Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Muradtəpə, Bağavard və ya Yeğevard döyüşü — Səfəvi-Osmanlı müharibəsinin (1730-1736) son final döyüşü.
| Muradtəpə döyüşü | |||
|---|---|---|---|
| Səfəvi-Osmanlı müharibəsi (1730-1736) və Nadirin yürüşləri | |||
 ilə Nadirin orduları arasındakı toqquşmanın illüstrasiyası. İllüstrasiyada Nadir öz qoşunu arasında atını sürməsi, bir qrup tüfəngçinin dağlarda gizlənib Nadirin dəstəsi tərəfindən geri otuzdurulan Osmanlı ordusunu atəşə tutması əks etdirilib. | |||
| Tarix | 19 iyun 1735 | ||
| Yeri | Muradtəpə kəndi, İrəvan | ||
| Səbəbi | Nadir xan Əfşarın Qafqazı Osmanlı imperiyasından geri alıb Səfəvi imperiyasına qaytarmaq istəyi. | ||
| Nəticəsi | Müharibəni sonlandıran mütləq Səfəvi qələbəsi. | ||
| Ərazi dəyişikliyi | Qafqazda hələ də müqavimət göstərən Osmanlı qarnizonları təslim oldu. Tiflis, İrəvan və Gəncə geri qaytarıldı. | ||
| Münaqişə tərəfləri | |||
| | |||
| Komandan(lar) | |||
| | |||
| Tərəflərin qüvvəsi | |||
| |||
| İtkilər | |||
| |||
Döyüşdə Qafqaz cəbhəsində Köprülü paşanın rəhbərliyi altında olan əsas Osmanlı qoşunu Nadirin ordusunun avanqard dəstəsi tərəfindən darmadağın edilmişdir. Döyüş zamanı avqandard dəstə ordunun əsas hissəsinin döyüşə gəlib çatmasına qədər artıq Osmanlı qoşununu tamamilə məğlub etmişdi. Köprülü paşanın tamamilə darmadağın edilməsindən sonra osmanlı qoşunu Qafqaz cəbhəsində yerləşən bir neçə qalada sığınacaq taba bildi. Bu qalalar Nadirin qoşunları tərəfindən mühasirə altında idi. Nadirin ən məşhur meydan döyüşü qələbələrindən biri olan Muradtəpə döyüşündə onun ordusu özündən 4-5 dəfə çox olan qoşunu məğlub edə bilmişdi. Bu döyüş də daxil olmaqla, onun Karnal, Damğan və Kərkük kimi döyüşlərdə qələbə qazanması ən güclü hərbi strateqlərdən biri kimi qiymətləndirilməsinə səbəb olmuşdur.
Arxa plan
Qafqaz cəbhəsi Mesopotomiya cəbhəsi ilə birlikdə Osmanlı-Səfəvi müharibəsinin əsas cərəyan etdiyi regionlardan biri idi. 1720-ci illərdə Səfəvi imperiyasının əfqan üsyanı nəticəsində faktiki olaraq devrilməsi Osmanlı imperiyasına nəinki Qafqazı, həmçinin İranın qərb bölgələrinə qədər yayması ilə nəticələnmişdi. Nadirin İranın qərbinə və Osmanlı hakimiyyəti altında olan İraqa hücumundan sonra imperiyanın qərb sərhədləri bir qədər təhlükəsiz vəziyyətə gətirildi. Lakin şimalda vəziyyət fərqli idi və görünürdü ki, İstanbul hökuməti Qafqazı öz hakimiyyəti altında saxlamaqda qərarlıdır. Osmanlı rəhbərliyi bunu həyata keçirmək üçün Qafqaza Köprülü paşanın komandanlığı altında yeni güclü ordu göndərmişdi.
Nadir Dağıstana etdiyi ağır yürüşdən sonra istirahətə dayanmadan birbaşa Gəncəyə, Osmanlı qoşunu ilə döyüşə üz tutdu. 3 noyabr 1734-cü ildə Nadir Gəncə qalasına çatdı. O, bura gələrkən 1734-cü ilin avqustunda Şirvandakı üsyanı yatırmış və Şamaxını ələ keçirmişdi. Gəncə istehkamları Nadirə o qədər təsir etdi ki, o, qalanın mühasirədə saxlanılmasına qərar verdi. Ordusunun bir hissəsini mühasirədə saxlayaraq İrəvan və Tiflisi də mühasirəyə aldı. Nadirin yürüşlərinə cavab vermək üçün Osmanlı imperiyası Abdulla paşanı göndərdi. Onun ordusunda 50.000 süvari, 30.000 piyada var idi. İlkin mənbələrə görə isə. Osmanlı ordusu 120.000 nəfərdən ibarət olmuşdur.
Nadiri Rusiya nümayəndəsi Qolitsin də müşayiət edirdi. Gəncəni uzun müddət mühasirədə saxlayan Nadir heç cür uğur qazana bilmirdi. Şəhəri güclü istehkam qurğularına sahibidi və şəhərdəki Osmanlı qarnizonu uzun müddət mühasirəyə tab gətirə biləcək ərzaq ehtiyatına və artilleriya texnikasına sahib idi. Şəhərə edilən hücumlar nəticəsiz qalırdı. Nadir hətta Gəncə çayının axın istiqamətini dəyişdirərək qala divarlarına yönləndirməsi də nəticə vermədi.
Nadirin qalanı təslim etmələri üçün müdafiəçilərə göndərdiyi məktub da nəticə vermədi. Nadir Osmanlı qarnizonuna şəhəri təslim edəcəkləri halda canlarının bağışlanacağı və sağ-salamat evlərinə getmələri üçün şərait yaradılacağını bildirirdi. Osmanlı qarnizonu isə bunu rədd etdi və yalnız sultanın əmri olacağı halda şəhəri boşaldacaqlarını bildirdilər.
Gəncə qalasının mühasirədə olduğu zaman Nadirin Rusiya ilə çox yaxşı münasibətləri var idi. 1934-cü ilin dekabr ayının sonunda Nadirin düşərgəsində olan knyaz Qolitsin Rusiya sarayının Bakı və Dərbəndi Nadirə təhvil vermək barəsindəki qəti qərarını açıqladı. Nadir bu xəbəri sevinclə qarşıladı. Rusiya adları çəkiləm şəhərlərin geri qaytarılmasını müəyyən şərtlər çərçivəsində həyata keçirmək istəyirdi. Bu şərt Bakı və Dərbəndin geri alınmasından sonra başqa bir ölkəyə, xüsusilə də Osmanlı dövlətinə verilməməsi öhdəliyi idi.
Rusiya Gəncə qalasının mühasirəsinin də tezliklə başa çatdırılmasını istəyirdi. Gəncənin alınması və Osmanlı qüvvələrinin buradan qərbə doğru çıxışdırılması Rusiyanın maraqlarına cavab verirdi. Rusiya sarayı əmin idi ki, Gəncənin ardınca İrəvan, Naxçıvan və Tiflis də Osmanlı qüvvələrindən təmizlənəcəkdir. Ona görə Rusiya Nadirə mümkün yardımı da etməyə çalışırdı. 1735-ci ilin noyabrında Bakıda olan general Levaşov tərəfindən Nadirin düşərgəsinə bir istehkamçı zabit, yerli paltar geymiş 4 nəfər topçu və bir neçə ağır top göndərildi. lakin bunlar da qalanı almaq üçün kifayət olmadı.
Qaladakı Osmanlı qarnizonunun bu səviyyədə müqavimət göstərməsinin səbəblərindən biri də Osmanlı komadanı Abdulla paşa Köprülünün Qarsda olması idi. Abdulla paşa böyük qüvvə ilə Qarsda düşərgə salmışdı və bilinməyən səbəblərə görə Gəncəyə doğru hərəkət etmirdi. Gəncədəki Osmanlı qoşunu isə yaxın müddətdə onun köməyə gələcəyinə inanırdılar.
Abdulla paşa 1735-ci ilin əvvəllərində yürüşə başlamışdı. Onun yürüşə başlaması xəbəri Rusiya sarayında təşvişə səbəb olmuşdu. Buna görə də, Rusiya Rəşt müqaviləsinin ziddinə olaraq osmanlı qoşunu Qafqazdan çıxarılmamaış da Bakı və Dərbəndi Səfəvi dövlətinə verə biıəcəklərini bildirdilər və 1735-ci ilin mart ayında Rusiya ilə Səfəvi dövləti arasında Gəncə müqaviləsi imzalandı.
Abdulla paşanın döyüşə girməməsi isə Gəncə qalasının mühasirəsini uzadırdı. Bu mühasirənin uzanması nə Nadiri, nə də ki, Gəncədəki Osmanlı qarnizonunu qane edirdi. Bu səbəbdən onlar öz nümayəndələrini Nadirin yanına göndərdilər. Onlar Nadirə qalannı mühasirəsini dayandırınb Abdulla paşanın üzərinə getməyini təklif edirdilər. Əgər Nadir qalib gələrdisə, qala boşaldılacaqdı. Abdulla paşa qalib gəlsə isə. qala Osmanlı qarnizonunda qalacaqdı. Nadir təklifi fikirləşdikdən sonra qəbul etdi və qərbə - Abdulla paşanın üzərinə yürüşə başladı.
Döyüş
İlk toqquşmalar
Abdulla paşa ilə döyüş həlledici əhəmiyyətə sahib idi və ona görə də, Nadir Gəncə qalasının mühasirəsini dayandırmağı lazım bildi. Abdulla paşa üzərində qələbə əldə edildiyi halda tək Gəncədə deyil, Cənubi Qafqazdakı digər osmanlı qarnizonlarının da geri çəkilməkdən başqa çarəsi qalmayacaqdı. Amma Abdulla paşanın Qars qalasını tərk etməməsi Nadir üçün anlaşılmaz olaraq qalırdı. Osmanlı qoşunlarının oradan çıxmayacağı təqdirdə yenidən qala mühasirəsinə əl atılması isə Nadir üçün arzuolunmaz idi.
Abdulla paşanı döyüşə sövq etmək və qaladan çıxarmaq üçün Nadir bir süvari alayını Qarsa tərəf göndərdi. Həmin alay qala ətrafındakı yaşayış məntəqələrini qarət etməli və bununla da Abdulla paşanın diqqətini özünə cəlb etməli idi. Amma Nadirin bu gedişi nəticə vermədi.
1735-ci ilin may ayında Nadir qoşunu ilə Gəncədən Qarsa doğru hərəkətə başladı. Gəncə qalasının mühasirəsinin davam etdirilməsi üçün bir dəstəni orada saxladı. Həmin dəstəyə Baba xan rəhbərlik edirdi. Dəstə 12 min nəfərdən ibarət idi. Bir dəstə də Şirvana göndərildi. Bu dəstə Şirvanı ləzgilərin hücumundan qorumalı idi. Nadir isə əsas qüvvələrlə Qarsa doğru irəliləməyə başladı.
Abdulla paşanın və eləcə də Nadirin qarşı-qarşıya gələn qoşununun sayı barədə müxtəlif rəqəmlər mövcuddur. "Aləm Ara-ye Naderi"də Osmanlı qoşunlarının sayı 300 min nəfər, "Tarix-e Cahanqoşa-ye Naderi"də 20 min nəfər, tarixi ədəbiyyatda isə 80 min nəfər göstərilir. Nadirin qoşunlarının sayı isə Osmanlı qoşunundan ən azı iki dəfə az olduğu güman edilir.
Kiçik toqquşmalar xaric heç bir iri çaplı toqquşma baş vermədi. Nadirin cəhdlərinə baxmayaraq, Abdulla paşa qaladan çıxıb həlledici döyüşə girmədi. Nadir qərara gəldi ki, Qarsdan çəkilərək İrəvan qalasını mühasirəyə alsın. O, güman edirdi ki, belə olacağı halda Abdulla paşa onu təqib edəcəkdir. "Aləm Ara-ye Naderi"yə görə isə. Nadir Qars ətraflarında ərzaq tapmaqda çətinlik çəkmiş və İrəvana getməyə məcbur olmuşdur. Bu çəkilmə Abdulla paşa tərəfindən zəiflik əlaməti kimi qiymətləndirildi və o, Nadiri təqib etməyə başladı.
Abdullanın sərkərdələrindən olan və Qars ətrafındakı toqquşmalarda Nadirə qarşı döyüşmüş Teymur paşa Nadir in ordusunu arxadan qorumaqla vəzifələndirilmiş Xanəli xan Kükəla və Əliqulu xan Əfşar tərəfindən pusquya düşürüldü və darmadağın edildi. Teymur paşa canını Qars qaçmaqla xilas edə bildi. Teymur paşanın məğlubiyyətindən sonra Abdulla paşa bütün orduya yürüş hazırlığı əmri verdi.
Düzülüş
Nadir Göyçə gölü ətrafında düşərgə salmışdı və Abdulla paaşnın onu təqib etməsi barədə xəbər də elə orada ona çatdırıldı. 1735-ci ilin iyun ayının 18-də İrəvan ətrafına yetişən tərəflər bir-birindən iki fərsəng məsafədə mövqe tutmuşdular.
Abdulla paşaya məlumat verildi ki, Nadir xanın ordusu cəmi 14 min nəfərdən ibarətdir. O, asanlıqla qələbə qazanacağını və hətta, Nadiri əsir tuta biləcəyini düşünürdü. Onun əmri ilə Zəngi çayı üzərindəki keçid toplarla qapadıldı.
Açıq meydanda döyüşün aparılması üçün Nadir öz qüvvələrini lazımınca qruplaşdırdı. Qoşunların sağ cinahını o, tapşırdı. Bu cinahda Əfşar, Mərv və Qacar döyüşçüləri döyüşməli idi. Sol cinaha isə rəhbərlik edirdi. Xanəli xan və Məhəmməd bəy Qırxlı tabeliyində olan min nəfərlik dəstə ilə döyüş meydanına atılaraq aranı qızışdırmalı idilər. Abdulla paşa artilleriyadan geniş ölçüdə istifadə etmək istəyirdi. Buna görə də, topları iki dəstəyə böldü və həmin toplar Osmanlı ordusunun hücumunu müraciət etməli idi.
Həlledici toqquşma
Döyüşün əvvəlində Nadirin sərkərdəsi Yarbəy xanın rəhbərliyi altında olan topçular Osmanlılara güclü zərbələr vurmuşdu. Səhər açılan kimi Nadir 6 min nəfərlik cəzayirçi dəstəsini irəli çıxardı, bu dəstənin ardınca qumsal yüksəkliklərdə mövqe tutmuş olan sərkərdələr tabeçiliklərində olan qoşun dəstəsi ilə döyüş meydanına doğru irəlilədilər. Nadir özü də döyüşlərdə iştirak edirdi. Osmanlı hücumu dəf edildi və onlar geri çəkildi.
Bu hücumun ardıyca Teymur və Əkbər paşaların rəhbərlik etdiyi yeni Osmanlı hücumu reallaşdı. Nadirin qoşunu inadla müqavimət göstərsə də, Osmanlı qoşunu daim yeni qüvvələrlə təmin edilirdi. Nadir yavaş-yavaş geri çəkilmə əmri verdi və bu Osmanlı komandanlığı tərəfindən döyüş meydanından qaçma kimi qiymətləndirildi. Nadiri izləyən osmanlı ordusu müəyyən yerə çatdıqdan sonra Nadirin əmri ilə gizlədilmiş artilleriya qurğularından güclü atəşə məruz qaldılar. Osmanlı ordusunun cinahları güclü itkiyə məruz qaldı. Nadirin özü cəzayirçilər dəstəsi ilə Osmanlı sərəsgərinin, yüksəkliklərin birinin üzərində yerləşdirdiyi topların üzərinə hücum çəkdi, bir dəstəni isə sol tərəfdə yerləşdirilmiş artilleriya mövqeləri üzərinə göndərdi. Nadir yüksəklikdə qurulmuş Osmanlı toplarının hamısını ələ keçirdi və bununla öz qüvvələrinə qarşı tərəfdən yaradılmış artilleriya təhlükəsini qismən neytrallaşdırdı.
Tələyə salınmış Osmanlı ordusu çaşqınlıq içində qaçmağa başladı. Abdulla paşa qaçmağa çalışarkən atından yıxıldı və qaracurlu tayfasından Rüstəm adlı döyüşçü onun başını kəsərək Nadir xana verdi. "Aləm Ara-ye Naderi"də Abdulla paşanın qaracurlu Ağabəy tərəfindən öldürüldüyü bildirilir. Belə ki, Osmanlı xüsusi dəstəsi arasında bir nəfərin bahalı geyimi onun diqqətini cəlb edir və o, həmin şəxsi öldürüb başını kəsir. Kəsdiyi başı Nadirin yanına gətirərkən əsir Osmanlı əsgərləri meyidin kimə məxsus olduğunu deyirlər. Nadir Abdulla paşanın meyidini hörmətlə Qarsa dəfn olunmağa yola salır.
Təxminən 5 saat davam edən əməliyyat nəticəsində xeyli sayda Osmanlı sərkərdəsi qətlə yetirilir. Qətlə yetirilənlər arasında Osmanlı sultanının kürəkəni və Diyarbəkir valisi S da var idi. Nadir onnu da meyidini hörmətlə dəfn olunmaq üçün İrəvan qalasına göndərir.
Nəticə
Beləliklə, 1735-ci il iyunun 19-da İrəvan ətrafında keçirilən döyüş əməliyyatı Nadirin yeni bir tarixi qələbəsi ilə başa çatdı. Osmanlı qüvvələrinə ağır zərbə endirildi və bu qələbə ilə əslində Nadir Cənubi Qafqazın nəzarət altına alınmasını təmin etdi.
Murattəpə döyüşü başa çatdıqdan sonra Nadir diqqətini yenə Cənubi Qafqazdakı böyük şəhər-qalaların - Gəncə, Tiflis və İrəvanın Osmanlı qüvvələri tərəfindən boşaldılması üzərinə cəmlədi. Həmin şəhərlərə əsir Osmanlı əsgərləri göndərildi və onlara tapşırıldı ki, Abdulla paşanın aqibəti barədə öz yoldaşlarına məlumat versinlər. Bütün qarnizonlardan şəhərləri təslim etmək tələb edildi. Qarnizon rəisləri bir neçə gün möhlət istədilər. Çünki onların şəhərləri təhvil vermə səlahiyyətləri yox idi. Nadir isə Qars qalasına doğru irəliləyib, şəhəri mühasirəyə aldı. Sonda gəlinən razılığa əsasən osmanlı dövləti Qarsın mühasirəsinin qaldırılması qarşılığında şəhərləri təhvil verəcəyini bildirdi. Nəticədə, 1735-ci il iyulun 9-da Gəncə, aqustun 12-də Tiflis və oktyabrın 3-də İrəvan Osmanlı qüvvələri tərəfindən tərk edildi.
Nadir bununla da, Osmanlı ilə yeni bir müharibəni də uğurla sonlandırdı. Razılaşmaya görə imperiyanın qərb sərhədləri Gürcüstandan keçməklə Qara dəniz sahili, Ağrı dağı, Kürdüstan dağları və Zaqros xətti üzrə keçməklə İran körfəzinə çıxırdı. Həmçinin, Nadir öz qoşunlarını Bağdad ətrafından geri çəkməli idi.
Avropadakı hadisələr
Osmanlı imperiyasının Nadir tərəfindən ağır formada məğlub edilməsi Rusiyanın cəsarətlənməsinə səbəb oldu. Rusiya Krım tatarlarının Abdulla paşanın qoşununa qoşularkən Qara dəniz sahillərində Rusiyanın sərhədlərini pozmasını bəhanə edərək osmanlı imperiyasına müharibə elan etdi və Azovu işğal etdi. Avstriya da bu fürsətdən istifadə etməyə qərar verdi. Lakin onlar rus müttəfiqləri kimi uğur qazana bilmədilər və çox ağır formada məğlub edildilər.
Şimala yürüş
Özünün ən uğurlu yürüşündən sonra Nadir bir müddət yeni ələ keçirdiyi şəhərlərə yeni valilər təyin etməklə məşğul oldu və bundan sonra şimaldakı ləzgilər üzərinə yürüşünə başladı. Bu zaman Abdulla paşanın ordusuna qoşulmaq üçün Krımdan gələn tatar ordusu geri təcili formada qayıtdı. Ləzgilər uca dağlarda yaşayırdılar və qış ayı olmasına görə bu dağlar qalın qarla örtülmüşdü. 1735-1736-cı illərin qışında həyata keçirilən əməliyyatlar zamanı Nadir bir daha hərbi bacarıqlarını sübut etdi. Ləzgilərin lideri 1736-cı ildə məğlub edildi və avarların yanına qaçdı. Nadir isə Qafqazda sülhü təmin etdikdən sonra geri qayıtdı və bir müddət sonra Səfəvi şahını devirib özünü şah elan etdi.
Həmçinin bax
Qeydlər
- Bu dövrdə Səfəvi ordusunun sayı təxminən 40.000 nəfərdən ibarət idi. Lakin ordunun əsas hissəsi bu döyüş baş verən zaman döyüş meydanına çatmamışdı. Buna görə də, bu hissədə qeyd edilməmişdir. Lakin çox güman ki, məğlub edilən Osmanlı ordusunun təqibində əsas ordu bölmələri də iştirak etmişdir.
Mənbə
İstinadlar
- Moghtader, Gholam-Hussein (2008). The Great Batlles of Nader Shah, s. 56. Donyaye Ketab
- Michael Axworthy (2009). The Sword of Persia: Nader Shah, from tribal warrior to conquering tyrant, s. 205. I. B. Tauris
- "History of Nadir Shah's Wars" (Taarikhe Jahangoshaaye Naaderi), 1759, Mirza Mehdi Khan Esterabadi, (Court Historian)
- Axworthy, Michael (2009). The Sword of Persia: Nader Shah, from tribal warrior to conquering tyrant, s. 203. I. B. Tauris
- Lockhart, Laurence, Nadir Shah: A Critical Study Based Mainly Upon Contemporary Sources, London (1938), s.88, Luzac & Co.
- Axworthy, Michael (2009). The Sword of Persia: Nader Shah, from tribal warrior to conquering tyrant, s. 205. I. B. Tauris
- Ghafouri, Ali (2008). History of Iran's wars: from the Medes to now, s.381, Etela'at Publishing
- Moghtader, Gholam-Hussein (2008). The Great Batlles of Nader Shah, s.50, Donyaye Ketab
- Mehman Süleymanov, 2010. səh. 275
- Axworthy, Michael (2009). The Sword of Persia: Nader Shah, from tribal warrior to conquering tyrant, s. 202. I. B. Tauris
- Mehman Süleymanov, 2010. səh. 276
- Ghafouri, Ali (2008). History of Iran's wars: from the Medes to now, s.382, Etela'at Publishing
- Mehman Süleymanov, 2010. səh. 277
- Axworthy, Michael (2009). The Sword of Persia: Nader Shah, from tribal warrior to conquering tyrant, s. 204. I. B. Tauris
- Axworthy, Michael (2009). The Sword of Persia: Nader Shah, from tribal warrior to conquering tyrant, s. 206. I. B. Tauris
- Nigar Gözəlova və Əkrəm Bağırov. XVIII əsrin 30-40-cı illərində Nadir şah Əfşarin Bağdad yürüşləri. Bakı: Elm və Təhsil. 2018. səh. 8. ISBN .
- Houtsma, M. Th.; van Donzel, E. E. J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913-1936. BRILL. 1993. 760. ISBN . 2022-04-21 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-02-17.
Ədəbiyyat
- Moghtader, Gholam-Hussein (2008). The Great Batlles of Nader Shah, Donyaye Ketab
- Axworthy, Michael (2009). The Sword of Persia: Nader Shah, from tribal warrior to conquering tyrant, I. B. Tauris
- Ghafouri, Ali (2008). History of Iran's wars: from the Medes to now, Etela'at Publishing
- Mehman Süleymanov. Nadir şahh. Tehran, 2010. 740 səh.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Muradtepe Bagavard ve ya Yegevard doyusu Sefevi Osmanli muharibesinin 1730 1736 son final doyusu Muradtepe doyusuSefevi Osmanli muharibesi 1730 1736 ve Nadirin yurusleriile Nadirin ordulari arasindaki toqqusmanin illustrasiyasi Illustrasiyada Nadir oz qosunu arasinda atini surmesi bir qrup tufengcinin daglarda gizlenib Nadirin destesi terefinden geri otuzdurulan Osmanli ordusunu atese tutmasi eks etdirilib Tarix 19 iyun 1735Yeri Muradtepe kendi IrevanSebebi Nadir xan Efsarin Qafqazi Osmanli imperiyasindan geri alib Sefevi imperiyasina qaytarmaq isteyi Neticesi Muharibeni sonlandiran mutleq Sefevi qelebesi Erazi deyisikliyi Qafqazda hele de muqavimet gosteren Osmanli qarnizonlari teslim oldu Tiflis Irevan ve Gence geri qaytarildi Munaqise terefleriSefeviler Imperiyasi Osmanli ImperiyasiKomandan lar Nadir xan Efsar Tereflerin quvvesi15 000 ve Onlarla doyus topu ve yuzlerle zenburekler 80 000 50 000 Sipahi suvarisi 30 000 Yeniceri 40 Doyus topuItkilerAz sayda 40 000 50 000 oldurulmus ve ya esir goturulmusdur Hemcinin 32 doyus topu ele kecirilmisdir Doyusde Qafqaz cebhesinde Koprulu pasanin rehberliyi altinda olan esas Osmanli qosunu Nadirin ordusunun avanqard destesi terefinden darmadagin edilmisdir Doyus zamani avqandard deste ordunun esas hissesinin doyuse gelib catmasina qeder artiq Osmanli qosununu tamamile meglub etmisdi Koprulu pasanin tamamile darmadagin edilmesinden sonra osmanli qosunu Qafqaz cebhesinde yerlesen bir nece qalada siginacaq taba bildi Bu qalalar Nadirin qosunlari terefinden muhasire altinda idi Nadirin en meshur meydan doyusu qelebelerinden biri olan Muradtepe doyusunde onun ordusu ozunden 4 5 defe cox olan qosunu meglub ede bilmisdi Bu doyus de daxil olmaqla onun Karnal Damgan ve Kerkuk kimi doyuslerde qelebe qazanmasi en guclu herbi strateqlerden biri kimi qiymetlendirilmesine sebeb olmusdur Arxa planQafqaz cebhesi Mesopotomiya cebhesi ile birlikde Osmanli Sefevi muharibesinin esas cereyan etdiyi regionlardan biri idi 1720 ci illerde Sefevi imperiyasinin efqan usyani neticesinde faktiki olaraq devrilmesi Osmanli imperiyasina neinki Qafqazi hemcinin Iranin qerb bolgelerine qeder yaymasi ile neticelenmisdi Nadirin Iranin qerbine ve Osmanli hakimiyyeti altinda olan Iraqa hucumundan sonra imperiyanin qerb serhedleri bir qeder tehlukesiz veziyyete getirildi Lakin simalda veziyyet ferqli idi ve gorunurdu ki Istanbul hokumeti Qafqazi oz hakimiyyeti altinda saxlamaqda qerarlidir Osmanli rehberliyi bunu heyata kecirmek ucun Qafqaza Koprulu pasanin komandanligi altinda yeni guclu ordu gondermisdi Nadir Dagistana etdiyi agir yurusden sonra istirahete dayanmadan birbasa Genceye Osmanli qosunu ile doyuse uz tutdu 3 noyabr 1734 cu ilde Nadir Gence qalasina catdi O bura gelerken 1734 cu ilin avqustunda Sirvandaki usyani yatirmis ve Samaxini ele kecirmisdi Gence istehkamlari Nadire o qeder tesir etdi ki o qalanin muhasirede saxlanilmasina qerar verdi Ordusunun bir hissesini muhasirede saxlayaraq Irevan ve Tiflisi de muhasireye aldi Nadirin yuruslerine cavab vermek ucun Osmanli imperiyasi Abdulla pasani gonderdi Onun ordusunda 50 000 suvari 30 000 piyada var idi Ilkin menbelere gore ise Osmanli ordusu 120 000 neferden ibaret olmusdur Nadiri Rusiya numayendesi Qolitsin de musayiet edirdi Genceni uzun muddet muhasirede saxlayan Nadir hec cur ugur qazana bilmirdi Seheri guclu istehkam qurgularina sahibidi ve seherdeki Osmanli qarnizonu uzun muddet muhasireye tab getire bilecek erzaq ehtiyatina ve artilleriya texnikasina sahib idi Sehere edilen hucumlar neticesiz qalirdi Nadir hetta Gence cayinin axin istiqametini deyisdirerek qala divarlarina yonlendirmesi de netice vermedi Nadirin qalani teslim etmeleri ucun mudafiecilere gonderdiyi mektub da netice vermedi Nadir Osmanli qarnizonuna seheri teslim edecekleri halda canlarinin bagislanacagi ve sag salamat evlerine getmeleri ucun serait yaradilacagini bildirirdi Osmanli qarnizonu ise bunu redd etdi ve yalniz sultanin emri olacagi halda seheri bosaldacaqlarini bildirdiler Gence qalasinin muhasirede oldugu zaman Nadirin Rusiya ile cox yaxsi munasibetleri var idi 1934 cu ilin dekabr ayinin sonunda Nadirin dusergesinde olan knyaz Qolitsin Rusiya sarayinin Baki ve Derbendi Nadire tehvil vermek baresindeki qeti qerarini aciqladi Nadir bu xeberi sevincle qarsiladi Rusiya adlari cekilem seherlerin geri qaytarilmasini mueyyen sertler cercivesinde heyata kecirmek isteyirdi Bu sert Baki ve Derbendin geri alinmasindan sonra basqa bir olkeye xususile de Osmanli dovletine verilmemesi ohdeliyi idi Rusiya Gence qalasinin muhasiresinin de tezlikle basa catdirilmasini isteyirdi Gencenin alinmasi ve Osmanli quvvelerinin buradan qerbe dogru cixisdirilmasi Rusiyanin maraqlarina cavab verirdi Rusiya sarayi emin idi ki Gencenin ardinca Irevan Naxcivan ve Tiflis de Osmanli quvvelerinden temizlenecekdir Ona gore Rusiya Nadire mumkun yardimi da etmeye calisirdi 1735 ci ilin noyabrinda Bakida olan general Levasov terefinden Nadirin dusergesine bir istehkamci zabit yerli paltar geymis 4 nefer topcu ve bir nece agir top gonderildi lakin bunlar da qalani almaq ucun kifayet olmadi Qaladaki Osmanli qarnizonunun bu seviyyede muqavimet gostermesinin sebeblerinden biri de Osmanli komadani Abdulla pasa Koprulunun Qarsda olmasi idi Abdulla pasa boyuk quvve ile Qarsda duserge salmisdi ve bilinmeyen sebeblere gore Genceye dogru hereket etmirdi Gencedeki Osmanli qosunu ise yaxin muddetde onun komeye geleceyine inanirdilar Abdulla pasa 1735 ci ilin evvellerinde yuruse baslamisdi Onun yuruse baslamasi xeberi Rusiya sarayinda tesvise sebeb olmusdu Buna gore de Rusiya Rest muqavilesinin ziddine olaraq osmanli qosunu Qafqazdan cixarilmamais da Baki ve Derbendi Sefevi dovletine vere biieceklerini bildirdiler ve 1735 ci ilin mart ayinda Rusiya ile Sefevi dovleti arasinda Gence muqavilesi imzalandi Abdulla pasanin doyuse girmemesi ise Gence qalasinin muhasiresini uzadirdi Bu muhasirenin uzanmasi ne Nadiri ne de ki Gencedeki Osmanli qarnizonunu qane edirdi Bu sebebden onlar oz numayendelerini Nadirin yanina gonderdiler Onlar Nadire qalanni muhasiresini dayandirinb Abdulla pasanin uzerine getmeyini teklif edirdiler Eger Nadir qalib gelerdise qala bosaldilacaqdi Abdulla pasa qalib gelse ise qala Osmanli qarnizonunda qalacaqdi Nadir teklifi fikirlesdikden sonra qebul etdi ve qerbe Abdulla pasanin uzerine yuruse basladi DoyusIlk toqqusmalar Abdulla pasa ile doyus helledici ehemiyyete sahib idi ve ona gore de Nadir Gence qalasinin muhasiresini dayandirmagi lazim bildi Abdulla pasa uzerinde qelebe elde edildiyi halda tek Gencede deyil Cenubi Qafqazdaki diger osmanli qarnizonlarinin da geri cekilmekden basqa caresi qalmayacaqdi Amma Abdulla pasanin Qars qalasini terk etmemesi Nadir ucun anlasilmaz olaraq qalirdi Osmanli qosunlarinin oradan cixmayacagi teqdirde yeniden qala muhasiresine el atilmasi ise Nadir ucun arzuolunmaz idi Abdulla pasani doyuse sovq etmek ve qaladan cixarmaq ucun Nadir bir suvari alayini Qarsa teref gonderdi Hemin alay qala etrafindaki yasayis menteqelerini qaret etmeli ve bununla da Abdulla pasanin diqqetini ozune celb etmeli idi Amma Nadirin bu gedisi netice vermedi 1735 ci ilin may ayinda Nadir qosunu ile Genceden Qarsa dogru herekete basladi Gence qalasinin muhasiresinin davam etdirilmesi ucun bir desteni orada saxladi Hemin desteye Baba xan rehberlik edirdi Deste 12 min neferden ibaret idi Bir deste de Sirvana gonderildi Bu deste Sirvani lezgilerin hucumundan qorumali idi Nadir ise esas quvvelerle Qarsa dogru irelilemeye basladi Abdulla pasanin ve elece de Nadirin qarsi qarsiya gelen qosununun sayi barede muxtelif reqemler movcuddur Alem Ara ye Naderi de Osmanli qosunlarinin sayi 300 min nefer Tarix e Cahanqosa ye Naderi de 20 min nefer tarixi edebiyyatda ise 80 min nefer gosterilir Nadirin qosunlarinin sayi ise Osmanli qosunundan en azi iki defe az oldugu guman edilir Doyusun taktiki sxemi Kicik toqqusmalar xaric hec bir iri capli toqqusma bas vermedi Nadirin cehdlerine baxmayaraq Abdulla pasa qaladan cixib helledici doyuse girmedi Nadir qerara geldi ki Qarsdan cekilerek Irevan qalasini muhasireye alsin O guman edirdi ki bele olacagi halda Abdulla pasa onu teqib edecekdir Alem Ara ye Naderi ye gore ise Nadir Qars etraflarinda erzaq tapmaqda cetinlik cekmis ve Irevana getmeye mecbur olmusdur Bu cekilme Abdulla pasa terefinden zeiflik elameti kimi qiymetlendirildi ve o Nadiri teqib etmeye basladi Abdullanin serkerdelerinden olan ve Qars etrafindaki toqqusmalarda Nadire qarsi doyusmus Teymur pasa Nadir in ordusunu arxadan qorumaqla vezifelendirilmis Xaneli xan Kukela ve Eliqulu xan Efsar terefinden pusquya dusuruldu ve darmadagin edildi Teymur pasa canini Qars qacmaqla xilas ede bildi Teymur pasanin meglubiyyetinden sonra Abdulla pasa butun orduya yurus hazirligi emri verdi Duzulus Nadir Goyce golu etrafinda duserge salmisdi ve Abdulla paasnin onu teqib etmesi barede xeber de ele orada ona catdirildi 1735 ci ilin iyun ayinin 18 de Irevan etrafina yetisen terefler bir birinden iki ferseng mesafede movqe tutmusdular Abdulla pasaya melumat verildi ki Nadir xanin ordusu cemi 14 min neferden ibaretdir O asanliqla qelebe qazanacagini ve hetta Nadiri esir tuta bileceyini dusunurdu Onun emri ile Zengi cayi uzerindeki kecid toplarla qapadildi Aciq meydanda doyusun aparilmasi ucun Nadir oz quvvelerini laziminca qruplasdirdi Qosunlarin sag cinahini o tapsirdi Bu cinahda Efsar Merv ve Qacar doyusculeri doyusmeli idi Sol cinaha ise rehberlik edirdi Xaneli xan ve Mehemmed bey Qirxli tabeliyinde olan min neferlik deste ile doyus meydanina atilaraq arani qizisdirmali idiler Abdulla pasa artilleriyadan genis olcude istifade etmek isteyirdi Buna gore de toplari iki desteye boldu ve hemin toplar Osmanli ordusunun hucumunu muraciet etmeli idi Helledici toqqusma Doyusun evvelinde Nadirin serkerdesi Yarbey xanin rehberliyi altinda olan topcular Osmanlilara guclu zerbeler vurmusdu Seher acilan kimi Nadir 6 min neferlik cezayirci destesini ireli cixardi bu destenin ardinca qumsal yuksekliklerde movqe tutmus olan serkerdeler tabeciliklerinde olan qosun destesi ile doyus meydanina dogru irelilediler Nadir ozu de doyuslerde istirak edirdi Osmanli hucumu def edildi ve onlar geri cekildi Bu hucumun ardiyca Teymur ve Ekber pasalarin rehberlik etdiyi yeni Osmanli hucumu reallasdi Nadirin qosunu inadla muqavimet gosterse de Osmanli qosunu daim yeni quvvelerle temin edilirdi Nadir yavas yavas geri cekilme emri verdi ve bu Osmanli komandanligi terefinden doyus meydanindan qacma kimi qiymetlendirildi Nadiri izleyen osmanli ordusu mueyyen yere catdiqdan sonra Nadirin emri ile gizledilmis artilleriya qurgularindan guclu atese meruz qaldilar Osmanli ordusunun cinahlari guclu itkiye meruz qaldi Nadirin ozu cezayirciler destesi ile Osmanli seresgerinin yuksekliklerin birinin uzerinde yerlesdirdiyi toplarin uzerine hucum cekdi bir desteni ise sol terefde yerlesdirilmis artilleriya movqeleri uzerine gonderdi Nadir yukseklikde qurulmus Osmanli toplarinin hamisini ele kecirdi ve bununla oz quvvelerine qarsi terefden yaradilmis artilleriya tehlukesini qismen neytrallasdirdi Teleye salinmis Osmanli ordusu casqinliq icinde qacmaga basladi Abdulla pasa qacmaga calisarken atindan yixildi ve qaracurlu tayfasindan Rustem adli doyuscu onun basini keserek Nadir xana verdi Alem Ara ye Naderi de Abdulla pasanin qaracurlu Agabey terefinden oldurulduyu bildirilir Bele ki Osmanli xususi destesi arasinda bir neferin bahali geyimi onun diqqetini celb edir ve o hemin sexsi oldurub basini kesir Kesdiyi basi Nadirin yanina getirerken esir Osmanli esgerleri meyidin kime mexsus oldugunu deyirler Nadir Abdulla pasanin meyidini hormetle Qarsa defn olunmaga yola salir Texminen 5 saat davam eden emeliyyat neticesinde xeyli sayda Osmanli serkerdesi qetle yetirilir Qetle yetirilenler arasinda Osmanli sultaninin kurekeni ve Diyarbekir valisi S da var idi Nadir onnu da meyidini hormetle defn olunmaq ucun Irevan qalasina gonderir NeticeBelelikle 1735 ci il iyunun 19 da Irevan etrafinda kecirilen doyus emeliyyati Nadirin yeni bir tarixi qelebesi ile basa catdi Osmanli quvvelerine agir zerbe endirildi ve bu qelebe ile eslinde Nadir Cenubi Qafqazin nezaret altina alinmasini temin etdi Murattepe doyusu basa catdiqdan sonra Nadir diqqetini yene Cenubi Qafqazdaki boyuk seher qalalarin Gence Tiflis ve Irevanin Osmanli quvveleri terefinden bosaldilmasi uzerine cemledi Hemin seherlere esir Osmanli esgerleri gonderildi ve onlara tapsirildi ki Abdulla pasanin aqibeti barede oz yoldaslarina melumat versinler Butun qarnizonlardan seherleri teslim etmek teleb edildi Qarnizon reisleri bir nece gun mohlet istediler Cunki onlarin seherleri tehvil verme selahiyyetleri yox idi Nadir ise Qars qalasina dogru irelileyib seheri muhasireye aldi Sonda gelinen raziliga esasen osmanli dovleti Qarsin muhasiresinin qaldirilmasi qarsiliginda seherleri tehvil vereceyini bildirdi Neticede 1735 ci il iyulun 9 da Gence aqustun 12 de Tiflis ve oktyabrin 3 de Irevan Osmanli quvveleri terefinden terk edildi Nadir bununla da Osmanli ile yeni bir muharibeni de ugurla sonlandirdi Razilasmaya gore imperiyanin qerb serhedleri Gurcustandan kecmekle Qara deniz sahili Agri dagi Kurdustan daglari ve Zaqros xetti uzre kecmekle Iran korfezine cixirdi Hemcinin Nadir oz qosunlarini Bagdad etrafindan geri cekmeli idi Avropadaki hadiseler Osmanli imperiyasinin Nadir terefinden agir formada meglub edilmesi Rusiyanin cesaretlenmesine sebeb oldu Rusiya Krim tatarlarinin Abdulla pasanin qosununa qosularken Qara deniz sahillerinde Rusiyanin serhedlerini pozmasini behane ederek osmanli imperiyasina muharibe elan etdi ve Azovu isgal etdi Avstriya da bu fursetden istifade etmeye qerar verdi Lakin onlar rus muttefiqleri kimi ugur qazana bilmediler ve cox agir formada meglub edildiler Simala yurus Esas meqale Nadirin Dagistan yurusleri Ozunun en ugurlu yurusunden sonra Nadir bir muddet yeni ele kecirdiyi seherlere yeni valiler teyin etmekle mesgul oldu ve bundan sonra simaldaki lezgiler uzerine yurusune basladi Bu zaman Abdulla pasanin ordusuna qosulmaq ucun Krimdan gelen tatar ordusu geri tecili formada qayitdi Lezgiler uca daglarda yasayirdilar ve qis ayi olmasina gore bu daglar qalin qarla ortulmusdu 1735 1736 ci illerin qisinda heyata kecirilen emeliyyatlar zamani Nadir bir daha herbi bacariqlarini subut etdi Lezgilerin lideri 1736 ci ilde meglub edildi ve avarlarin yanina qacdi Nadir ise Qafqazda sulhu temin etdikden sonra geri qayitdi ve bir muddet sonra Sefevi sahini devirib ozunu sah elan etdi Hemcinin baxNadir sah Efsar Kerkuk doyusu Damgan doyusu Murcexort doyusu Sefevi Osmanli muharibesi 1730 1736 QeydlerBu dovrde Sefevi ordusunun sayi texminen 40 000 neferden ibaret idi Lakin ordunun esas hissesi bu doyus bas veren zaman doyus meydanina catmamisdi Buna gore de bu hissede qeyd edilmemisdir Lakin cox guman ki meglub edilen Osmanli ordusunun teqibinde esas ordu bolmeleri de istirak etmisdir MenbeIstinadlar Moghtader Gholam Hussein 2008 The Great Batlles of Nader Shah s 56 Donyaye Ketab Michael Axworthy 2009 The Sword of Persia Nader Shah from tribal warrior to conquering tyrant s 205 I B Tauris History of Nadir Shah s Wars Taarikhe Jahangoshaaye Naaderi 1759 Mirza Mehdi Khan Esterabadi Court Historian Axworthy Michael 2009 The Sword of Persia Nader Shah from tribal warrior to conquering tyrant s 203 I B Tauris Lockhart Laurence Nadir Shah A Critical Study Based Mainly Upon Contemporary Sources London 1938 s 88 Luzac amp Co Axworthy Michael 2009 The Sword of Persia Nader Shah from tribal warrior to conquering tyrant s 205 I B Tauris Ghafouri Ali 2008 History of Iran s wars from the Medes to now s 381 Etela at Publishing Moghtader Gholam Hussein 2008 The Great Batlles of Nader Shah s 50 Donyaye Ketab Mehman Suleymanov 2010 seh 275 Axworthy Michael 2009 The Sword of Persia Nader Shah from tribal warrior to conquering tyrant s 202 I B Tauris Mehman Suleymanov 2010 seh 276 Ghafouri Ali 2008 History of Iran s wars from the Medes to now s 382 Etela at Publishing Mehman Suleymanov 2010 seh 277 Axworthy Michael 2009 The Sword of Persia Nader Shah from tribal warrior to conquering tyrant s 204 I B Tauris Axworthy Michael 2009 The Sword of Persia Nader Shah from tribal warrior to conquering tyrant s 206 I B Tauris Nigar Gozelova ve Ekrem Bagirov XVIII esrin 30 40 ci illerinde Nadir sah Efsarin Bagdad yurusleri Baki Elm ve Tehsil 2018 seh 8 ISBN 978 9952 8176 1 2 Houtsma M Th van Donzel E E J Brill s First Encyclopaedia of Islam 1913 1936 BRILL 1993 760 ISBN 90 04 08265 4 2022 04 21 tarixinde Istifade tarixi 2020 02 17 Edebiyyat Moghtader Gholam Hussein 2008 The Great Batlles of Nader Shah Donyaye Ketab Axworthy Michael 2009 The Sword of Persia Nader Shah from tribal warrior to conquering tyrant I B Tauris Ghafouri Ali 2008 History of Iran s wars from the Medes to now Etela at Publishing Mehman Suleymanov Nadir sahh Tehran 2010 740 seh