduğunu soruşmuşdu, nazir isə cavabında 850 demişdi. Nadir isə zarafatla 150 qadın da əlavə edərək minbaşı ola biləcəyini bildirmişdi. 21 martda Nadir Dehlidə imperiya təqviminin yeni ili olan Novruz bayramını qeyd etdi və öz əsgərlərinə, generallarına hədiyyələr verdi.
Dehlidə şəhərində şayiələr yayılmağa başlamışdı. Yaxında yeni əlavə vergilərin toplanacağı, Məhəmməd şahın Nadiri həbs etdiyi və ya öldürdüyü barədə şəhər əhalisi arasında şayiələr yayılmışdı. Həmçinin danışırdı ki, Nadir sui-qəsd nəticəsində qətlə yetirilmişdir. Sui-qəsd şayiəsi yayılan zaman Dehlidə taxın anbarının qarşısında Dehli əhalisinin nümayəndələri taxılın qiyməti ilə bağlı Əfşar ordusunun nümayəndələri ilə danışıqlar aparırdılar. Şəhər əhalisinin nümayəndələri hücum edərək 5 döyüşçünü öldürdülər. Bu hadisə şəhər əhalisinin Nadirin əsgərlərinə qarşı ayağa qalxmasını təşviq etdi. Şəhərlilər şəhər boyunca Nadirin əsgərlərini hədəfə almağa başladı. Bu xəbər Nadirə çatdırıldığı zaman o, buna inanmadı və bunu şəhəri qarət etmək üçün bəhanə axtaran əsgərlərin işi olaraq qiymətləndirdi, lakin bu tipli xəbərlərin ard-arda gəlməsindən sonra Nadir özünün yaxın çevrəsindəki adamları bunu araşdırmaq üçün göndərdi. Bu şəxslərdən ikisi qəzəbli kütlə tərəfindən öldürüldü. Nadir cavab olaraq 1000 nəfərlik cəza qüvvəsi göndərdi və bu qüvvəyə yalnız şiddət göstərən əhalini cəzalandırmağı tapşırdı.
Üsyanın başlanması və yatırılması
Dehlidəki üsyan nadirin üsyanı yatırmaq üçün göndərdiyi dəstələrin oxlardan və digər silahlardan hücuma məruz qalması ilə daha da şiddətləndi. Gecə boyunca müxtəlif izolyasiya edilmiş bölgələrə Nadirin ordusunun dpyüşçüləri yerləşdirildi. 22mart səhəri Nadir gecələdiyi yerdən çıxdı və qüvvələr yerləşdirdiyi Rovşan O-Dövlə məscidinə doğru yola çıxdı. Yolda olarkən binaların üstündən Nadirə doğru tüfəngdən atəş açıldı, lakin güllə az fərqlə Nadirin yanından keçdi və generallarından birini öldürdü. Nadir Rovşan O-Dövlə məscidinin damına çıxaraq Əfşar ordusunun əsgərlərinin öldüyü bütün məhəllərə girməyi və həmin məhəllələrdə yaşayan bir nəfəri belə sağ buraxmamağı əmr etdi. Bunu əmr edərkən isə qətliama işarə olaraq qılıncını çıxardı.
3 minlik dəstə şəhərə yönləndirildi və üsyanın yatırılmasına başlanıldı. Nadir şah "əlində qılıncı, ciddi sifət alaraq dərin düşüncələrə dalmışdı. Heç kim dərin sakitliyi pozmağa cəsarət etmirdi." Bütün şəhərin üstünü tüstü bürümüşdü və öldürülənlərin səsləri hər tərəfdən eşidilirdi. Aşağı səviyyədə olsa da, şəhərdə müqavimət var idi. Əksəriyyətin isə heç döyüşməyə belə şansı olmadı. Bir çox kişi həbs edildi və Yamuna çayına aparıldı. Çayın yanına aparılanlar öldürüldü və çaya atıldı. Əsgərlər Nadirin ordusundan döyüşçülərin öldürüldüyü məhəllələrə daxil olur, hər kəsi öldürür, tamdıqları zənginlikləri yağmalayır və yerdə qalanları yandırırdı. Bəzi Dehli sakinləri Nadirin ordusunun əlinə keçməmək üçün özlərini öldürü və evlərini yandırırdılar. Moğol zadəgan ailələrindən olan və üsyanı dəstəkləyən şəxslərdən idilər. Niyaz xan öz dəstəkçilərindən ibarət kiçik bir dəstə göndərərək bir qrup döyüşmünü öldürtdü. O, daha sonra Şahnavaz xanla birləşərək Nadirin Hindistan döyüş fillərini topladığı tövləyə hücum etdi. Tövlə ələ keçirildi və bu iki şəxs döyüş fillərindən istifadə edərək şəhərdən qaça bildilər. Qaçan şəxslər şəhərdən kənardakı qalaya sığındılar. Qala Nadirin ordusu tərəfindən dağıdıldı və qaladakılar əsir alındı. Əsirlər məscidin yanında gözləyən Nadirin hüzuruna çıxarıldı və onun əmri ilə bütün əsirlərin başı kəsildi. Nadir yalnız əsir qadınları buraxdı.
Təxminən bir gün davam edən üsyanın yatırılması prosesi Nadirin öz nümayəndələrini göndərməsi və qətliamlarıdayandırmağı əmr etməsi ilə sona çatdırıldı. Əfşar ordusunun əmr gələn kimi qətliamları dayandırması bir çox müasir tarixçini belə heyrətə salmışdır. Bu Nadirin ordusunun nə dərəcədə nizam-intizamlı olmasının sübutudur. Üsyanın yatırılması qısa müddət davam etsə də, öldürülənlərin sayı xeyli çox idi. Hadisələrin sonunda Dehli şəhərində təxminən 30.000 nəfər öldürüldü. Nadirin əmri ilə vergi toplanmasına başlanıldı və ətraf ərazilərə də vergi toplamaq üçün nümayəndələr göndərildi. Məhəmməd şahın nazirləri belə təhlükəsizlikdə deyildi. Hadisələr əsnasında nazirlərdən biri işğəncə görmüş və var-dövləti müsadirə edilmişdi.
Toplanan sərvət
Nadir vergi toplanması işini zəmanət altına almaq üçün şəhərin hər bölgəsinə 1000 nəfərlik süvarilər göndərdi, lakin o, ən böyük sərvəti moğol sülaləsinin paytaxtındakı xəzinələrdən topladı. Əfşar ordusu tərəfindən müsadirə edildi və sonradan imperial gücün simvoluna çevrildi. Bu qızıl taxtla yanaşı Nadir moğol xəzinəsindən Kuh-i-Nur (azərb. Nur dağı) və Dərya-i-Nur (azərb. Nur dənizi) almazlarını da ələ keçirdi. Nadirin Hindistandan əldə etdiyi sərvətin dəqiq miqdarını müəyyən etmək xeyli çətindir. Təxmin olunur ki, Nadir 700 milyon rupi dəyərində qızıl, gümüş, qiymətli daş-qaşlardan ibarət qənimət toplamışdı. Müqayisə üçün deyək ki, Yeddi İllik Müharibə (1756–1763) Fransa hökumətinə 1,8 milyard türk lirəsinə başa gəlib. Bura bütün hərbi xərclər — quruda və dənizdə baş verən hərbi əməliyyatlar, eləcə də Avstriya hökumətinin ödədiyi təzminatlar daxildir. Həmin məğləğ o dövrün pulu ilə təxminən 90 milyon funt sterlinqə bərabər idi. İndiki pulla isə 8.2 milyard funt sterlinq deməkdir. Nadir o zaman Dehlidən təqribən 87,5 milyon funt sterlinq dəyərində qənimət toplamışdı. Qeyd etmək lazımdır ki, həmin dövrdə İngiltərədə adi işçinin illik məvacibi 20 funt sterlinq idi. Karnal qələbəəsi və Dehlinin fəthi Nadiri beynəlxalq miqyaslı gücə çevirdi.
Bütün bunlarla yanaşı Böyük Moğol imperatoru bir sıra müqavilələr imzalamağa da məcbur edildi. Nəticədə onun dövləti daha da zəiflədi. O, qərbdəki bütün torpaqları üzərindəki hüquqlarından Nadirin lehinə imtina etdi. Nadir həmçinin, iki sülalə arasında qohumluğun yaranması üçün də çalışırdı. O, oğlanları və generalları üçün bir sıra evliliklər təşkil etmişdi. Arzuladığının hamısını əldə etdikdən sonra Nadir geri qayıtmaq üçün hazırlaşmağa başladı.
Sonrakı hadisələr
1739-cu ilin may ayında Nadir ordusu ilə birlikdə Dehlini tərk etdi. Onun Dehlidən topladıqlarını daşımaq üçün 1000 fil, at və dəvə lazım olmuşdu. Sərvət o qədər çox idi ki, Nadir imperiyasının əhalisini 3 il müddətinə vergilərdən azad etdi.
Nadir şah Karnal döyüşündə Böyük Moğol imperiyasını darmadağın etdi və Məhəmməd şahı asılılığı qəbul etməyə məcbur etdi. Döyüşdən sonra Məhəmməd şahla paytaxt Dehliyə daxil olan Nadir şah burada bir müddət qaldıqdan və Məhəmməd şaha ağır şərtləri olan müqavilələri qəbul etdirdikdən sonra geri qayıtdı. Moğollardan çox yüksək miqdarda təzminat alan Nadir şah həmçinin, Hind çayından qərbdəki möol torpaqlarını da öz imperiyasına ilhaq etdi. Qərbi Hindistandakı torpaqların fəthi Nadirə hələ Dehlidə olarkən İran körfəzi bölgəsində hərbi dəniz qüvvələri vasitəsilə öz nüfuzunu genişləndirməyə şərait yaratmışdı.
Nadir şahın dağılmaqda olan Moğol imperiyası üzərindəki qələbəsi ona yenidən qərbə doğru yönəlib Osmanlı imperiyası ilə yeni bir müharibəyə başlamağa şərait yaratdı. Osmanlı hökmdarı I Mahmud Osmanlı-İran müharibəsini (1743–1746) başlatdı. Bu müharibə zamanı Moğol hökmdarı Məhəmməd şah 1748-ci ilə — yəni, ölümünə qədər Osmanlı imperiyası ilə birgə fəaliyyət göstərdi.
Tacirlər baş verənlər haqda məlumatları (Hindistanın fəthi) tezliklə bütün müsəlman dünyasına yaydılar və Əfşarlar dövlətinin yeni epoxası başlamış oldu. Avropa şirkətlərinin Hindistandakı nümayəndəlikıəri və dini missionerlər öz vətənlərinə təşviş içində məktub göndərərək yatırdıqları kapitalın sonrakı taleyi bardə və Nadirin fəthləri haqda əlavə məlumatlar tələb edirdilər. nəticələri Britaniyanın Ost-Hind şirkətinin hərəkətə keçməsinə şərait yaratdı. İmperiyanın zəifliyi və Nadirin geri qayıtmasından sonra yaranan güc vakuumu onları hərəkətə keçməyə təhrik edən əsas amillərdən idi.
Karnal döyüşündə alçaldıcı məlubiyyətə uğrayan Böyük Moğol imperiyasının zəifləməsi tədricən daha da sürətləndi və süqut etmə nöqtəsinə çatdı. Nadirin geri dönməsindən bir qədər sonra , Dəkkən və Benqal torpaqları müstəqillik qazandılar. 1748-ci ildə əfqanların Dehliyə olan hücumlarını dəf etməkdə çətinlik çəkən Məhəmməd şah vəfat etdi. Nadir şahın ölümündən (1747) sonrakı 10 il ərzində Dehli əfqanlarla maratxların mübarizə meydanına çevrildi. Nəhayət, qalib gələn əfqanlar Dehlini ələ keçirdilər.
Həmçinin, bəzi müasir tarixçilərin fikrincə əgər Nadir şahın Hindistan yürüşü olmasaydı, Hindistan subkontinentinin tamamilə dəyişməsi ilə nəticələnən Avropanın buradakı müstəmləkə hakimiyyətiya ya heç olmayacaq, ya da fərqli cür olacaqdı.
Mərkəzi Asiya yürüşü
XVIII əsrin ortalarında Nadir şahın başçılıq elədiyi Əfşarlar imperiyası Mərkəzi Asiyanın Buxara və Xivə xanlıqlarının işğalına başladı. İlk toqquşmalar 1730-cu illərin sonlarında Nadir şahın vəliəhd olan oğlu Rzaqulu Mirzənin başçılığı ilə həyata keçirilmişdi. Bu zaman Nadir Hindistanın işğalı ilə məşğul idi. Rzaqulunun Xivə şəhərini elə keçirməsi qəzəbinə səbəb oldu və o, əks-hücuma keçəcəyiilə hədələməyə başladı. Nadir oğlunun uğurlu olmasına baxmayaraq, düşmənliyə son qoyulmasını əmr etdi və Hindistandan qayıtdıqdan sonra özünün rəhbərliyini edəcəyi yürüşün hazırlıqlarına başladı.
Xivə və Buxaranın tabe edilməsindən sonra İlbars xan edam edildi və onun yerinə Əbülfeyz xan təyin edildi. Nadir hesab edirdi ki, yeni xan onun suverenliyini tanıyacaq və ona sadiq qalacaqdır. Münaqişə Nadirin əzici üstünlüyü ilə sonlandı və onun imperiyasının şərq sərhədləri Hindistanın da işğalından sonra özündən əvvəlki bütün imperiyaların sərhədini üstələdi. O, bu baxımdan Sasani və Əhəməni imperiyalarını belə qabaqlayırdı.
Buxaranın fəthi
1734–1735-ci illərdə İlbars xan türkmənlərdən ordu toplayaraq Xorasana göndərdi. Bu qoşun Xorasanın Ala Dağ dağlarında və Samalqan bölgəsindəki Camesgezek kürdlərini yağmaladı, lakin sornadan Səfəvi ordusu tərəfindən məğlub edildi. 1737-ci ildə imperiyanın vəliəhdi Rzaqulu Mirzə Buxaraya üzərinə yürüşə çıxdı. Bəlx və bölgələrini məğlub etdi. Buxara hakimi Əbülfeyz xan İlbars xana kömək eləmək qərarına gəldi. Qoşunu ilə Mavəraünnəhrə yollansa da, yolun yarısında Rzaqulu Mirzə ilə üz-üzə gəlməkdən çəkinərək geri dönmək qərarına gəldi. 1738-ci ildə İlbars xan Xorasana qoşun göndərdi, onun göndərdiyi qoşun Əbivərd ətrafını yağmalayıb geri dönməklə kifayətləndi.
Nadir şah Hindistan yürüşündən qayıtdıqdan sonra Türküstan səfərinə hazırlaşmağa başladı. Onun ilk əmri Amudərya üzərində iki yüklü dəvənin eyni anda keçə biləcəyi böyüklükdə körpü tikilməsi barədə oldu. Körpünün tikintisi 45 günə başa çatdı və Nadirin bir digər əmri ilə çayın hər iki sahilində hər birində 5.000 əsgərin qala biləcəyi böyüklükdə iki istehkam tikildi. Bu hazırlıqlardan sonra qoşunun yorğun olmasına baxmayaraq, Nadir şahın rəhbərliyi altında yürüş dərhal başladı. Nadir qoşununu belə qruplaşdırmışdı: sağ, sol və mərkəz cinahları, artilleriya, ön və pusqu qrupları. Hər qruplaşmanın və cinahın özünün komandanı var idi.
Döyüş başlayan zaman Nadir şahın ordusu özbəklər üzərinə odlu silahalrdan çox güclü atəş açdılar. Bu qədər odlu silahdan hücuma məruz qalan özbəklər elə döyüşün ilk dövrlərindən çaşqınlıqla üzləşdilər və bir çoxu qaçmağa başladı. Qələbə qazanan Nadir şah 30.000 özbəyi öz ordusunun yardımçı bölmələrinə cəlb etdi.
Petnak döyüşü
Buxaranın fəthindən sonra 1740-cı ildə Nadir şah Xarəzm üzərinə yürüşə başladı. O, elçilərini İlbars xanın yanına göndərərək təslim olmasını tələb etdi. İkisi Cuybari şeyxlərindən olan Nadirin elçiləri İlbars xan tərəfindən edam edildi. Nadir şah Xivə ordusunu Xarəzmin cənubsərhədləri üzərində olan Petnak yaxınlığına çəkdi. Xarəzmin əmir-ül ümərasi hesab edilən İlbars xanın ordusu 30.000 süvari özbək və türkməndən ibarət idi. Döyüş zamanı Nadirin ordusu Amudərya çayını keçdi və İlbars xanın qoşunu üzərinə hücuma keçdi. İki ordu arasında yaşanan qısa və qanlı toqquşmadan sonra İlbarsın ordusu dağılmağa başladı. İlbars xan bir çox dəfə öz ordusunu yenidən toplamağı bacarsa da, hər dəfəsində yenidən məğlub oldu. 8 aylıq yürüşdən sonra Nadirin ordusu 3.000 km yol qət etmişdi və sonda hərbi zəfərlə yanaşı maddi-texniki lojistika baxımından da qələbə qazanmışdı. İlbars xan Kangah qalasında mühasirəyə alındı və sonda Nadir şaha təslim oldu. Nadir onu 20-dən çox əmiri ilə birlikdə edam etdirdi. Bəzi mənbələrə görə isə diri-diri torpağa basdırdı. Onların edam edilməsi Nadirin öldürülmüş elçiləri olan Cuybari şeyxlərinin varisləri tərəfindən tələb edilmişdi.
Yürüş nəticəsində Nadir Mərkəzi Asiya üzərində çox böyük bir nüfuz və hakimiyyət qazandı, lakin onun bölgədən ayrılmasından sonra onun imperiyasına qarşı üsyan başladı. Əfşar ordusu yenidən bölgəyə yeridildi və üsyan yatırıldı. Beləliklə, Mərkəzi Asiya Nadirin imperiyasının süqutuna qədər onun tərkibində qaldı.
Dağıstan yürüşü
Osmanlı ordusunu Bağdad həndəvərində 1733-cü ildə darmadağın edən Nadir Əhməd paşa ilə Bağdad sülh müqaviləsi bağladı ki, bununla əlaqədar olaraq sultan ona İrandan alınmış bütün vilayətlərin paşalarına müraciyətlə göndərdi. Sultan dərhal onların idarəsi altında olan vilayətləri tərk etməyi əmr edirdi. Nadir Ərdəbilə gələrək tapşırdı ki öz nökərini xətti –şərifin sürəti ilə Şirvanı idarə edən Surxay xanın yanına göndərsin.
Birinci yürüş
Şirvana və hakimi olan Surxay xan Nadirə tabe olmaqdan imtina etdi və 1734-cü ildə onun çaparını öldürdü. Bununla əlaqədar Nadir qərara gəldi ki ilk növbədə Şirvan üzərinə getmək lazımdı və onun hakimini yekəxanalığına görə cəzalandırmaq lazımdı. Və o Kürün qırağında peyda olan kimi, Surxay xan Şamaxını tərk edib dağlara çəkildi. Nadir 1734-cü ildə Şamaxıya daxil oldu. Qala divarları uçuruldu ki sonralar şəhər müqavimət göstərə bilməsin. Elə həmin məqsədlə şəhər əhalisi Axsu çayı ərazisinə köçürüldü, buradakı düzdə Kür çayından təxminən 30 km şimala yeni şəhər salındı. Bu arada Surxay xan Şamaxıya gedərək, Şəki vilayətinin Qəbələ mahalında döyüşə hazırlaşırdı. Nadir ona qarşı 12 minlik qoşun göndərdi. Qoşunlar qarşılaşdılar. Burada baş verən döyüşdə üç günlük müqavimətə baxmayaraq dağlılar məğlub oldular. Məğlub olaraq, Surxay xan Nadirin yaxınlaşdığı Qazıqumukun köməyinə getdi. Surxay xan Göysu çayının üzərindəki körpünü uçuraraq əks tərəfdə möhkəmləndi. Atışma başladı. Nadir əfqan süvarilərinə Qoysu çayını keçməyi əmr etdi. Sahilin kəskin enişinə baxmayaraq Qəni xanın süvariləri tezliklə çayı keçdilər. Bunu görən Surxay xan Avaristana qaçdı. Qoşun yığaraq, xəndək qazıb və uçurum üzərindəki körpünü uçuraraq, Surxay xan inadla Qazıkumuxu müdafiə etdi, ama Nadirin üstün qüvvələrinə məğlub oldu. Surxay xan Avaristana qaçmağa məcbur oldu, Qazıqumux alındı və yağmalandı. Qış yaxınlaşdığına görə Dağıstanda Nadirin çoxsaylı ordusu üçün hərbi əməliyatlar imkansızaşırdı, buna görə Nadir Şəkidən keçərək oktyabrdın ortasında Gəncəyə yaxınlaşdı. Ordusu ilə Gəncəyə yaxınlaşan Nadir osmanlı qarnizonu olan şəhərin mühasirəsinə başladı.
Gəncənin mühasirəsi zamanı Car və Balakənin nümayəndəsi Nadirin yanına gəldilər və 20 gün ərzində onun yardımına öz süvarilərinin bir hissəsini göndərməyə boyun oldular, lakin onlar yerinə yetirmədiklərinə görə, Nadir Ağdaş mahalında yerləşən qoşunun bir hissəsini göndərdi, Kaxetiya valisi Əli qulu xanın oğluna isə Gürcüstan tərəfdən Cara hərəkət etmək əmri verdi. Nadirin qoşunları qış şaxtasına görə Cara yaxın dura bilmədilər və mühasirəni qaldırdılar.
İkinci yürüş
Bu arada Nadir təkidlə Bakı və Dərbənd şəhərləri olan Xəzəryanı ərazilərin qaytarılmasını tələb edirdi. O rus səfiri Qolitsına deyirdi ki, hətta bunun üçün hərbi qüvvədən belə istifadə etməyə hazırdır. Nadirlə Nadirin Gəncə yanındakı düşərgəsində imzalanan müqaviləyə görə, rus qoşunları Xəzəryanı Azərbaycan torpaqlarını Bakı, Salyan iki həftəyə, Dərbənd isə iki aya tərk etməliydilər və Sulak çayının arxasına çəkilməliydilər. Bunun müqabilində Səfəvi dövləti rus tacirlərinə güzəştli ticarət şəraiti yaratmaq, osmanlılarla müharibədə Rusiyayayla hərəkətlərini sinxronlaşdırmaq öhdəliyini götürdü. Nadir Səlyana, Bakıya və Dərbəndə hakimlər təyin etdi və onlara, qoşunları Sulak çayının arxasına keçən ruslardan geri qaytardığı əsirləri qəbul etməyi əmr etdi. Sulak çayı Rusiya ilə sərhəd oldu. Bundan sonra Şamaxının hərbi cəhətdən əlverişsiz mövqeyini nəzərə alaraq, Şamaxının dörd fərsəngində, Axsu çayında yeni şəhərin salınmasına əmr verdi. İş qurtaran kimi o Şamaxının əhalisini ora köçürdü, Şirvan hakiminin iqamətgahı da burda idi
Bu arada Gəncənin mühasirəsi davam edirdi. Qarsda olan səraskər Abdulla paşanın yardımına ümid edərək, qarnizon təslim olmaqdan imtina edirdi. Nadir qarnizondan bu ümidə son qoymaq üçün, qoşunun bir hissəsini Gəncə yanında qoyaraq, bir hissəsini də carlıları və ləzgiləri qorxutmaq üçün Ağdaşa göndərdi. Özü isə 15 min qoşunla Lori vasitəsilə Qarsa yollandı. Səraskər döyüşmək istəmirdi buna görə qalada qapandı. Nadir onu qaladan çıxarmaq üçün İrəvana tərəfə hərəkət etdi. Səraskər Nadiri qovmağa başladı, Nadir birdən dayandı və qoşunu geri çevirdi, gözlənilməz zərbə ilə Abdulla paşanı məğlub etdi.
Bu qələbədən sonra Tiflis, İrəvan və Gəncənin qarnizonları aman istədilər və öz artilleriyalarını və əsirləri Nadirə təhvil verərək Türkiyəyə getdilər. Bu vaxt narahat qubalılar, Dağıstan ləzgilərini köməyə çağıraraq, qalasında öz hakimləri Hüseyn Əli xanı mühasirəyə aldılar. Onun yardımına şamxal Xaspolad xan və Dərbənd qarnizonunun rəisi yetişdi və qiyamçıların hücumu dəf edildi. Nadir Tilisdə olarkən osmanlı hökumətinin sərəncamı ilə çoxsaylı ordusu ilə Dərbənd istiqamətində hərəkət etdiyini öyrənir və Tilfisdən çıxır. Nadir 23 oktyabrda Qanıxçayın qırağında əsas düşərgəsini qoyaraq qoşunların bir hissəsi ilə Cara və Dağıstana yollanır. Car vilayətində car camaatlarının dəstələrini əzərək, Nadir böyük dağıtılar törədirdi. O hesab edirdi ki şiddətlə buranın əhalisini tabe edə biləcək. Carlıları cəzalandıraraq, Nadir Şəki və Ərəşdən keçərək Şamaxıya gəlir və orada öyrənir ki Krım xanı Dərbəndə yaxınlaşıb və orada öz tərəfdarlarına hədiyələr edib. Surxay xan oğlunu 500 ləzgi ilə Krım xanının qulluğuna verib.
Krım xanı Nadirin Dağıstana gəlişini öyrənərək Dağıstan maliklərinə bəxşişlər, titul və vəzifələr verərək Krıma qayıdır. Dağıstanın bəzi malikləri Nadirə tabe oldular və buna görə ondan bəxşişlər aldılar. Qışın və bununla bağlı çətinliklərin yaxınlaşmasına baxmayaraq Nadir Dağıstana yollandı. Altıağac dağlarından keçərək Dərəkəndə gəldi və buradan Dağıstan sərdarına Tabasaranın Dərə mahalında qoşunu üçün azuqə yığılmasını əmr etdi. Buradan oğlu Riza Qulu xanın başçılığı ilə ağır yükünü Şabran vasitəsilə Dərbəndə göndərərək, Nadir qoşunu üç yerə böldü. Birinci dəstənin başında o özü şəxsən Buduq və Xınalıqa yollandı, başqasını Doqquzpara və dairələrinə(indiki Samur dairəsi) göndərdi, üçüncüsünə isə Kürü mülkündəki Kəbirə getməyə əmr etdi. Beləliklə, nadincləri cəzalandıraraq, bütün dəstələr Gilyar kəndində birləşdilər. Buradan Nadir şimala getdi və 11 noyabrda Dərbəndin şimal tərəfində düşərgə saldı.
Yeni şamxal Eldar xan, usmi Əhməd xan və Surxay xanın şamxal Xaspolad xana hücum etmək üçün Kazanişşe kəndində birləşmələrindən xəbər tutaraq, o həmən, ləzgi dəstəsi ilə dar keçidi kəsən usminin oğlu Xan- Məhəmməd dayanan Məcəlisə getdi. İnadlı müqavimətdən sonra bu alınmaz kənd alındı. Usminin oğlu özü ilə artilleriyanı götürərək Dağıstanın keçilməz yerlərinə çəkildi.
Buradan Nadir hər yeri yağmalayaraq şamxal mülkünün Qobden kəndinə gəlir. Şamxal onun yanına gəlir. Surxay, Əhməd xan və Eldar gizlənirlər. Nadir Qazıqumuqa gəlir. 20 dekabrda o Qazıqumuxun üç milində Şarrat örüşünə çatır, burada yeganə yol olan dərədə, Surxay öz qüvvələri ilə möhkəmlənir. Nadir dörd tərəfdən hücüm edir. Dağa birinci əfqanlar dırmaşır və şiddətli əlbəyaxaya girişirlər. Onların dalınca başqa qoşunlar da hərəkət edir, ləzgilər dayanmaqa imkan görmədiklərinə görə böyük itkilərlə geri çəkilirlər. Bundan sonra Nadir tabe edir. onu onu təntənəli surətdə qəbul edirlər.
Nadir Dağıstandakı işlərini yoluna qoyaraq Kubanın Həsənqala kəndinə qayıdır. 13 yanvarda o artıq Qurultayın keçirlməsi üçün Muğan düzündəki düşərgəsində olur.
Üçüncü yürüş
Türküstanın fəthindən sonra onun Nadirin qarşısında dayanan əsas məsələlərdən biri də Dağıstana yürüş etmək idi. Bu yürüşün planlaşdırılmasında Nadir şahın əsas məqsədi qardaşı İbrahim xanın qisasını almaq və Dağıstanı tam tabe etmək idi. Buranın təbii-coğrafi şəraiti, əhalinin dağınıq və yüksək dağlıq şəraitdə yaşaması, idarəçiliyin çətinliyi, Dağıstanın tam nəzarət altına gətirilməsini xeyli mürəkkəbləşdirirdi. Bu yürüş zamanı Nadir şahın da müəyyən itkilərlə qarşılaşacağı şübhə doğurmurdu, amma onu da yaddan çıxarmaq olmaz ki, Dağıstanda başlanan itaətsizlik dalğasına ciddi diqqət yetirilməməsi bütün Cənubi Qafqazın əldən getməsi ilə nəticələnə bilərdi. Elə bununla bağlı idi ki, yürüşə başlamazdan əvvəl Nadir şah Məşhəddə qoşun başçılarının və sərkərdələrinin toplantısını keçirdi və Dağıstana yürüş etmək niyyətini onlara açıqladı. Toplantı iştirakçıları birmənalı şəkildə Nadir şahın qərarını dəstəklədilər. Nəhayət, 1741-ci il mart ayının 14-də Nadir şah qoşunları ilə Məşhəddən Dağıstana doğru istiqamət götürdü.
Dağıstan yürüşündə iştirak etmiş həkim Bazen Nadir şah qoşunlarının 150 minə yaxın olduğunu qeyd edir. Nadir Şah Ərdəbildə və Şirvanda Azərbaycan türklərindən (azərbaycanlılardan) ibarət qoşun dəstəsinə baxış keçilir və həmin dəstələr də qoşunlara qatılır. Nadir şah Qəbələdən sonra Şahdağı adlamaqla yollandı və bir ay orada qaldı. Qumıxda olarkən Xaspolad xan Şamxal, Surxay xan Qumıx və Əhməd xan Usmi Qaraqaytaq Dağıstan əyanlarının müşayiəti ilə Nadir şahın hüzuruna gəldilər. Nadir şah onları ehtiramla qarşıladı, itaət göstərmələrini qəbul etdi və onlara qiymətli hədiyyələr verdi.
Lakin Nadir şahın 20 min dağıstanlını öz ordusuna cəlb etmək və digərlərini də İrana köçürmək qərarı yerli əhali arasında onağ qarşı müqaviməti gücləndirdi. Müqavimətin yatırılması üçün Nadir şah qoşunları da sərt tədbirlərə əl atdılar. Qoşunlar dəstələrə bölünərək dağlar qoynunda yerləşən məntəqələrdəki müqavimət ocaqlarının yatırılmasına göndərildi. Ləzgi dəstələrinin yerləşdikləri bir çox kəndlər alınsa da, bir çoxlarında sərt müqavimət təşkil olundu. İş o yerə gəlib çatdı ki, Nadir şahın düşərgə saldığı Qazıqumux əhalisi də dəstələr təşkil edib dağlara çəkildi və imkan yaranan kimi Nadir şah qoşunlarına zərbələr endirdilər.
1741-ci il sentyabr ayının 12-də Nadir şah Avar dəstələrinin zərərsizləşdirilməsi üçün Qazıqumıxdan Avaristana doğru hərəkətə başladı. Bu da Avarların burada böyük dəstə toplamasıyla bağlı idi, lakin havanın soyuqlaşması, dağların qarla örtülməsi Nadir şahı məcbur etdi ki, geri dönsün və Dərbənd ətrafında düşərgə salsın. Qoşun yüklərini və qüvvələrin bir hissəsini orada saxlayan Nadir şah bir dəstə ilə Qaraqaytaqa yollandı. Çox güman ki, da güclü silahlı dəstə toplanmışdı və onların fəallığı Nadir şahı narahat edirdi. Nadir şah Əfşar Qaraqytaqdan uğurla döndükdən sonra qışın bitməsini gözləyir və Dərbəndə çəkilir.
1742-ci il may ayının sonunda Nadir şah Tabasaranda toplanan silahlı müxalifət dəstələrinin zərərsizləşdirilməsini qərara aldı. Havaların kifayət qədər istiləşməsi, dağlarda qarların əriməsi Tabasarana doğru irəliləməyə imkan verdi. Bu hücumun qarşısının alınması üçün tabasaranlılar 30 minlik qoşun dəstəsi təşkil edib Tabasarana aparan dərənin başlanğıcında yerləşdirdilər. Tabasaran dəstələri dərəyə Nadir şah dəstələrindən daha tez yetişdilər və ona görə də onlar oradakı hakim yüksəkliklərdə əlverişli mövqelər tutdular. Bir tərəfdən say üstünlüyü və əraziyə yaxşı bələd olmaları, digər tərəfdən də hakim yüksəkliklərdə mövqe tutulması tabasaranlılara imkan verdi ki, Nadir şahın öncə göndərdiyi dəstələrə qarşı ciddi müqavimət göstərsinlər. Nadir şah cəzayirçilərnin bütün səylərinə baxmayaraq tabasaranlıların müqavimətini qırmaq mümkün olmadı. Şiddətlənən döyüşdə ordusunun vəziyyəti böhran halı alanda Nadir şahın rəhbərliyi altında olan qoşun dəstəsi ora yetişdi. Onun gəlişi ilə tabasaranlıların sırası pərən-pərən oldu və onlar geri çəkildilər.
Nadir şah Tabasarana toplaşan silahlılara üstün gələndən sonra həmin məntəqənin giriş çıxış yollarını və hakim yüksəkliklərini nəzarət altına götürdü. Tabasaran döyüşündən az sonra ona xəbər verildi ki, yaxınlıqdakı məntəqələrin birində ləzgi silahlı dəstələri toplaşıbdır. Onların sayı 60 min idi. Mənbələr təsdiq edirlər ki, dağıstanlılar da kifayət qədər əzmkarlıqla vuruşdular. Yalnız hava qaralandan sonra onlar dağ yüksəkliklərində qurduqları səngərlərə çəkildilər. Səhər açılan kimi Nadir şah dəstələrinə Dağıstanlıların mövqelərini əhatə etmək tapşırığı verdi. Nadir şah döyüşçüləri və sərkərdələri verilmiş bu tapşırığın öhdəsindən bacarıqla gəldilər və qısa müddətdən sonra Dağıstan silahlıları özlərini mühasirədə gördülər. Belə olanda onlar müqaviməti dayandırıb mövqelərini tərk etdilər.
Amma döyüş hələ bitməmişdi. Dağıstanın nüfuzlu əyanlarından olan Usmi Əhməd xan Nadir şaha itaətdən üz döndərdikdən sonra nüfuz dairəsində olan silahlıları da Nadir şaha qarşı döyüşlərə cəlb etdi. Nadir şah bir sıra Dağıstan tayfalarının silahlı dəstələrinin müqavimətini qırdıqdan sonra sığındığı qalanın da ələ keçirilməsinə qərar verdi. Qüreyş qalası Nadir şah döyüşçülərinin əlinə keçdi. Üsmi Əhməd xan isə qaçmaqla canını qurtara bildi.
Döyüşlərin son dərəcə ağır və ləng getməsinə baxmayaraq Nadir şah, Avaristan istisna olmaqla Dağıstanın böyük bir hissəsini tabe etdi. 1742-ci ilin oktyabrında Samur çayı ətrafında məskunlaşan və Nadir şaha itaətini bəyan edən camaatların başçıları da Nadir şah tərəfindən bahalı hədiyyələrə layiq görüldülər.
İran körfəzi yürüşü
Nadirin İran körfəzini ələ keçirilmək istəməsi onun regionda yenidən imperiyasını əsas dövlət etmək istəyindən qaynaqlanırdı. Bu yürüşlərə 1730-cu illərdən etibarən başlanmışdı və bu yürüşlərin əksəriyyəti uğurla sonlandırılmışdı, lakin Nadir şahın bura canişin təyin etdiyi dəryasalar (admiral) Tağı xan yerlərdə işi düzgün təşkil edə bilmədi və vergilərin ağırlığından bezmiş əhali maliyyə məmurlarının Fars vilayətində tələb etdiyi yüksək vergilərə gücü çatmadıqdan sonra iğtişaşlara və üsyana qalxdı Tağı xan ilk dövrlərdə üsyanı yatırmağa çalışsa da, bunu bacarmadı və özü də üsyana qoşulub, ona rəhbərlik etməyə başladı.
Tağı xan qiyama qoşulan kimi vilayətdəki qoşun dəstələrini öz ətrafında birləşdirməyə başladı. Tağı xan bəyan edirdi ki, körfəzdə dəniz qüvvələrinin komandanı olan Rüstəm xan onunla əlbir olmasa, vilayəti bütünlüklə Nadir şaha qarşı qiyama səfərbər etmək mümkün olmayacaqdır. Mənbənin verdiyi məlumata görə, Tağı xan 20 min nəfərlik bir dəstə ilə Bəndər Abbas yollandı, Rüstəm xanı və onun qüvvələrini öz tərəfinə çəkməyə çalışdı, amma Rüstəm xan Nadir şaha xəyanət etmədi. Belə olanda Tağı xan sui-qəsd yolunu tutdu. Bəndər Abbas əhalisi və Rüstəm xanın xidmətində olan Fars sərkərdələri arasında belə bir təbliğat aparıldı ki, Nadir şah xəstələnib, malixülya xəstəliyinə tutulub. Gözünə görünənləri, xoşuna gəlib-gəlməyənləri səbəbsiz və sorğu-sualsız qətlə yetirir. Onun xidmətində olan qoşunun döyüşçüləri canlarının qorxusundan qaçıb dağılıblar. Tağı xan belə təbliğatla bildirmək istəyirdi ki, Rüstəm xanın dəstəsində olan sərkərdələr də Nadir şahın qəzəbindən qurtara bilməyəcəklər və ona görə onlardan tələb edirdi ki, Rüstəm xanı öldürsünlər, Bəndər Abbasda olan qüvvələrlə birlikdə Tağı xanın tərəfinə keçsinlər. Tağı xanın bu təbliğatı öz səmərəsini verdi və tezliklə Rüstəm xan öldürüldü. Bununla, Bəndər Abbas və oradakı hərbi qüvvələr də qiyamçıların nəzarəti altına düşdü. Tağı xan vilayətin sərdarı vəzifəsinə təyin edilmiş Kəlbəli xanı da aradan götürməyə müvəffəq oldu. Kəlbəli xanın öldürülməsi 1743-cü il dekabrın əvvəlinə təsadüf edir. Bütünlükdə, bu üsyan 1743-cü ilin sonu, 1744-cü ilin əvvəlində vüsət tapdı.
Qiyamın genişlənməsi və Tağı xanın əməlləri haqqında alınan hər məlumat Nadir şahın təşvişini daha da artırdı. Osmanlı dövləti ilə başlanan müharibə onun başını qarışdırdığından bu qiyamın yatırılmasına qarşı dərhal qətiyyətli tədbirlər həyata keçirə bilmədi.
Genişlənən qiyamın qarşısını almaq üçün Nadir şah Omandakı hərbi qüvvələrin komandanı geri çağırıb Tağı xanın üstünə göndərdi. Ona göstəriş verildi ki, Tağı xan əlqol açmamış onun üstünə hücum çəksin və qiyamın qarşısı alınsın. "Aləm Ara-ye Naderi"nin məlumatına görə, Məhəmməd Hüseyn xan Qırxlının 7 minlik dəstəsi Tağı xanın dəstəsi ilə Şirazda qarşılaşdı. Onların arasında 2–3 dəfə döyüş baş verdi, lakin heç bir tərəf üstünlük qazana bilmədi. Belə olanda Tağı xan hiylə işlədib Məhəmməd Hüseyn xanın dəstəsini Şiraz məhəllələrində pusquya salmaq planına əl atdı. Və niyyətinə də nail oldu. Nadir şah əmin oldu ki, Tağı xan qiyamının yatırılması üçün daha böyük qüvvə Farsa göndərilməlidir. Bu məqsədlə o, Allahverdi xan Qırxlının rəhbərliyi altında 30 minlik bir qoşun dəstəsi təşkil edib İsfahana yola saldı. Həmin qoşun dəstəsi İsfahandan Şiraza doğru üz tutdu.
Allahverdi xan qoşunlarla Şirazın yaxınlığındakı Şah Bağı adlanan yerdə düşərgə saldı. Tağı xan əvvəlcə qaladan kənarda Allahverdi xanla döyüşə girməyi qərara aldı. Onun 10–12 min nəfərlik dəstəsi qaladan çıxıb Nadir şah qüvvələrinin üzərinə hücum etdi. Tərəflər arasında baş verən döyüş bir neçə saat çəkdi. Tağı xan böyük ümidlərlə döyüşə girsə də Allahverdi xanın dəstəsinin müqavimətini qıra bilmədi. Onun dəstəsi böyük itkilər verərək yenidən qala daxilinə qayıtmaq məcburiyyətində qaldı.
"Aləm Ara-ye Naderi"yə görə, Şiraz qalasının mühasirəsi iki ay uzandı. Mühasirənin bu qədər uzanması Nadir şahı qane etmirdi və o öz narahatlığını Allahverdi xana da çatdırdı. Nadir şah Şirazın fəthini tezləşdirmək üçün hətta əlavə hərbi qüvvə də göndərdi, amma Şiraz qalasının müdafiə imkanları göstərilən bütün cəhdləri nəticəsiz qoydu. Qalanın mühasirəsi üç aya çatanda Tağı xanın sərkərdələri arasında olan narazılıqlar Şirazın ələ keçirilməsinə imkan verdi. Qala divarlarının müdafiəsində dayanan sərkərdələrdən biri ailəsinə aman veriləcəyi təqdirdə qala qapısını açmağa hazır olduğunu bildirdi. Allahverdi xan yazılı şəkildə həmin sərkərdəyə zəmanət verdi və bununla da qala qapılarının açılmasına imkan yarandı. Nadir şah qüvvələrinin qalaya daxil olmasından xəbər tutan Tağı xan oğlu ilə birlikdə qaladan qaçmağa müvəffəq oldu, amma qala daxilində müqavimət xeyli davam etdi.
Nadirin ömrünün son günlərində bəzi problemlər yaşaması, getdikcə qəddarlaşması və durmadan davam edən hərbi yürüşlərin xərclərinin əhali üzərinə qoyulması insanların narazılıqlarının get-gedə artmasına səbəb olurdu. Tədricən bütü ölkəni üsyanlar bürüyürdü.
İkinci Osmanlı müharibəsi
Nadir şah Əfşar (1736) ratifikasiya edilməsi üçün Osmanlı dövlətindən Cəfəriliyi İslamın V məzhəbi kimi qəbul etməyi istədi. Osmanlı dövləti isə bunu rədd etdi. Bundan sonra 1743-cü ildə Nadir şah Osmanlı dövlətinə müharibə elan etdi.
1745-ci ilin birinci yarısını Dağıstanda baş qaldıran qiyamların yatırılması və bu bölgənin tam itaət altına gətirilməsi ilə məşğul oldu. 1745-ci ilin yayında Nadir şahla Osmanlı qüvvələri arasında yeni bir qarşılaşma baş verdi. Nadir şahın Qarsın mühasirəsindən əl əkməsi ilə Osmanlı sarayının sülh bağlanmasına meyil edəcəyi ümidi yenə də özünü doğrultmadı. O, Cənubi Qafqazda olduğu vaxt Osmanlı sarayı çox böyük sayda qoşun dəstələri formalaşdırdı. Müşahidəçilərin bildirdiyinə görə, 1745-ci ilin əvvəlində Osmanlı sarayı Nadir şahın qarşısına çıxarılan ən böyük ordusunu təşkil etdi. Osmanlı qüvvələri iki qol şəklində qruplaşdırılıb müxtəlif istiqamətlərə göndərildi. Birinci qola Osmanlı dövlətinin keçmiş sədr-əzəmi Yegən Məhəmməd paşa sərkərdəlik edirdi. Onun rəhbərliyi altında olan dəstənin tərkibində 100 min süvari və 40 min yeniçəri var idi. Osmanlı qüvvələrinin digər qoluna isə Abdulla paşa və Ərdəlanın keçmiş bəylərbəyi Əhməd xan rəhbərlik edirdilər. Əhməd xan Nadir şah tərəfindən Ərdəlana bəylərbəyi təyin edilmişdi, amma sonradan o, Nadir şaha itaətsizlik göstərib Osmanlıya qaçmış, Osmanlı dövlətində xidmətə başlamışdı. Nadir şah hələ Cənubi Qafqazda olarkən Osmanlı qüvvələrinin irəliləməsinin əngəllənməsi üçün bəzi tapşırıqlar verdi. Onun göstərişinə əsasən, , və rəhbərliyi altında qoşun dəstəsi Osmanlı qüvvələrinin qarşısına göndərildi. Bu dəstə kəşfiyyat işləri aparmaqla bərabər, Osmanlı qüvvələrinin irəli çıxarılmış dəstələri ilə döyüşə girməli idilər. Bu dəstə Naxçıvandan keçməklə Qarsa doğru irəlilədi və Qarsla İrəvan arasında Yegən Məhəmməd paşanın irəli çıxarılmış 12 min nəfərlik avanqard dəstəsi ilə qarşılaşdı. Mənbələr bu dəstələr arasında qanlı döyüş baş verdiyini və nəhayətdə Nadir şah qüvvələrinin qələbəsi ilə başa çatdığını bildirirlər. Nadir şah Bağdaddan Dağıstana doğru hərəkət edəndə Nəsrulla Mirzəni özü ilə aparmamışdı. Nəsrulla Mirzə tabeliyində olan qoşun dəstəsi ilə İran İraqında qalmışdı. Nadir şah Qafqazdan Qarsa doğru hərəkətə başlayanda də xəbər göndərdi ki, Osmanlı qüvvələri ilə döyüşə hazırlaşsın. C. Hanvey Nadir şah qoşunlarının İrəvan yaxınlığında düşərgə saldığı vaxt sayının 50 min olduğunu yazır. Onun məlumatına görə, Nəsrulla Mirzənin rəhbərliyi altında isə 30 min nəfərlik qoşun dəstəsi var idi. Nadir şah öz qoşunları ilə 1745-ci il avqustun 7-də İrəvanı adlayıb bu şəhərin iki fərsəngliyində olan Muradtəpə adlanan məntəqədə düşərgə saldı. Bura həmin məntəqə idi ki, 1735-ci ildə orada Nadir şah Osmanı sərkərdəsi Abdulla paşa Körpülünü məğlubiyyətə uğratmışdı. Yegən Məhəmməd paşanın düşərgəsi Nadir şahın düşərgəsindən cəmi iki fərsəng aralı idi.
Qars döyüşü
1745-ci il avqustun 11-də Muradtəpə ətrafında Osmanlı qüvvələri ilə Nadir şah qoşunları arasında gərgin bir döyüş başladı. Bu döyüşə çox zaman Qars döyüşü də deyilir. "Aləm Ara-ye Naderi"də olan məlumata görə, uzun müddət döyüşdə hansı tərəfin hərbi üstünlüyə malik olduğunu müəyyənləşdirmək mümkün deyildi. "Aləm Ara-ye Naderi"yə görə, döyüşün bərabər səviyyədə getdiyini görəndə Nadir şah at belinə qalxıb özü də döyüşə atıldı. Nadir şah döyüş meydanında əfqan dəstələrinin sağdan və soldan əzmkarlıqla döyüşmələrinin şahidi oldu. Onun döyüşə qatılması bütün dəstələrinə ilham verdi, Osmanlı qüvvələrinə vurulan zərbələrin gücünü daha da artırdı. Nəticədə, Osmanlı qüvvələri artan təzyiqə davam gətirməyərək yavaş-yavaş geri çəkilmək məcburiyyətində qaldı. Bu vaxt Məhəmməd paşa sərkərdələrinə Avropa taktikası tətbiq edilməsini tapşırdı. Məhəmməd paşa sərkərdələrinə Avropa taktikası tətbiq edilməsini tapşırdı. Avropa taktikası müdafiə və hücum elementlərinin birləşdirilməsindən ibarət idi. Qoşunlar qarşı tərəfə doğru müəyyən qədər irəlilədikdən sonra səngərlənməli, möhkəmlənməli və sonra yenə müəyyən məsafə irəliləməli idilər. Osmanlı qüvvələri bu taktikanı bütünlüklə tətbiq edə bilmədilər. Nadir şah qoşunlarının təzyiqindən əlavə yerli şərait də buna imkan vermədi.
Nadir şah isə başqa bir taktikaya əl atdı. Onu tapşırığı əsasında qoşun dəstələrindən biri Qarsdan Ərzuruma aparan yolu nəzarət altına aldı və nəticədə Osmanlı qüvvələrinin əsas təchizat yolu bağlandı. Bununla eyni zamanda Nadir şah Osmanlı qüvvələrini həm də əhatə etmiş oldu ki, bu da Məhəmməd paşa üçün təbii narahatlıq yaratdı. Döyüşün elə birinci gününün axşamı Nadir şah 20 min nəfərlik bir dəstəni Osmanlı qüvvələrinin arxasına keçməyi və gecə ikən əsas qüvvələrə qəfil zərbə endirməyi tapşırdı. Bu dəstənin gecə hücumu elə gözlənilməz oldu ki, Osmanlı qüvvələri arasında güclü vahimə və çaşbaşlıq yaratdı, döyüşçülərin çoxu əsir düşdü, çoxu da məhv edildi. Çoxları isə müqavimət göstərmədən qaçmaqla canlarını qurtardılar. Dəqiqliklə düşünülmüş gecə hücumunun həyata keçirilməsi nəticəsində Osmanlı qüvvələrinə ağır zərbə vuruldu və səhər açılana kimi Məhəmməd paşa qoşunlarının döyüş mövqeləri mühasirəyə alındı. Nəticədə, Osmanlı qüvvələri həm çoxlu itki ilə qarşılaşdılar, həm də bir çox mühüm mövqeləri əldən verdilər.
Yaranmış vəziyyətin düzəldilməsi üçün Yegən Məhəmməd paşa öz sərkərdələrinin müşavirəsini çağırdı, onlarla birlikdə döyüş meydanında baş verənləri müzakirə etdi və belə qərara alındı ki, Osmanlı qüvvələri də gecə ikən Nadir şah qoşunları üzərinə hücum etsinlər. Belə ehtimal olunurdu ki, gecə hücumu ilə Nadir şahın bütün qüvvələri mühasirəyə alınsın və sonra da onların məhvinə başlansın. Məhəmməd paşa bu müşavirədə də Avropa taktikasının tətbiqinin zəruriliyini vurğuladı.
Həmin günün axşamı, yəni 1745-ci il avqustun 19-da Kermanşah istiqamətində Osmanlı qüvvələri ilə döyüşə girən Nəsrulla Mirzədən Nadir şaha xoş xəbər gətirildi. Nəsrulla Mirzə göndərdiyi məktubunda Nadir şaha məlumat verdi ki, Mosul ətrafında Abdulla paşanın rəhbərlik etdiyi qoşun dəstəsi məğlubiyyətə uğradılmışdır. Əsir edilmiş Osmanlı döyüşçülərinin bir hissəsi Nadir şahın düşərgəsinə yola salınmış, Nəsrulla Mirzə özü isə Kermanşaha qayıtmışdır.
"Aləm Ara-ye Naderi"nin "Tarix-e Cahanqoşa-ye Naderi"dən eynilə əxz etdiyi bu məlumatdan Nadir şahın Nəsrulla Mirzəyə hansı cavab verdiyi anlaşılmır. Heç şübhəsiz ki, Nadir şah, Nəsrulla Mirzənin dəstəsinin Osmanlı ərazilərinin dərinliklərinə doğru irəliləməsinə razı olmadı. Anlaşılan odur ki, Nadir şah oğlunun əldə etdiyi bu qələbəyə çox sevindi və onun məktubunu Osmanlı əsirləri vasitəsilə Yegən Məhəmməd və Abdulla paşaya göndərdi, amma məktub yetişənə qədər Məhəmməd Yegən paşa artıq dünyasını dəyişdi. Yuxarıda xatırlanan hər iki mənbə həmin vaxtlarda Məhəmməd paşanın düşərgəsində, Osmanlı qoşunları arasında qiyam və iğtişaşın baş verdiyini qeyd edir, lakin bu iğtişaşların da nə ilə bağlı olduğunu söyləmək çətindir. "Aləm Ara-ye Naderi"nin yazdıqlarından hətta belə güman etmək olar ki, Osmanlı qoşunları arasında iğtişaşın baş verməsinin Yegən Məhəmməd paşanın ölümünə heç bir aidliyi yoxdur. Bu mənbədə bildirilir ki, Yegən Məhəmməd paşa ağciyərin iltihabından əziyyət çəkirdi. Dünyasını dəyişdiyi gün onun xəstəliyi birdən-birə ağırlaşmış və qoşunlardakı həkimlər ona bir yardım edə bilməmişdilər.
Avropalı müəlliflər, o cümlədən C. Hanvey, Şarl Piklet və hətta L. Lokkart da Məhəmməd paşanın öldürüldüyünü yazırlar. Ş. Pikletə görə, əsas döyüşün baş verdiyi gün Nadir şah Osmanlı qüvvələrinin zəif nöqtəsini müəyyənləşdirib əsas zərbəni də ora vurmağı qərara aldı. Sonra ehtiyatda saxladığı bütün qüvvələri də döyüşə atdı. Nadir şahın göstərişinə əsasən bütün süvarilər tüfənglərdən atəş açdılar və sonra da düşmənlə əlbəyaxa qılınc döyüşünə girdilər. Bu qəfil hücum nəticəsində Nadir şah Osmanlı qüvvələrinin artilleriyasının əsas hissəsini ələ keçirməyə nail oldu. Osmanlılar döyüşün müxtəlif mərhələsində çoxlu tələfatla üzləşdilər. Həmin tələfatın 20 mindən artıq olduğu bildirilir. Bir o qədər Osmanlı döyüşçüsü də əsir oldu. Nadir şah qoşunlarının təzyiqi qarşısında davam gətirə bilməyən Osmanlı ordusu və onun rəhbəri geri çəkilmək məcburiyyətində qaldı. Osmanlı qoşunlarının düşərgəsi müdafiə baxımından yaxşı möhkəmləndirildiyi, istehkam qurğuları və toplarla müdafiə olunduğu üçün Nadir şah təqibi davam etdirməyi lazımsız bildi. Əvəzində qərara aldı ki, Osmanlı qüvvələrinin arxaya aparan yollarını kəssin. Çünki bu yolların kəsilməsi Osmanlı qüvvələrinin təchizatını çətinləşdirə və onları daha tez təslim olmağa məcbur edə bilərdi. Ş. Pikletə görə, bundan sonra Osmanlı qoşunları öz qüvvələrini bir də səfərbər edib Nadir şah mövqeləri üzərinə hücum çəkdilər. Osmanlı qüvvələrinin geniş yer verdiyi top atəşləri də köməyə çatmadı. Nadir şah qüvvələrinin əks-hücumu osmanlıları geri çəkilməyə məcbur etdi. Təchizatının, silah və sursatının çox hissəsini itirib pərakəndə hala düşən Osmanlı dəstələri Qars yolu ilə geri çəkilməyə başladılar. Avropalı müəllifə görə, Məhəmməd paşa da bu geri çəkilmə zamanı öldürüldü.
Geri qaçmaqda olan Osmanlı qüvvələrinin Nadir şah dəstələri tərəfindən təqib olunmasını "Tarix-e Cahanqoşa-ye Naderi" də təsdiq edir. Bu mənbəyə görə, Yegən Məhəmməd paşanın ölümü Osmanlı qüvvələri arasında çaşqınlıq yaratdı və sərkərdəsini itirmiş qüvvələr pərakəndə halda qaçmağa üz tutdular. Bu vaxt onlar yenidən Nadir şahın qoşunlarının döyüş əzmi ilə üzbəüz qaldılar. Osmanlı qüvvələrinin bütün artilleriyası, düşərgəsi təchizatı və yükləri Nadir şah dəstələrinin əlinə keçdi. Nadir şah döyüşçüləri osmanlıları Arpaçaya qədər təqib etdilər. "Tarix-e Cahanqoşa-ye Naderi" onlardan 12 min nəfərinin öldürüldüyünü, 5 min nəfərinin isə əsir götürüldüyünü xatırladır.
Nadir şah Osmanlı dövləti ilə Səfəvi dövləti arasında vaxtilə mövcud olmuş sərhəd xəttini adlamadı. C. Hanvey və çox güman ki, ona istinad etmiş L. Lokkart bunu Nadir şah qoşunlarının və ölkə əhalisinin əlavə müharibə iztirablarını istəməməsi ilə əlaqələndirirlər. Döyüş başa çatandan sonra Nadir şah Osmanlı sultanına ehtiram dolu bir məktub yazdı və elçisi vasitəsilə Osmanlı sarayına göndərdi. Nadir şah həmin məktubda bildirirdi ki, Osmanlı ruhanilərinə çatdırılmış olan əvvəlki təkliflər barəsində daha təkid göstərmir. Nadir şah əminliyini bildirirdi ki, məzhəb məsələsi ilə bağlı olan və Osmanlı sarayı tərəfindən qəbul edilməyən həmin təklifin geri götürülməsi iki dövlət arasındakı münasibətləri daha da yaxşılaşdıracaqdır.
Dəhşətli məğlubiyyət İstanbul hakimiyyətinin hərbi qələbəyə olan ümidlərini heçə endirdi. Ölənlərin və yaralananların sayı döyüşün nə dərəcədə sərt formada getdiyini sübut edir. Döyüşün elə ilk günündəcə Nadir şahın ordusu 8.000 nəfər itki vermişdi, lakin onlar sonrakı günlərdə demək olar ki, itki vermədilər, lakin Osmanlı ordusunun itkiləri isə gündən günə artmaqda idi. İtkilər barədə olan ehtimallar 28.000–50.000 arasındadır. Ən məqbul sayılan say isə belədir: 12.000 ölü, 18.000 yaralı və 5.000 əsir. Beləliklə, ümumilikdə 35.000 nəfər itki. Nadir şah əsir götürülən bütün yaralılara Qarsa getməyə və müalicə almağa icazə verdi.
Mənbə
İstinadlar
- Ghafouri, 2008. səh. 234
- Axworthy, 2009. səh. 359
- (PDF). 2016-03-03 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-11-11.
- Ghafouri, 2008. səh. 300
- "FLAGS i. Of Persia". www.iranicaonline.org. (#archive_missing_date) tarixində .
- Valeri Silogava və Kakha Shengelia. History of Georgia: From the Ancient Times Through the "Rose Revolution". Caucasus University Publishing House. 2007. səh. 158. ISBN .
- Qüddusi, 2008. səh. 31
- Əliyarlı, 1996. səh. 488
- Lockhart, 2004. səh. 127
- Moghtader, 2008. səh. 175
- Ghafouri, 2008. səh. 146
- Axworthy, 2009. səh. 250
- Jonas Hanway. An historical account of the British Trade over the Caspian Sea, with a journal of travels. London: Mr. Dodsley. 2008. səh. 273.
- Yeddi cilddə III cild, 2007. səh. 344
- Süleymanov, 2010. səh. 39
- Qüddusi, 1999. səh. 17
- Lockhart, 2004. səh. 29
- Qüddusi, 1999. səh. 27
- Lockhart, 2004. səh. 32
- Qüddusi, 1999. səh. 22
- Qüddusi, 1999. səh. 29
- Axworthy, 2009. səh. 119
- Qüddusi, 1999. səh. 33
- Süleymanov, 2010. səh. 49
- Ghafouri, 2008. səh. 371
- Süleymanov, 2010. səh. 158
- Ghafouri, 2008. səh. 49
- Ghafouri, Ali(2008). History of Iran's wars: from the Medes to now, p. 382. Etela'at Publishing
- Lockhart, 2004. səh. 40
- Qüddusi, 1999. səh. 39
- Lockhart, 2004. səh. 48
- Süleymanov, 2010. səh. 156
- Lockhart, 2004. səh. 50
- Lockhart, 2004. səh. 53
- Süleymanov, 2010. səh. 157
- Qüddusi, 1999. səh. 32
- Süleymanov, 2010. səh. 161
- Lockhart, 2004. səh. 60
- Qüddusi, 1999. səh. 42
- Lockhart, 2004. səh. 65
- Lockhart, 2004. səh. 66
- Lockhart, 2004. səh. 79
- Süleymanov, 2010. səh. 168
- Houtsma, M. Th.; van Donzel, E. E. J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913-1936. BRILL. 1993. 760. ISBN . 2022-04-21 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-03-10.
- Qüddusi, 1999. səh. 40
- Səmnani Pənahi. Tarix-e nezami və siyasi-ye doura-e Nader şah Əfşar. I. Tehran. səh. 274.
- Axworthy, 2009. səh. 203
- Sayks P. Tarix-e İran. Tehran. səh. 393.
- Lockhart, 2004. səh. 72
- Lockhart, 2004. səh. 94
- Axworthy, 2009. səh. 205
- Qüddusi, 1999. səh. 41
- Lockhart, 2004. səh. 122
- Qüddusi, 1999. səh. 43
- Lockhart, 2004. səh. 125
- Lockhart, 2004. səh. 140
- Lockhart, 2004. səh. 141
- Lockhart, 2004. səh. 145
- Lockhart, 2004. səh. 146
- Qüddusi, 1999. səh. 105
- Qüddusi, 1999. səh. 106
- Qüddusi, 1999. səh. 107
- Lockhart, 2004. səh. 160
- Yeddi cilddə III cild, 2007. səh. 346
- Lockhart, 2004. səh. 170
- Lockhart, 2004. səh. 172
- Əliyarlı, 1996. səh. 490
- R.İ.Dadaşova. Səfəvilərin son dövrü (ingilisdilli tarixşünaslıqda). Bakı: Nurlan. 2003. səh. 231.
- Qüddusi, 1999. səh. 109
- Lockhart, 2004. səh. 177
- Qüddusi, 1999. səh. 114
- Süleymanov, 2010. səh. 222
- Süleymanov, 2010. səh. 223
- Süleymanov, 2010. səh. 224
- Lockhart, 2004. səh. 187
- Süleymanov, 2010. səh. 225
- Süleymanov, 2010. səh. 227
- Lockhart, 2004. səh. 209
- Lockhart, 2004. səh. 211
- Lockhart, 2004. səh. 213
- Qüddusi, 1999. səh. 116
- Əliyarlı, 1996. səh. 493
- Nigar Gözəlova və Əkrəm Bağırov. XVIII əsrin 30-40-cı illərində Nadir şah Əfşarın Bağdad yürüşləri. Bakı: Elm və Təhsil. 2018. səh. 29. ISBN .
- "The Army of Nader Shah" (PDF). 2022-03-31 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2020-03-10.
- Qüddusi, 1999. səh. 119
- Lockhart, 2004. səh. 229
- Qüddusi, 1999. səh. 46
- Qüddusi, 1999. səh. 48
- Lockhart, 2004. səh. 245
- Qüddusi, 1999. səh. 47
- Əliyarlı, 1996. səh. 491
- Qüddusi, 1999. səh. 123
- Əliyarlı, 1996. səh. 492
- Qüddusi, 1999. səh. 125
- Lockhart, 2004. səh. 260
- Süleymanov, 2010. səh. 276
- Süleymanov, 2010. səh. 277
- Qüddusi, 1999. səh. 128
- Axworthy, 2009. səh. 198
- Qüddusi, 1999. səh. 129
- Axworthy, 2009. səh. 206
- Yeddi cilddə III cild, 2007. səh. 345
- "Nādir Shāh". www.britannica.com. 13 mart 2020 tarixində .
- R. G. Grant. 1001 Battles That Changed the Course of History. səh. 410.
- Axworthy, 2009. səh. 254
- Bellamy, 1990. səh. 214
- Moghtader, 2008. səh. 205
- Later Mughal. 31 January 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 26 May 2014.
- Jagadish Narayan Sarkar. A Study of Eighteenth Century India: Political history, 1707–1761. I. University of Virginia: Saraswat Library. 1976. səh. 115.
- Michael Axworthy. Iran: Empire of the Mind. Penguin Books. 2007. səh. 158.
- Qüddusi, 1999. səh. 61
- Conflicts In 1739: War of Jenkins' Ear, Stono Rebellion, Battle of Karnal, Chickasaw Wars, Battle of Porto Bello, Battle of Vasai. General Books LLC. 2010. səh. 14. ISBN .
- Ghafouri, 2008. səh. 383
- Bellamy, 1990. səh. 214
- Qüddusi, 1999. səh. 63
- Nadir şah Əfşarın məktublaşması - Sultan Mahmud xana məktub bölməsi. Bakı: Nurlan. 2007. səh. 7. ISBN .
- Edward Cust. Annals of the wars of the eighteenth century. səh. 225.
- The Cambridge History of India. V. səh. 360.
- Rakesh Bhasin. Dastan-e-Awadh: A Momentous Journey from Faizabad to Lucknow. səh. 127.
- Ghafour, 2008. səh. 384
- Axworthy, 2009. səh. 255
- "INDIA vii. RELATIONS: THE AFSHARID AND ZAND PERIODS". www.iranicaonline.org. 28 fevral 2020 tarixində .
- Suresh K Sharma. Haryana: Past and Present. II. Mittal. səh. 132. ISBN .
- "CAMBRIDGE HISTORY OF IRAN". www.iranicaonline.org. 28 fevral 2020 tarixində .
- Hanway, 1753. səh. 251-253
- Moghtader, 2008. səh. 221
- Henry Miers Elliot. The History of India, as Told by Its Own Historians: The Muhammadan Period. V. Cambridge University Press. səh. 357.
- Qüddusi, 1999. səh. 187
- Moghtader, 2008. səh. 206
- Moghtader, 2008. səh. 210
- Students' Britannica India: I to M (Iblis to Mira Bai). səh. 185.
- Lockhart, 2004. səh. 261
- David Marshall Lang. Russia and the Armenians of Transcaucasia, 1797–1889: a documentary record 2022-05-09 at the Wayback Machine Columbia University Press, 1957 (digitalised March 2009, originally from the ) s. 142
- William Irvine. Later Mugals. Yeni Dehli: Atlantic Publishers. 1991. səh. 357.
- Lockhart, 2004. səh. 262
- James Fraser. The History of Nadir Shah, Formerly Called Thamas Kuli Khan. səh. 129.
- An Advanced History of Modern India. Sailendra Nath Sen. India: Macmillan India. 2010. səh. 326. ISBN .
- Edward G. Browne. "AN OUTLINE OF THE HISTORY OF PERSIA DURING THE LAST TWO CENTURIES (A.D. 1722–1922). London: Packard Humanities Institute. 2010. səh. 33.
- Lockhart, 2004. səh. 264
- Jaswant Lal Mehta. Advanced Study in the History of Modern India 1707-1813. New Dawn Press. 2005. səh. 231. ISBN .
- Vedpal S. Malik və Don E. Mathre. Bunts and Smuts of Wheat: An International Symposium : Raleigh, North Carolina. North American Plant Protection Organization. 1997. səh. 327.
- Lockhart, 2004. səh. 265
- John Malcolm. The History of Persia, from the Most Early Period to the Present Time. II. London: John Murray. səh. 85.
- Edward G. Browne. . London: Packard Humanities Institute. səh. 33.
- Lockhart, 2004. səh. 267
- Axworthy, 2009. səh. 260
- John Clark Marshman. . Serampore Press. 1863. səh. 199.
- Deccan Heritage, H. K. Gupta, A. Parasher and D. Balasubramanian, Indian National Science Academy, 2000, p. 144, Orient Blackswan, ISBN
- Asher, Catherine B.; Talbot, Cynthia. India Before Europe (ingilis). Cambridge University Press. 2006. səh. 40. ISBN . 27 December 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 20 February 2019.
- Leela Kohli. "Fascinating history of world's best diamonds". The Northern Star. Lismore, New South Wales: National Library of Australia. 30 May 1953. səh. 6. 24 July 2023 tarixində . İstifadə tarixi: 31 August 2013.
- Michael Axworthy. Iran: Empire of the Mind. Penguin Books. 2007. səh. 159.
- William Dalrymple və Anita Anand. Koh-i-Noor. Bloomsbury Publishing. 2017. səh. 52. ISBN .
- Edward Cust. Annals of the wars of the eighteenth century. London: Gilbert & Rivington Printers. 1862. səh. 228.
- Jeremy Black. War and the World: Military Power and the Fate of Continents, 1450-2000. Yale University Press. 2000. səh. 324.
- Axworthy, 2009. səh. 268
- Naimur Rahman Farooqi. Mughal-Ottoman relations: a study of political & diplomatic relations between Mughal India and the Ottoman Empire, 1556-1748. India: Idarah-i Adabiyat-i Delli. 1989. səh. 231.
- Lawrence Dundas Campbell. . X. 1808. səh. 601 https://books.google.az/books?id=R1dFAAAAYAAJ&pg=RA1-PA601&dq=Battle+of+Karnal&hl=az&sa=X&ved=0ahUKEwinoKGg5P3nAhXGvosKHcuuAW0Q6AEIeTAI#v=onepage&q=Battle%20of%20Karnal&f=false (#bare_url_missing_title).
- Axworthy, 2009. səh. 269
- Tony Jaques. Dictionary of Battles and Sieges: A-E. Dictionary of Battles and Sieges: A Guide to 8,500 Battles from Antiquity Through the Twenty-first Century. 1. Greenwood Publishing Group. 2007. səh. xxxix. ISBN .
- Axworthy, 2009. səh. 271
- Books Llc. Battles Involving the Mughal Empire: Battle of Panipat, Battle of Khanwa, Battle of Saraighat, Battle of Ghaghra, Siege of Sambhal. General Books. 2010. səh. 57. ISBN .
- Axworthy, 2009. səh. 270
- Qüddusi, 1999. səh. 84
- Qüddusi, 1999. səh. 85
- Qüddusi, 1999. səh. 86
- Qüddusi, 1999. səh. 87
- Qüddusi, 1999. səh. 88
- "ILBĀRS KHAN". www.iranicaonline.org. 13 mart 2020 tarixində .
- Qüddusi, 1999. səh. 92
- Qüddusi, 1999. səh. 97
- Бакиханов. А. К. Гюлистан-и Ирам Издательство Елм Баку −1991. səh. 138
- Aliyev. F. M. İra əleyhinə çıxışlar səh. 107–108.
- В.Н.ЛЕВИАТОВ. ОЧЕРКИ ИЗ ИСТОРИИ АЗЕРБАЙДЖАНА в XVIII веке. Bakı: Azərbaycan SSR dövlət nəşriyyatı. 1948. səh. 78.
- Хроника войн Джара в XVIII столетии. Bakı. 1931. səh. 19.
- Мирза-Мехти-хан. Виллиама Джонса История Надир-хана. London. 1799. səh. 203.
- Yeddi cilddə III cild, 2007. səh. 341
- Yeddi cilddə III cild, 2007. səh. 343
- Соловьев — История России, изд. III, т. 20, стр. 1332.
- Договоры России с Востоком. 1869. səh. 202-207.
- Əliyarlı, 1996. səh. 353
- Əliyarlı, 1996. səh. 352
- Abasqulu Bakıxanov. Gülüstani-İrəm (PDF). Bakı: Elm. 1991. səh. 142.
- Yeddi cilddə III cild, 2007. səh. 348
- Yeddi cilddə III cild, 2007. səh. 350
- Əliyarlı, 1996. səh. 357
- Yeddi cilddə III cild, 2007. səh. 349
- Yeddi cilddə III cild, 2007. səh. 351
- Lockhart, 2004. səh. 176
- Əliyarlı, 1996. səh. 349
- Əliyarlı, 1996. səh. 351
- Qüddusi, 1999. səh. 54
- Süleymanov, 2010. səh. 463
- Süleymanov, 2010. səh. 465
- Süleymanov, 2010. səh. 466
- Süleymanov, 2010. səh. 467
- Qüddusi, 1999. səh. 101
- Nicolae Jorga. Geschiste des Osmanichen. IV. Yeditepe Yayınları. səh. 371. ISBN .
- Əliyarlı, 1996. səh. 496
- William Edward David Allen. A History of the Georgian People: From the Beginning Down to the Russian Conquest in the Nineteenth Century. Taylor & Francis. 1932. səh. 193. ISBN .
- Süleymanov, 2010. səh. 339
- Alam Aray-e Naderi, Mohammad Kazim Keshmiri, 3 volumes, Tehran university press
- The Army of Nader Shah, Michael Axworthy, Iranian Studies, volume 40, number 5, December 2007, (Taylor & Francis), 642.[1] 2016-03-03 at the Wayback Machine
- Süleymanov, 2010. səh. 341
- Qüddusi, 1999. səh. 151
- Qüddusi, 1999. səh. 141
- Qüddusi, 1999. səh. 143
- Mirza Mehdi Khan Astarabadi. Histoire De Nader Chah // Works of Sir William Jones (French). 12. William Jones tərəfindən tərcümə olunub. London: J. Stockdale. 1807 [1770]. 102–103. OCLC 11585120. Jahangushaye Naderi. 2022-08-30 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-03-12.
- Herbert John Maynard. Nadir Shah. H. B. Blackwell. 1885. 49. OCLC 493917070. 2022-08-30 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-03-12.
- Süleymanov, 2010. səh. 479
- Laurence Lockhart. Nadir Shah: A Critical Study Based Mainly Upon Contemporary Sources. London: Luzac. 1938. 250, 340. OCLC 580906461. 2022-08-30 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-03-12.
- Michael Axworthy. Sword of Persia: Nader Shah, from Tribal Warrior to Conquering Tyrant. I.B.Tauris. 2010. 289–291. ISBN . 2022-08-30 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-03-12.
Ədəbiyyat
- Axworthy, Michael. The Sword of Persia: Nader Shah, from tribal warrior to conquering tyrant. London: I.B. Tauris. 2009. 368 səhifə. ISBN .
- Lockhart, Laurence. Nadir Shah: A Critical Study Based Mainly Upon Contemporary Sources. London: AMS Press. 2004. 344. ISBN .
- Süleymanov, Mehman. Nadir şah (PDF). Tehran. 2010. 740.
- Ghafouri, Ali. History of Iran's wars: from the Medes to now. Tehran: Etela'at Publishing. 2008. 546.
- Moghtader, Gholam-Hussein. The Great Batlles of Nader Shah. Tehran: Donyaye Ketab. 2008.
- Əliyarlı, Süleyman. Azərbaycan tarixi (PDF). Bakı: Azərbaycan. 1996. 866. ISBN .
- Yeddi cilddə III cild. . Bakı: Elm. 2007. 592. ISBN .
- Qüddusi, Məhəmməd Hüseyn. . Bakı: Gənclik. 1999. 234. ISBN .
Xarici keçidlər
- CBC: Надир-шах – правитель восточного мира
- CBC: Надир-шах – становление героя
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Nadirin yurusleri ve ya Nadirin muharibeleri XVIII esrin birinci yarisinda Merkezi Avrasiyada evvelce xan sonrada sah olan Nadir terefinden heyata kecirilen herbi emeliyyatlar nezerde tutulur Onun herbi emeliyyatlari ilk defe Sefevi sulalesinin adindan Hotaki efqanlarina qarsi baslamisdir Sefevi imperiyasinin paytaxti Isfahanin efqanlar terefin ele kecirilmesinden sonra Sefevi dovleti faktiki olaraq suqut etdi Sefevi taxtinin berpasina calisan ve sahliq adina iddia eden II Tehmasib Sefevi Nadiri oz xidmetine qebul etdi Nadir o zaman Xorasanda kicik ve ehemiyyetsiz herbi deste komandanlarindan biri idi Simal qerbdeki neytrallasdirdiqdan sonra II Tehmasibi ozunden asili veziyyete salan Nadir olkenin yerde qalan hissesini isgal eden Hotaki efqanlarina qarsi muharibeye basladi Efqanlar uzerinde bir nece inanilmaz qelebeden sonra Isfahan azad edildi ve II Tehmasib Sefevi taxtina eylesdi Bununla da Sefevi sulalesinin hakimiyyeti berpa edildi Nadirin yurusleriIran Turkustan ve Hindistanin sahi 1736 1747 ve turk soylu efsarlar sulalesinin banisi Tarix 1720 1747Yeri Xorasan Iran yaylasi Mesopotamiya Simali Iraq Qafqaz Anadolu Xezer denizi etrafi Iran korfezi Erebistan yarimadasi Hinduqus daglari Hind cayi vadisi Maveraunnehr XarezmSebebi Nadirin Sefevi imperiyasini yeniden berpa etme cehdleri Kecmis Sefevi imperiyasi torpaqlarini geri qaytarma cehdleri Yeni eraziler ele kecirme isteyiNeticesi Sefevilerin hakimiyyetinin berpa edilmesi Sefevi sulalesinin devrilmesi Efsarlar sulalesinin esasinin qoyulmasi Dagistanda herbi ugursuzluqlar Nadir sahin sui qesdiErazi deyisikliyi Nadirin imperiyasi xeyli genislendi ve bu baximdan ozunden evvelki imperiyalarin hamisini qabaqladi Lakin Nadir sahin olumunden sonra parcalandi Munaqise terefleriSefevi imperiyasi 1736 ci ile qeder Efsarlar sulalesi 1736 ci ilden sonra Xeyli sayda vassal ve satellit dovletler Hotaki sulalesi Osmanli imperiyasi Krim Krim xanligi Boyuk Mogol imperiyasi Buxara xanligi Xive xanligi Lezgiler Avar xanligi Seki xanligi Oman imamligiKomandan lar Nadir sah Lutfeli xan Feteli Kayani Letif xan Rzaqulu Mirze Efsar Hacibey xan Ibrahim xan Efsar Edine Mustafi II Irakli Givi Amilaxvari Allahyar xan Abdali Zulfiqar xan Abdali Esref Hotaki Mehemmed Seydal Nesrulla xan Zebardust xan Mehemmed Seydal xan II Tehmasib III Ehmed I Mahmud Topal Osman Pasa Hekimoglu Eli pasa Ehmed pasa Mehmet Yegan pasa Abdulla pasa Cebheci Mehemmed sah Mogol Nizamulmulk VII Dovran xan Qemereddin xan Seadetdin xan Nisar Mehemmed xan Xvaja Asura Muzeffer xan Ebuulfeyz xan Ilbars xan Haci Davud Muskurlu Mehemmed xan Avar Sefevilerin taxtda berpasindan sonra Nadir qerbe ve simala dogru yuruslere basladi Onun meqsedi Osmanli ve Rusiyaya itirilmis Sefevi torpaqlarinin geri qaytarilmasi idi 5 il davam eden muharibelerden sonra Nadir imperiyanin qerb serhedlerini berpa ede bildi O imperiyanin suverenliyini Qafqazin da ekser hissesinde qebul etdirdi Bir cox ugurlu herbi emeliyyatlar Nadire imperiyani elit tebeqesinin artiq desteklemediyi Sefevi sulalesini qansiz formada devirmek ucun legitimliyi temin etmisdi Efsarlar sulalesinin esasini qoyan Nadir sah 1736 ci ilde Muganda ozunu sah elan etdi ve sah kimi ilk herbi emeliyyatini efqanistana qarsi heyata kecirdi O bu defe butunlukle Efqanistani ozune tabe etmek isteyirdi Efqanistanin butunlukle tabe etdirilmesinden sonra Nadir ucun Boyuk Mogol imperiyasina geden yol acilmisdi Onun bu yurusu heyata kecirdiyi en mohtesem herbi emeliyyatlarindan biridir Xeyber kecidinde ozunden say etibarile qat qat cox olan reqib ordunu cemi 10 000 neferlik qosunla darmadagin eden Nadir Mogol imperiyasinin esas bolgesine daxil oldu Burada mogollarin esas ordusu ile qarsilasdi Ordularin sayinin nisbeti 1 e 6 nefer olmaqla mogollarin xeyrine idi lakin Nadir mogol ordusunu cemi 3 saata darmadagin etdi Mogol imperatoru Mehemmed sah Nadir sahdan asililigi qebul etdi ve nadir Dehli seherine daxil oldu Seherde ona qarsi qalxmis usyani yatiran Nadir bir muddet sonra seheri terk etdi Sehere terk ederken ozuyle xeyli miqdarda servet aparan Nadir sah hemcinin Hind cayindan simaldaki mogol torpaqlarini da ilhaq etdi Nadirin imperiyaya geri donmesi ile Merkezi Asiyada herbi emeliyyatlara baslanildi Merkezi Asiyada Efsar sulalesinin hegomoniyasi temin edildi ve onun dovleti Sasani imperiyasindan bele boyuk erazini ehate etdi lakin bu noqteden sonra Nadir pisxi problemler yasamaga paranoyalar kecirmeye basladi ve onun saglamligi getdikce daha da pislesdi Simala dogru lezgilere qarsi heyata kecirdiyi herbi emeliyyat nisbeten daha az ugurlu oldu Bagdadin muhasiresi ise Nadirin gozlenilmez qerarina esasen gozlenilenden tez basa catdirildi halbuki Nadir bu erazilerin bir xeyli hissesini ozune tabe ede bilerdi Bundan sonra Nadir sah imperiyanin sakinlerine qarsi ozunun dagidici siyasetini davam etdirdi ve tedricen ozunun yaxin etrafini hemfikirlerini ozunden uzaqlasdirdi Oz mirascilarini ona sadiq serkerdelerini ona xeyanet etmekde usyan qaldirmaga hazirlasmaqda ittiham etdi Nadir sahin hakimiyyetinin son illerinde ona qarsi usyan qaldirmis ehalini yatirmaq ucun imperiya torpaqlarini dolasmaqla mesgul olmusdur Bu usyanlarin coxu qeddarliqla yatirildi Ozunun sonuncu boyuk qelebesini ise Qarsda Osmanl ordusu uzerinde qazanmisdir O burada sultanin onun sulh teklifini redd ederek gonderdiyi ordunu mehv etmisdi Sonda Nadir oz cadirinda zabitlerinin bir qrupu terefinden qetle yetirildi Onun olumu ile butun imperiyani xaos ve ozbasinaliq burudu Olkede vetendas muharibeleri tayfalar arasinda doyusler adi hal aldi Aga Mehemmed xan Qacarin hakimiyyete gelmesine qeder davam eden bu feodal perakendeliyi dovru texminen yarim esr davam etdi Xorasanin fethiBir ressamin XVIII esr simali Iraninda barit anbarini eksr etdiren resmi Imperiyanin serq serhedlerinde baslayan usyanlar getdikce artmaqda idi Efqan tayfasi olan Hotakilerin bascisi Mahmud Hotaki bu usyan neticesinde imperiya eyaletlerini ele kecirmeye basladi Gulnabad doyusunde imperiya ordusunu darmadagin eden Mahmud Hotaki paytaxta dogru yoneldi Paytaxt agir muhasireden sonra efqanlara teslim oldu Isfahanda yasayan ve saray mensubu olan ile Hotaki bascisi Mir Mahmud arasinda razilasma elde edildi Razilasmaya gore Melik Mahmuda Mir Mahmud Hotakini sah kimi taniyacagi teqdirde Xorasanda musteqil dovlet yaratmaga icaze verileceyi bildirilirdi Bundan sonra Sistani Xorasana daxil oldu ve orani usyancilardan yerli qosun rehberlerinden temizledi Sonda eyaletin paytaxti olan Meshed ele kecirildi Bu zaman Nadir Meshedin simalinda yerlesen Kelat qalasinda 1 200 neferlik bolme ile mohkemlenmisdi O buradan Melik Mahmudun torpaqlarina hucumlar teskil edirdi Duzdur bu hucumlar zamani Nadir Melik Mahmudla birbasa uz uze gelmese de o ozunu Melik Mahmudun Xorasandaki esas reqibi kimi tanida bildi II Tehmasib ve Meshedin muhasiresi Isfahanin teslim olmasindan sonra Mahmud Hotaki oz qosunlarini Qezvine gonderdi Ozunu yeni Sefevi sahi elan etmis ve Isfahandan vaxtinda qacmagi bacarmis II Tehmasib bu seherde idi Efqan qosunlarinin yaxinlasmasi xeberlerinden sonra o seheri terk etmeye mecbur qaldi Tehmasib osmanli qosunlarinin imperiyanin qerb serhedlerinden yaxinlasmasina gore qerbe dogru da qaca bilmirdi O nehayet Astrabad Qacarlarinin tayfa reisi olan Feteli xan Qacarla munasibet qura bildi ve onun himayesine sigindi Tehmasib imperiyanin merkezi olan Isfahana yurus etmek ucun cox tez oldugu qerarina gelmisdi O Xorasana yurus etmeyi burada oz bayragi altinda daha cox qosun toplamagi ve yeni muttefiqler tapmagi planlayirdi Xorasana catdiqdan sonra Tehmasible Feteli xan Nadirle tanis oldular Bu zaman Nadir Xorasan kurdlerine qarsi muharibeler aparir oz kicik ordusu ile qelebeler qazanirdi Bu 3 nefer ordusunu birlesdirdikden sonra 30 000 neferlik ordu meydana cixdi ve bu ordu Meshedi muhasireye almaq ucun yuruse basladi Onlarin esas reqibi Xorasan hokmdari Melik Mahmud Sistani ve onun bas komandani Pir Mehemmed idi Tehmasibin bu zaman artiq Feteli xanla olan munasibetleri gerginlesmisdi 1726 ci ilin 10 oktyabrinda Nadir Tehmasibe Feteli xanla Sistaninin arasinda gizli elaqenin oldugunu subut eden gizli mektub getirdi Nadir Feteli xanin olduruleceyi halda Qacar doyusculerinin qosunu terk edeceyinden cekinirdi ve buna gore Tehmasibe onu oldurtmemeyi teklif etdi Tehmasib bununla razilassa da ertesi gun Feteli xani edam etdirdi Her halda Qacar doyusculeri loyalist ordusunu terk etmediler Az sonra Pir Mehemmed xan Nadire qalaya daxil olaraq Melik Mahmud Sistanini esr tutmaga serait yaratdi Qalanin muhasiresi qisa muddet sonra ugurla basa catdirildi Muhasireden sonra meglub edilmesinden sonra loyalistler gozlenilmez sekilde merhemet gostererek onun canini bagisladilar ve yaralarini mualice etdirdiler Lakin bir il sonra Nadir ondan subhelendi ve edam etdirdi Xorasanin paytaxtinin muhasiresinin ugurla neticelnemesinden sonra Nadir seherin acarlarini Tehmasibe hediyye etdi Feteli xanin yerine Nadir teyin edildi ve onlar diger xanlari feodallari tabe etdirmek ucun guclerini birlesdirdiler Indi qarsida duran meqsed ise daha serqde yerlesen Heratin ele kecirilmesi idi Qerbi Efqanistanin ele kecirilmesiEsas meqale Herat yurusuNadirin yurusleri seriyasindan olan meqaleler Gulnabad doyusu Isfahanin muhasiresi Sebzevar ekspedisiyasi Efqanistan yurusleri Birinci Efqanistan yurusu Kafir Qala doyusu ve Herat doyusu Damgan doyusu Xvar deresi doyusu Murcexort doyusu Isfahanin azad edilmesi Zergan Birinci Osmanli muharibesi Bagdad doyusu Samarra doyusu Kerkuk doyusu Gencenin muhasiresi Muradtepe doyusu Xeyber kecidi doyusu Karnal doyusu Sind yurusu Buxara Dagistan yurusu Ikinci Osmanli muharibesi Qars doyusu Usyanlar ve vetendas muharibeleri baxmuzakireredakteEfqanistan yurusunun esas manevrlerini eks etdiren diaqram Efqanistanin isgali Nadir terefinden muxtelif yurusler sistemi ile heyata kecirilmisdir ve efqanlarina qarsi heyata kecirilen yuruslerle sonlandirilmisdir Nadir bu yuruslerden sonra oz monarxina qarsi ugurlu yurus heyata kecirdi ve 1729 cu ilin 4 mayinda alcaldilmis monarxi ozunden asili veziyyete saldi Tehmasib Nadiri yuruslerinde musayiet etmeye mecbur oldu Nadir bunu Tehmasibi oz nezareti altinda saxlamaq ucun etmisdi Bu yurusler Nadire oz ordusunu taktiki baximdan inkisaf etdirmeye tecrube qazanmaoa inanilmaz derecede yardim etdi Cunki Nadirin ordusu sonda agir suvari ordularina qarsi doyusmeli idi Bu qazanilan qeleb ozunu Damgan doyusunde gosterdi Efqan ordusu agir meglubiyyete ugradi Bu qelebe Sefevilere hava su kimi lazim idi Allahyar komandanliginda olan Abdali quvvelerinin sayi 15 000 neferden ibaret idi O Herati idare edirdi Kafir qalaya cenub terefden yaxinlasan Zulfiqar xanin tabeliyinde ise 12 000 neferlik Abdali quvvesi var idi Herata dogru Tehmasible problemleri hell etdikden sonra Nadir kurdler ve yomut tayfalari uzerine bir nece yurus heyata kecirdi 1728 ci ilin yayinda efqanlara qarsi da bir nece yurus teskil edilmisdi Bu zaman Tehmasibin kecmis serkerdeleri Mehemmed Eli xan ve qohumu Zulfiqar xan sahin adindan cixis edib Mazandaran ve Astrabadin yeni bascilari olduqlarini elan etdiler Tehmasib bu isde elinin olmadigina Nadiri inandirmaq istese de Nadir onun Zulfiqarla elaqesinden melumatli oldugunu bildirdi 1728 ci ilin noyabrinda Nadir Tehmasible birlikde Mazandarana geldi Mehemmed Eli xan derhal ona itaet etdi Zulfiqar ise tabe olmadi Nehayet o da hebs edildi Dekabrin sonlarinda Mzandarani tabe eden Nadir Gilani geri qaytarmaq telebi ile ruslara elci gonderdi 1729 cu ilin martinda Nadir Novruz bayramini Meshedde qeyd etdi ve nehayet Herat yurusu ucun genismiqyasli hazirliqlara basladi Nadirin yuruslerinin canli sahidi olmus yunan taciri yazdigina gore Nadir ordusunu doyuse hazirlamaq ucun her gun telimler teskil edirdi Elave edirdi ki Nadir telim meydanina gelir 1000 yaxud 100 neferden ibaret heyetleri salamlayirdi Ordunun telimleri yekunlasdiqdan sonra Nadir Tehmasible birge Meshedden Herata uz tutdu Bir qeder sonra Nadir ordusunun hazirliq seviyyesinden xeber tutan efqanlar Heratda Allahyar xanin basciligi altinda birlesdiler Heratin tabe etdirilmesi Iki ordu Heratdan 50 mil qerbde Kafir Qala adlanan yere qarsilasdilar Nadir bu defe de adamlarini ehtiyatla piyadalarin artilleriyani merkezden ehate etdiyi bir sekilde yerlesdirdi Senqan doyusunde oldugu kimi o yene de esas quvvelerden kenarda ehtiyat suvarileri destelerinin basinda movqe tutdu Dusmenin gucunu oyrenmek ucun onlarla toqqusma ucun kicik suvari destesi gonderdi Efqanlarin bu hucumu ugurla def ede bilmesi onun butun planlarini pozdu Efqanlar onun ordusunun sol cinahina hucum etmis ve ordunun doyus nizamini da poza bilmisdiler Tufengciler geri cekilirdi Bunu goren Nadir ozu sexsen doyuse girdi ve bir nece efqani oldurdu Efqanlar serqe dogru geri cekilmeye basladi ve toqqusma zamani Nadir ayagindan yaralandi Gece Nadir de ordusuna geri cekilme emri verdi Guc itiren efqanlar Hari Rud cayi istiqametinde geri cekilmek qerarina geldiler Nadir irelileyerek Herat yaxinligina qeder geldi Novbeti iki gun erzinde kicik toqqusmalar yasandi Veziyyetinin yaxsi olmadigini goren Allahyar xan sulh imzalamaq ucun elci gonderdi Nadir ise efqan rehberlerinin hamisinin onun yanina gelib muqavile imzalamalarini istedi Bu zaman ona komek geldiyini esiden Allahyar xan yeniden muqavimete basladi lakin sekiban yaxinliginda bas tutan ve 2 gun davam eden doyuslerden sonra efqanlar meglub edildiler Allahyar xan yene sulh istedi Nadir ise cavabinda efqan rehberlerinin bir bir onun yanina gelmelerini ve ordularini buraxmalarini istedi Bu cavabdan sonra tayfa bascilari bir bir Nadirin yanina gelib tabe olduqlarina dair and icdiler Onlar gilzayilerle Nadire yardim edecekleri gelecekde ona qarsi cixmayacaqlarina soz verdiler Strateji ve taktiki duzelisler Heratdaki Abdaliler tabe etdirildikden sonra imperiyanin merkezi olan Isfahani azad etmeye yol acildi Evvelki herbi emeliyyatlari da nezere aldiqda loyalistlerin bunu ede bileceyine inam yuksek idi Nadir bu yurusler neticesinde oz ordusunun effektivliyini daha da yukseltmis ve agir silahlarla siahlanmis suvari ordusuna qarsi doyuse bilmek ucun texniki ve herb seneti baximindan yuksek inkisaf etdirilmis piyada ordusu qura bilmisdi O toplar ve silahlar terefinden desteklenen tufeng ve top ateslerinin elaqelendirildiyi cox guclu ordu qurmusdu Nadirin ordusu Damgan ve Murcexort doyuslerinde o dovrun en guclu suvari ordusuna qarsi oz ustunluklerini subut edeceklerdiler Sefevi sulalesinin berpasiSefevilerin imperiya taxtina yeniden berpa edilmesi 1729 cu ilin sonlarinda bas verdi Bunu heyata kecire bilmek ucun Nadir ve Tehmasib efqan Esref Hotakiye qarsi bir nece ugurlu herbi emeliyyatlar heyata kecirmeli oldular Nominal olaraq II Tehmasib sahliq taxtinda eylesse de faktiki hakimiyyet Nadirde idi O bunu simali Xorasanda Tehmasibi meglub etikden sonra elde etmisdi ve Tehmasibi faktiki olaraq ozunun vassali halina salmisdi Gilzay efqnalarina geldikde ise onlar tamamile imperiya torpaqlarindan qovuldular ve sonraki illerde yeniden imperiyaya tabe edildiler Damgan doyusu Esas meqale Damgan doyusu 1729 Arxa plan 1 Nadir muhafize birliyini Tal tepeleri uzerinde olan sol cinahini qorumaq ucun ireli gonderir 2 Nader bu vaxtdan artilleriya xettini piyada yoluna baxan yuksek yere yerlesdirmek ucun istifade edir 3 Isref oprdusuna top yekun hucum emri verir lakin ordusu Sefevi tufengcileri ve topculari terefinden sert atese tutulur 4 Nadir piyada qosununu toplayaraq efqan ordusunun merkezine hucum edir ve onu iki yere bolur Esas doyus baslamamisdan bir gun evvel II Tehmasib Nadir xana doyusde qalib geleceyi teqdirde onu oz bacisi ile evlendireceyi ile bagli soz verdi Esref Hotaki selefi Mir mahmud Hotakini herbi cevrilisle devirerek hakimiyyete gelmis asagi seviyyeli ordu ile ozunden cox ustun osmanli ordusuna qarsi boyuk ugurlara imza atmis ve onlari meglub etmisdi lakin sonradan Osmanli ile raziliga gelmisdi Bu raziliga gore Esref xan Sefevi imperiyasinin qerb torpaqlarini Osmanli imperiyasina vermis qarsiliginda ise onlarin desteyini qazanmisdi Hemcinin Osmanli imperiyasi Esref xan Hotakini imperiyanin legitim hokmdari kimi tanimisdir Bu zaman Nadir ve II Tehmasib Esref xana qarsi mubarizede ozlerine imperiyanin simal serqinde baza qurmaqla mesgul idi Nadirin Herata yuruse basladigi xeberini esiden Esref xan 1729 cu ilin avqust ayinda 30 000 neferlik quvve ile isfahandan cixaraq Xorasana yuruse basladi C Hanveye gore Esref Tehranin Qumun Kasanin ve Qezvinin silah gezdirmek gucu olan ehalisine oz evlerini terk etmeyi ve yasayis yerlerinden uzaqlasmagi emr etdi Eks teqdirde onlar qetl oluna bilerdiler Bununla Esref calisirdi ki Nadirle muharibe apardigi vaxtlarda adlari cekilen seherlerin ehalisi efqanlara qarsi usyan qaldira bilmesinler Eslinde Esrefin Isfahan seherinde aaprdigi qetl ve qirginlar neticesinde seher ehalisinin sayi xeyli derecede azalmisdi ve sehere nezaret elemek ucun cemi 200 neferlik deste saxlanilmisdi Esref umid edirdi ki Nadir serqdeki efqan tayfasi olan Abdallarla doyuserken o Xorasani ele kecirecek lakin hadiseler Esrefin gozlediyi kimi olmadi Nadir Herati tabe etdi ve Esref Xorasana catmamis Meshede geri dondu Esrefin ona yaxinlasdigi xeberini esitdikden sonra Nadir oz qosunlarina 1729 cu ilin 12 sentyabrinda Sebzevara toplasmalari emrini verdi Bu erefede Esref Semnana catdi ve onu muhasireye aldi Semnan hakimi Esrefin herbi yuruse baslamaq xeberini esiden kimi Sah Tehmasibe ve Nadire xeber gonderdi ki ona yardim edilsin Eks teqdirde Semnanin Esref qosunlarina muqavimet gostermek imkani yox idi Semnan hakimi onu da bildirdi ki bu vilayetin tutulmasi Xorasanin mudafiesini cetinlesdire biler Nadir bu qenaetle razilasdi ve Semnan hakiminin yanina oz numayendelerini gonderdi Nadir Semann hakimine ve ehalisine komek gosterileceyini ved etdi ve eyni zamanda onlari da Esrefe qarsi daha yaxsi muqavimet gostermeye cagirdi Bu zaman onun ordusunun sayi daha da boyudu ve 40 000 e catdi Nadirin ordusunda ise 25 000 doyuscu var idi Alem Ara ye Naderi ye gore Esrefin topladigi qosunun sayi 100 min nefer idi Lakin bu reqedim realligi subhe dogurur Semnanin muhasiresi ucun kicik bir quvve saxladiqdan sonra Esref Sahruda dogru yoneldi Nadirin qosunlari Nisapur ve Sebzevar yolu ile Damgana dogru hereket etdi Esref ilkin olaraq Semnani tutmaq ve sonra Nadirin quvveleri ile doyuse girmek isteyirdi Bu meqsedle Esref evvelce Semnan yaxinligindaki Seyid Eli qalasini tutdu ve sonra Semnanin ozunu muhasireye aldi Seman muhasirede oldugu zaman Esrefe Nadirin Bestama catdigi xeberi verildi Nadir bu zaman Sahrud menteqesinde duserge salmisdi Nadir buradan Mehemmed xan Mamuyeni 500 neferlik deste ile kesfiyyata gonderdi Hemcinin Esref xan da kesfiyyat destesi gondermisdi Bu desteler Sahrudun cenub serqinde uz uze geldiler ve Mehemmed xan qalib gelerek 14 efqani sorgu sual ucun esir aldi Bu esirlerden lazimi melumatlar alindiqdan sonra Nadir dusergenin yerini deyisdi ve Dehmolla kendini yeni duserge yeri olaraq secdi Tarix e Cahanqosa ye Naderi nin muellifi yazir ki doyus baslamazdan evvel Esref Nadirin toplarini ele kecirmek niyyetine dusdu ve bu niyyetini heyata kecirmek ucun Seydal xana muvafiq tapsiriq verdis Seydal xan da hemin tapsirigin yerine yetirilmesi ucun Bestamdan ozune beledci goturdu ve onlarin vasitesile Nadirin qosunlarinin yerlesdiyi mekani nezerden kecirdi Qosunlarin hamisi seher divarlari daxiline yerlesmediyi ucun toplar divar xaricinde qalmisdi amma Seydal xan Nadirin toplarini ele kecirmeye nail olmadi Seheri gun Nadirin qosunlari ireliye dogru herekete baslayanda Seydal xan da oradan uzaqlasdi ve Mehmandust yaxinligindaki Esrefin esas quvveleri ile birlesdi Gedisati Nadir qosununu 4 desteye boldu onlarin vezifelerini deqiqlesdirdi ve muvafiq moqelere yerlesdirdi Ozu sexsen bir deste cerxcinin musayieti ile efqan doyusculerinin doyusqabagi duzulusunu musahide etdi Esref qosunlarinin duzulusunu musahide edenden sonra toplarini ve zenbureklerini qosunlarin dovresi boyu yerlesdirdi Nadir efqan qosunlarinin sag cinahinda yerlesen tepeciyin ehemiyyetli movqeye malik oldugunu bilirdi ve bir nece topla beraber hemin tepeye yollandi Nadir oz qosununa emr olmadan doyuse girmeyi qadagan etdi 29 sentyabr sabahinda Esref xan oz ordusunu enenevi formada duzdu O oz ordusunu 3 hisseye merkez sol ve sag cinah ayirmisdi Esref qelebe qazanacagina o qeder emin idi ki oz ordusundan 2 3 min neferlik desteni Sefevi ordusu dagildiqdan sonra Tehmasible Nadiri tutmaq ucun ayirmisdi Sol cinah Seydal xanin tabeliyine verilmisdi Mehemmen Emin xan ise sag cinaha komandan teyin edilmisdi Bu cinahlar ve merkez bolmeleri plan uzre Sefevi qosununa hucum etmeli ve onu darmadagin etmeli idiler Cox da boyuj olmayan deste ehtiyatda saxlanilmisdi Plana gore esas quvveler Sefevi qosununu qacmaga mecbur edenden sonra bu suvari deste onlari teqib ve mehv etmeli idi Esref hemcinin Nadirin qosununa arxadan ve cinahlardan qefil hucum etmeyi de planlamisdi Alem Ara ye Naderi muellifi de Esrefin serkerdelerinden olan Seydal xanin Nadir qosunlarinin arxasindan zerbe vurmaq cehdini tesdiq edir Bundan evvelceden duyuq dusen Nadir oz serkerdelerinden Mir Abutalib xani ve Mehemmedeli xani bu hucumun qarsisini almaq ucun ayirmis ve oz qosununu dairevi formada duzmusdu Bu serkerdeler Seydal xanin hucumunun qarsisini almis ve Mehemmedeli xan onlari oz dusergelerine qeder qovmusdu Nadirin oncul quvvelerini Tal tepelerine qosunun sol cinahina yerlesdirmisdi Serq ordularindaki eneneye zidd olaraq Nadir xan ozunun artilleriya quvvelerini piyada qosun bolmelerinin arxasinda yerlesdirmisdi Esref xanin qosunlari Nadir xanin cezayircilerinin movqelerini gozden qacirmisdilar Cezayirciler tepelerin yaxinliginda onlarin qarsisinda movqe tutumusdular Efqanin sol cinahi Nadirin oncul desteleri ile toqqusmadan sonra onlari izlemek evezine esas xette dogru geri cekildiler Bundan sonra Esref 40 000 neferden ibaret suvari ordusuna Sefevi ordusunun uzerine hucuma kecmek emri verdi Efqan suvarileri muthis suretle qisa muddet erzinde tepe yaxinliginda toplanan Sefevi ordusuna yaxinlasdi Efqan qosunlari tepenin uzerinde movqe almis Sefevi toplari terefinden atese tutulmusdu Toplarin tustusu doyus zamani ag bulud emele getirmisdi Ilkin top atesleri neticesinde 300 400 efqan suvarisi xiyar kimi dilimlenmis formada meydanda yere serilmisdi Arxadan ve cinahlardan hucumun bas tutmamasindan sonra Esref esas hucumun merkezden heyata kecirmeye basladi Efqanlarin cinahlardan cezayircilere dogru hucuma kecmesinden sonra Sefevi zabitleri tufengcilere ates etmeme emri verdi Efqanlarin uzleri secildikden sonra texminen bir nece 10 metrden ates emri verildi Nadirin tecrubeli cezayircileri terefinden illerle tekmillesdirilen ve doyuslerde istifade edilen bu strategiya ozunun effektivliyini bir daha gosterdi Sefevi topcularinin ve cezayircilerinin atesleri neticesinde efqanlarin on siralari ciddi telafatla uzlesmisdi Arxadan gelen efqan doyusculeri ise lagimlara dusur ve oz doyuscu yoldaslarinin qaliqlari uzerinden tullanaraq hucuma kecirdiler Efqan movqelerini deqiq formada vuran zamburaklarin toplarin atesi neticesinde efqan siralari tustu dumana burunmusdu ve ordu siralarinda casqinliq yasanirdi Efqanlarin doyus bayraginin ve bayraqdarinin vurulmasi efqanlar arasinda vahime yaranmasina sebeb oldu Bu xaos zamani Esref xanin qerergahi Sefevi toplari terefinden vuruldu ve Esrefin atlarindan bir coxu telef oldu Bu andan etibaren qerergahin da toplarla vurulmasina baslandi Efqanlarin artilleriyasi enenevi zamburaklar idi Zenbureklerin esas zeif ceheti onda idi ki deve uzerine berkidildikleri ucun deqiqlikleri zeif idi ve boyuk toplar terefinden rahatliqla hedefe alinirdi Az sonra efqanlarin topxana sefeviler terefinden ele kecirildi ve efqan ordusu top musayietinden mehrum edildi Nadir xanin eks hucumu cezayirciler terefinden reallasdirildi Esrefin ordusunun merkezine dogru hucuma kecildi Efqanlarin elinde olan artilleriya quvveleri de merkez hissesinde toplanmisdi Belece meydan doyusleri baslanildi Bu zaman cezayirciler qilincla ve elbeyaxa doyus ucun lazim olan diger levazimatlarla silahlanmisdilar Sefevi ordusu efqanlari merkeze dogru cekilmeye mecbur etdiler Nadirin serkerdelerinden olan Ismayil xan Xezime ve onun rehberliyi altinda olan tufengdarlarla hetta efqan topcularinin sirasini da vurub kecdiler Onlari musayiet eden suvarilerin gozlenilmez zerbesi ile efqanlara daha bir zerbe endirildi Her bir terefden aldiqlari zerbelerden casbas qalan Esref doyusun gerginliyine tab getirmedi Qisa muddet sonra efqa ordusu dagildi ve doyusculer qacmaga basladilar Nadir xanin ehtiyatda saxladigi efsar atlilari bir nece kilometr boyunca qacan ordunu teqib etse de Esrefi ele kecirmek mumkun olmadi Nadir xan Sefevi ordusunun boyuk hissesine bu qisaomurlu teqibe qosulmaga icaze vermedi cunki o irelide pusqunun ola bileceyinden qorxurdu Alem Ara ye Naderi nin muellifinin yazdigina gore bu qelebeden son derece sevinen Sah II Tehmasib zeferle geri donen Nadirin alnindan opdu ona ve onun doyusculerine oz minnetdarligini catdirdi Nadir ve doyusculeri sah terefinden qiymetli hediyyelerle mukafatlandirildi eyni zamanda doyus meydaninda qalan efqan mal dovleti de serkerdeler arasinda bolundu Xvar deresi doyusu Esas meqale Xvar deresi doyusu Esref geri cekilerken Nadirin ordusuna pusqu qurmaq qerarina geldi Esref xan odlu silahlari ve tufengcileri yukseklikde gizli formada yerlesdirmis ve pusqudan sag cixa bilenleri oldure bilsin deye irelide xeyli sayda suvari quvve saxlamisdi Nadir xanin casuslari Esref xanin bu fealiyyeti barede ona melumat vermisdiler Nadir xan hemin eraziye yaxinlasarken komandanligi sexsen oz uzerine aldi ve efqan quvvelerin etrafindan dolanaraq oz planlari ile ozlerini teleye saldi Ilk once tufengciler guclu artilleriya atesi ile hucuma kecdiler Sefevilerin hucumundan sonra pustunlar oz silahlarini ataraq doyus meydanindan qacdilar Bu doyusun neticesinde Nadir xan Iranin merkez vilayetlerine daxil ola bildi Paytaxt Isfahana geden yol acildi lakin Nadir xan daha ustun maddi texniki teminat imkanlarina gore bir qeder uzun yol secdi Nadirin bu secimi meglub edilmis efqanlar arasinda boyuk teeccuble qarsilandi Onlar Nadir Isfahana yaxinlasana qeder ona hec bir manee torede bilmediler Murcexort doyusu Esas meqale Murcexort doyusuDoyusun gedisati Esref Xvar kecidinde Nadirin qosunlarinin qarsisini ala bilmedi eksine oz qosunlari muhasireye alindi ve pusquya dusuruldu Efqanlar bu doyusde reqib ordu ile ayaqlasmaq ucun oz enenevi taktikalarini deyisdiler bu da ordularinin gucunun daha da azalmasi ile neticlendi Cunki ordu yeni sisteme uygunlasa bilmedi Qelebe Isfahana cenubdan geden yolu acdi ve Sefevi hakimiyyetinin berpa edilmesi ile neticelendi lakin bir nece il sonra Nadir sefevileri hakimiyyetden saldi Efqanlara vurulan zerbelerden sonra Sah Tehmasib Azerbaycan eyaletlerine Iranin cenub menteqelerine fermanlar gondererek olkede esil huquqi hakimiyyetin berpa olundugunu bildirdi ve yerli hakimleri bu hakimiyyete tabe olmaga cagirdi Nadirin ugurlarindan xeber tutan ekser yerli hakimler ve xanlar tabe oldular Nadir xan Esrefe yazdigi mektubda Xorasandaki usyanin yatirildigini bildirirdi ve teklif edirdi ki gelib saha teslim olsun ve bagislanma istesin Teklifi redd edildikden sonra Nadir qosunlari ile Isfahana dogru irelilemeye basladi Osmanli imperiyasi Esrefin komek isteyine musbet cavab verdiler ve ona artilleriya texnikalari ve artilleriya mutexesisleri gonderdiler Tarixi edebiyyatlarda komeye gosterilen ordunun 5 min neferlik deste oldugu gosterilir 1729 cu ilin 31 oktyabrinda Osmanli imperiyasinin yardimi sayesinde ozunun ates gucunu xeyli derecede yaxsilasdiran Esref Isfahandan cixaraq Nadirin quvvelerine dogru yuruse basladi Murcexort Isfahan seherinin 55 km simalinda yerlesirdi ve bu doyusde kim qalib gelseydi asanliqla paytaxta sahib ola bilecekdi Doyusun ilk anlarindan Nadir top zerbelerine ustunluk verdi Topcularin rehberi olan Emir xana verilen emrle efqanlarin esasen merkezdeki quvveleri vuruldu Tarixci Semnaninin bildirdiyine gore evvelki illerde bir efqan doyuscusu 100 nefer qizilbas doyuscusunun ohdesinden gele bilirdise Murcexort doyusunde bir qizilbas doyucusu min efqan doyuscusunun ohdesinden gelirdi Nadirin piyadalari efqanlarin toplardan ve zenbureklerden olan ateslerine baxmayaraq efqan siralarina cata bildiler Qizilbas ordusunun ezmkarligi neticesinde Esrefin toplari ele kecirildi ve o top desteyinden mehrum edildi Efqanara komeye gelen Osmanli doyusculerinin bir hissesi esir goturuldu lakin esir goturulen doyusculer doyus bitdikden sonra serbest buraxildi Nadir xan qacan efqanlari teqib etmek ucun Eliqulu bey Efsara tapsiriq verdi Esref basda olmaqla sag qalan efqanlar Isfahana qacdi Esrefin meglub olmasi xeberini esiden isfahanlilar silahlanaraq seherdeki efqan qarnizonunu qirdi Sehere daxil olan Esref seherde qalmagin tehlukeli oldugunu basa dusurdu ve ona gore de tapsiriq verdi ki illerle ehaliden topladigi var dovleti dasimaq ucun heyvanlar tapilsin Bunun ucun 300 e yaxin deve ve xeyli sayda qatir toplandi Seherden cixib Siraza yonelen Esref qezeblenerek vezirini Isfahandaki butun evleri yandirmaq ucun geri gonderdi Efqanlarin geri donduyunu goren seher ehalisi yeniden silahlandi Seherdeki hay kuyu goren efqanlar Nadirin qosunlarinin artiq sehere daxil oldugunu dusundu ve geri donduler Esref bir nece Sefevi sahzadesini de ozu ile Siraza aparmisdi Efqanlara vurulan zerbelerden sonra Sah Tehmasib Azerbaycan eyaletlerine Iranin cenub menteqelerine fermanlar gondererek olkede esil huquqi hakimiyyetin berpa olundugunu bildirdi ve yerli hakimleri bu hakimiyyete tabe olmaga cagirdi Nadirin ugurlarindan xeber tutan ekser yerli hakimler ve xanlar tabe oldular Nadir xan Esrefe yazdigi mektubda Xorasandaki usyanin yatirildigini bildirirdi ve teklif edirdi ki gelib saha teslim olsun ve bagislanma istesin Teklifi redd edildikden sonra Nadir qosunlari ile Isfahana dogru irelilemeye basladi Osmanli imperiyasi Esrefin komek isteyine musbet cavab verdiler ve ona artilleriya texnikalari ve artilleriya mutexesisleri gonderdiler Tarixi edebiyyatlarda komeye gosterilen ordunun 5 min neferlik deste oldugu gosterilir 1729 cu ilin 31 oktyabrinda Osmanli imperiyasinin yardimi sayesinde ozunun ates gucunu xeyli derecede yaxsilasdiran Esref Isfahandan cixaraq Nadirin quvvelerine dogru yuruse basladi Doyusun gedisati Murcexort Isfahan seherinin 55 km simalinda yerlesirdi ve bu doyusde kim qalib gelseydi asanliqla paytaxta sahib ola bilecekdi Doyusun ilk anlarindan Nadir top zerbelerine ustunluk verdi Topcularin rehberi olan Emir xana verilen emrle efqanlarin esasen merkezdeki quvveleri vuruldu Tarixci Semnaninin bildirdiyine gore evvelki illerde bir efqan doyuscusu 100 nefer qizilbas doyuscusunun ohdesinden gele bilirdise Murcexort doyusunde bir qizilbas doyucusu min efqan doyuscusunun ohdesinden gelirdi Nadirin piyadalari efqanlarin toplardan ve zenbureklerden olan ateslerine baxmayaraq efqan siralarina cata bildiler Qizilbas ordusunun ezmkarligi neticesinde Esrefin toplari ele kecirildi ve o top desteyinden mehrum edildi Efqanara komeye gelen Osmanli doyusculerinin bir hissesi esir goturuldu lakin esir goturulen doyusculer doyus bitdikden sonra serbest buraxildi Nadir xan qacan efqanlari teqib etmek ucun Eliqulu bey Efsara tapsiriq verdi Esref basda olmaqla sag qalan efqanlar Isfahana qacdi Esrefin meglub olmasi xeberini esiden isfahanlilar silahlanaraq seherdeki efqan qarnizonunu qirdi Sehere daxil olan Esref seherde qalmagin tehlukeli oldugunu basa dusurdu ve ona gore de tapsiriq verdi ki illerle ehaliden topladigi var dovleti dasimaq ucun heyvanlar tapilsin Bunun ucun 300 e yaxin deve ve xeyli sayda qatir toplandi Seherden cixib Siraza yonelen Esref qezeblenerek vezirini Isfahandaki butun evleri yandirmaq ucun geri gonderdi Efqanlarin geri donduyunu goren seher ehalisi yeniden silahlandi Seherdeki hay kuyu goren efqanlar Nadirin qosunlarinin artiq sehere daxil oldugunu dusundu ve geri donduler Esref bir nece Sefevi sahzadesini de ozu ile Siraza aparmisdi Isfahanin azad edilmesi Esas meqale Isfahanin azad edilmesiImperiyanin paytaxti ve Nadirin Hotakilere qarsi olan yurusunun esas hedefi olan Isfahan seheri Murce Xort doyusunden bir gun sonra 16 noyabr 1729 cu ilde Nadir xan ordusuna Isfahana daxil olma emri verdi Sefevi ordusunun Isfahana daxil olmasi ile Esref xanin seheri terk etmesinden sonra yaranmis ozbasinaliq ve xaosa derhal son verildi Efqanlarin Isfahani ele keciren zaman toretdiyi qirgina cavab olaraq seherdeki efqanlar olduruldu ve meyidleri kucelerde suruklendirildi Qisascilarin bir diger hedefi ise 1722 ci ilde Isfahani tutan efqan hokmdari Mir Mahmud Hotaki oldu Onun mezari uzerinde olan meqbere dagidildi ve ictimai tualet kimi istifade edildi 1729 cu ilin noyabr ayinin 9 da seher qapilarinin qarsisinda Nadir xan II Tehmasib sahi qarsilamaq ucun gozleyirdi Sah Nadir xana catan kimi minnetdarliq elameti kimi atdan dusdu ve ona oz tesekkurunu bildirdi Nadir de cavabin da oz atindan dusdu Qisa bir diaoloqdan sonra ikisi de yeniden oz atlarina mindiler Onde II Tehmasib onun bir qeder gerisinde Nadir xan olmaqla sehere daxil oldular Seher ehalisi Sefevi sahini boyuk sevincle qarsiladi O dovrun tarixcilerinin dediyine gore Sefevi sahi seherin dagidilmasini ve insanlarin dusduyu pis veziyyeti gordukden sonra goz yaslarini saxlaya bilmemis ve aglamisdir Efqan hakimiyyetinin sonu Sirazin texminen 30 km simalinda ona qarsi doyus duzulusune kecen Esref xanin qosunlari ile qarsilasdi Sefevi tufengcileri son dovrlerde defelerle efqan suvarileri ile qarsilasmisdi Tufengciler onlara qarsi bu doyuslerde xususi strategiya mueyyenlesdirmisdi Yene de hemin taktika ile efqan suvarileri meglub edildi Sefevi artilleriyasinin efqan suvarilerinin cergelerini dagitmasindan sonra nadir xanin emri ile Sefevi suvarileri efqanlari tamamile darmadagin etmek ucun hucuma kecdi Esraf xanin atli desteleri demek olar ki sonnucu neferine qeder doyusse de sonda meglub oldu Esref xan butun suvari destesini itirdi Esref xan oz canini qurtara bilmek ucun Isfahandan qacarken esir goturduyu Sefevi isahzadelerinden istifade etmek istese de sonda oz fikrini deyisdirdi ve Qendehara cata bilmek umidi ile muhasireni yarmaq qerarina geldi 500 e yaxin Efsar suvarisi fesa korpusu yaxinliginda efqan destelerine cata bildiler Qanli mubarizeden sonra efqanlar ozlerini caya atdilar onlar cayin o birine tayina kecmeye umid edirdiler lakin ekseriyyeti cayda boguldu Esref xanin olum sebebi hele de mubahiseli olaraq qalir Guman edilir ki o mehz cayda bogukmusdur Onun dusergesinde calisan mulki sesler ve Sefevi ordusuna esir dusmus efqan herbcilerin ekseriyyeti ya qul edildi ya da olduruldu Qerbi Iran yurusuQerbi Iranda yerlesen Kirmansah eyaleti Nadirin Osmanlilar uzerine birinci yurusu onun fatehlik qabiliyyetinin daha guclu ordu uzerinde subutu oldu Yurus neticesinde qazanilmis boyuk ugur sonradan Sah II Tehmasib teerfinden hece endirildi Tehmasib Nadirin yoxlugunda oz sexsi nufuzunu qaldirmaq ucun ordunun komandanligini oz uzerine goturdu ve meglub oldu Nadir qezebli formada yurusde oldugu Xorasandan geri dondu ve II Tehmasibi hakimiyyetden saldi ve onun korpe oglu Abbas Mirzeni III Sah Abbas adi ile taxta cixardi Osmanli isgali Osmanli imperiyasi Sefevi imperiyasinin qerbine 1720 ci illerde daxil olmusdu Bu dovrde Gilzay efqanlarindan olan I Mahmud Hotaki Sefevi dovletine qarsi usyan qaldirmisdi Gulnabad yaxinliginda gozlenilmeden qelebe qazanan efqanlar imperiyanin paytaxtini muhasireye aldilar 6 ay davam eden ve boyuk sefaletlerle musahide olunan muhasireden sonra seher efqanlar terefinden ele kecirildi Muhasire zamani seherin ehalisi arasindan xeyli sayda insan acliqdan ve xesteliklerden heyatlarini itirdiler Sefevilerin taxtdan salinmasinin yaratdigi xaos fonunda Osmanli imperiyasi ve Rusiya carligi herekete kecdiler Onlar Sefevi torpaqlarindan en azi bir hisseni ozlerine ilhaq etmeyi planlayirdilar Osmanli imperiyasi qerbi Irani ele kecirdi ve Qafqazi Rusiya ile oz arasinda bolusdurdu Paytaxtda cemlesen efqanlar saray cevrilisi etdiler ve Mahmud Hotakini daha bacariqli olaraq qebul edilen emisi oglu Esrefle deyisdirdiler Esref Osmanli yurusunu dayandirmaq ucun yuruse cixdi ve gozlenilmez olsa da bir nece qelebe qazandi lakin diplomatik uzlasma tapmaq mumkun oldu Esref ozunun Osmanli terefinden imperiyanin qanuni sahi kimi taninmasi qarsiliginda Osmanlinin yeni tutdugu erazileri Osmanli torpagi kimi qebul edeceyini bildirdi Nadirle Esref doyusmeye basladigi zamandan Osmanli imperiyasi bu munaqisede Esrefi destekledi Cunki Esref Osmanli imperiyasinin qerbi Iran ve Qafqazda ele kecirdiyi erazileri tanimisdi Osmanlilarin guclu desteyine baxmayaraq Esref Nadire qarsi cixdigi butun doyuslerde meglub oldu ve paytaxt Nadir terefinden azad edildi ve II Tehmasib nominal olaraq taxta eylesdirildi Osmanlilarin qorxdugu sey reallasmisdi Nadir indi de imperiyanin itirdiyi qerb torpaqlarini azad etmek ucun yuruse hazirlasirdi lakin Osmanlilar bu erazileri demek olar ki 10 il idi ki ele kecirmisdiler ve Nadirin yuruse qarsi yaxsi hazirlasmisdilar Nadirin Nahevende yurusu 1730 cu ilin 9 martinda Sefevi ordusu Siraza daxil oldu ve Novruz bayramini burada qeyd etdi Bayramdan sonra Nadir suretli formada Osmanli ordusu uzerine yuruse cixdi Cox suretli formada ordusunu Luristandan Nahavende salan Nadir xan Osmanli ordusunu qefil yaxaladi ve ilk toqqusmadan sonra Osmanli ordusu Hemedana dogru geri cekildi Ilk hucumun heyecannidan qurtulan Osmanli ordusu burada Nadirin hucumunu def etmek ucun yeniden qruplasmaga basladi Onlar Malayer vadisindeki doyusde Nadirin Hemedana olan hucumuna son qoyacaqlarini dusunurduler Malayer vadisi doyusu Malayer vadisi doyusunun herbi diaqrami Osmanli imperiyasi Sefevi ordusunun qarsisina evvel qarsilasdigi ordulardan tamamile ferqli ordu cixarmisdi Nadir efqan ve diger tayfalardan olan reqiblerinin ordusu hec vaxt muasir odlu silahlarla ve piyada qosun novleri ile desteklenmirdi Bele doyuslerden yegane istisna Murcexort doyusudur Nadir indi oz ordu qurulusuna benzer nizami qosun novu ile qarsi qarsiya idi Osmanlilar vadi boyunca axan caya paralel olaraq duzulmusdu Nadir ise oz ordusunu 3 hisseye bolmusdu ve ozu merkezdeki qosuna komandanliq edirdi Iki ordu bir birinin atis mesafesine daxil olduqdan sonra butun qosun xetti boyunca yaylim atesi acildi Toplardan ve tufenglerden acilan atesdn sonra doyus meydani tustuye burundu ve iki ordu bir birini gore bilmedi Bu zaman Nadir sag cinahini guclendirmeye ve boyuk risk aldi Nadir qefleten oz sag cinahina tustu dumaninin icinden dusmene hucum etmek emri verdi Osmanli ordusu bu hucumu tustuye gore gore bilmirdiler Qefleten hucum eden Sefevi ordusunu goren osmanlilar casqinliga ugradilar Hucum 3 4 saat davam etde ve osmanlilar oz sol cinahlarini qurtarmaq ucun ugursuz cehdler etdiler Osmanli sol cinahi tedricen cokdu Ordunun bayraqdarinin oldurulmesi doyusculerin hevseden dusmesine ve qacmaga baslamasina sebeb oldu Sefevi suvarileri qacan ordunu teqib etmeye basladi Nadirin qosunlari ucun Hemedana geden yol acilmis oldu Malayer vadisinden Hemedana acilan yol Simala dogru Hemedani 10 000 esir edilmis Sefevi doyuscusu ile birikde azad eden Nadir bunun ardinca Kirmansahi da osmanlilardan geri aldi Bununla da qerbi Iranin ekser bolgesinde osmanli hakimiyyetine son qoyuldu Yeni quvvelerle guclendirilmis ordusu ile Azerbaycana yurus eden Nadir avqustun 12 de komeye gonderilmis Osmanli ordusunu da meglub ederek seheri geri aldi Osmanli esirlerine qarsi merhemetli davranan Nadir pasalarin bir coxunu azad ederek sulh teklifi ile birlikde Istanbula gonderdi Ildirim suretli emeliyyat ile o imperiyanin qerb serhedlerini demek olar ki berpa etdi Tehmasibin yurusuTehmasibin yurusu Qafqazdaki Osmanli hakimiyyetine son qoymagi planlayirdi Bu yurus baslayan zaman Nadir Xorasana yurus etmisdi bundan istifade eden Tehmasib ordu arasindaki azalan nufuzunu berpa etmek ucun yuruse basladi lakin Qafqaz yurusu Sefevi ordusu sulalesi ve II Tehmasibin ozu ucun felaketle sonlandi Nadir Abdali efqanlarinin qaldirdigi usyana ve Xorasanni paytaxti Meshedi muhasireye almasindan sonra evvelceden planladigi Qafqaz yurusunu yarimciq saxlamis ve serqe yuruse getmisdi O 1731 ci ilin qisini imperiyanin simalinda orduya yeni doyusculer toplamaq ve onlara telim kecmekle mesgul olduqdan sonra imperiyanin serq serhedlerini tehlukesiz veziyyete getirmek ucun yuruse basladi Sefevi taxtina Nadir terefinden yenice oturdulan Tehmasib oz saray adamlari terefinden meydanlara qatilmaga inandirildi Aksvorti ve bir cox diger tarixciler iddia edir ki Tehmasibin bu yuruse cixmasinin esas sebebi onun bir cox ugurlar qazanan bas komandanina qisqancliq hissi beslemesi xususi rol oynamisdir Hemcinin ortada onu buna tesviq eden saray eyanlarinin rolunu da subut bir cox faktlar vardir Yurus ve Irevanin muhasiresi Bu zaman Istanbulda Patron Xelilin basciligi ile cevrilis olmusdu Qiyamcilar hakimiyyete I Mahmudu getirmisdiler Sultan I Mahmud yari venesiyali olan dovlet xadimini serq ordularinin komandani teyin etdi O Tehmasibe qarsi doyusmeli idi Qafqazda oz imperiyasinin hakimiyyetini berpa etmeye calisan Tehmasib oz ecdadlari kimi Gurcustanda Dagistanda Qerbi Azerbaycanda hokmranliq etmeyi planlayirdi O Irevan yaxinliginda 18 000 qosunla Osmanli ordusunu meglub etdi Hekimoglu xan Tehmasibin Irevani muhasireye almasina derhal reaksiya verdi O Tehmasibin ozunun maddi texniki teminat yollarini cenub istiqametinde qorumaq ucun hec bir tedbir gormediyini oyrendikden sonra bu yollari kesdi ve Tehmasibi Tebrize geri donmeye mecbur etdi Ehmed pasanin Kirmansah ve Hemedani ele kecirmek ucun qerbi Irana daxil olmasi xeberini esitdikden sonra Tehmasib cetin veziyyete dusdu Sefevi ve osmanli ordusu uz uze geldikce Ehmed pasa ve Tehmasib arasinda xeyli mektublasma oldu Sefevi ordusu esasen genc tecrubesiz doyusculerden toplanmisdi cunki tecrubeli doyusculer Nadirin komandanligi altinda serq yurusunde istirak edirdiler Hemcinin onun ordusu enenevi sag sol ve merkez qruplasmasi ile teskil edilmisdi Sefevi ordusunun tufengcileri bu doyusde tecrubesizlik etdiler Ordunun cinahlarinin oz reqiblerine ustun gelmesine baxmayaraq merkezde uduzdular ve yenicerilerin hucumlarina davam getire bilmediler Sefevilerin merkez qrupu geri cekildikden sonra Osmanli quvveleri oz cinahlarina komek etdiler Tebriz Hekimoglu xan terefinden tutuldu Ehmed pasa ise Hemedani ele kecirdi Tehmasib Qafqazda Osmanli suverenliyini taniyan sulh muqavilesini imzalamaga mecbur edildi Bu muqavileye gore Qafqaz Osmanliya verildi bunun qarsiliginda ise Osmanli imperiyasi Tebriz Hemedan ve Kirmansahi Sefevilere geri qaytardi Oz sulalesinin en alcaldici muqavilelerinden birini imzalayan Tehmasib telesik Isfahana qayitdi ve ozunun debdebeli eys isretli heyatini yasamaga davam etdi Sahin qerb serhedlerinde meglub oldugunu esiden Nadir ozunun serqdeki yurusunu yarimciq saxlayib qezebli formada paytaxta qayitdi Tehmasibin osmanlilara meglub olmasi Nadirin son dovrlerde qazandigi ugurlari risk altina salmasi Nadire Tehmasibi taxtdan salmaq ucun haqq qazandirdi Nadir 1732 ci ilde II Tehmasibi taxtdan saldi ve onun yerine kecmis sahin korpe oglu Abbas Mirzeni eylesdirdi Bununla da o butun imperiyani rahatliqla korpe sahin adindan idare etmeye basladi Cunki Nadir yeni sahin naibi elan edilmisdi Mesopotamiya yurusuOsmanli imperiyasinin xeritesi Tehmasibin ugursuz yurusunden sonra Nadirin evveller Osmanli ordusu uzerindeki qazandigi butun ugurlar hece endirildi ve Sefeviler alcaldici sulhu imzalamaga mecbur edildi Sulhe gore Qafqaz Osmanli dovletine verildi Bundan sonra Nadir Tehmasibi taxtdan saldi ve sulhu tanimadigini bildirdi O Osmanli imperiyasina Osmanli Iraqindan ve Mesopotomiyadan hucum etdi Simali Iraqa hucum Osmanliya hucum etmek ucun Iraqin secilmesi qeribe secim idi Cunki butun qerbi Iran Sefevi dovletine geri verilmisdi Qafqaz ise Osmanli imperiyasinda qalmisdi Aksvorti iddia edir ki Nadir Osmanli dovletine gozlenilmeyen movqeden zerbe vurmagi ve Bagdadi ele kecirerek Qafqazla deyisdirmeyi planladigini bildirir Bagdad ozu ozluyunde de cox yuksek qiymetlendirilirdi Gozlenilmeyen secime baxmayaraq bolgedeki Osmanli quvveleri Sefevi dovletinin hucumuna yaxsi hazirlasmisdilar Teeccube sebeb olmaq ucun Nadir mohkemlendirilmis serhed qalasi olan ve Qesri Sirin yaxinliginda yerlesen Zohab qalasi evezine daglardan yurus etmeye qerar verdi Dag yolu cetin kecilen ve qarli idi Bezi doyusculer heyatlarini itirdiler lakin Nadir 600 e qeder doyuscusunu asagi sala bildi ve gozlemeden Osmanli qarnizonuna hucum etdi Zohabdaki Osmanli qarnizonu neyin bas verdiyini tam basa dusmemis qacmaga basladi Nadir yeni qala tikilmesini emr etdi ve Hemedani terk eden esas imperiya ordusuna qosulmaq ucun cenuba yoneldi Meqsed Bagdadi ele kecirmek idi Decleni kecmek Diyale cayini adlayandan sonra Nadir qosunu uc desteye boldu Onlardan birine ozu rehberlik edirdi Destelere muxtelif istiqametlerden hereket emri verildi Bu desteler hereket etdikleri istiqametlerde hem kesfiyyat isleri aparmali hem de erzaq ehtiyati toplamali idiler Nadir ozu ise Kerkuk istiqametine hereket etdi Kerkuk etrafinda Tebriz hakiminin nayibi Lutfeli beyin rehberliyi altinda olan 6 minlik Azerbaycan qosunu ve 2 minlik Erdelan qosunu da Nadire birlesdi Nadir 7 minlik bir qosun destesini Kerkukun muhasiresine istiqametlendirdi Nadir ozu ise bir qeder de cenuba dogru hereket etdi Nadirin qenaeti bele idi ki Bagdada hereket etdiyi zaman Kerkukde yerlesen Osmanli qarnizonu arxadan onun yolunu kese biler ve ya arxadan gozlenilmez zerbe endire biler Bu ise Nadirin qosunu ucun arzuolunmaz idi Ona gore Nadir evvelce Kerkuku ele kecirmeyi qerarlasdirdi Bu menbede Kerkuk yaxinliginda Nadirin Osmanli destesi ile qarsilanmasi tesdiq olunur Nadirin emrine esasen Osmanli destesi ile doyuse ilkin olaraq onun qosununun terkibinde olan efqan destesi gonderildi Bu deste suretli ve guclu zerbe ile osmanlilari peren peren etdi Kerkukdeki Osmanli destesinin rehberi Sultan Murad destesinin agir veziyyetini gorub Kerkuk qalasina cekilmek mecburiyyetinde qaldi Bu doyusden sonra Nadir Kerkuk qalasinin etrafinda dayanmadi ve Behruz qalasina dogru hereket etdi Nadir bir qeder de ireliye hereket edib Bagdada daha yaxin ve daha elverisli mekanda duserge salmagi qerarlasdirdi Hemin duserge Bagdadin iki fersengliyinde olan Imam Kazimin meqberesinin yaxinligindaki tepe uzerinde salindi Nadir evvelce Babaxan Capusinin rehberliyi altinda olan avanqard desteni duserge ucun secdiyi menteqeye gonderdi Nadir qosunlarinin yeni dusergeye yerlesdirilmesi uc gun davam etdi Qosun butunlukle dusergeye toplanandan sonra Nadir yaxinliqda olan Imam Ebu Henifenin meqberesini de muhafize altina goturdu Qeyd etmek lazimdir ki Nadirin dusergesi hem de Decle cayinin kenarinda yerlesirdi Duserge salandan bir nece gun sonra Nadire melum oldu ki cayin o biri uzunde Qara Mustafa pasanin rehberliyi altinda Osmanli qosunlarinin etrafi ve konkret olaraq Nadir qosunlarinin yerdeyismeleri musahide altinda saxlansin Qara Mustafa pasanin toplarla quvvetlendirilmis destesinin cay kenarinda yerlesdirilmesi hem de Nadir qosunlarinin cayi adlamaq cehdlerinin qarsisini ala bilerdi Nadir bu xeberi alandan sonra emr etdi ki ustalari seristeli sexsleri bir yere toplasinlar ve onlar cay uzerinden korpu salinmasina baslasinlar Hemin korpuler vasitesile Nadir Kohne Bagdad erazisinde movqe tutmus Osmanli quvvelerine zerbe endirmeyi planlasdirirdi Bagdada yurusde istirak eden avstriyali alman muhendisi Decle cayi uzerinden kecidin qurulmasinda yaxindan istirak etdi Tarix e Cahanqosa ye Naderi ye gore Nadir serkerdelik tarixinde ilk defe tetbiq etdiyi muveqqeti kecidler vasitesile ilk gun 2500 nefer sonraki gun daha 1500 nefer o biri sahile adlada bildi amma ikinci gun korpu agirliga tab getirmeyib qirildi Ne qeder ki Nadirin qosunlari cayin o biri uzunde idi Bagdad valisi Ehmed pasa da ozunu o qeder rahat hiss edirdi amma Nadirin musahidesini de aparirdi Nadir cayi adlayan gunun seheri destesi ile Osmanli qosunlarinin qarovullarinin qarsisina cixmasi onlarda bir casqinliq yaratdi Bas vermis doyus zamani Osmanli qosunlarinin butun cehdlerine baxmayaraq Nadirin quvvelerinin iradesi qirilmadi Osmanli quvveleri geri cekilmek mecburiyyetinde qaldilar Nadir Osmanli qosunlarini teqib ederek Kohne Bagdadi ele kecirdi Oranin qarnizonu Nadire muqavimet gostermek istese de sonra bu muqavimetden el cekib Bagdad qalasina qacmali oldu Bununla Nadir Bagdad etrafinda Osmanli quvvelerine qarsi doyusde agir ve lazimli qelebesini elde etdi O Bagdad qalasina daha da yaxinlasib onu muhasireye aldi Bu doyus Bagdadin muhasireye alinmasini tamamladi Movcud olan melumatlara gore Nadir Bagdad etrafinda qurulmus mudafie sengerlerini ele kecirib Osmanli quvvelerini tamamile Bagdad qalasina sixisdirdi Nadirin quvveleri qala etrafinda su ile doldurulmus xendek boyunca movqe tutdular ve qalanin etraf alemle elaqelerini tamamile kesdiler Verilen melumatlara gore Nadir Decle cayinin her iki sahilinde Bagdad qalasi boyunca istehkam sistemi yaratdi Bu istehkam sistemine 2700 burc daxil idi Her burc de bir birinden tufeng atesi mesafesinde idi Bagdadin muhasiresi 1733 cu ilin ortalarina qeder uzandi Bu muddet erzinde seherde olan butun erzaq ehtiyatlari mesref edildi Hemin ilin iyul ayinda Ehmed pasa qalanin teslim edilmesi ile bagli Nadirin yanina numayende heyeti gonderdi Numayende heyeti Nadirle danisiqlar apardi ve Bagdadin bir ay erzinde tehvil verileceyini beyan etdi Guman olunur ki Ehmed pasa bununla vaxt qazanmaga ve ona yardim ucun elave quvve gonderileceyine umid edirdi Osmanli sarayi da muhasirenin davam etdiyi dovrde Bagdadin cetin veziyyete dusmesinden xeber tutdu ve Bagdada yardim ucun sedrezem olmus Topal Osman pasanin rehberliyi altinda boyuk qosun destesi gonderdi Menbelerde Topal Osman pasanin rehberliyi altinda olan qosunun 100 min ve 300 min olmasi haqqinda melumatlar movcuddur Tarixciler 100 minlik qosunun Bagdada gonderilmesi fikrine daha cox istinad edirler Menbelerde o da bildirilir ki Topal Osman pasanin rehberliyi altinda boyuk qosun destesinin herekete baslamasi xeberini Ehmed pasaya catdirmaq ucun caparlar gonderildi amma bu caparlar Nadir terefinden ele kecirildi ve o gonderilen mektubun mezmunu ile tanis olduqdan sonra uzerine boyuk qosun destesinin gelmesinden xeber tutdu Samara doyusu Kerkukun muhasiresi ucun 7 min neferlik qosun saxladiqdan sonra Nadir Bagdada dogru ireliledi Bagdadi muhasireye alan Nadir qarnizona komeye gelen Topal Osman pasani qarsilamaq ucun seherin muhasiresinden ayrildi lakin muhasireni davam etdirmek ucun qosundan bezi bolmeleri burada saxladi Bagdadda muhasirede qalan Osmanli qosununun yardima gelen Topal Osman pasa derhal ozunun ferqliliyini subut etdi Onun irelilemesinin dayandirilsa da arxadaki bolmelerinden uzaqlasdirilsa da geceye dogru o evvelki seraiti berpa ede bildi Nadir cox sayda suvarini Osmanlilarin sol cinahini cokdurmek ucun gonderse de bu plan osmanlilarin onun dusunduyunden cox topa sahib olmasina gore bas tutmadi Nadir texminen 50 000 neferlik ordusunu meydana cixarmaq ve osmanlilari dagitmaq qerarina geldi Hucumdan sonra osmanli ordusunun merkez bolmeleri oz dusergelerinin kenarlarina qeder geri cekilmeye mecbur oldu Onlarin bezi cadirlari ve silahlari Sefevi ordusunun eline kecdi Bu zaman 2 min neferlik destenin Osmanli ordusuna hucumu veziyyeti osmanlilarin eleyhine deyisdi lakin Topal Osman pasa ehtiyatda saxladigi 20 000 neferlik bolmeleri doyuse celb ederek veziyyeti yeniden oz xeyrine formalasdirdi Hetta onlar itirdikleri silahlarinin bezilerini de geri aldilar Doyus gunortaya qeder tereflerin torpaq qazanmasi ve ardiyca da hemin torpagi itirmesiyle davam etdi Topal Osman pasa Osmanli ordusunun cemlesme yerini yaxsi secmisdi Decle cayi ordunun cemlesme bolgesinin arxasindan axirdi ve ordunu su ile temin edirdi Sefevi ordusunda ise veziyyet ferqli idi Vaxt kecdikce Sefevi ordusu Mesopotamiya istisinde suya daha cox ehtiyac duyurdu Bu zaman daha bir talesizlik bas verir Suretle cenuba dogru esmeye baslayan kulek Sefevi ordusu doyusculerinin uzune ve gozune qum cirpmaga baslayir Ardiyca ereb tayfalarindan olan doyusculerin qacmaga baslamasi demek olar ki doyusun taleyini mueyyen edir Veziyyet o qeder pislesir ki onu hetta Nadir bele duzelde bilmir 12 000 Abdali suvarisi bele yenicerileri meglub ede bilmedi Qosunun dagildigini goren Nadir ozu sexsen doyusmeye basladi ve doyusculerini daha qetiyyetle vurusmaga cagirdi Bir Osmanli suvarisini ooldurmeye bacaran Nadir daha sonra atindan yixildi Nadirin olduyu barede sayieler yayilmaga basladi Onsuzda boyuk tezyiq altinda olan ordu bu xeberden sonra daha da ruhdan dusdu 9 saatliq doyusden sonra Sefevi ordusu cenuba dogru geri cekildi ve liderlerinin cehdlerine baxmayaraq yeniden toplana bilmediler Nadir herb karyerasi erzinde birince ve axirinci defe meglub oldu Iki gorkemli serkerdenin ordusu meydanda qeddarcasina savasmisdi lakin gunun sonunda Topal pasa doyusden ustun teref kimi ayrilmisdi Kerkuk doyusu Esas meqale Kerkuk doyusu Samara doyusundeki meglubiyyet Nadir xana baha basa gelmisdi Onun ordusunun sayi 30 mine qeder azalmis doyus levazimatlarinin erzaq xeyli azalmis Bagdada geden yolunun onu kesilmisdi Bir cox tecrubeli doyucmunun heyatini itirmesi en boyuk problemlerden biri idi Ortada olan problemlerden biri de o idi ki bu vaxta qeder meglubedilmez olan Nadir xani doyusculeri bu meglubiyyetle doyus ehval ruhiyyelerini itirmisdiler Nadir xanin veziyyeti oz yerine deyisdirmek ucun gorduyu ilk is ordusunun ehval ruhiyyesini qaldirmaq oldu Gorunmemis suretle oz ordusunu berpa etmeyi bacaran Nadir xan yeni doyuse artiq hazir idi 1 Sefevi piyada qosunu Osmanli ordusuna hucum edir ve her iki teref bir birine ates acir 2 Nadir xan Hacibey xani 15 000 neferlik qosunla Osmanli ordusunun sol cinahi uzerine gonderir 3 Nadir bir diger 15 000 neferlik qosunla Osmanli ordusunun sag cinahini da ehateleyir Bununla da ordunun muhasireye alinmasi tamamlanir Nadirin kesfiyyatcilari onu Ag Derbend vadisi boyunca yaxinlasan 12 000 neferlik ordu barede xeberdar etdiler Topal pasa bu ordu bolmesini esas ordunun qarsisinda onu muhafize etmek ucun Memis pasanin rehberliyi ile gondermisdi Nadir xan Memis pasani teleye salmaq ucun Hacibey xanin rehberliyi ile avanqard qosun gonderdi Hacibey xani uzaqdan teqib eden Memis pasa Nadirin pusquda gozleyen ordusuna teref cekildi ve neticede her iki terefden 15 000 neferlik ordu bolmeleri Osmanli qosununa hucum etdiler Nadir xan bu toqqusmada asanliqla qelebe qazandi Topas pasaya Nadirin ordusunu yonlendirdiyini deyen ve teqib ucun daha cox qosun isteyen Memis pasa bu toqqusmadan sonra oluler arasinda idi Memis pasanin izlediyi marsrut Topal pasanin rehberliyi altindaki esas quvvelerden 5 km aralida idi Nadir xan onu meglub etdikden sonra boyuk suretle Topal pasanin uzerine hucuma kecdi Topal pasa bundan duyux dusdu ve oz doyusculerine derhal hazir veziyyete gelmek emri verdi Nadir xan ordusu aradaki mesafeni azaltdigi zaman piyada qosununa yenicerilerin uzerine hucum etmek emri verdi Yuksek seviyyede atisma basladi ve Osmanli Sefevi qosunlari 2 saat boyunca bir birlerini atese tutdular Sefevi ordusunun elit tufengci destesi olan cezayirciler 2 saatliq atismadan sonra birbasa yenicerilerin uzerine hucum etdiler Mukemmel zamanlama ile Nadir xan ozunun suvarilerinin 2 destesini de hucuma gonderdi Her birinde 15 000 neferlik doyuscu ile Hacibey xan sol cinah Nadir xan ise sag cinaha komandanliq edirdi Nadir xan boyuk strateji zeka gostererek manevralari sayesinde Osmanli qosununun duzulus xettini ikili muhasireye aldi Nadir xanin son emrlerinden sonra artiq Osmanli ordusu on terefden qilincla hucum eden cezayirciler he cinahlardan hucum eden suvariler terefinden sixisdirilirdi Veziyyet bele oldugu zaman Topal pasa ozunun sehvini ve ozunun son doyusu oldugunu basa dusdu ve son doyusunde doyusculerine qosulmasi ucun at hazirlanmasini emr etdi Boyuk herbi strateq Topal pasa yaxin muddetde Samarada meglub etdiyi genc turk terefinden meglub edilirdi lakin Topal pasa meydandan qacib heyatini xilas etmek yerine doyusculeri ile birge olmeyi secdi Yasli general atinin uzerinde olarken tufengle iki defe vuruldu ve oldu Sefevi suvarisi Allahyar bey Gerayli Nadir xana hediyye etmek ucun onun basini kesdi Doyus 20 000 Osmanli doyuscusu olduruldu butun artilleriya Nadir xanin eline kecdi ve Osmanli ordusu sursatinin boyuk hissesini itirdi Samaradaki agir meglubiyyetin qisasi belece alinmis oldu Nadir onu birinci ve axirinci defe meglub etmis sexse hormet elameti olaraq basi ile bedenini bir yerde defn olunmasi ucun Bagdad seherine gonderdi lakin Topal Osman pasanin mezari hal hazirda Kerkukdeki Imam Qasim mescidinde yerlesir Nadir xan bu yurusu basladan zaman Bagdadi ele kecirmeyi ve sonra Qafqaza yeni yurus teskil etmeyi planlayirdi Topal pasanin meglubiyyeti ve olumunden sonra ehmed pasa erazi deyisikliyi olmaqla sulh danisiqlarina basladi lakin bu danisiqlar hec vaxt Istanbul terefinden ratifikasiya edilmedi Kerkuk doyusunun vahimeli xeberleri Tebrize catdigi zaman Osmanli qosunu Tebrizi bosaltdi Nadir xana gelen yeni hesabatlara gore imperiyanin cenubundaki Mehemmed xan usyani gunu gunden boyumekde idi ve onu gormezden gelmek tehlukeli ola bilerdi Bu usyan Nadir xani esas meqsedi olan Bagdadi ele kecirmekden mehrum etdi Nadir xan usyani yatirmaq ve zeifleyen ordusuna yeni quvveler toplamaq ucun geriye dondu Topal pasa sonda Kerkukde Ag Derbendde meglub oldurulse de Samara doyusunde Nadiri meglub etmekle Bagdad seherini Sefevi hakimiyetine kecmesine mane oldu Nadir xan Kerkuk doyusunde qazandigi qelebeden tam formada faydalana bilmedi ve usyani yatirmaq ucun imperiyasina geri dondu Tarixciler dusunur ki Topal Osman pasa meglub olsaydi Bagdad Sefevi dovletinin eline kececek ve uzun muddet de ona tabe olacaqdi Efqan usyaniEsas meqale Nadirin Efqanistan yurusleriZulfiqar xanin usyani Sefevi imperiyasi ozunun qerbde itirdikleri torpaqlari geri qazanmaqla mesgul iken Qendeharli Huseyn Sultan Herat Abdalilerini oz etrafinda birlesdire bildi O Abdalilerden istifade ederek imperiyanin esas ordularinin minlerle kilometr qerbde Osmanlilarla muharibe aparmasindan yararlanib oz suzerenine qarsi usyan qaldirdi Heratin hakimi olan ve 1729 cu ildeki Herat yurusunden sonra Nadir terefinden bu vezifeye teyin olunan Allahyar xan Nadir xana sadiq qaldi lakin onun esas komekcisi Zulfiqar xan Qendehardan gelen telqinlerden ve deskekden sonra fikrini deyisdi Meshedin muhasiresi Allahyar xan Heratdan qacmaga mecbur oldu ve Nadirin qardasi Ibrahim xana sigindi Abdaliler Xorasanin paytaxti Meshede dogru yuruse basladilar Bu yurus zamani efqanlar Ibrahim xanin basciliq elediyi imperiya ordusunu meglub etdiler Ibrahim xan Meshedin qala divarlarina siginmaga mecbur oldu ve seherin muhasiresi basladi Seheri almaq ucun efqanlarin sansi bir o qeder de yuksek deyildi Cunki onlar azsayli top quvvesine malik idiler Xorasandaki veziyyetden xeber tutan Nadir tecili herekete kecdi Avqustun 16 da Tebrizi geride qoyan Nadir 2 250 kilometr mesafeni Iran yaylasi boyunca boyuk suretle kecdi ve Meshede catdi Onun gelisini gozlemeyen Abdaliler tez bir zamanda geri cekilmeye mecbur oldular Heratin muhasiresi Huseyn Hotakinin Nadirin Qendehara yaxinlasmasi ile narahatligi daha da artirdi Buna gore o Nadirle danisiqlara baslamaq istedi ve ilk addim kimi esir saxladigi Sefevi sahzadelerini Nadirin yanina gonderdi lakin Huseyn oz muttefiqi Zulfiqar xana olan yardimini ne dayandirdi ne de azaltdi Fakt odur ki o Mehemmed xan Seydalin rehberliyi altinda bir nece minlik Gilzay ordusunu Qendehardan Zulfiqar xana yardima gondermisdi Nadirin ordusu 1731 ci ilin aprel ayinda Heratin bir nece kilometrliyinde yerlesen Noqres bolgesine catdilar Ordu Heratin etrafindaki qalalari ve istehkamlari ele kecirdi bu gecelerin birinde Nadir ve 8 tufengci etrafi qalalarin birince Mehemmed xan Seydalin qefil hucumu neticesinde muhasireye dusdu lakin Nadirin bexti getirdi Gozlenilmeden peyde olan tufengciler qalani muhasireye akan efqan suvarilerini qovmagi bacardi Bir nece gun sonra Sefevi ordusu Harrirud korpusu uzerinden kecerken efqanlarin eks hucumuna meruz qaldilar lakin sefeviler bu hucumu def etdiler ve efqanlari qala divarlari arxasina geri cekilmeye mecbur etdiler Gecelerin birince Nadir oz cadirinda istirahet ederken Heratin qala divarlarindan rastgele atilan top atesi neticesinde top mermisi duz Nadirin cadirinin ustune dusdu Mermi istirahet eden Nadirin carpayisinin yanina dusse de partlamadi Nadirin ordusu bunu ilahi isare kimi qiymetlendirdiler Son toqqusma seherin kenarinda bas verdi Zulfiqar xan ve Seydal xan Nadirin qosunlarina birge hucum etmek barede raziliga geldiler lakin hucum bas tutmadi ve doyus meydanina suvari qosun bolmeleri ile birge daxil olan Nadir onlari meglub etdi Meglubiyyet Seydal xanin ayrilmasina sebeb oldu Bunu goren seherin mudafiecileri de teslim olmaq ucun danisiqlara balamagi xahis etdiler Allahyar xanin xeyaneti Razilasma imzalandiqdan sonra Allahyar xan Herat hakimliyine geri dondu Zulfiqar xan ise Faraha surgun edildi Nadir seheri herbi olaraq ele kecirmedi ve daxil olmadi Bunu etmekle Nadirin sehve yol verdiyi de sonradan gorundu Bir daha usyan qalxdi ve isteksiz olsa da Allahyar xan ona olunan tezyiqlerden sonra usyana qosulmaga mecbur oldu Usyan yatirildiqdan sonra Allahyar xan da surgun edildi Seherin muhasiresi ve sulh numayendelerinin danisiqlari davam edirdi Danisiqlar uzun muddet davam etdi ve sonda gelinen raziliga esasen Zulfiqar xan ve onun qardasina Heratdan Qendehara getmeye icaze verildi Teeccublu olsa da Nadirin qosunlari seheri yagmalamadi Nadir xanin qardasi Ibrahim xan Farahi ele kecirdi ve Nadirin adeten usyanci tayfalara etdiyi koc siyasetini tedbiq etdi ve diger tayfalari sakitlesdirdi Regiondaki doyusculerin coxunu ise oz qosununa daxil etdi Qafqazin fethiBir ressamin Qafqazdaki Osmanli Sefevi serhedini tesvir eden resmi Efqanistandaki usyanlarin yatirilmasi Nadire Qafqazda yeni herbi emeliyyatlar kecirmesine imkan yaradirdi Nadirin meqsedi Qafqazi da Osmanli isgalindan azad etmek ve yeniden Sefevi dovletine birlesdirmek idi Kecmis Sefevi imperiyasi torpaqlarindan birce Qafqaz Osmanli imperiyasinin tabeliyinde qalmisdi Strateji kontekst Qafqaz Osmanli hakimiyyetine 1722 ci ilde Sefevi dovletinin cokmesi ile girmisdi Nadirin Qafqaz yurusu zamani esas hedefi Qafqazi tabe etmek idi Sirvan xanligini paytaxtinin 1734 cu ilin avqustunda ele kecirilmesi tabe edildi Nadir buradan qerbe dogru hereket ederek Genceni muhasireye aldi Gence qarnizonu 14 000 doyuscuden ibaret idi ve sona qeder mubarize aparmaq fikrinde idiler Tehmasib xan Celair komeye gelen Krim tatarlarinin qosunlarinin yolunu daglarda kesdi ve onlari simala sixisdirdi Nadir ise Genceye qerbden gelen maddi texniki teminat yollarini kesdi Nadirin ordusunun oxatani Simala dogru daglarda mubarize aparmaq qisin da yaxinlasmasina gore xeyli tehlukeli idi Belelikle Nadir qerbe dogru cekilmek ve Genceni muhasirede saglamaq qerarina geldi Gencenin Osmanli mudafiecileri ise mudafie ucun yaxsi hazirlasmisdilar Nadirin ordusu ise sheer qalalarina qarsi doyusde bir o qeder de yaxsi deyildiler Ordu sehra doyuslerinde cox bacariqli olsa da seher burclerini dagida bilecek toplardan yoxsun idi adiri Rusiya numayendesi Qolitsin de musayiet edirdi Genceni uzun muddet muhasirede saxlayan Nadir hec cur ugur qazana bilmirdi Seheri guclu istehkam qurgularina sahibidi ve seherdeki Osmanli qarnizonu uzun muddet muhasireye tab getire bilecek erzaq ehtiyatina ve artilleriya texnikasina sahib idi Sehere edilen hucumlar neticesiz qalirdi Nadir hetta Gence cayinin axin istiqametini deyisdirerek qala divarlarina yonlendirmesi de netice vermedi Nadirin qalani teslim etmeleri ucun mudafiecilere gonderdiyi mektub da netice vermedi Nadir Osmanli qarnizonuna seheri teslim edecekleri halda canlarinin bagislanacagi ve sag salamat evlerine getmeleri ucun serait yaradilacagini bildirirdi Osmanli qarnizonu ise bunu redd etdi ve yalniz sultanin emri olacagi halda seheri bosaldacaqlarini bildirdiler Gence qalasinin muhasirede oldugu zaman Nadirin Rusiya ile cox yaxsi munasibetleri var idi 1934 cu ilin dekabr ayinin sonunda Nadirin dusergesinde olan knyaz Qolitsin Rusiya sarayinin Baki ve Derbendi Nadire tehvil vermek baresindeki qeti qerarini aciqladi Nadir bu xeberi sevincle qarsiladi Rusiya adlari cekilem seherlerin geri qaytarilmasini mueyyen sertler cercivesinde heyata kecirmek isteyirdi Bu sert Baki ve Derbendin geri alinmasindan sonra basqa bir olkeye xususile de Osmanli dovletine verilmemesi ohdeliyi idi Rusiya Gence qalasinin muhasiresinin de tezlikle basa catdirilmasini isteyirdi Gencenin alinmasi ve Osmanli quvvelerinin buradan qerbe dogru cixisdirilmasi Rusiyanin maraqlarina cavab verirdi Rusiya sarayi emin idi ki Gencenin ardinca Irevan Naxcivan ve Tiflis de Osmanli quvvelerinden temizlenecekdir Ona gore Rusiya Nadire mumkun yardimi da etmeye calisirdi 1735 ci ilin noyabrinda Bakida olan general Levasov terefinden Nadirin dusergesine bir istehkamci zabit yerli paltar geymis 4 nefer topcu ve bir nece agir top gonderildi lakin bunlar da qalani almaq ucun kifayet olmadi Qaladaki Osmanli qarnizonunun bu seviyyede muqavimet gostermesinin sebeblerinden biri de Osmanli komadani Abdulla pasa Koprulunun Qarsda olmasi idi Abdulla pasa boyuk quvve ile Qarsda duserge salmisdi ve bilinmeyen sebeblere gore Genceye dogru hereket etmirdi Gencedeki Osmanli qosunu ise yaxin muddetde onun komeye geleceyine inanirdilar Abdulla pasa 1735 ci ilin evvellerinde yuruse baslamisdi Onun yuruse baslamasi xeberi Rusiya sarayinda tesvise sebeb olmusdu Buna gore de Rusiya Rest muqavilesinin ziddine olaraq osmanli qosunu Qafqazdan cixarilmamais da Baki ve Derbendi Sefevi dovletine vere biieceklerini bildirdiler ve 1735 ci ilin mart ayinda Rusiya ile Sefevi dovleti arasinda Gence muqavilesi imzalandi Abdulla pasanin doyuse girmemesi ise Gence qalasinin muhasiresini uzadirdi Bu muhasirenin uzanmasi ne Nadiri ne de ki Gencedeki Osmanli qarnizonunu qane edirdi Bu sebebden onlar oz numayendelerini Nadirin yanina gonderdiler Onlar Nadire qalanni muhasiresini dayandirinb Abdulla pasanin uzerine getmeyini teklif edirdiler Eger Nadir qalib gelerdise qala bosaldilacaqdi Abdulla pasa qalib gelse ise qala Osmanli qarnizonunda qalacaqdi Nadir teklifi fikirlesdikden sonra qebul etdi ve qerbe Abdulla pasanin uzerine yuruse basladi Muradtepe doyusu Esas meqale Muradtepe doyusu Abdulla pasa ile doyus helledici ehemiyyete sahib idi ve ona gore de Nadir Gence qalasinin muhasiresini dayandirmagi lazim bildi Abdulla pasa uzerinde qelebe elde edildiyi halda tek Gencede deyil Cenubi Qafqazdaki diger osmanli qarnizonlarinin da geri cekilmekden basqa caresi qalmayacaqdi amma Abdulla pasanin Qars qalasini terk etmemesi Nadir ucun anlasilmaz olaraq qalirdi Osmanli qosunlarinin oradan cixmayacagi teqdirde yeniden qala muhasiresine el atilmasi ise Nadir ucun arzuolunmaz idi Abdulla pasani doyuse sovq etmek ve qaladan cixarmaq ucun Nadir bir suvari alayini Qarsa teref gonderdi Hemin alay qala etrafindaki yasayis menteqelerini qaret etmeli ve bununla da Abdulla pasanin diqqetini ozune celb etmeli idi amma Nadirin bu gedisi netice vermedi 1735 ci ilin ma ayinda Nadir qosunu ile Genceden Qarsa dogru herekete basladi Gence qalasinin muhasiresinin davam etdirilmesi ucun bir desteni orada saxladi Hemin desteye Babaxan rehberlik edirdi Deste 12 min neferden ibaret idi Bir deste de Sirvana gonderildi Bu deste Sirvani lezgilerin hucumundan qorumali idi Nadir ise esas quvvelerle Qarsa dogru irelilemeye basladi Abdulla pasanin ve elece de Nadirin qarsi qarsiya gelen qosununun sayi barede muxtelif reqemler movcuddur Alem Ara ye Naderi de Osmanli qosunlarinin sayi 300 min nefer Tarix e Cahanqosa ye Naderi de 20 min nefer tarixi edebiyyatda ise 80 min nefer gosterilir Nadirin qosunlarinin sayi ise Osmanli qosunundan en azi iki defe az oldugu guman edilir Doyusun taktiki sxemi Kicik toqqusmalar xaric hec bir iri caoli toqqusma bas vermedi Nadirin cehdlerine baxmayaraq Abdulla pasa qaladan cixib helledici doyuse girmedi Nadir qerara geldi ki Qarsdan cekilerek Irevan qalasini muhasireye alsin O guman edirdi ki bele olacagi halda Abdulla pasa onu teqib edecekdir Alem Ara ye Naderi ye gore ise Nadir Qars etraflarinda erzaq tapmaqda cetinlik cekmis ve Irevana getmeye mecbur olmusdur Bu cekilme Abdulla pasa terefinden zeiflik elameti kimi qiymetlendirildi ve o Nadiri teqib etmeye basladi Abdullanin serkerdelerinden olan ve Qars etrafindaki toqqusmalarda Nadire qarsi doyusmus Teymur pasa Nadir in ordusunu arxadan qorumaqla vezifelendirilmis Xaneli xan Kukela ve Eliqulu xan Efsar terefinden pusquya dusuruldu ve darmadagin edildi Teymur pasa canini Qars qacmaqla xilas ede bildi Teymur pasanin meglubiyyetinden sonra Abdulla pasa butun orduya yurus hazirligi emri verdi Nadir Goyce golu etrafinda duserge salmisdi ve Abdulla paasnin onu teqib etmesi barede xeber de ele orada ona catdirildi 1735 ci ilin iyun ayinin 18 de Irevan etrafina yetisen terefler bir birinden iki ferseng mesafede movqe tutmusdular Abdulla pasaya melumat verildi ki Nadir xanin ordusu cemi 14 min neferden ibaretdir O asanliqla qelebe qazanacagini ve hetta Nadiri esir tuta bileceyini dusunurdu Onun emri ile Zengi cayi uzerindeki kecid toplarla qapadildi Aciq meydanda doyusun aparilmasi ucun Nadir oz quvvelerini laziminca qruplasdirdi Qosunlarin sag cinahini o tapsirdi Bu cinahda Efsar Merv ve Qacar doyusculeri doyusmeli idi Sol cinaha ise rehberlik edirdi Xaneli xan ve Mehemmed bey Qirxli tabeliyinde olan min neferlik deste ile doyus meydanina atilaraq arani qizisdirmali idiler Abdulla pasa artilleriyadan genis olcude istifade etmek isteyirdi Buna gore de toplari iki desteye boldu ve hemin toplar Osmanli ordusunun hucumunu muraciet etmeli idi Doyusun evvelinde Nadirin serkerdesi Yarbey xanin rehberliyi altinda olan topcular Osmanlilara guclu zerbeler vurmusdu Seher acilan kimi Nadir 6 min neferlik cezayirci destesini ireli cixardi bu destenin ardinca qumsal yuksekliklerde movqe tutmus olan serkerdeler tabeliklerinde olan qosun destesi ile doyus meydanina dogru irelilediler Nadir ozu de doyuslerde istirak edirdi Osmanli hucumu def edildi ve onlar geri cekildi Bu hucumun ardiyca Teymur ve Ekber pasalarin rehberlik etdiyi yeni Osmanli hucumu reallasdi Nadirin qosunu inadla muqavimet gosterse de Osmanli qosunu daim yeni quvvelerle temin edilirdi Nadir yavas yavas geri cekilme emri verdi ve bu Osmanli komandanligi terefinden doyus meydanindan qacma kimi qiymetlendirildi Nadiri izleyen osmanli ordusu mueyyen yere catdiqdan sonra Nadirin emri ile gizledilmis artilleriya qurgularindan guclu atese meruz qaldilar Osmanli ordusunun cinahlari guclu itkiye meruz qaldi Nadirin ozu cezayirciler destesi ile Osmanli seresgerinin yuksekliklerin birinin uzerinde yerlesdirdiyi toplarin uzerine hucum cekdi bir desteni ise sol terefde yerlesdirilmis artilleriya movqeleri uzerine gonderdi Nadir yukseklikde qurulmus Osmanli toplarinin hamisini ele kecirdi ve bununla oz quvvelerine qarsi terefden yaradilmis artilleriya tehlukesini qismen neytrallasdirdi Teleye salinmis Osmanli ordusu casqinliq icinde qacmaga basladi Abdulla pasa qacmaga calisarken atindan yixildi ve qaracurlu tayfasindan Rustem adli doyuscu onun basini keserek Nadir xana verdi Alem Ara ye Naderi de Abdulla pasanin qaracurlu Agabey terefinden oldurulduyu bildirilir Bele ki Osmanli xususi destesi arasinda bir neferin bahali geyimi onun diqqetini celb edir ve o hemin sexsi oldurub basini kesir Kesdiyi basi Nadirin yanina getirerken esir Osmanli esgerleri meyidin kime mexsus oldugunu deyirler Nadir Abdulla pasanin meyidini hormetle Qarsa defn olunmaga yola salir Texminen 5 saat davam eden emeliyyat neticesinde xeyli sayda Osmanli serkerdesi qetle yetirilir Qetle yetirilenler arasinda Osmanli sultaninin kurekeni ve Diyarbekir valisi S da var idi Nadir onnu da meyidini hormetle defn olunmaq ucun Irevan qalasina gonderir Hindistanin fethiNadir sah 1736 ci ilde Mugan qurultayinda ozunu sah elan etdi ve Efsarlar sulalesinin esasini qoydu Bundan sonra 55 minlik guclu qosunla Hindistana yurus eden Nadir 1739 cu ilin mart ayind a Dehliy daxil oldu O Boyuk Mogol imperiyasinin ordusunu Karnal doyusunde asanliqla meglub etdi ve bu doyusun neticesinde mogol paytaxtina daxil oldu Uzaq Serqde mogollar uzerinde qazanilmis qelebeden sonra nadir Irana geri dondu Onun budefeki hedefi Osmanli ile yeni muharibeye baslamaq hemcinin de Merkezi Asiyaya ve Simali Qafqaza yurusler etmek idi 1738 ci ilde Nadirin qosunlari Hotakilerin sonuncu istinadgahi olan Qendehari ele kecirdi Nadir buradan yurusunu davam etdirerek Hinduqus daglarini asib simali Hindistana daxil oldu Onun meqsedi Mogol imperiyasini meglub etmek idi Sultan Ovrengzibin Alemgir olumunden kecen 30 il erzinde mogollar yalniz feodal muharibeleri ile mesgul olmusdular Muselman zadeganlar merkezi hakimiyyetden ayrilib musteqil olmaq isteyerken hindu maratxlarin dovleti olan Maratx imperiyasi mogollarin merkezi ve simali Hindistandaki bir cox mulklerini ele kecirmisdiler Mehemmed sahin da imperiyanin suqutunu dayandira bilmeyeceyi aciq askar ortada idi Merkezi divan korrupsiya ve zeiflik yuvasina cevrilmisdi halbuki Dehli hele de cox yuksek rifaha ve zenginliklere malik idi Nadir olkenin var dovletine heyran qalmisdi Xeyber kecidi doyusu Esas meqale Xeyber kecidi doyusuXeyber kecidinin gunumuzdeki gorunusu L Lokkartin hesablamalarina gore Nadir sah qosunu ile Celalabaddan 1738 ci il noyabrin 18 de herekete basladi Gunde bes ferseng yol qet eden sutunlar yol boyu ciddi bir hadise ile qarsilasmadan Barikab adlanan menteqeye dogru uz tutdular Bir nece gunden sonra butun qosun her hansi ciddi bir hadise ile rastlasmadan Barikaba yetisdi Hele Dekkeye catmazdan evvel Nadir sah Xeyber kecidi etrafinda dusmen quvvelerin cemlesmesi haqqinda melumat almisdi Dekkede duserge salandan sonra ise ve Xeybere aparan yollarin daha genis kesfiyyatinin aparilmasi ucun Nadir sah muvafiq gosteris verdi Bu kecid hundur dag yuksekliklerinden kecirdi Onun dar olmasi qosunlarin kecidini mehdudlasdirmaqla yanasi yukseklikde yerlesdirilmis silahli deste coxsayli qosunun hereketi ucun tehluke ola bilerdi Doyusun yaxsi teskil edileceyi halda Xeyber kecidi Nadir sahin qosunlarinin hereketini dayandirmaq ucun cox elverisli bir yer idi Nadir sah qarsisinda ilk meglubiyyet acisini yasamis olan Kabul Pisaver hakimi Nasir xan da Xeyber kecidinin bu imkanlarindan yararlanmaq qerarina geldi Nadir sahin kesfiyyatinin getirdiyi melumatdan aydin oldu ki dogrudan da Nasir xan Xeyber kecidinde ve bu kecide aparan yol boyunca coxlu sayda qosun yerlesdirmisdir Nasir xan Nadir sahdan oz qisasini almaq ucun etraf hakimlere mektub gonderdi onlari qosunlari ile birge komeye cagirdi Nadir sahin yetismesi erefesinde o 20 minlik doyusgen bir deste toplaya bildi ve bu desteni Xeyber kecidi uzerinde yerlesdirdi Coxlari Nasir xana meslehet bildi ki muqavimet gostermek fikrinden dasinsin Xususen hec Hindistan sahinin da itaet altina getire bilmediyi Katur tayfasinin Nadir sah terefinden darmadagin edilmesi coxlarinda qorxu ve vahime yaratmisdi amma Nasir xan ona verilen meslehetleri qebul etmedi Kesfiyyatin verdiyi melumatdan aydin oldu ki Xeyber kecidinden adlamaq Nadir sah ucun ele de asan olmayacaqdir Yol Xeybere yaxinlasdiqca hem daralir ve hem de tehlukeliliyi artirdi Bele olanda Nadir sah gosteris verdi ki etraf yasayis menteqelerinde yasayan adamlardan bir necesini tutub onun yanina getirsinler O yerli adamlarin dindirilmesi vasitesile daglardan kecen basqa yollarin movcudlugundan xeber tutmaq isteyirdi Nadir sahin emri yerine yetirildi ve onun yanina getirilen adamlarin dindirilmesi zamani dogrudan da melum oldu ki Nasir xanin nezaretinden kenarda olan bele bir yol movcuddur Ser Cube adlanan hemin yol ile irelilemek Nadir saha qismet olardisa onda Nasir xan quvvelerinin arxasina kecmek bele mumkun ola bilerdi Hemin kecid serq ve cenub serqde idi ve oradan qosun destesinin kecmesi ucun en adi bir serait yox idi Ona gore Nasir xan da hemin kecide gore ele bir narahatliq kecirmirdi Buna baxmayaraq Nadir sah bu marsrutla hereket etmeyi ve Nasir xani qefil yaxalamagi qerara aldi Nadirin Xeyber kecidi doyusu zamani 80 kilomentrlik inanilmaz cinah yurusunu eks etdiren sekil Herekete baslamazdan evvel Nadir sah oglu tapsirdi ki her gun Xeyber kecidine dogru irelilemek niyyetini numayis etdirsin hetta Nasir xanin qosun desteleri ile kicik toqqusmalara girmekden bele cekinmesin Bununla Nasir xan Nadir sahin diger kecidden istifade etmek planindan xeber tutmasin ve butun diqqeti Xeyber istiqametinde cemlesdirilsin Nadir sahdan elave gosteris alana kimi Nesrulla Mirze Nasir xanin diqqetini ozune celb etmekle mesgul olmali idi Alem Ara ye Naderi ye gore Nadir sah 14 min neferlik suvari destesi ile bir gun bir gece erzinde Ser Cube kecidini adlaya bildi Nasir xan Xeyberde dayanmaqla Nadir sah qosunlarinin butunlukde orada cem oldugundan xatircem idi Ona gore de Nadir sah Ser Cube kecidini adlayan gecesi Nasir xan arxayinliqla istirahet edirdi Qarovullar xeber verende ki Nadir sah Xeyber kecidinin arxasindan yaxinlasmaqdadir Nasir xan gozlerine inana bilmedi Derhal destesine doyuse hazir olmaq emri verdi amma Hacixan bey Efsarin destesi o qeder yaxin idi ki Nasir xan oz destesi ile mudafie teskil etmeye bele imkan tapmadi Nadir sah qosununu dord desteye boldu ve ozu de onlarin biri ile doyuse girdi Nasir xanin quvveleri gozlerini acmaga macal tapmayib yalniz qacmaq baresinde dusunduler Nasir xanin etrafinda olan destenin qacib dagilmasi Xeyber kecidinde movqe tutmus hind quvvelerini cetin veziyyete saldi Bu deste uzun muddet Nasir xanin destesinin qacib dagilmasindan xebersiz qaldi Ona gore de onlar ozlerini tehlukesiz veziyyetde hiss edir ve her hansi mudafie tedbirine de el atmirdilar amma onlar xeber tutanda ki Nadir sah quvveleri Xeyber kecidinin arxasina kecib onda kecidin serqinde olan yolu bagladilar Alem Ara ye Naderi nin verdiyi melumata gore Nasir xanin meglubiyyeti xeberini esidenden sonra Xeyber kecidinde yerlesdirilmis 20 min neferlik hind qosunu da qacib dagilmaq mecburiyyetinde qaldi Cunki gosterilen butun cehdlere baxmayaraq Nadir sahin gozlenilmez manevri onlarin da veziyyetini xeyli murekkeblesdirmisdi Bele olanda onlar da yalniz canlarini qurtarmaq barede fikirlesdiler Karnal doyusu Esas meqale Karnal doyusuNadirin Hindistandaki doyuslerden birinde tesvir eden illustrasiya Nadir sahin bolgeleri ele kecire kecire yaxinlasmasi xeberi Dehlide yasayan Mehemmed sahda boyuk telasa sebeb olmusdu Nizamulmulk imperiya surasini topladi ve yerlere Hindistanin simalinda esas orduya birlesmek ucun herbi quvveler gondermek tapsirildi 13 dekabrda Dehliden cixan mogol ordusu cox boyuk idi Bu ordunun hereket halinda uzunlugu 25 kilometr eni ise 3 kilometr idi Mehemmed sah ozu de orduya qatildi Ordunun heddinden artiq boyuk olmasi ve agirligina gore Dehlinin 120 kilometr simalindan o terefe getmek mumkun olmadi Umumilikde Mehemmed sah 3 000 silahla silahlanmis 2 000 doyus filinin daxil oldugu 300 000 neferlik orduya komandanliq edirdi Mogollarin say baximindan ezici ustunluye malik olmasina baxmayaraq ordu az istifade olunan doyus materiallarindan ve kohnelmis doyus taktikalarindan eziyet cekirdi Ordudaki artilleriya silahlarinin ekseriyyeti doyus zamani manevr ede bilmek ucun heddinden artiq agir idi ve hetta dogru cografi yerlesdirilmede bele faydaliligi asagi idi Nadirin ordusu ise yungul artilleriya qurgularina sahib idi ve mogol ordusu ile muqayisede cox yuksek manevr ede bilme qabiliyyetine sahib idi Mogol ordusunun piyada quvveleri ile muqayisede sayca az olmasina baxmayaraq 20 000 Efsar ordusu piyadasi yuksek derecede teskil edilmisdi ve tufengle techiz edilmisdi Mogol ordusunda 50 000 neferlik yuksek keyfiyyetli suvari birlesmeler olsa da onlardan faydalana bilinecek serait ve taktiki gedis yox idi Nadirin suvarileri 2 qrupdan ibaret idi Birinci qrup daimi orduda xidmet eden ve yuksek nizam intizamli suvari deste idi digeri ise bolgeler ele kecirilerken toplanan ve ehtiyat quvveni teskil eden deste idi Nadir sah ani basqin teskil etmek kesfiyyat materiallari toplamaq ve sorgu sual etmeye esirler getirmek ucun 6 min neferlik suvari deste gondermisdi Gonderilen bu deste mogol artilleriyasini pusquya dusurmus ve sorgu sual ucun xeyli sayda esirle geri donmusdu Esas quvvelerini oglu Murteza Mirzenin Nesrulla Mirze komandanligina veren Nadir sah kicik bir quvve ile Ezimabad qalasina hucuma kecdi Bu qala Karnalin 32 kilometr mesafede yerlesirdi Qala Nadir terefinden uygun artilleriya quvvelerinin getirilmesinden qisa muddet sonra teslim oldu Nadir burada suvari destesinin komandani ile gorusdu ve ondan mogol ordusunun boyukluyu Karnalin cografi yerlesmesi barede melumatlar aldi Nadir ordusunu mogol ordusunun serq ucqarina sessizce yerlesdirmek qerarina geldi Bele oldugu halda o doyus yerini ozu secmis olacaqdi Qosunlar duzuluslerini aldiqdan az sonra Seadet xana ordusunun arxa bolmelerinin hucuma meruz qaldigi xeberi verildi Seadet xanin dusergeye catmasina baxmayaraq ordusunun boyuk bir hissesi texminen 20 000 30 000 neferlik hele yolda idi Seadet xan Mehemmed sah ve diger komandanlarla meslehetlesmemis onlara melumat vermemis hucuma meruz qalan quvvelerine komek etmek ucun dusergeni terk etdi Onu 2 000 neferlik suvari destesi piyada destesi ve artilleriya quvveleri musayiet edirdi Artilleriya quvveleri ondan bir qeder geri qalmisdi Nadir sahin ordusunun bir hissesi ile qarsilasan Seadet xan onlarla toqqusdu Yuxari qerergaha gonderdiyi mektubda ugurunu tamamlamaq ucun komeye ehtiyaci oldugunu bildirdi Uzerine doyusden sehnelerin eks etdirildiyi Iran xalcasi Xalcanin yuxari kuncunde odlu silahdan acilan ateslerle mogol doyus fillerinin qorxudulmasi tesvir edilmisdir Vezir Nizamulmulk ve serkerde Dovran xan buna etiraz etdiler Bundan qezeblenen Mehemmed sah Dovran xanin herbci xarakterini alcaldan ifadeler isletdi ve onu qorxaqliqda ittiham etdi Buna cavab olaraq Dovran xan oz doyus filini hazir etdirerek qosunla dusergeden Seadet xana yardim etmek ucun ayrildi Onun destesi 8 9 min neferden ibaret idi Doyusun hele tam olaraq baslanmasindan evvelki veziyyet bele idi Boyuk strateji dusune bilme qabiliyyetine malik olan Nadir mogol ordusunu istediyi yerde istediyi veziyyetde doyuse ceke bilirdi Ele ilk baslangicda mogollarin en boyuk iki serkerdesi Seadet xan ve Dovran xan zerersizlesdirildi Seadet xan istirahet etmeye macal tapmamis ona Nadirin adamlarinin hucum etmesi xeberi verildi Ordusunun hedsiz derecede yorgun olmasina baxmayaraq Seadet xan dusergeden ayrildi Sehrada olarken gozlemediyi halda Seadet xan Efsar ordusu ile uz uze geldi Nadir sahin hiylesi ise yaramisdi Nadir planina esasen evvelceden bu erazide kesfiyyat desteleri yerlesdirerek orani tam nezaret altina almisdi Belece Seadet xan mogollarin esas ordusundan tecrid olundu Seadet xan qerergaha bu barede melumat verdi ve komek istedi Vezir Nizamulmulk ve serkerde Dovran xan buna etiraz etdiler Bundan qezeblenen Mehemmed sah Dovran xanin herbci xarakterini alcaldan ifadeler isletdi ve onu qorxaqliqda ittiham etdi Buna cavab olaraq Dovran xan oz doyus filini hazir etdirerek qosunla dusergeden Seadet xana yardim etmek ucun ayrildi Onun destesi 8 9 min neferden ibaret idi Nadirin ordusu ireliye dogru herekete basladi Nadir ordunun onunde 1000 neferlik kurdlerden qacarlardan ve bextiyarilerden ibaret desteler yerlesdirmisdi Onlarin esas meqsedi Dovran xani Kuncpura sixisdirmaqdan ibaret idi Diger quvvelerin qarsisinda ise manevrler hesabina Seadet xani Nadirin ordusunun merkezdeki quvveleri ile doyuse celb etmek vezifesi qoyulmusdu Seadet xan Dovran xanin onun komeyine gelib catmasi ucun yavas yavas hereket etmek qerarina gelmisdi Bu ise Nadirin planina tam sekilde uygun gelirdi Aramla hereket eden mogol ordusu Nadirin guclu ve celd hucumlarina meruz qalirdi Seadet xanin adamlarinin ekseriyyeti yaralanaraq atlarindan yixildi Meydanda boyuk elbeyaxa doyusu basladi Efsar ordusu Seadet xanin kicik ordusunu muhasireye almaga basladi Dovran xan Kuncpura catanda develer uzerindeki zemburaklar ve artilleriya onlari ehateye aldi Odlu silahlardan acilan ates mogollarin fillerini qorxuya saldi ve onlar hurkduler Mehemmed sah oz dusregesinden artilleriya atislarini izleyirdi ve onun Dovran xana komeye getmek cehdinin Nizamulmulk terefinden alinir Dovran xanin ogullari doyusde olduruldu ozu ise filden yixilaraq yaralandi Seadet xan ise doyusmeye davam edirdi lakin onun destesi de darmadagin edildi Xorasan adli doyuscu onun filini yere yixdi ve ozunu esir aldi Agir yarali olan Dovran xan dusergeye getirildi ve az sonra dunyasini deyisdi Seadet xanin esir alinmasi Dovran xanin oldurulmesi mogollar arasinda ruh dusgunluyune sebeb oldu Seadet xanin ele kecirilmesi boyuk ugur olsa da Nadir sahi qarsida hele ciddi toqqusmalar gozleyirdi Her iki ordu silah techizati baximindan yaxsi veziyyetde idiler lakin mogol ordusunda ciddi nizam intizamsizliq hiss olunurdu Xususile ordunun vahid merkezden idare olunmasinda ciddi problemler yasayirdilar Mogol esgerleri silah almaqla yanasi atlarini da samanla temin etmeli idiler Bu da elave problemler yaradirdi Nadirin ordusunun teminati ise mukemmel seviyyede idi Bu toqqusmalarda qalib gelen ve mogol ordusunun boyukbir hissesini pusquya salib mehv eden Nadirin sonraki hemlesi mogollarin esas dusergesi olan ve Mehemmed sahin da icinde oldugu bolgeni muhasireye almaq oldu Bu dusergenin teminat yollari qapadildi Seadet xanin esir goturulmesi Dovran xanin olmesi ve diger yuksek rutbeli mogol serkerdelerinin nmehv edilmesi ile bagli gezen sayieler mogol ordusunun doyus ehval ruhiyyesinin asagi dusmesine sebeb oldu Qelebeye olan umidin itmesinden sonra bezi mogol esgerleri qiyam qaldirdilar ve dusergeni yagmalamaga basladilar Mogollarin teslim olmasi 24 fevralda Nadir Seadet xani yanina cagiraraq ondan Mehemmed sahla danisiqlar aparmagin en asan yolunu sorusdu Seadet xan ise ona Nizamulmulkle elaqe saxlamagi tovsiye etdi Nizamulmulk danisiqlar ucun Nadirin dusergesine gelmeyi qebul etdi ve sulh numunesi kimi Quranin bir nusxesini gonderdi Nadir Nizamulmulkle sohbet etmeye basladi ve ozunun Hindistana yurus etmeye vadar edildiyini bildirdi Ona gore Hindistan hakimiyyetinin onun teleblerini yerine yetirmemesi onu bu yuruse vadar etmisdi Nizamulmulk ise cavabinda efqan qacaqlari tuta bilecek guclerinin olmamasini bildirdi Nadir mogollarin ona cox sey borclu oldugunu bildirdi ve Teymurun vaxtile gonderdiyi taci teleb etdi Sonra ise bildirdi ki vaxtile mogollar onun olkesinden komek almis ve qarsiliginda hec bir odenis etmemisdirler Hemcinin Nadir xatirlatdi ki mogollarla onun olkesi arasinda qarsilqili yardim haqqinda muqavile olmus lakin onun apardigi muharibelerde mogollar ona hec bir yardim gostermemisdirler Nadir Nizamulmulke dedi ki mogol imperatorunu oz dusergesine getirmek ucun iki adam gonderecekdir Nadir sahla Mehemmed sahin gorusu Bu gorus zamani sahlarin ikisi de turkce danismisdir 26 fevral gunu Mehemmed sah nezerde tutuldugu kimi dusergeye geldi Nadir onu oz cadirinin onunde qarsiladi Onlar qiymetli xalcanin ustunde eylesdiler Yemek sufresi acildi Nadir yemeklerin zeherli olmamasindan qonaqlarini emin etmek ucun birinci ozu yedi Yemek bitdikden sonra mogollarin Nadire odeyeceyi tezminatin miqdari barede raziliga geldiler Seadet xan Nadiri emin etmek isteyirdi ki eger o mogol dusergesine getse ve ona Nizamulmulkun aradan goturulmesinde komek etse bu zaman razilasdirilandan daha cox xeracin alinmasi mumkun olacaqdir Zaman kecdikce mogol esgerleri arasinda acliq basladi Martin evvellerinde Nadir Nizamulmulkle yeniden gorusdu ve evvelki danisiqlarin neticelerini tek terefli olaraq legv etdiyini bildirdi Nizamulmulk buna etiraz etse de Mehemmed saha mektub yazmaga mecbur edildi Mektubda vezir oz sahindan Nadirin dusergesine gelmeyi xahis edirdi Mehemmed sah bunu qebul etdi ve Nadirin dusergesine yollandi Yanina gelen Mehemmed sahi Nadir bir muddet cadirin onunde gozletdi ve bununla ona esiri oldugunu uygun dille basa saldi Mehemmed sah Nadire tabe oldu ve bundan sonra onun dusergesinde onun nezaret altinda qaldi Nadir merhemet numunesi olaraq mogol esgerlerine silahlari ve erzaqlari ile birlikde dusergelerini terk etmek icazesi verdiyini elan etdi lakin ordu uzvlerini ekseriyyeti yollarda kendliler ve quldurlar terefinden olduruldu Mogol ordusu dagildi Oz esgerlerine ise 3 ayliq maas miqdarinda elave odenis etdi Ozunun en etibarli generallarindan olan Tehmasib xan Celairi ise Seadet xanla birlikde Dehliye daxil olmaq ucun gonderdi Dehlinin fethi Nadir sahin Boyuk Mogol imperiyasinin imperatorlarinin eylesdiyi Tovuzqusu taxtinda eylesmesini tesvir eden illustrasiya Bu taxt sonradan Nadirin imperiyasinin merkezine aparilmis ve imperial gucun simvoluna cevrilmisdir 12 martda Nadir Mehemmed sahla birge Dehliye istiqamet goturdus Onlar martin 18 de Salimar baglari adlanan eraziye catdilar Tehmasib xan Celair ve Seadet xan Dehlinin darvazalarini Nadirin uzune acmaq ucun onde gedirdiler 19 martda Mehemmed sah seheri Nadirin tenteneli girisi ucun hazirlamaga gonderildi Seadet xan Salimar baglari erazisinde dayandi ki Nadir sehere daxil olarken musayiet etsin Nadir ise 20 mart 1739 cu il tarixinde vassali Mehemmed sahla birge Dehliye daxil oldu Seher daxil olarken Nadir sahi 20 000 savaran e selteneti imperator qvardiyasi uzvu herbci ve 100 doyus fili musayiet edirdi Doyus filleri cezayircilerle silahlandirilmisdi Sehere yaxinlaserken seherin mudafie silahlarindan salamlama atesi edildi Nadiri ve komekcilerini qarsilamaq ucun Dehlinin sah sarayinda gozel merasim teskil edilmisdi Seadet xan Nadir terefinden ehaliden vergileri toplamaqla vezifelendirildi Bu vergileri artiqlamasiyla toplamaqla Nadirin gozune girmeye calisan Seadet xan ehaliye qarsi zorakiliqdan istifade edirdi SEadet xan Nadirle gorus teyin etmek isteyende Nadir terefinden vergilerin toplanmasini gecikdirmekde ittiham edildi ve agir formada tenqid edildi Karnalda alcaldici meglubiyyee ugramaq meglubiyyetden sonra oz imperatoruna sedaqetsizlik gostermek oz xalqinin var dovletini yadelli ucun toplamaq Seadet xana cox agir geldi ve sehere geldikden bir nece gun sonra vefat etdi Nadir sah Hindistani yeni vassali vasitesiyle idare etmek niyyetinde idi ve bunu aciq formada Mehemmed saha bildirdi Guclu herbi nizam intizam yaradildi ve mulki sexsleri incitmeyin hemin sexsin sikest edilmesiyle cezalandirilacagi bildirildi Nadir mogol aristokratiyasinin cox yumsaq ve zeif oldugunu dusunurdu Bir defe mogol naziri ile sohbetde Nadir ondan hereminde ne qeder qadin oldugunu sorusmusdu nazir ise cavabinda 850 demisdi Nadir ise zarafatla 150 qadin da elave ederek minbasi ola bileceyini bildirmisdi 21 martda Nadir Dehlide imperiya teqviminin yeni ili olan Novruz bayramini qeyd etdi ve oz esgerlerine generallarina hediyyeler verdi Dehlide seherinde sayieler yayilmaga baslamisdi Yaxinda yeni elave vergilerin toplanacagi Mehemmed sahin Nadiri hebs etdiyi ve ya oldurduyu barede seher ehalisi arasinda sayieler yayilmisdi Hemcinin danisirdi ki Nadir sui qesd neticesinde qetle yetirilmisdir Sui qesd sayiesi yayilan zaman Dehlide taxin anbarinin qarsisinda Dehli ehalisinin numayendeleri taxilin qiymeti ile bagli Efsar ordusunun numayendeleri ile danisiqlar aparirdilar Seher ehalisinin numayendeleri hucum ederek 5 doyuscunu oldurduler Bu hadise seher ehalisinin Nadirin esgerlerine qarsi ayaga qalxmasini tesviq etdi Seherliler seher boyunca Nadirin esgerlerini hedefe almaga basladi Bu xeber Nadire catdirildigi zaman o buna inanmadi ve bunu seheri qaret etmek ucun behane axtaran esgerlerin isi olaraq qiymetlendirdi lakin bu tipli xeberlerin ard arda gelmesinden sonra Nadir ozunun yaxin cevresindeki adamlari bunu arasdirmaq ucun gonderdi Bu sexslerden ikisi qezebli kutle terefinden olduruldu Nadir cavab olaraq 1000 neferlik ceza quvvesi gonderdi ve bu quvveye yalniz siddet gosteren ehalini cezalandirmagi tapsirdi Usyanin baslanmasi ve yatirilmasi Nadir sahin oldurulmus esgerlerinin meyidleri uzerinden R dogru getmesini eks etdiren resm eseri Dehlideki usyan nadirin usyani yatirmaq ucun gonderdiyi destelerin oxlardan ve diger silahlardan hucuma meruz qalmasi ile daha da siddetlendi Gece boyunca muxtelif izolyasiya edilmis bolgelere Nadirin ordusunun dpyusculeri yerlesdirildi 22mart seheri Nadir gecelediyi yerden cixdi ve quvveler yerlesdirdiyi Rovsan O Dovle mescidine dogru yola cixdi Yolda olarken binalarin ustunden Nadire dogru tufengden ates acildi lakin gulle az ferqle Nadirin yanindan kecdi ve generallarindan birini oldurdu Nadir Rovsan O Dovle mescidinin damina cixaraq Efsar ordusunun esgerlerinin olduyu butun mehellere girmeyi ve hemin mehellelerde yasayan bir neferi bele sag buraxmamagi emr etdi Bunu emr ederken ise qetliama isare olaraq qilincini cixardi 3 minlik deste sehere yonlendirildi ve usyanin yatirilmasina baslanildi Nadir sah elinde qilinci ciddi sifet alaraq derin dusuncelere dalmisdi Hec kim derin sakitliyi pozmaga cesaret etmirdi Butun seherin ustunu tustu burumusdu ve oldurulenlerin sesleri her terefden esidilirdi Asagi seviyyede olsa da seherde muqavimet var idi Ekseriyyetin ise hec doyusmeye bele sansi olmadi Bir cox kisi hebs edildi ve Yamuna cayina aparildi Cayin yanina aparilanlar olduruldu ve caya atildi Esgerler Nadirin ordusundan doyusculerin oldurulduyu mehellelere daxil olur her kesi oldurur tamdiqlari zenginlikleri yagmalayir ve yerde qalanlari yandirirdi Bezi Dehli sakinleri Nadirin ordusunun eline kecmemek ucun ozlerini olduru ve evlerini yandirirdilar Mogol zadegan ailelerinden olan ve usyani destekleyen sexslerden idiler Niyaz xan oz destekcilerinden ibaret kicik bir deste gondererek bir qrup doyusmunu oldurtdu O daha sonra Sahnavaz xanla birleserek Nadirin Hindistan doyus fillerini topladigi tovleye hucum etdi Tovle ele kecirildi ve bu iki sexs doyus fillerinden istifade ederek seherden qaca bildiler Qacan sexsler seherden kenardaki qalaya sigindilar Qala Nadirin ordusu terefinden dagidildi ve qaladakilar esir alindi Esirler mescidin yaninda gozleyen Nadirin huzuruna cixarildi ve onun emri ile butun esirlerin basi kesildi Nadir yalniz esir qadinlari buraxdi Nadir sahin qilincini qaldirmaqla usyancilarin qetle yetirilmesi barede emr verdiyi Rovsan O Dovle mescidi Texminen bir gun davam eden usyanin yatirilmasi prosesi Nadirin oz numayendelerini gondermesi ve qetliamlaridayandirmagi emr etmesi ile sona catdirildi Efsar ordusunun emr gelen kimi qetliamlari dayandirmasi bir cox muasir tarixcini bele heyrete salmisdir Bu Nadirin ordusunun ne derecede nizam intizamli olmasinin subutudur Usyanin yatirilmasi qisa muddet davam etse de oldurulenlerin sayi xeyli cox idi Hadiselerin sonunda Dehli seherinde texminen 30 000 nefer olduruldu Nadirin emri ile vergi toplanmasina baslanildi ve etraf erazilere de vergi toplamaq ucun numayendeler gonderildi Mehemmed sahin nazirleri bele tehlukesizlikde deyildi Hadiseler esnasinda nazirlerden biri isgence gormus ve var dovleti musadire edilmisdi Toplanan servet Nadir vergi toplanmasi isini zemanet altina almaq ucun seherin her bolgesine 1000 neferlik suvariler gonderdi lakin o en boyuk serveti mogol sulalesinin paytaxtindaki xezinelerden topladi Efsar ordusu terefinden musadire edildi ve sonradan imperial gucun simvoluna cevrildi Bu qizil taxtla yanasi Nadir mogol xezinesinden Kuh i Nur azerb Nur dagi ve Derya i Nur azerb Nur denizi almazlarini da ele kecirdi Nadirin Hindistandan elde etdiyi servetin deqiq miqdarini mueyyen etmek xeyli cetindir Texmin olunur ki Nadir 700 milyon rupi deyerinde qizil gumus qiymetli das qaslardan ibaret qenimet toplamisdi Muqayise ucun deyek ki Yeddi Illik Muharibe 1756 1763 Fransa hokumetine 1 8 milyard turk liresine basa gelib Bura butun herbi xercler quruda ve denizde bas veren herbi emeliyyatlar elece de Avstriya hokumetinin odediyi tezminatlar daxildir Hemin megleg o dovrun pulu ile texminen 90 milyon funt sterlinqe beraber idi Indiki pulla ise 8 2 milyard funt sterlinq demekdir Nadir o zaman Dehliden teqriben 87 5 milyon funt sterlinq deyerinde qenimet toplamisdi Qeyd etmek lazimdir ki hemin dovrde Ingilterede adi iscinin illik mevacibi 20 funt sterlinq idi Karnal qelebeesi ve Dehlinin fethi Nadiri beynelxalq miqyasli guce cevirdi Butun bunlarla yanasi Boyuk Mogol imperatoru bir sira muqavileler imzalamaga da mecbur edildi Neticede onun dovleti daha da zeifledi O qerbdeki butun torpaqlari uzerindeki huquqlarindan Nadirin lehine imtina etdi Nadir hemcinin iki sulale arasinda qohumlugun yaranmasi ucun de calisirdi O oglanlari ve generallari ucun bir sira evlilikler teskil etmisdi Arzuladiginin hamisini elde etdikden sonra Nadir geri qayitmaq ucun hazirlasmaga basladi Kuh i Nur almazinin muxtelif bucaqlardan gorunusu Sonraki hadiseler Derya i Nur almazi 1739 cu ilin may ayinda Nadir ordusu ile birlikde Dehlini terk etdi Onun Dehliden topladiqlarini dasimaq ucun 1000 fil at ve deve lazim olmusdu Servet o qeder cox idi ki Nadir imperiyasinin ehalisini 3 il muddetine vergilerden azad etdi Nadir sah Karnal doyusunde Boyuk Mogol imperiyasini darmadagin etdi ve Mehemmed sahi asililigi qebul etmeye mecbur etdi Doyusden sonra Mehemmed sahla paytaxt Dehliye daxil olan Nadir sah burada bir muddet qaldiqdan ve Mehemmed saha agir sertleri olan muqavileleri qebul etdirdikden sonra geri qayitdi Mogollardan cox yuksek miqdarda tezminat alan Nadir sah hemcinin Hind cayindan qerbdeki mool torpaqlarini da oz imperiyasina ilhaq etdi Qerbi Hindistandaki torpaqlarin fethi Nadire hele Dehlide olarken Iran korfezi bolgesinde herbi deniz quvveleri vasitesile oz nufuzunu genislendirmeye serait yaratmisdi Nadir sahin dagilmaqda olan Mogol imperiyasi uzerindeki qelebesi ona yeniden qerbe dogru yonelib Osmanli imperiyasi ile yeni bir muharibeye baslamaga serait yaratdi Osmanli hokmdari I Mahmud Osmanli Iran muharibesini 1743 1746 baslatdi Bu muharibe zamani Mogol hokmdari Mehemmed sah 1748 ci ile yeni olumune qeder Osmanli imperiyasi ile birge fealiyyet gosterdi Tacirler bas verenler haqda melumatlari Hindistanin fethi tezlikle butun muselman dunyasina yaydilar ve Efsarlar dovletinin yeni epoxasi baslamis oldu Avropa sirketlerinin Hindistandaki numayendelikieri ve dini missionerler oz vetenlerine tesvis icinde mektub gondererek yatirdiqlari kapitalin sonraki taleyi barde ve Nadirin fethleri haqda elave melumatlar teleb edirdiler neticeleri Britaniyanin Ost Hind sirketinin herekete kecmesine serait yaratdi Imperiyanin zeifliyi ve Nadirin geri qayitmasindan sonra yaranan guc vakuumu onlari herekete kecmeye tehrik eden esas amillerden idi Karnal doyusunde alcaldici melubiyyete ugrayan Boyuk Mogol imperiyasinin zeiflemesi tedricen daha da suretlendi ve suqut etme noqtesine catdi Nadirin geri donmesinden bir qeder sonra Dekken ve Benqal torpaqlari musteqillik qazandilar 1748 ci ilde efqanlarin Dehliye olan hucumlarini def etmekde cetinlik ceken Mehemmed sah vefat etdi Nadir sahin olumunden 1747 sonraki 10 il erzinde Dehli efqanlarla maratxlarin mubarize meydanina cevrildi Nehayet qalib gelen efqanlar Dehlini ele kecirdiler Hemcinin bezi muasir tarixcilerin fikrince eger Nadir sahin Hindistan yurusu olmasaydi Hindistan subkontinentinin tamamile deyismesi ile neticelenen Avropanin buradaki mustemleke hakimiyyetiya ya hec olmayacaq ya da ferqli cur olacaqdi Merkezi Asiya yurusuXVIII esrin ortalarinda Nadir sahin basciliq elediyi Efsarlar imperiyasi Merkezi Asiyanin Buxara ve Xive xanliqlarinin isgalina basladi Ilk toqqusmalar 1730 cu illerin sonlarinda Nadir sahin veliehd olan oglu Rzaqulu Mirzenin basciligi ile heyata kecirilmisdi Bu zaman Nadir Hindistanin isgali ile mesgul idi Rzaqulunun Xive seherini ele kecirmesi qezebine sebeb oldu ve o eks hucuma kececeyiile hedelemeye basladi Nadir oglunun ugurlu olmasina baxmayaraq dusmenliye son qoyulmasini emr etdi ve Hindistandan qayitdiqdan sonra ozunun rehberliyini edeceyi yurusun hazirliqlarina basladi Xive ve Buxaranin tabe edilmesinden sonra Ilbars xan edam edildi ve onun yerine Ebulfeyz xan teyin edildi Nadir hesab edirdi ki yeni xan onun suverenliyini taniyacaq ve ona sadiq qalacaqdir Munaqise Nadirin ezici ustunluyu ile sonlandi ve onun imperiyasinin serq serhedleri Hindistanin da isgalindan sonra ozunden evvelki butun imperiyalarin serhedini usteledi O bu baximdan Sasani ve Ehemeni imperiyalarini bele qabaqlayirdi Orta Asiyada esirlikde saxlanilan iranlinin resmiBuxaranin fethi 1734 1735 ci illerde Ilbars xan turkmenlerden ordu toplayaraq Xorasana gonderdi Bu qosun Xorasanin Ala Dag daglarinda ve Samalqan bolgesindeki Camesgezek kurdlerini yagmaladi lakin sornadan Sefevi ordusu terefinden meglub edildi 1737 ci ilde imperiyanin veliehdi Rzaqulu Mirze Buxaraya uzerine yuruse cixdi Belx ve bolgelerini meglub etdi Buxara hakimi Ebulfeyz xan Ilbars xana komek elemek qerarina geldi Qosunu ile Maveraunnehre yollansa da yolun yarisinda Rzaqulu Mirze ile uz uze gelmekden cekinerek geri donmek qerarina geldi 1738 ci ilde Ilbars xan Xorasana qosun gonderdi onun gonderdiyi qosun Ebiverd etrafini yagmalayib geri donmekle kifayetlendi Nadir sah Hindistan yurusunden qayitdiqdan sonra Turkustan seferine hazirlasmaga basladi Onun ilk emri Amuderya uzerinde iki yuklu devenin eyni anda kece bileceyi boyuklukde korpu tikilmesi barede oldu Korpunun tikintisi 45 gune basa catdi ve Nadirin bir diger emri ile cayin her iki sahilinde her birinde 5 000 esgerin qala bileceyi boyuklukde iki istehkam tikildi Bu hazirliqlardan sonra qosunun yorgun olmasina baxmayaraq Nadir sahin rehberliyi altinda yurus derhal basladi Nadir qosununu bele qruplasdirmisdi sag sol ve merkez cinahlari artilleriya on ve pusqu qruplari Her qruplasmanin ve cinahin ozunun komandani var idi Doyus baslayan zaman Nadir sahin ordusu ozbekler uzerine odlu silahalrdan cox guclu ates acdilar Bu qeder odlu silahdan hucuma meruz qalan ozbekler ele doyusun ilk dovrlerinden casqinliqla uzlesdiler ve bir coxu qacmaga basladi Qelebe qazanan Nadir sah 30 000 ozbeyi oz ordusunun yardimci bolmelerine celb etdi Petnak doyusu Buxaranin fethinden sonra 1740 ci ilde Nadir sah Xarezm uzerine yuruse basladi O elcilerini Ilbars xanin yanina gondererek teslim olmasini teleb etdi Ikisi Cuybari seyxlerinden olan Nadirin elcileri Ilbars xan terefinden edam edildi Nadir sah Xive ordusunu Xarezmin cenubserhedleri uzerinde olan Petnak yaxinligina cekdi Xarezmin emir ul umerasi hesab edilen Ilbars xanin ordusu 30 000 suvari ozbek ve turkmenden ibaret idi Doyus zamani Nadirin ordusu Amuderya cayini kecdi ve Ilbars xanin qosunu uzerine hucuma kecdi Iki ordu arasinda yasanan qisa ve qanli toqqusmadan sonra Ilbarsin ordusu dagilmaga basladi Ilbars xan bir cox defe oz ordusunu yeniden toplamagi bacarsa da her defesinde yeniden meglub oldu 8 ayliq yurusden sonra Nadirin ordusu 3 000 km yol qet etmisdi ve sonda herbi zeferle yanasi maddi texniki lojistika baximindan da qelebe qazanmisdi Ilbars xan Kangah qalasinda muhasireye alindi ve sonda Nadir saha teslim oldu Nadir onu 20 den cox emiri ile birlikde edam etdirdi Bezi menbelere gore ise diri diri torpaga basdirdi Onlarin edam edilmesi Nadirin oldurulmus elcileri olan Cuybari seyxlerinin varisleri terefinden teleb edilmisdi Yurus neticesinde Nadir Merkezi Asiya uzerinde cox boyuk bir nufuz ve hakimiyyet qazandi lakin onun bolgeden ayrilmasindan sonra onun imperiyasina qarsi usyan basladi Efsar ordusu yeniden bolgeye yeridildi ve usyan yatirildi Belelikle Merkezi Asiya Nadirin imperiyasinin suqutuna qeder onun terkibinde qaldi Dagistan yurusuEsas meqale Nadirin Dagistan yurusleri Osmanli ordusunu Bagdad hendeverinde 1733 cu ilde darmadagin eden Nadir Ehmed pasa ile Bagdad sulh muqavilesi bagladi ki bununla elaqedar olaraq sultan ona Irandan alinmis butun vilayetlerin pasalarina muraciyetle gonderdi Sultan derhal onlarin idaresi altinda olan vilayetleri terk etmeyi emr edirdi Nadir Erdebile gelerek tapsirdi ki oz nokerini xetti serifin sureti ile Sirvani idare eden Surxay xanin yanina gondersin Birinci yurus Nadirin Dagistana birinci yurusu Sirvana ve hakimi olan Surxay xan Nadire tabe olmaqdan imtina etdi ve 1734 cu ilde onun caparini oldurdu Bununla elaqedar Nadir qerara geldi ki ilk novbede Sirvan uzerine getmek lazimdi ve onun hakimini yekexanaligina gore cezalandirmaq lazimdi Ve o Kurun qiraginda peyda olan kimi Surxay xan Samaxini terk edib daglara cekildi Nadir 1734 cu ilde Samaxiya daxil oldu Qala divarlari ucuruldu ki sonralar seher muqavimet gostere bilmesin Ele hemin meqsedle seher ehalisi Axsu cayi erazisine kocuruldu buradaki duzde Kur cayindan texminen 30 km simala yeni seher salindi Bu arada Surxay xan Samaxiya gederek Seki vilayetinin Qebele mahalinda doyuse hazirlasirdi Nadir ona qarsi 12 minlik qosun gonderdi Qosunlar qarsilasdilar Burada bas veren doyusde uc gunluk muqavimete baxmayaraq daglilar meglub oldular Meglub olaraq Surxay xan Nadirin yaxinlasdigi Qaziqumukun komeyine getdi Surxay xan Goysu cayinin uzerindeki korpunu ucuraraq eks terefde mohkemlendi Atisma basladi Nadir efqan suvarilerine Qoysu cayini kecmeyi emr etdi Sahilin keskin enisine baxmayaraq Qeni xanin suvarileri tezlikle cayi kecdiler Bunu goren Surxay xan Avaristana qacdi Qosun yigaraq xendek qazib ve ucurum uzerindeki korpunu ucuraraq Surxay xan inadla Qazikumuxu mudafie etdi ama Nadirin ustun quvvelerine meglub oldu Surxay xan Avaristana qacmaga mecbur oldu Qaziqumux alindi ve yagmalandi Qis yaxinlasdigina gore Dagistanda Nadirin coxsayli ordusu ucun herbi emeliyatlar imkansizasirdi buna gore Nadir Sekiden kecerek oktyabrdin ortasinda Genceye yaxinlasdi Ordusu ile Genceye yaxinlasan Nadir osmanli qarnizonu olan seherin muhasiresine basladi Gencenin muhasiresi zamani Car ve Balakenin numayendesi Nadirin yanina geldiler ve 20 gun erzinde onun yardimina oz suvarilerinin bir hissesini gondermeye boyun oldular lakin onlar yerine yetirmediklerine gore Nadir Agdas mahalinda yerlesen qosunun bir hissesini gonderdi Kaxetiya valisi Eli qulu xanin ogluna ise Gurcustan terefden Cara hereket etmek emri verdi Nadirin qosunlari qis saxtasina gore Cara yaxin dura bilmediler ve muhasireni qaldirdilar Ikinci yurus Bu arada Nadir tekidle Baki ve Derbend seherleri olan Xezeryani erazilerin qaytarilmasini teleb edirdi O rus sefiri Qolitsina deyirdi ki hetta bunun ucun herbi quvveden bele istifade etmeye hazirdir Nadirle Nadirin Gence yanindaki dusergesinde imzalanan muqavileye gore rus qosunlari Xezeryani Azerbaycan torpaqlarini Baki Salyan iki hefteye Derbend ise iki aya terk etmeliydiler ve Sulak cayinin arxasina cekilmeliydiler Bunun muqabilinde Sefevi dovleti rus tacirlerine guzestli ticaret seraiti yaratmaq osmanlilarla muharibede Rusiyayayla hereketlerini sinxronlasdirmaq ohdeliyini goturdu Nadir Selyana Bakiya ve Derbende hakimler teyin etdi ve onlara qosunlari Sulak cayinin arxasina kecen ruslardan geri qaytardigi esirleri qebul etmeyi emr etdi Sulak cayi Rusiya ile serhed oldu Bundan sonra Samaxinin herbi cehetden elverissiz movqeyini nezere alaraq Samaxinin dord fersenginde Axsu cayinda yeni seherin salinmasina emr verdi Is qurtaran kimi o Samaxinin ehalisini ora kocurdu Sirvan hakiminin iqametgahi da burda idi Bu arada Gencenin muhasiresi davam edirdi Qarsda olan serasker Abdulla pasanin yardimina umid ederek qarnizon teslim olmaqdan imtina edirdi Nadir qarnizondan bu umide son qoymaq ucun qosunun bir hissesini Gence yaninda qoyaraq bir hissesini de carlilari ve lezgileri qorxutmaq ucun Agdasa gonderdi Ozu ise 15 min qosunla Lori vasitesile Qarsa yollandi Serasker doyusmek istemirdi buna gore qalada qapandi Nadir onu qaladan cixarmaq ucun Irevana terefe hereket etdi Serasker Nadiri qovmaga basladi Nadir birden dayandi ve qosunu geri cevirdi gozlenilmez zerbe ile Abdulla pasani meglub etdi Bu qelebeden sonra Tiflis Irevan ve Gencenin qarnizonlari aman istediler ve oz artilleriyalarini ve esirleri Nadire tehvil vererek Turkiyeye getdiler Bu vaxt narahat qubalilar Dagistan lezgilerini komeye cagiraraq qalasinda oz hakimleri Huseyn Eli xani muhasireye aldilar Onun yardimina samxal Xaspolad xan ve Derbend qarnizonunun reisi yetisdi ve qiyamcilarin hucumu def edildi Nadir Tilisde olarken osmanli hokumetinin serencami ile coxsayli ordusu ile Derbend istiqametinde hereket etdiyini oyrenir ve Tilfisden cixir Nadir 23 oktyabrda Qanixcayin qiraginda esas dusergesini qoyaraq qosunlarin bir hissesi ile Cara ve Dagistana yollanir Car vilayetinde car camaatlarinin destelerini ezerek Nadir boyuk dagitilar toredirdi O hesab edirdi ki siddetle buranin ehalisini tabe ede bilecek Carlilari cezalandiraraq Nadir Seki ve Eresden kecerek Samaxiya gelir ve orada oyrenir ki Krim xani Derbende yaxinlasib ve orada oz terefdarlarina hediyeler edib Surxay xan oglunu 500 lezgi ile Krim xaninin qulluguna verib Krim xani Nadirin Dagistana gelisini oyrenerek Dagistan maliklerine bexsisler titul ve vezifeler vererek Krima qayidir Dagistanin bezi malikleri Nadire tabe oldular ve buna gore ondan bexsisler aldilar Qisin ve bununla bagli cetinliklerin yaxinlasmasina baxmayaraq Nadir Dagistana yollandi Altiagac daglarindan kecerek Derekende geldi ve buradan Dagistan serdarina Tabasaranin Dere mahalinda qosunu ucun azuqe yigilmasini emr etdi Buradan oglu Riza Qulu xanin basciligi ile agir yukunu Sabran vasitesile Derbende gondererek Nadir qosunu uc yere boldu Birinci destenin basinda o ozu sexsen Buduq ve Xinaliqa yollandi basqasini Doqquzpara ve dairelerine indiki Samur dairesi gonderdi ucuncusune ise Kuru mulkundeki Kebire getmeye emr etdi Belelikle nadincleri cezalandiraraq butun desteler Gilyar kendinde birlesdiler Buradan Nadir simala getdi ve 11 noyabrda Derbendin simal terefinde duserge saldi Nadirin Dagistana ikinci yurusu Yeni samxal Eldar xan usmi Ehmed xan ve Surxay xanin samxal Xaspolad xana hucum etmek ucun Kazanisse kendinde birlesmelerinden xeber tutaraq o hemen lezgi destesi ile dar kecidi kesen usminin oglu Xan Mehemmed dayanan Mecelise getdi Inadli muqavimetden sonra bu alinmaz kend alindi Usminin oglu ozu ile artilleriyani goturerek Dagistanin kecilmez yerlerine cekildi Buradan Nadir her yeri yagmalayaraq samxal mulkunun Qobden kendine gelir Samxal onun yanina gelir Surxay Ehmed xan ve Eldar gizlenirler Nadir Qaziqumuqa gelir 20 dekabrda o Qaziqumuxun uc milinde Sarrat orusune catir burada yegane yol olan derede Surxay oz quvveleri ile mohkemlenir Nadir dord terefden hucum edir Daga birinci efqanlar dirmasir ve siddetli elbeyaxaya girisirler Onlarin dalinca basqa qosunlar da hereket edir lezgiler dayanmaqa imkan gormediklerine gore boyuk itkilerle geri cekilirler Bundan sonra Nadir tabe edir onu onu tenteneli suretde qebul edirler Nadir Dagistandaki islerini yoluna qoyaraq Kubanin Hesenqala kendine qayidir 13 yanvarda o artiq Qurultayin kecirlmesi ucun Mugan duzundeki dusergesinde olur Ucuncu yurus Turkustanin fethinden sonra onun Nadirin qarsisinda dayanan esas meselelerden biri de Dagistana yurus etmek idi Bu yurusun planlasdirilmasinda Nadir sahin esas meqsedi qardasi Ibrahim xanin qisasini almaq ve Dagistani tam tabe etmek idi Buranin tebii cografi seraiti ehalinin daginiq ve yuksek dagliq seraitde yasamasi idareciliyin cetinliyi Dagistanin tam nezaret altina getirilmesini xeyli murekkeblesdirirdi Bu yurus zamani Nadir sahin da mueyyen itkilerle qarsilasacagi subhe dogurmurdu amma onu da yaddan cixarmaq olmaz ki Dagistanda baslanan itaetsizlik dalgasina ciddi diqqet yetirilmemesi butun Cenubi Qafqazin elden getmesi ile neticelene bilerdi Ele bununla bagli idi ki yuruse baslamazdan evvel Nadir sah Meshedde qosun bascilarinin ve serkerdelerinin toplantisini kecirdi ve Dagistana yurus etmek niyyetini onlara aciqladi Toplanti istirakcilari birmenali sekilde Nadir sahin qerarini desteklediler Nehayet 1741 ci il mart ayinin 14 de Nadir sah qosunlari ile Meshedden Dagistana dogru istiqamet goturdu Dagistan yurusunde istirak etmis hekim Bazen Nadir sah qosunlarinin 150 mine yaxin oldugunu qeyd edir Nadir Sah Erdebilde ve Sirvanda Azerbaycan turklerinden azerbaycanlilardan ibaret qosun destesine baxis kecilir ve hemin desteler de qosunlara qatilir Nadir sah Qebeleden sonra Sahdagi adlamaqla yollandi ve bir ay orada qaldi Qumixda olarken Xaspolad xan Samxal Surxay xan Qumix ve Ehmed xan Usmi Qaraqaytaq Dagistan eyanlarinin musayieti ile Nadir sahin huzuruna geldiler Nadir sah onlari ehtiramla qarsiladi itaet gostermelerini qebul etdi ve onlara qiymetli hediyyeler verdi Lakin Nadir sahin 20 min dagistanlini oz ordusuna celb etmek ve digerlerini de Irana kocurmek qerari yerli ehali arasinda onag qarsi muqavimeti guclendirdi Muqavimetin yatirilmasi ucun Nadir sah qosunlari da sert tedbirlere el atdilar Qosunlar destelere bolunerek daglar qoynunda yerlesen menteqelerdeki muqavimet ocaqlarinin yatirilmasina gonderildi Lezgi destelerinin yerlesdikleri bir cox kendler alinsa da bir coxlarinda sert muqavimet teskil olundu Is o yere gelib catdi ki Nadir sahin duserge saldigi Qaziqumux ehalisi de desteler teskil edib daglara cekildi ve imkan yaranan kimi Nadir sah qosunlarina zerbeler endirdiler 1741 ci il sentyabr ayinin 12 de Nadir sah Avar destelerinin zerersizlesdirilmesi ucun Qaziqumixdan Avaristana dogru herekete basladi Bu da Avarlarin burada boyuk deste toplamasiyla bagli idi lakin havanin soyuqlasmasi daglarin qarla ortulmesi Nadir sahi mecbur etdi ki geri donsun ve Derbend etrafinda duserge salsin Qosun yuklerini ve quvvelerin bir hissesini orada saxlayan Nadir sah bir deste ile Qaraqaytaqa yollandi Cox guman ki da guclu silahli deste toplanmisdi ve onlarin fealligi Nadir sahi narahat edirdi Nadir sah Efsar Qaraqytaqdan ugurla dondukden sonra qisin bitmesini gozleyir ve Derbende cekilir 1742 ci il may ayinin sonunda Nadir sah Tabasaranda toplanan silahli muxalifet destelerinin zerersizlesdirilmesini qerara aldi Havalarin kifayet qeder istilesmesi daglarda qarlarin erimesi Tabasarana dogru irelilemeye imkan verdi Bu hucumun qarsisinin alinmasi ucun tabasaranlilar 30 minlik qosun destesi teskil edib Tabasarana aparan derenin baslangicinda yerlesdirdiler Tabasaran desteleri dereye Nadir sah destelerinden daha tez yetisdiler ve ona gore de onlar oradaki hakim yuksekliklerde elverisli movqeler tutdular Bir terefden say ustunluyu ve eraziye yaxsi beled olmalari diger terefden de hakim yuksekliklerde movqe tutulmasi tabasaranlilara imkan verdi ki Nadir sahin once gonderdiyi destelere qarsi ciddi muqavimet gostersinler Nadir sah cezayircilernin butun seylerine baxmayaraq tabasaranlilarin muqavimetini qirmaq mumkun olmadi Siddetlenen doyusde ordusunun veziyyeti bohran hali alanda Nadir sahin rehberliyi altinda olan qosun destesi ora yetisdi Onun gelisi ile tabasaranlilarin sirasi peren peren oldu ve onlar geri cekildiler Nadir sah Tabasarana toplasan silahlilara ustun gelenden sonra hemin menteqenin giris cixis yollarini ve hakim yuksekliklerini nezaret altina goturdu Tabasaran doyusunden az sonra ona xeber verildi ki yaxinliqdaki menteqelerin birinde lezgi silahli desteleri toplasibdir Onlarin sayi 60 min idi Menbeler tesdiq edirler ki dagistanlilar da kifayet qeder ezmkarliqla vurusdular Yalniz hava qaralandan sonra onlar dag yuksekliklerinde qurduqlari sengerlere cekildiler Seher acilan kimi Nadir sah destelerine Dagistanlilarin movqelerini ehate etmek tapsirigi verdi Nadir sah doyusculeri ve serkerdeleri verilmis bu tapsirigin ohdesinden bacariqla geldiler ve qisa muddetden sonra Dagistan silahlilari ozlerini muhasirede gorduler Bele olanda onlar muqavimeti dayandirib movqelerini terk etdiler Amma doyus hele bitmemisdi Dagistanin nufuzlu eyanlarindan olan Usmi Ehmed xan Nadir saha itaetden uz donderdikden sonra nufuz dairesinde olan silahlilari da Nadir saha qarsi doyuslere celb etdi Nadir sah bir sira Dagistan tayfalarinin silahli destelerinin muqavimetini qirdiqdan sonra sigindigi qalanin da ele kecirilmesine qerar verdi Qureys qalasi Nadir sah doyusculerinin eline kecdi Usmi Ehmed xan ise qacmaqla canini qurtara bildi Doyuslerin son derece agir ve leng getmesine baxmayaraq Nadir sah Avaristan istisna olmaqla Dagistanin boyuk bir hissesini tabe etdi 1742 ci ilin oktyabrinda Samur cayi etrafinda meskunlasan ve Nadir saha itaetini beyan eden camaatlarin bascilari da Nadir sah terefinden bahali hediyyelere layiq gorulduler Iran korfezi yurusuNadirin Iran korfezini ele kecirilmek istemesi onun regionda yeniden imperiyasini esas dovlet etmek isteyinden qaynaqlanirdi Bu yuruslere 1730 cu illerden etibaren baslanmisdi ve bu yuruslerin ekseriyyeti ugurla sonlandirilmisdi lakin Nadir sahin bura canisin teyin etdiyi deryasalar admiral Tagi xan yerlerde isi duzgun teskil ede bilmedi ve vergilerin agirligindan bezmis ehali maliyye memurlarinin Fars vilayetinde teleb etdiyi yuksek vergilere gucu catmadiqdan sonra igtisaslara ve usyana qalxdi Tagi xan ilk dovrlerde usyani yatirmaga calissa da bunu bacarmadi ve ozu de usyana qosulub ona rehberlik etmeye basladi Tagi xan qiyama qosulan kimi vilayetdeki qosun destelerini oz etrafinda birlesdirmeye basladi Tagi xan beyan edirdi ki korfezde deniz quvvelerinin komandani olan Rustem xan onunla elbir olmasa vilayeti butunlukle Nadir saha qarsi qiyama seferber etmek mumkun olmayacaqdir Menbenin verdiyi melumata gore Tagi xan 20 min neferlik bir deste ile Bender Abbas yollandi Rustem xani ve onun quvvelerini oz terefine cekmeye calisdi amma Rustem xan Nadir saha xeyanet etmedi Bele olanda Tagi xan sui qesd yolunu tutdu Bender Abbas ehalisi ve Rustem xanin xidmetinde olan Fars serkerdeleri arasinda bele bir tebligat aparildi ki Nadir sah xestelenib malixulya xesteliyine tutulub Gozune gorunenleri xosuna gelib gelmeyenleri sebebsiz ve sorgu sualsiz qetle yetirir Onun xidmetinde olan qosunun doyusculeri canlarinin qorxusundan qacib dagiliblar Tagi xan bele tebligatla bildirmek isteyirdi ki Rustem xanin destesinde olan serkerdeler de Nadir sahin qezebinden qurtara bilmeyecekler ve ona gore onlardan teleb edirdi ki Rustem xani oldursunler Bender Abbasda olan quvvelerle birlikde Tagi xanin terefine kecsinler Tagi xanin bu tebligati oz semeresini verdi ve tezlikle Rustem xan olduruldu Bununla Bender Abbas ve oradaki herbi quvveler de qiyamcilarin nezareti altina dusdu Tagi xan vilayetin serdari vezifesine teyin edilmis Kelbeli xani da aradan goturmeye muveffeq oldu Kelbeli xanin oldurulmesi 1743 cu il dekabrin evveline tesaduf edir Butunlukde bu usyan 1743 cu ilin sonu 1744 cu ilin evvelinde vuset tapdi Bender e Busehr imperiyanin Iran korfezindeki en esas ve tarixi liman seheri Qiyamin genislenmesi ve Tagi xanin emelleri haqqinda alinan her melumat Nadir sahin tesvisini daha da artirdi Osmanli dovleti ile baslanan muharibe onun basini qarisdirdigindan bu qiyamin yatirilmasina qarsi derhal qetiyyetli tedbirler heyata kecire bilmedi Genislenen qiyamin qarsisini almaq ucun Nadir sah Omandaki herbi quvvelerin komandani geri cagirib Tagi xanin ustune gonderdi Ona gosteris verildi ki Tagi xan elqol acmamis onun ustune hucum ceksin ve qiyamin qarsisi alinsin Alem Ara ye Naderi nin melumatina gore Mehemmed Huseyn xan Qirxlinin 7 minlik destesi Tagi xanin destesi ile Sirazda qarsilasdi Onlarin arasinda 2 3 defe doyus bas verdi lakin hec bir teref ustunluk qazana bilmedi Bele olanda Tagi xan hiyle isledib Mehemmed Huseyn xanin destesini Siraz mehellelerinde pusquya salmaq planina el atdi Ve niyyetine de nail oldu Nadir sah emin oldu ki Tagi xan qiyaminin yatirilmasi ucun daha boyuk quvve Farsa gonderilmelidir Bu meqsedle o Allahverdi xan Qirxlinin rehberliyi altinda 30 minlik bir qosun destesi teskil edib Isfahana yola saldi Hemin qosun destesi Isfahandan Siraza dogru uz tutdu Allahverdi xan qosunlarla Sirazin yaxinligindaki Sah Bagi adlanan yerde duserge saldi Tagi xan evvelce qaladan kenarda Allahverdi xanla doyuse girmeyi qerara aldi Onun 10 12 min neferlik destesi qaladan cixib Nadir sah quvvelerinin uzerine hucum etdi Terefler arasinda bas veren doyus bir nece saat cekdi Tagi xan boyuk umidlerle doyuse girse de Allahverdi xanin destesinin muqavimetini qira bilmedi Onun destesi boyuk itkiler vererek yeniden qala daxiline qayitmaq mecburiyyetinde qaldi Alem Ara ye Naderi ye gore Siraz qalasinin muhasiresi iki ay uzandi Muhasirenin bu qeder uzanmasi Nadir sahi qane etmirdi ve o oz narahatligini Allahverdi xana da catdirdi Nadir sah Sirazin fethini tezlesdirmek ucun hetta elave herbi quvve de gonderdi amma Siraz qalasinin mudafie imkanlari gosterilen butun cehdleri neticesiz qoydu Qalanin muhasiresi uc aya catanda Tagi xanin serkerdeleri arasinda olan naraziliqlar Sirazin ele kecirilmesine imkan verdi Qala divarlarinin mudafiesinde dayanan serkerdelerden biri ailesine aman verileceyi teqdirde qala qapisini acmaga hazir oldugunu bildirdi Allahverdi xan yazili sekilde hemin serkerdeye zemanet verdi ve bununla da qala qapilarinin acilmasina imkan yarandi Nadir sah quvvelerinin qalaya daxil olmasindan xeber tutan Tagi xan oglu ile birlikde qaladan qacmaga muveffeq oldu amma qala daxilinde muqavimet xeyli davam etdi Nadirin omrunun son gunlerinde bezi problemler yasamasi getdikce qeddarlasmasi ve durmadan davam eden herbi yuruslerin xerclerinin ehali uzerine qoyulmasi insanlarin naraziliqlarinin get gede artmasina sebeb olurdu Tedricen butu olkeni usyanlar buruyurdu Ikinci Osmanli muharibesiEsas meqale Osmanli Iran muharibesi 1743 1746 Nadir sah Efsar 1736 ratifikasiya edilmesi ucun Osmanli dovletinden Ceferiliyi Islamin V mezhebi kimi qebul etmeyi istedi Osmanli dovleti ise bunu redd etdi Bundan sonra 1743 cu ilde Nadir sah Osmanli dovletine muharibe elan etdi Tebriz seherinin qapilarinni tesviri Tebriz o dovrde Azerbaycanin o cumleden butun imperiyanin en muhum seherlerinden biri idi 1745 ci ilin birinci yarisini Dagistanda bas qaldiran qiyamlarin yatirilmasi ve bu bolgenin tam itaet altina getirilmesi ile mesgul oldu 1745 ci ilin yayinda Nadir sahla Osmanli quvveleri arasinda yeni bir qarsilasma bas verdi Nadir sahin Qarsin muhasiresinden el ekmesi ile Osmanli sarayinin sulh baglanmasina meyil edeceyi umidi yene de ozunu dogrultmadi O Cenubi Qafqazda oldugu vaxt Osmanli sarayi cox boyuk sayda qosun desteleri formalasdirdi Musahidecilerin bildirdiyine gore 1745 ci ilin evvelinde Osmanli sarayi Nadir sahin qarsisina cixarilan en boyuk ordusunu teskil etdi Osmanli quvveleri iki qol seklinde qruplasdirilib muxtelif istiqametlere gonderildi Birinci qola Osmanli dovletinin kecmis sedr ezemi Yegen Mehemmed pasa serkerdelik edirdi Onun rehberliyi altinda olan destenin terkibinde 100 min suvari ve 40 min yeniceri var idi Osmanli quvvelerinin diger qoluna ise Abdulla pasa ve Erdelanin kecmis beylerbeyi Ehmed xan rehberlik edirdiler Ehmed xan Nadir sah terefinden Erdelana beylerbeyi teyin edilmisdi amma sonradan o Nadir saha itaetsizlik gosterib Osmanliya qacmis Osmanli dovletinde xidmete baslamisdi Nadir sah hele Cenubi Qafqazda olarken Osmanli quvvelerinin irelilemesinin engellenmesi ucun bezi tapsiriqlar verdi Onun gosterisine esasen ve rehberliyi altinda qosun destesi Osmanli quvvelerinin qarsisina gonderildi Bu deste kesfiyyat isleri aparmaqla beraber Osmanli quvvelerinin ireli cixarilmis desteleri ile doyuse girmeli idiler Bu deste Naxcivandan kecmekle Qarsa dogru ireliledi ve Qarsla Irevan arasinda Yegen Mehemmed pasanin ireli cixarilmis 12 min neferlik avanqard destesi ile qarsilasdi Menbeler bu desteler arasinda qanli doyus bas verdiyini ve nehayetde Nadir sah quvvelerinin qelebesi ile basa catdigini bildirirler Nadir sah Bagdaddan Dagistana dogru hereket edende Nesrulla Mirzeni ozu ile aparmamisdi Nesrulla Mirze tabeliyinde olan qosun destesi ile Iran Iraqinda qalmisdi Nadir sah Qafqazdan Qarsa dogru herekete baslayanda de xeber gonderdi ki Osmanli quvveleri ile doyuse hazirlassin C Hanvey Nadir sah qosunlarinin Irevan yaxinliginda duserge saldigi vaxt sayinin 50 min oldugunu yazir Onun melumatina gore Nesrulla Mirzenin rehberliyi altinda ise 30 min neferlik qosun destesi var idi Nadir sah oz qosunlari ile 1745 ci il avqustun 7 de Irevani adlayib bu seherin iki fersengliyinde olan Muradtepe adlanan menteqede duserge saldi Bura hemin menteqe idi ki 1735 ci ilde orada Nadir sah Osmani serkerdesi Abdulla pasa Korpulunu meglubiyyete ugratmisdi Yegen Mehemmed pasanin dusergesi Nadir sahin dusergesinden cemi iki ferseng arali idi Qars doyusu Esas meqale Qars doyusu 1745 1745 ci il avqustun 11 de Muradtepe etrafinda Osmanli quvveleri ile Nadir sah qosunlari arasinda gergin bir doyus basladi Bu doyuse cox zaman Qars doyusu de deyilir Alem Ara ye Naderi de olan melumata gore uzun muddet doyusde hansi terefin herbi ustunluye malik oldugunu mueyyenlesdirmek mumkun deyildi Alem Ara ye Naderi ye gore doyusun beraber seviyyede getdiyini gorende Nadir sah at beline qalxib ozu de doyuse atildi Nadir sah doyus meydaninda efqan destelerinin sagdan ve soldan ezmkarliqla doyusmelerinin sahidi oldu Onun doyuse qatilmasi butun destelerine ilham verdi Osmanli quvvelerine vurulan zerbelerin gucunu daha da artirdi Neticede Osmanli quvveleri artan tezyiqe davam getirmeyerek yavas yavas geri cekilmek mecburiyyetinde qaldi Bu vaxt Mehemmed pasa serkerdelerine Avropa taktikasi tetbiq edilmesini tapsirdi Mehemmed pasa serkerdelerine Avropa taktikasi tetbiq edilmesini tapsirdi Avropa taktikasi mudafie ve hucum elementlerinin birlesdirilmesinden ibaret idi Qosunlar qarsi terefe dogru mueyyen qeder ireliledikden sonra sengerlenmeli mohkemlenmeli ve sonra yene mueyyen mesafe irelilemeli idiler Osmanli quvveleri bu taktikani butunlukle tetbiq ede bilmediler Nadir sah qosunlarinin tezyiqinden elave yerli serait de buna imkan vermedi Qars doyusunun diaqrami Nadir sah ise basqa bir taktikaya el atdi Onu tapsirigi esasinda qosun destelerinden biri Qarsdan Erzuruma aparan yolu nezaret altina aldi ve neticede Osmanli quvvelerinin esas techizat yolu baglandi Bununla eyni zamanda Nadir sah Osmanli quvvelerini hem de ehate etmis oldu ki bu da Mehemmed pasa ucun tebii narahatliq yaratdi Doyusun ele birinci gununun axsami Nadir sah 20 min neferlik bir desteni Osmanli quvvelerinin arxasina kecmeyi ve gece iken esas quvvelere qefil zerbe endirmeyi tapsirdi Bu destenin gece hucumu ele gozlenilmez oldu ki Osmanli quvveleri arasinda guclu vahime ve casbasliq yaratdi doyusculerin coxu esir dusdu coxu da mehv edildi Coxlari ise muqavimet gostermeden qacmaqla canlarini qurtardilar Deqiqlikle dusunulmus gece hucumunun heyata kecirilmesi neticesinde Osmanli quvvelerine agir zerbe vuruldu ve seher acilana kimi Mehemmed pasa qosunlarinin doyus movqeleri muhasireye alindi Neticede Osmanli quvveleri hem coxlu itki ile qarsilasdilar hem de bir cox muhum movqeleri elden verdiler Yaranmis veziyyetin duzeldilmesi ucun Yegen Mehemmed pasa oz serkerdelerinin musaviresini cagirdi onlarla birlikde doyus meydaninda bas verenleri muzakire etdi ve bele qerara alindi ki Osmanli quvveleri de gece iken Nadir sah qosunlari uzerine hucum etsinler Bele ehtimal olunurdu ki gece hucumu ile Nadir sahin butun quvveleri muhasireye alinsin ve sonra da onlarin mehvine baslansin Mehemmed pasa bu musavirede de Avropa taktikasinin tetbiqinin zeruriliyini vurguladi Hemin gunun axsami yeni 1745 ci il avqustun 19 da Kermansah istiqametinde Osmanli quvveleri ile doyuse giren Nesrulla Mirzeden Nadir saha xos xeber getirildi Nesrulla Mirze gonderdiyi mektubunda Nadir saha melumat verdi ki Mosul etrafinda Abdulla pasanin rehberlik etdiyi qosun destesi meglubiyyete ugradilmisdir Esir edilmis Osmanli doyusculerinin bir hissesi Nadir sahin dusergesine yola salinmis Nesrulla Mirze ozu ise Kermansaha qayitmisdir Alem Ara ye Naderi nin Tarix e Cahanqosa ye Naderi den eynile exz etdiyi bu melumatdan Nadir sahin Nesrulla Mirzeye hansi cavab verdiyi anlasilmir Hec subhesiz ki Nadir sah Nesrulla Mirzenin destesinin Osmanli erazilerinin derinliklerine dogru irelilemesine razi olmadi Anlasilan odur ki Nadir sah oglunun elde etdiyi bu qelebeye cox sevindi ve onun mektubunu Osmanli esirleri vasitesile Yegen Mehemmed ve Abdulla pasaya gonderdi amma mektub yetisene qeder Mehemmed Yegen pasa artiq dunyasini deyisdi Yuxarida xatirlanan her iki menbe hemin vaxtlarda Mehemmed pasanin dusergesinde Osmanli qosunlari arasinda qiyam ve igtisasin bas verdiyini qeyd edir lakin bu igtisaslarin da ne ile bagli oldugunu soylemek cetindir Alem Ara ye Naderi nin yazdiqlarindan hetta bele guman etmek olar ki Osmanli qosunlari arasinda igtisasin bas vermesinin Yegen Mehemmed pasanin olumune hec bir aidliyi yoxdur Bu menbede bildirilir ki Yegen Mehemmed pasa agciyerin iltihabindan eziyyet cekirdi Dunyasini deyisdiyi gun onun xesteliyi birden bire agirlasmis ve qosunlardaki hekimler ona bir yardim ede bilmemisdiler Qars qalasi Avropali muellifler o cumleden C Hanvey Sarl Piklet ve hetta L Lokkart da Mehemmed pasanin oldurulduyunu yazirlar S Piklete gore esas doyusun bas verdiyi gun Nadir sah Osmanli quvvelerinin zeif noqtesini mueyyenlesdirib esas zerbeni de ora vurmagi qerara aldi Sonra ehtiyatda saxladigi butun quvveleri de doyuse atdi Nadir sahin gosterisine esasen butun suvariler tufenglerden ates acdilar ve sonra da dusmenle elbeyaxa qilinc doyusune girdiler Bu qefil hucum neticesinde Nadir sah Osmanli quvvelerinin artilleriyasinin esas hissesini ele kecirmeye nail oldu Osmanlilar doyusun muxtelif merhelesinde coxlu telefatla uzlesdiler Hemin telefatin 20 minden artiq oldugu bildirilir Bir o qeder Osmanli doyuscusu de esir oldu Nadir sah qosunlarinin tezyiqi qarsisinda davam getire bilmeyen Osmanli ordusu ve onun rehberi geri cekilmek mecburiyyetinde qaldi Osmanli qosunlarinin dusergesi mudafie baximindan yaxsi mohkemlendirildiyi istehkam qurgulari ve toplarla mudafie olundugu ucun Nadir sah teqibi davam etdirmeyi lazimsiz bildi Evezinde qerara aldi ki Osmanli quvvelerinin arxaya aparan yollarini kessin Cunki bu yollarin kesilmesi Osmanli quvvelerinin techizatini cetinlesdire ve onlari daha tez teslim olmaga mecbur ede bilerdi S Piklete gore bundan sonra Osmanli qosunlari oz quvvelerini bir de seferber edib Nadir sah movqeleri uzerine hucum cekdiler Osmanli quvvelerinin genis yer verdiyi top atesleri de komeye catmadi Nadir sah quvvelerinin eks hucumu osmanlilari geri cekilmeye mecbur etdi Techizatinin silah ve sursatinin cox hissesini itirib perakende hala dusen Osmanli desteleri Qars yolu ile geri cekilmeye basladilar Avropali muellife gore Mehemmed pasa da bu geri cekilme zamani olduruldu Geri qacmaqda olan Osmanli quvvelerinin Nadir sah desteleri terefinden teqib olunmasini Tarix e Cahanqosa ye Naderi de tesdiq edir Bu menbeye gore Yegen Mehemmed pasanin olumu Osmanli quvveleri arasinda casqinliq yaratdi ve serkerdesini itirmis quvveler perakende halda qacmaga uz tutdular Bu vaxt onlar yeniden Nadir sahin qosunlarinin doyus ezmi ile uzbeuz qaldilar Osmanli quvvelerinin butun artilleriyasi dusergesi techizati ve yukleri Nadir sah destelerinin eline kecdi Nadir sah doyusculeri osmanlilari Arpacaya qeder teqib etdiler Tarix e Cahanqosa ye Naderi onlardan 12 min neferinin oldurulduyunu 5 min neferinin ise esir goturulduyunu xatirladir Nadir sah Osmanli dovleti ile Sefevi dovleti arasinda vaxtile movcud olmus serhed xettini adlamadi C Hanvey ve cox guman ki ona istinad etmis L Lokkart bunu Nadir sah qosunlarinin ve olke ehalisinin elave muharibe iztirablarini istememesi ile elaqelendirirler Doyus basa catandan sonra Nadir sah Osmanli sultanina ehtiram dolu bir mektub yazdi ve elcisi vasitesile Osmanli sarayina gonderdi Nadir sah hemin mektubda bildirirdi ki Osmanli ruhanilerine catdirilmis olan evvelki teklifler baresinde daha tekid gostermir Nadir sah eminliyini bildirirdi ki mezheb meselesi ile bagli olan ve Osmanli sarayi terefinden qebul edilmeyen hemin teklifin geri goturulmesi iki dovlet arasindaki munasibetleri daha da yaxsilasdiracaqdir Dehsetli meglubiyyet Istanbul hakimiyyetinin herbi qelebeye olan umidlerini hece endirdi Olenlerin ve yaralananlarin sayi doyusun ne derecede sert formada getdiyini subut edir Doyusun ele ilk gunundece Nadir sahin ordusu 8 000 nefer itki vermisdi lakin onlar sonraki gunlerde demek olar ki itki vermediler lakin Osmanli ordusunun itkileri ise gunden gune artmaqda idi Itkiler barede olan ehtimallar 28 000 50 000 arasindadir En meqbul sayilan say ise beledir 12 000 olu 18 000 yarali ve 5 000 esir Belelikle umumilikde 35 000 nefer itki Nadir sah esir goturulen butun yaralilara Qarsa getmeye ve mualice almaga icaze verdi MenbeIstinadlar Ghafouri 2008 seh 234 Axworthy 2009 seh 359 PDF 2016 03 03 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 11 11 Ghafouri 2008 seh 300 FLAGS i Of Persia www iranicaonline org archive missing date tarixinde Valeri Silogava ve Kakha Shengelia History of Georgia From the Ancient Times Through the Rose Revolution Caucasus University Publishing House 2007 seh 158 ISBN 978 9994086160 Quddusi 2008 seh 31 Eliyarli 1996 seh 488 Lockhart 2004 seh 127 Moghtader 2008 seh 175 Ghafouri 2008 seh 146 Axworthy 2009 seh 250 Jonas Hanway An historical account of the British Trade over the Caspian Sea with a journal of travels London Mr Dodsley 2008 seh 273 Yeddi cildde III cild 2007 seh 344 Suleymanov 2010 seh 39 Quddusi 1999 seh 17 Lockhart 2004 seh 29 Quddusi 1999 seh 27 Lockhart 2004 seh 32 Quddusi 1999 seh 22 Quddusi 1999 seh 29 Axworthy 2009 seh 119 Quddusi 1999 seh 33 Suleymanov 2010 seh 49 Ghafouri 2008 seh 371 Suleymanov 2010 seh 158 Ghafouri 2008 seh 49 Ghafouri Ali 2008 History of Iran s wars from the Medes to now p 382 Etela at Publishing Lockhart 2004 seh 40 Quddusi 1999 seh 39 Lockhart 2004 seh 48 Suleymanov 2010 seh 156 Lockhart 2004 seh 50 Lockhart 2004 seh 53 Suleymanov 2010 seh 157 Quddusi 1999 seh 32 Suleymanov 2010 seh 161 Lockhart 2004 seh 60 Quddusi 1999 seh 42 Lockhart 2004 seh 65 Lockhart 2004 seh 66 Lockhart 2004 seh 79 Suleymanov 2010 seh 168 Houtsma M Th van Donzel E E J Brill s First Encyclopaedia of Islam 1913 1936 BRILL 1993 760 ISBN 90 04 08265 4 2022 04 21 tarixinde Istifade tarixi 2020 03 10 Quddusi 1999 seh 40 Semnani Penahi Tarix e nezami ve siyasi ye doura e Nader sah Efsar I Tehran seh 274 Axworthy 2009 seh 203 Sayks P Tarix e Iran Tehran seh 393 Lockhart 2004 seh 72 Lockhart 2004 seh 94 Axworthy 2009 seh 205 Quddusi 1999 seh 41 Lockhart 2004 seh 122 Quddusi 1999 seh 43 Lockhart 2004 seh 125 Lockhart 2004 seh 140 Lockhart 2004 seh 141 Lockhart 2004 seh 145 Lockhart 2004 seh 146 Quddusi 1999 seh 105 Quddusi 1999 seh 106 Quddusi 1999 seh 107 Lockhart 2004 seh 160 Yeddi cildde III cild 2007 seh 346 Lockhart 2004 seh 170 Lockhart 2004 seh 172 Eliyarli 1996 seh 490 R I Dadasova Sefevilerin son dovru ingilisdilli tarixsunasliqda Baki Nurlan 2003 seh 231 Quddusi 1999 seh 109 Lockhart 2004 seh 177 Quddusi 1999 seh 114 Suleymanov 2010 seh 222 Suleymanov 2010 seh 223 Suleymanov 2010 seh 224 Lockhart 2004 seh 187 Suleymanov 2010 seh 225 Suleymanov 2010 seh 227 Lockhart 2004 seh 209 Lockhart 2004 seh 211 Lockhart 2004 seh 213 Quddusi 1999 seh 116 Eliyarli 1996 seh 493 Nigar Gozelova ve Ekrem Bagirov XVIII esrin 30 40 ci illerinde Nadir sah Efsarin Bagdad yurusleri Baki Elm ve Tehsil 2018 seh 29 ISBN 978 9952 8176 1 2 The Army of Nader Shah PDF 2022 03 31 tarixinde PDF Istifade tarixi 2020 03 10 Quddusi 1999 seh 119 Lockhart 2004 seh 229 Quddusi 1999 seh 46 Quddusi 1999 seh 48 Lockhart 2004 seh 245 Quddusi 1999 seh 47 Eliyarli 1996 seh 491 Quddusi 1999 seh 123 Eliyarli 1996 seh 492 Quddusi 1999 seh 125 Lockhart 2004 seh 260 Suleymanov 2010 seh 276 Suleymanov 2010 seh 277 Quddusi 1999 seh 128 Axworthy 2009 seh 198 Quddusi 1999 seh 129 Axworthy 2009 seh 206 Yeddi cildde III cild 2007 seh 345 Nadir Shah www britannica com 13 mart 2020 tarixinde R G Grant 1001 Battles That Changed the Course of History seh 410 Axworthy 2009 seh 254 Bellamy 1990 seh 214 Moghtader 2008 seh 205 Later Mughal 31 January 2018 tarixinde Istifade tarixi 26 May 2014 Jagadish Narayan Sarkar A Study of Eighteenth Century India Political history 1707 1761 I University of Virginia Saraswat Library 1976 seh 115 Michael Axworthy Iran Empire of the Mind Penguin Books 2007 seh 158 Quddusi 1999 seh 61 Conflicts In 1739 War of Jenkins Ear Stono Rebellion Battle of Karnal Chickasaw Wars Battle of Porto Bello Battle of Vasai General Books LLC 2010 seh 14 ISBN 9781156213391 Ghafouri 2008 seh 383 Bellamy 1990 seh 214 Quddusi 1999 seh 63 Nadir sah Efsarin mektublasmasi Sultan Mahmud xana mektub bolmesi Baki Nurlan 2007 seh 7 ISBN 460200000 Edward Cust Annals of the wars of the eighteenth century seh 225 The Cambridge History of India V seh 360 Rakesh Bhasin Dastan e Awadh A Momentous Journey from Faizabad to Lucknow seh 127 Ghafour 2008 seh 384 Axworthy 2009 seh 255 INDIA vii RELATIONS THE AFSHARID AND ZAND PERIODS www iranicaonline org 28 fevral 2020 tarixinde Suresh K Sharma Haryana Past and Present II Mittal seh 132 ISBN 81 8324 046 1 CAMBRIDGE HISTORY OF IRAN www iranicaonline org 28 fevral 2020 tarixinde Hanway 1753 seh 251 253 Moghtader 2008 seh 221 Henry Miers Elliot The History of India as Told by Its Own Historians The Muhammadan Period V Cambridge University Press seh 357 Quddusi 1999 seh 187 Moghtader 2008 seh 206 Moghtader 2008 seh 210 Students Britannica India I to M Iblis to Mira Bai seh 185 Lockhart 2004 seh 261 David Marshall Lang Russia and the Armenians of Transcaucasia 1797 1889 a documentary record 2022 05 09 at the Wayback Machine Columbia University Press 1957 digitalised March 2009 originally from the s 142 William Irvine Later Mugals Yeni Dehli Atlantic Publishers 1991 seh 357 Lockhart 2004 seh 262 James Fraser The History of Nadir Shah Formerly Called Thamas Kuli Khan seh 129 An Advanced History of Modern India Sailendra Nath Sen India Macmillan India 2010 seh 326 ISBN 9780230328853 Edward G Browne AN OUTLINE OF THE HISTORY OF PERSIA DURING THE LAST TWO CENTURIES A D 1722 1922 London Packard Humanities Institute 2010 seh 33 Lockhart 2004 seh 264 Jaswant Lal Mehta Advanced Study in the History of Modern India 1707 1813 New Dawn Press 2005 seh 231 ISBN 1 932705 54 6 Vedpal S Malik ve Don E Mathre Bunts and Smuts of Wheat An International Symposium Raleigh North Carolina North American Plant Protection Organization 1997 seh 327 Lockhart 2004 seh 265 John Malcolm The History of Persia from the Most Early Period to the Present Time II London John Murray seh 85 Edward G Browne London Packard Humanities Institute seh 33 Lockhart 2004 seh 267 Axworthy 2009 seh 260 John Clark Marshman Serampore Press 1863 seh 199 Deccan Heritage H K Gupta A Parasher and D Balasubramanian Indian National Science Academy 2000 p 144 Orient Blackswan ISBN 81 7371 285 9 Asher Catherine B Talbot Cynthia India Before Europe ingilis Cambridge University Press 2006 seh 40 ISBN 978 0 52180 904 7 27 December 2019 tarixinde Istifade tarixi 20 February 2019 Leela Kohli Fascinating history of world s best diamonds The Northern Star Lismore New South Wales National Library of Australia 30 May 1953 seh 6 24 July 2023 tarixinde Istifade tarixi 31 August 2013 Michael Axworthy Iran Empire of the Mind Penguin Books 2007 seh 159 William Dalrymple ve Anita Anand Koh i Noor Bloomsbury Publishing 2017 seh 52 ISBN 1408888858 Edward Cust Annals of the wars of the eighteenth century London Gilbert amp Rivington Printers 1862 seh 228 Jeremy Black War and the World Military Power and the Fate of Continents 1450 2000 Yale University Press 2000 seh 324 Axworthy 2009 seh 268 Naimur Rahman Farooqi Mughal Ottoman relations a study of political amp diplomatic relations between Mughal India and the Ottoman Empire 1556 1748 India Idarah i Adabiyat i Delli 1989 seh 231 Lawrence Dundas Campbell X 1808 seh 601 https books google az books id R1dFAAAAYAAJ amp pg RA1 PA601 amp dq Battle of Karnal amp hl az amp sa X amp ved 0ahUKEwinoKGg5P3nAhXGvosKHcuuAW0Q6AEIeTAI v onepage amp q Battle 20of 20Karnal amp f false bare url missing title Axworthy 2009 seh 269 Tony Jaques Dictionary of Battles and Sieges A E Dictionary of Battles and Sieges A Guide to 8 500 Battles from Antiquity Through the Twenty first Century 1 Greenwood Publishing Group 2007 seh xxxix ISBN 0313335370 Axworthy 2009 seh 271 Books Llc Battles Involving the Mughal Empire Battle of Panipat Battle of Khanwa Battle of Saraighat Battle of Ghaghra Siege of Sambhal General Books 2010 seh 57 ISBN 9781155323688 Axworthy 2009 seh 270 Quddusi 1999 seh 84 Quddusi 1999 seh 85 Quddusi 1999 seh 86 Quddusi 1999 seh 87 Quddusi 1999 seh 88 ILBARS KHAN www iranicaonline org 13 mart 2020 tarixinde Quddusi 1999 seh 92 Quddusi 1999 seh 97 Bakihanov A K Gyulistan i Iram Izdatelstvo Elm Baku 1991 seh 138 Aliyev F M Ira eleyhine cixislar seh 107 108 V N LEVIATOV OChERKI IZ ISTORII AZERBAJDZhANA v XVIII veke Baki Azerbaycan SSR dovlet nesriyyati 1948 seh 78 Hronika vojn Dzhara v XVIII stoletii Baki 1931 seh 19 Mirza Mehti han Villiama Dzhonsa Istoriya Nadir hana London 1799 seh 203 Yeddi cildde III cild 2007 seh 341 Yeddi cildde III cild 2007 seh 343 Solovev Istoriya Rossii izd III t 20 str 1332 Dogovory Rossii s Vostokom 1869 seh 202 207 Eliyarli 1996 seh 353 Eliyarli 1996 seh 352 Abasqulu Bakixanov Gulustani Irem PDF Baki Elm 1991 seh 142 Yeddi cildde III cild 2007 seh 348 Yeddi cildde III cild 2007 seh 350 Eliyarli 1996 seh 357 Yeddi cildde III cild 2007 seh 349 Yeddi cildde III cild 2007 seh 351 Lockhart 2004 seh 176 Eliyarli 1996 seh 349 Eliyarli 1996 seh 351 Quddusi 1999 seh 54 Suleymanov 2010 seh 463 Suleymanov 2010 seh 465 Suleymanov 2010 seh 466 Suleymanov 2010 seh 467 Quddusi 1999 seh 101 Nicolae Jorga Geschiste des Osmanichen IV Yeditepe Yayinlari seh 371 ISBN 978 975 6480 19 9 Eliyarli 1996 seh 496 William Edward David Allen A History of the Georgian People From the Beginning Down to the Russian Conquest in the Nineteenth Century Taylor amp Francis 1932 seh 193 ISBN 0 7100 6959 6 Suleymanov 2010 seh 339 Alam Aray e Naderi Mohammad Kazim Keshmiri 3 volumes Tehran university press The Army of Nader Shah Michael Axworthy Iranian Studies volume 40 number 5 December 2007 Taylor amp Francis 642 1 2016 03 03 at the Wayback Machine Suleymanov 2010 seh 341 Quddusi 1999 seh 151 Quddusi 1999 seh 141 Quddusi 1999 seh 143 Mirza Mehdi Khan Astarabadi Histoire De Nader Chah Works of Sir William Jones French 12 William Jones terefinden tercume olunub London J Stockdale 1807 1770 102 103 OCLC 11585120 Jahangushaye Naderi 2022 08 30 tarixinde Istifade tarixi 2020 03 12 Herbert John Maynard Nadir Shah H B Blackwell 1885 49 OCLC 493917070 2022 08 30 tarixinde Istifade tarixi 2020 03 12 Suleymanov 2010 seh 479 Laurence Lockhart Nadir Shah A Critical Study Based Mainly Upon Contemporary Sources London Luzac 1938 250 340 OCLC 580906461 2022 08 30 tarixinde Istifade tarixi 2020 03 12 Michael Axworthy Sword of Persia Nader Shah from Tribal Warrior to Conquering Tyrant I B Tauris 2010 289 291 ISBN 9780857733474 2022 08 30 tarixinde Istifade tarixi 2020 03 12 Edebiyyat Axworthy Michael The Sword of Persia Nader Shah from tribal warrior to conquering tyrant London I B Tauris 2009 368 sehife ISBN 9780857721938 Lockhart Laurence Nadir Shah A Critical Study Based Mainly Upon Contemporary Sources London AMS Press 2004 344 ISBN 978 0404562908 Suleymanov Mehman Nadir sah PDF Tehran 2010 740 Ghafouri Ali History of Iran s wars from the Medes to now Tehran Etela at Publishing 2008 546 Moghtader Gholam Hussein The Great Batlles of Nader Shah Tehran Donyaye Ketab 2008 Eliyarli Suleyman Azerbaycan tarixi PDF Baki Azerbaycan 1996 866 ISBN 4804000000 Yeddi cildde III cild Baki Elm 2007 592 ISBN 978 9952 448 39 9 Quddusi Mehemmed Huseyn Baki Genclik 1999 234 ISBN 5 8020 1178 5 Xarici kecidlerCBC Nadir shah pravitel vostochnogo mira CBC Nadir shah stanovlenie geroya