Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Nadir şahın Dağıstan yürüşləri — Nadir şah Əfşarın qiyamları yatırmaq üçün Şirvana və Dağıstana etdiyi yürüşləri.
| Nadirin Dağıstana yürüşləri | |||
|---|---|---|---|
| Nadirin yürüşləri | |||
| Tarix | 1734, 1735, 1741 | ||
| Yeri | Şirvan, Dağıstan | ||
| Səbəbi | Dağıstan feodallarının Şamaxını tutmaları, Dərbəndi, Bakını, Ərdəbili zərbə altına almaları | ||
| Nəticəsi | İlk iki yürüşü uğurlu, sonuncusu uğursuz | ||
| Ərazi dəyişikliyi | Nadir Dağıstanı birdəfəlik tabe etdi | ||
| Münaqişə tərəfləri | |||
| |||
| Komandan(lar) | |||
| |||
| Tərəflərin qüvvəsi | |||
| |||
| İtkilər | |||
| |||
Ön şərtlər
Osmanlı ordusunu Bağdad həndəvərində 1733-cü ildə darmadağın edən Nadir Əhməd paşa ilə Bağdad sülh müqaviləsi bağladı ki, bununla əlaqədar olaraq sultan ona İrandan alınmış bütün vilayətlərin paşalarına müraciyətlə göndərdi. Sultan dərhal onların idarəsi altında olan vilayətləri tərk etməyi əmr edirdi. Nadir Ərdəbilə gələrək tapşırdı ki öz nökərini xətti –şərifin sürəti ilə Şirvanı idarə edən Surxay xanın yanına göndərsin.
Surxay xan. Nadirin Dağıstana birinci yürüşü
Şirvana və hakimi olan Surxay xan Nadirə tabe olmaqdan imtina etdi və 1734-cü ildə onun çaparını öldürdü. Bununla əlaqədar Nadir qərara gəldi ki ilk növbədə Şirvan üzərinə getmək lazımdı və onun hakimini yekəxanalığına görə cəzalandırmaq lazımdı. Və o Kürün qırağında peyda olan kimi, Surxay xan Şamaxını tərk edib dağlara çəkildi. Nadir 1734-cü ildə Şamaxıya daxil oldu. Qala divarları uçuruldu ki sonralar şəhər müqavimət göstərə bilməsin. Elə həmin məqsədlə şəhər əhalisi Ağsuçay ərazisinə köçürüldü, buradakı düzdə Kür çayından təxminən 30 km şimala yeni şəhər salındı. Bu arada Surxay xan Şamaxıya gedərək, Şəki vilayətinin Qəbələ mahalında döyüşə hazırlaşırdı. Nadir ona qarşı 12 minlik qoşun göndərdi. Qoşunlar qarşılaşdılar. Burada baş verən döyüşdə üç günlük müqavimətə baxmayaraq dağlılar məğlub oldular. Məğlub olaraq, Surxay xan Nadirin yaxınlaşdığı Qazıqumukun köməyinə getdi. Surxay xan Göysu çayının üzərindəki körpünü uçuraraq əks tərəfdə möhkəmləndi. Atışma başladı. Nadir əfqan süvarilərinə Qoysu çayını keçməyi əmr etdi. Sahilin kəskin enişinə baxmayaraq Qəni xanın süvariləri tezliklə çayı keçdilər. Bunu görən Surxay xan Avaristana qaçdı. Qoşun yığaraq, xəndək qazıb və uçurum üzərindəki körpünü uçuraraq, Surxay xan inadla Qazıkumuxu müdafiə etdi, ama Nadirin üstün qüvvələrinə məğlub oldu. Surxay xan Avaristana qaçmağa məcbur oldu, Qazıqumux alındı və yağmalandı. Qış yaxınlaşdığına görə Dağıstanda Nadirin çoxsaylı ordusu üçün hərbi əməliyatlar imkansızaşırdı, buna görə Nadir Şəkidən keçərək oktyabrdın ortasında Gəncəyə yaxınlaşdı. Ordusu ilə Gəncəyə yaxınlaşan Nadir osmanlı qarnizonu olan şəhərin mühasirəsinə başladı.
Gəncənin mühasirəsi zamanı Car və Balakənin nümayəndəsi Nadirin yanına gəldilər və 20 gün ərzində onun yardımına öz süvarilərinin bir hissəsini göndərməyə boyun oldular. Lakin onlar yerinə yetirmədiklərinə görə, Nadir Ağdaş mahalında yerləşən qoşunun bir hissəsini göndərdi, Kaxetiya valisi Əli qulu xanın oğluna isə Gürcüstan tərəfdən Cara hərəkət etmək əmri verdi. Nadirin qoşunları qış şaxtasına görə Cara yaxın dura bilmədilər və mühasirəni qaldırdılar.
Nadirin Dağıstana ikinci yürüşü
Bu arada Nadir təkidlə Bakı və Dərbənd şəhərləri olan Xəzəryanı ərazilərin qaytarılmasını tələb edirdi. O rus səfiri Qolitsına deyirdi ki, hətta bunun üçün hərbi qüvvədən belə istifadə etməyə hazırdır.. Nadirlə Nadirin Gəncə yanındakı düşərgəsində imzalanan müqaviləyə görə, rus qoşunları Xəzəryanı Azərbaycan torpaqlarını Bakı, Salyan iki həftəyə, Dərbənd isə iki aya tərk etməliydilər və Sulak çayının arxasına çəkilməliydilər. Bunun müqabilində Səfəvi dövləti rus tacirlərinə güzəştli ticarət şəraiti yaratmaq, osmanlılarla müharibədə Rusiyayayla hərəkətlərini sinxronlaşdırmaq öhdəliyini götürdü.
Nadir Səlyana, Bakıya və Dərbəndə hakimlər təyin etdi və onlara, qoşunları Sulak çayının arxasına keçən ruslardan geri qaytardığı əsirləri qəbul etməyi əmr etdi. Sulak çayı Rusiya ilə sərhəd oldu. Bundan sonra Şamaxının hərbi cəhətdən əlverişsiz mövqeyini nəzərə alaraq, Şamaxının dörd fərsəngində, Ağsuçayda yeni şəhərin salınmasına əmr verdi. İş qurtaran kimi o Şamaxının əhalisini ora köçürdü, Şirvan hakiminin iqamətgahı da burda idi.
Bu arada Gəncənin mühasirəsi davam edirdi. Qarsda olan səraskər Abdulla paşanın yardımına ümid edərək, qarnizon təslim olmaqdan imtina edirdi. Nadir qarnizondan bu ümidə son qoymaq üçün, qoşunun bir hissəsini Gəncə yanında qoyaraq, bir hissəsini də carlıları və ləzgiləri qorxutmaq üçün Ağdaşa göndərdi. Özü isə 15 min qoşunla Lori vasitəsilə Qarsa yollandı. Səraskər döyüşmək istəmirdi buna görə qalada qapandı. Nadir onu qaladan çıxarmaq üçün İrəvana tərəfə hərəkət etdi. Səraskər Nadiri qovmağa başladı, Nadir birdən dayandı və qoşunu geri çevirdi, gözlənilməz zərbə ilə Abdulla paşanı məğlub etdi.
Bu qələbədən sonra Tiflis, İrəvan və Gəncənin qarnizonları aman istədilər və öz artilleriyalarını və əsirləri Nadirə təhvil verərək Türkiyəyə getdilər. Bu vaxt narahat qubalılar, Dağıstan ləzgilərini köməyə çağıraraq, qalasında öz hakimləri Hüseyn Əli xanı mühasirəyə aldılar. Onun yardımına şamxal Xaspolad xan və Dərbənd qarnizonunun rəisi yetişdi və qiyamçıların hücumu dəf edildi
Nadir Tilisdə olarkən osmanlı hökumətinin sərəncamı ilə çoxsaylı ordusu ilə Dərbənd istiqamətində hərəkət etdiyini öyrənir və Tilfisdən çıxır. Nadir 23 oktyabrda Qanıxçayın qırağında əsas düşərgəsini qoyaraq qoşunların bir hissəsi ilə Cara və Dağıstana yollanır.
Car vilayətində car camaatlarının dəstələrini əzərək, Nadir böyük dağıtılar törədirdi. O hesab edirdi ki şiddətlə buranın əhalisini tabe edə biləcək. Carlıları cəzalandıraraq, Nadir Şəki və Ərəşdən keçərək Şamaxıya gəlir və orada öyrənir ki Krım xanı Dərbəndə yaxınlaşıb və orada öz tərəfdarlarına hədiyələr edib. Surxay xan oğlunu 500 ləzgi ilə Krım xanının qulluğuna verib.
Krım xanı Nadirin Dağıstana gəlişini öyrənərək Dağıstan maliklərinə bəxşişlər, titul və vəzifələr verərək Krıma qayıdır. Dağıstanın bəzi malikləri Nadirə tabe oldular və buna görə ondan bəxşişlər aldılar. Qışın və bununla bağlı çətinliklərin yaxınlaşmasına baxmayaraq Nadir Dağıstana yollandı. Altıağac dağlarından keçərək Dərəkəndə gəldi və buradan Dağıstan sərdarına Tabasaranın Dərə mahalında qoşunu üçün azuqə yığılmasını əmr etdi. Buradan oğlu Riza Qulu xanın başçılığı ilə ağır yükünü Şabran vasitəsilə Dərbəndə göndərərək, Nadir qoşunu üç yerə böldü. Birinci dəstənin başında o özü şəxsən Buduq və Xınalıqa yollandı, başqasını Doqquzpara və dairələrinə(indiki Samur dairəsi) göndərdi, üçüncüsünə isə Kürü mülkündəki Kəbirə getməyə əmr etdi. Beləliklə, nadincləri cəzalandıraraq, bütün dəstələr Gilyar kəndində birləşdilər. Buradan Nadir şimala getdi və 11 noyabrda Dərbəndin şimal tərəfində düşərgə saldı. Yeni şamxal Eldar xan, usmi Əhməd xan və Surxay xanın şamxal Xaspolad xana hücum etmək üçün Kazanişşe kəndində birləşmələrindən xəbər tutaraq, o həmən, ləzgi dəstəsi ilə dar keçidi kəsən usminin oğlu Xan- Məhəmməd dayanan Məcəlisə getdi. İnadlı müqavimətdən sonra bu alınmaz kənd alındı. Usminin oğlu özü ilə artilleriyanı götürərək Dağıstanın keçilməz yerlərinə çəkildi. Buradan Nadir hər yeri yağmalayaraq şamxal mülkünün Qobden kəndinə gəlir. Şamxal onun yanına gəlir. Surxay, Əhməd xan və Eldar gizlənirlər. Nadir Qazıqumuqa gəlir. 20 dekabrda o Qazıqumuxun üç milində Şarrat örüşünə çatır, burada yeganə yol olan dərədə, Surxay öz qüvvələri ilə möhkəmlənir. Nadir dörd tərəfdən hücüm edir. Dağa birinci əfqanlar dırmaşır və şiddətli əlbəyaxaya girişirlər. Onların dalınca başqa qoşunlar da hərəkət edir, ləzgilər dayanmaqa imkan görmədiklərinə görə böyük itkilərlə geri çəkilirlər. Bundan sonra Nadir tabe edir. onu onu təntənəli surətdə qəbul edirlər.
Nadir Dağıstandakı işlərini yoluna qoyaraq Kubanın Həsənqala kəndinə qayıdır. 13 yanvarda o artıq Qurultayın keçirlməsi üçün Muğan düzündəki düşərgəsində olur.
Nadirin Dağıstana üçüncü yürüşü
Türkistanın fəthindən sonra onun Nadirin qarşısında dayanan əsas məsələlərdən biri də Dağıstana yürüş etmək idi. Bu yürüşün planlaşdırılmasında Nadir şahın əsas məqsədi qardaşı İbrahim xanın qisasını almaq və Dağıstanı tam tabe etmək idi. Buranın təbii-coğrafi şəraiti, əhalinin dağınıq və yüksək dağlıq şəraitdə yaşaması, idarəçiliyin çətinliyi, Dağıstanın tam nəzarət altına gətirilməsini xeyli mürəkkəbləşdirirdi. Bu yürüş zamanı Nadir şahın da müəyyən itkilərlə qarşılaşacağı şübhə doğurmurdu. Amma onu da yaddan çıxarmaq olmaz ki, Dağıstanda başlanan itaətsizlik dalğasına ciddi diqqət yetirilməməsi bütün Cənubi Qafqazın əldən getməsi ilə nəticələnə bilərdi. Elə bununla bağlı idi ki, yürüşə başlamazdan əvvəl Nadir şah Məşhəddə qoşun başçılarının və sərkərdələrinin toplantısını keçirdi və Dağıstana yürüş etmək niyyətini onlara açıqladı. Toplantı iştirakçıları birmənalı şəkildə Nadir şahın qərarını dəstəklədilər. Nəhayət, 1741-ci il mart ayının 14-də Nadir şah qoşunları ilə Məşhəddən Dağıstana doğru istiqamət götürdü.
Dağıstan yürüşündə iştirak etmiş həkim Bazen Nadir şah qoşunlarının 150 minə yaxın olduğunu qeyd edir. Nadir Şah Ərdəbildə və Şirvanda Azərbaycan türklərindən (azərbaycanlılardan) ibarət qoşun dəstəsinə baxış keçilir və həmin dəstələr də qoşunlara qatılır. Nadir şah Qəbələdən sonra Şahdağı adlamaqla yollandı və bir ay orada qaldı. Qumıxda olarkən Xaspolad xan Şamxal, Surxay xan Qumıx və Əhməd xan Usmi Qaraqaytaq Dağıstan əyanlarının müşayiəti ilə Nadir şahın hüzuruna gəldilər. Nadir şah onları ehtiramla qarşıladı, itaət göstərmələrini qəbul etdi və onlara qiymətli hədiyyələr verdi.
Lakin Nadir şahın 20 min dağıstanlını öz ordusuna cəlb etmək və digərlərini də İrana köçürmək qərarı yerli əhali arasında onağ qarşı müqaviməti gücləndirdi. Müqavimətin yatırılması üçün Nadir şah qoşunları da sərt tədbirlərə əl atdılar. Qoşunlar dəstələrə bölünərək dağlar qoynunda yerləşən məntəqələrdəki müqavimət ocaqlarının yatırılmasına göndərildi. Ləzgi dəstələrinin yerləşdikləri bir çox kəndlər alınsa da, bir çoxlarında sərt müqavimət təşkil olundu. İş o yerə gəlib çatdı ki, Nadir şahın düşərgə saldığı Qazıqumux əhalisi də dəstələr təşkil edib dağlara çəkildi və imkan yaranan kimi Nadir şah qoşunlarına zərbələr endirdilər.
1741-ci il sentyabr ayının 12-də Nadir şah Avar dəstələrinin zərərsizləşdirilməsi üçün Qazıqumıxdan Avaristana doğru hərəkətə başladı. Bu, da, Avarların burada böyük dəstə toplamasıyla bağlı idi. Lakin Havanın soyuqlaşması, dağların qarla örtülməsi Nadir şahı məcbur etdi ki, geri dönsün və Dərbənd ətrafında düşərgə salsın. Qoşun yüklərini və qüvvələrin bir hissəsini orada saxlayan Nadir şah bir dəstə ilə Qaraqaytaqa yollandı. Çox güman ki, da güclü silahlı dəstə toplanmışdı və onların fəallığı Nadir şahı narahat edirdi. Nadir şah Əfşar Qaraqytaqdan uğurla döndükdən sonra qışın bitməsini gözləyir və Dərbəndə çəkilir.
1742-ci il may ayının sonunda Nadir şah Tabasaranda toplanan silahlı müxalifət dəstələrinin zərərsizləşdirilməsini qərara aldı. Havaların kifayət qədər istiləşməsi, dağlarda qarların əriməsi Tabasarana doğru irəliləməyə imkan verdi. Bu hücumun qarşısının alınması üçün tabasaranlılar 30 minlik qoşun dəstəsi təşkil edib Tabasarana aparan dərənin başlanğıcında yerləşdirdilər. Tabasaran dəstələri dərəyə Nadir şah dəstələrindən daha tez yetişdilər və ona görə də onlar oradakı hakim yüksəkliklərdə əlverişli mövqelər tutdular. Bir tərəfdən say üstünlüyü və əraziyə yaxşı bələd olmaları, digər tərəfdən də hakim yüksəkliklərdə mövqe tutulması tabasaranlılara imkan verdi ki, Nadir şahın öncə göndərdiyi dəstələrə qarşı ciddi müqavimət göstərsinlər. Nadir şah cəzayirçilərnin bütün səylərinə baxmayaraq tabasaranlıların müqavimətini qırmaq mümkün olmadı. Şiddətlənən döyüşdə ordusunun vəziyyəti böhran halı alanda Nadir şahın rəhbərliyi altında olan qoşun dəstəsi ora yetişdi. Onun gəlişi ilə tabasaranlıların sırası pərən-pərən oldu və onlar geri çəkildilər.
Nadir şah Tabasarana toplaşan silahlılara üstün gələndən sonra həmin məntəqənin giriş çıxış yollarını və hakim yüksəkliklərini nəzarət altına götürdü. Tabasaran döyüşündən az sonra ona xəbər verildi ki, yaxınlıqdakı məntəqələrin birində ləzgi silahlı dəstələri toplaşıbdır. Onların sayı 60 min idi. Mənbələr təsdiq edirlər ki, dağıstanlılar da kifayət qədər əzmkarlıqla vuruşdular. Yalnız hava qaralandan sonra onlar dağ yüksəkliklərində qurduqları səngərlərə çəkildilər. Səhər açılan kimi Nadir şah dəstələrinə dağıstanlıların mövqelərini əhatə etmək tapşırığı verdi. Nadir şah döyüşçüləri və sərkərdələri verilmiş bu tapşırığın öhdəsindən bacarıqla gəldilər və qısa müddətdən sonra Dağıstan silahlıları özlərini mühasirədə gördülər. Belə olanda onlar müqaviməti dayandırıb mövqelərini tərk etdilər.
Amma döyüş hələ bitməmişdi. Dağıstanın nüfuzlu əyanlarından olan Usmi Əhməd xan Nadir şaha itaətdən üz döndərdikdən sonra nüfuz dairəsində olan silahlıları da Nadir şaha qarşı döyüşlərə cəlb etdi. Nadir şah bir sıra Dağıstan tayfalarının silahlı dəstələrinin müqavimətini qırdıqdan sonra sığındığı qalanın da ələ keçirilməsinə qərar verdi. Qüreyş qalası Nadir şah döyüşçülərinin əlinə keçdi. Üsmi Əhməd xan isə qaçmaqla canını qurtara bildi.
Döyüşlərin son dərəcə ağır və ləng getməsinə baxmayaraq Nadir şah, Avaristan istisna olmaqla Dağıstanın böyük bir hissəsini tabe etdi. 1742-ci ilin oktyabrında Samurçay ətrafında məskunlaşan və Nadir şaha itaətini bəyan edən camaatların başçıları da Nadir şah tərəfindən bahalı hədiyyələrə layiq görüldülər.
İstinadlar
- (2009). The Sword of Persia: Nader Shah, from tribal warrior to conquering tyrant, p. 205. I. B. Tauris
- Floor, Wiilem(2009). The rise & fall of Nader Shah: Dutch East India Company Reports 1730-1747, Mage Publishers
- Бакиханов. А.К. Гюлистан-и Ирам Издательство Елм Баку −1991. səh. 138
- Aliyev. F. M. İra əleyhinə çıxışlar səh. 107–108.
- В.Н.ЛЕВИАТОВ ОЧЕРКИ ИЗ ИСТОРИИ АЗЕРБАЙДЖАНА в XVIII веке ИЗДАТЕЛЬСТВО АН АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ ССР Баку—1948.стр. 78
- Хроника войн Джара в XVIII столетии. Баку, 1931, стр. 19.
- Мирза-Мехти-хан в перев. на французск. яз. сэра Виллиама Джонса История Надир-хана, соч., т. V, Лондон, 1799, гл. IX, стр. 203.
- Бакиханов. А.К. Гюлистан-и Ирам Издательство Елм Баку −1991. səh. 139
- В.Н.ЛЕВИАТОВ ОЧЕРКИ ИЗ ИСТОРИИ АЗЕРБАЙДЖАНА в XVIII веке ИЗДАТЕЛЬСТВО АН АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ ССР Баку—1948, yenə orada
- . Роузат-ас-сафа, Техеран 1270 г. х., т VIII, стр. 224.
- Хроника войн Джара, c.20 və sonra.
- Соловьев — История России, изд. III, т. 20, стр. 1332.
- Договоры России с Востоком. стр. 202–207
- О разрушении Надиром Шемахи, и переселении шемахинцев в Ахсу, см. Алиев Ф.М., с. 110–111
- Бакиханов. А.К. Гюлистан-и Ирам Издательство Елм Баку −1991. səh.141
- Мирза-Мехти-хан в перев. на французск. яз. сэра Виллиама Джонса История Надир-хана, соч., т. V, Лондон, 1799, гл. IX, стр. 218–219.Донесение К. Рондо лорду Гаррингтону из Петербурга 6сент. 1735 г. (С. И. Р. И. О. т. 7в, Док. № 218, с. 441) Там же, д. № 229, от 25 октября 1735 г., стр. 456.
- Бакиханов. А.К. Гюлистан-и Ирам Издательство Елм Баку −1991. səh. 142
- Донесение К. Рондо лорду Гаррингтову от 10 января 1736 г. (С. И. Р. И. О. т. 76, д. № 243).
- Бакиханов. А.К. Гюлистан-и Ирам Издательство Елм Баку −1991. yenə orada
- В.Н.ЛЕВИАТОВ ОЧЕРКИ ИЗ ИСТОРИИ АЗЕРБАЙДЖАНА в XVIII веке ИЗДАТЕЛЬСТВО АН АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ ССР Баку—1948, səh. 81
- Бакиханов. А.К. Гюлистан-и Ирам Издательство Елм Баку −1991. səh.143
- Донессние К. Рондо лорду Гаррингтону от 21 февраля 1736 г. (С. И. Р. И. О. т. 76, д. № 250, стр. 485).
- Хроника войн Джара, c.25
- Lokkart L., . s.170
- Xaterat-e təbib-e məxsus-e Nader … s.813
- Aləm Ara-ye Naderi, c. II, … s. 844
- Aləm Ara-ye Naderi, c. II, … s. 845
- Aləm Ara-ye Naderi, c. II, … s. 847–849
- Arunova M. R., Əşrəfyan K. Z. … s.221
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Nadir sahin Dagistan yurusleri Nadir sah Efsarin qiyamlari yatirmaq ucun Sirvana ve Dagistana etdiyi yurusleri Nadirin Dagistana yurusleriNadirin yurusleriTarix 1734 1735 1741Yeri Sirvan DagistanSebebi Dagistan feodallarinin Samaxini tutmalari Derbendi Bakini Erdebili zerbe altina almalariNeticesi Ilk iki yurusu ugurlu sonuncusu ugursuzErazi deyisikliyi Nadir Dagistani birdefelik tabe etdiMunaqise terefleriEfsarlar Imperiyasi Coxlu sayda muzdlular ve vassallar Simali Qafqaz Avar xanligi Lezgiler Ilisu sultanligi Seki xanligi Mehdioglu xanligi Qara Qaytaq usmiliyi Terki samxalligi Tabasaran icmalari Car Balaken camaatlariKomandan lar Nadir sah Efsar Ibrahim xan Qirxli Efsar Qeni xan Abdali Zaman bey Ismayil bey Rehim xan Ozbek Heyder xan Lutf Eli xan Qivi Amilaxvari Pir Mehemmed Surxay xan Murteza Eli bey Mehemmed xan Avar Ehmed xan Mehtulu Haci CelebiTereflerin quvvesi50 000 cox 50 000 yaxinItkilerboyuk boyukOn sertlerOsmanli ordusunu Bagdad hendeverinde 1733 cu ilde darmadagin eden Nadir Ehmed pasa ile Bagdad sulh muqavilesi bagladi ki bununla elaqedar olaraq sultan ona Irandan alinmis butun vilayetlerin pasalarina muraciyetle gonderdi Sultan derhal onlarin idaresi altinda olan vilayetleri terk etmeyi emr edirdi Nadir Erdebile gelerek tapsirdi ki oz nokerini xetti serifin sureti ile Sirvani idare eden Surxay xanin yanina gondersin Surxay xan Nadirin Dagistana birinci yurusuNadirin Dagistana birinci yurusu Sirvana ve hakimi olan Surxay xan Nadire tabe olmaqdan imtina etdi ve 1734 cu ilde onun caparini oldurdu Bununla elaqedar Nadir qerara geldi ki ilk novbede Sirvan uzerine getmek lazimdi ve onun hakimini yekexanaligina gore cezalandirmaq lazimdi Ve o Kurun qiraginda peyda olan kimi Surxay xan Samaxini terk edib daglara cekildi Nadir 1734 cu ilde Samaxiya daxil oldu Qala divarlari ucuruldu ki sonralar seher muqavimet gostere bilmesin Ele hemin meqsedle seher ehalisi Agsucay erazisine kocuruldu buradaki duzde Kur cayindan texminen 30 km simala yeni seher salindi Bu arada Surxay xan Samaxiya gederek Seki vilayetinin Qebele mahalinda doyuse hazirlasirdi Nadir ona qarsi 12 minlik qosun gonderdi Qosunlar qarsilasdilar Burada bas veren doyusde uc gunluk muqavimete baxmayaraq daglilar meglub oldular Meglub olaraq Surxay xan Nadirin yaxinlasdigi Qaziqumukun komeyine getdi Surxay xan Goysu cayinin uzerindeki korpunu ucuraraq eks terefde mohkemlendi Atisma basladi Nadir efqan suvarilerine Qoysu cayini kecmeyi emr etdi Sahilin keskin enisine baxmayaraq Qeni xanin suvarileri tezlikle cayi kecdiler Bunu goren Surxay xan Avaristana qacdi Qosun yigaraq xendek qazib ve ucurum uzerindeki korpunu ucuraraq Surxay xan inadla Qazikumuxu mudafie etdi ama Nadirin ustun quvvelerine meglub oldu Surxay xan Avaristana qacmaga mecbur oldu Qaziqumux alindi ve yagmalandi Qis yaxinlasdigina gore Dagistanda Nadirin coxsayli ordusu ucun herbi emeliyatlar imkansizasirdi buna gore Nadir Sekiden kecerek oktyabrdin ortasinda Genceye yaxinlasdi Ordusu ile Genceye yaxinlasan Nadir osmanli qarnizonu olan seherin muhasiresine basladi Gencenin muhasiresi zamani Car ve Balakenin numayendesi Nadirin yanina geldiler ve 20 gun erzinde onun yardimina oz suvarilerinin bir hissesini gondermeye boyun oldular Lakin onlar yerine yetirmediklerine gore Nadir Agdas mahalinda yerlesen qosunun bir hissesini gonderdi Kaxetiya valisi Eli qulu xanin ogluna ise Gurcustan terefden Cara hereket etmek emri verdi Nadirin qosunlari qis saxtasina gore Cara yaxin dura bilmediler ve muhasireni qaldirdilar Nadirin Dagistana ikinci yurusuNadirin Dagistana ikinci yurusu Bu arada Nadir tekidle Baki ve Derbend seherleri olan Xezeryani erazilerin qaytarilmasini teleb edirdi O rus sefiri Qolitsina deyirdi ki hetta bunun ucun herbi quvveden bele istifade etmeye hazirdir Nadirle Nadirin Gence yanindaki dusergesinde imzalanan muqavileye gore rus qosunlari Xezeryani Azerbaycan torpaqlarini Baki Salyan iki hefteye Derbend ise iki aya terk etmeliydiler ve Sulak cayinin arxasina cekilmeliydiler Bunun muqabilinde Sefevi dovleti rus tacirlerine guzestli ticaret seraiti yaratmaq osmanlilarla muharibede Rusiyayayla hereketlerini sinxronlasdirmaq ohdeliyini goturdu Nadir Selyana Bakiya ve Derbende hakimler teyin etdi ve onlara qosunlari Sulak cayinin arxasina kecen ruslardan geri qaytardigi esirleri qebul etmeyi emr etdi Sulak cayi Rusiya ile serhed oldu Bundan sonra Samaxinin herbi cehetden elverissiz movqeyini nezere alaraq Samaxinin dord fersenginde Agsucayda yeni seherin salinmasina emr verdi Is qurtaran kimi o Samaxinin ehalisini ora kocurdu Sirvan hakiminin iqametgahi da burda idi Bu arada Gencenin muhasiresi davam edirdi Qarsda olan serasker Abdulla pasanin yardimina umid ederek qarnizon teslim olmaqdan imtina edirdi Nadir qarnizondan bu umide son qoymaq ucun qosunun bir hissesini Gence yaninda qoyaraq bir hissesini de carlilari ve lezgileri qorxutmaq ucun Agdasa gonderdi Ozu ise 15 min qosunla Lori vasitesile Qarsa yollandi Serasker doyusmek istemirdi buna gore qalada qapandi Nadir onu qaladan cixarmaq ucun Irevana terefe hereket etdi Serasker Nadiri qovmaga basladi Nadir birden dayandi ve qosunu geri cevirdi gozlenilmez zerbe ile Abdulla pasani meglub etdi Bu qelebeden sonra Tiflis Irevan ve Gencenin qarnizonlari aman istediler ve oz artilleriyalarini ve esirleri Nadire tehvil vererek Turkiyeye getdiler Bu vaxt narahat qubalilar Dagistan lezgilerini komeye cagiraraq qalasinda oz hakimleri Huseyn Eli xani muhasireye aldilar Onun yardimina samxal Xaspolad xan ve Derbend qarnizonunun reisi yetisdi ve qiyamcilarin hucumu def edildi Nadir Tilisde olarken osmanli hokumetinin serencami ile coxsayli ordusu ile Derbend istiqametinde hereket etdiyini oyrenir ve Tilfisden cixir Nadir 23 oktyabrda Qanixcayin qiraginda esas dusergesini qoyaraq qosunlarin bir hissesi ile Cara ve Dagistana yollanir Car vilayetinde car camaatlarinin destelerini ezerek Nadir boyuk dagitilar toredirdi O hesab edirdi ki siddetle buranin ehalisini tabe ede bilecek Carlilari cezalandiraraq Nadir Seki ve Eresden kecerek Samaxiya gelir ve orada oyrenir ki Krim xani Derbende yaxinlasib ve orada oz terefdarlarina hediyeler edib Surxay xan oglunu 500 lezgi ile Krim xaninin qulluguna verib Krim xani Nadirin Dagistana gelisini oyrenerek Dagistan maliklerine bexsisler titul ve vezifeler vererek Krima qayidir Dagistanin bezi malikleri Nadire tabe oldular ve buna gore ondan bexsisler aldilar Qisin ve bununla bagli cetinliklerin yaxinlasmasina baxmayaraq Nadir Dagistana yollandi Altiagac daglarindan kecerek Derekende geldi ve buradan Dagistan serdarina Tabasaranin Dere mahalinda qosunu ucun azuqe yigilmasini emr etdi Buradan oglu Riza Qulu xanin basciligi ile agir yukunu Sabran vasitesile Derbende gondererek Nadir qosunu uc yere boldu Birinci destenin basinda o ozu sexsen Buduq ve Xinaliqa yollandi basqasini Doqquzpara ve dairelerine indiki Samur dairesi gonderdi ucuncusune ise Kuru mulkundeki Kebire getmeye emr etdi Belelikle nadincleri cezalandiraraq butun desteler Gilyar kendinde birlesdiler Buradan Nadir simala getdi ve 11 noyabrda Derbendin simal terefinde duserge saldi Yeni samxal Eldar xan usmi Ehmed xan ve Surxay xanin samxal Xaspolad xana hucum etmek ucun Kazanisse kendinde birlesmelerinden xeber tutaraq o hemen lezgi destesi ile dar kecidi kesen usminin oglu Xan Mehemmed dayanan Mecelise getdi Inadli muqavimetden sonra bu alinmaz kend alindi Usminin oglu ozu ile artilleriyani goturerek Dagistanin kecilmez yerlerine cekildi Buradan Nadir her yeri yagmalayaraq samxal mulkunun Qobden kendine gelir Samxal onun yanina gelir Surxay Ehmed xan ve Eldar gizlenirler Nadir Qaziqumuqa gelir 20 dekabrda o Qaziqumuxun uc milinde Sarrat orusune catir burada yegane yol olan derede Surxay oz quvveleri ile mohkemlenir Nadir dord terefden hucum edir Daga birinci efqanlar dirmasir ve siddetli elbeyaxaya girisirler Onlarin dalinca basqa qosunlar da hereket edir lezgiler dayanmaqa imkan gormediklerine gore boyuk itkilerle geri cekilirler Bundan sonra Nadir tabe edir onu onu tenteneli suretde qebul edirler Nadir Dagistandaki islerini yoluna qoyaraq Kubanin Hesenqala kendine qayidir 13 yanvarda o artiq Qurultayin kecirlmesi ucun Mugan duzundeki dusergesinde olur Nadirin Dagistana ucuncu yurusuTurkistanin fethinden sonra onun Nadirin qarsisinda dayanan esas meselelerden biri de Dagistana yurus etmek idi Bu yurusun planlasdirilmasinda Nadir sahin esas meqsedi qardasi Ibrahim xanin qisasini almaq ve Dagistani tam tabe etmek idi Buranin tebii cografi seraiti ehalinin daginiq ve yuksek dagliq seraitde yasamasi idareciliyin cetinliyi Dagistanin tam nezaret altina getirilmesini xeyli murekkeblesdirirdi Bu yurus zamani Nadir sahin da mueyyen itkilerle qarsilasacagi subhe dogurmurdu Amma onu da yaddan cixarmaq olmaz ki Dagistanda baslanan itaetsizlik dalgasina ciddi diqqet yetirilmemesi butun Cenubi Qafqazin elden getmesi ile neticelene bilerdi Ele bununla bagli idi ki yuruse baslamazdan evvel Nadir sah Meshedde qosun bascilarinin ve serkerdelerinin toplantisini kecirdi ve Dagistana yurus etmek niyyetini onlara aciqladi Toplanti istirakcilari birmenali sekilde Nadir sahin qerarini desteklediler Nehayet 1741 ci il mart ayinin 14 de Nadir sah qosunlari ile Meshedden Dagistana dogru istiqamet goturdu Dagistan yurusunde istirak etmis hekim Bazen Nadir sah qosunlarinin 150 mine yaxin oldugunu qeyd edir Nadir Sah Erdebilde ve Sirvanda Azerbaycan turklerinden azerbaycanlilardan ibaret qosun destesine baxis kecilir ve hemin desteler de qosunlara qatilir Nadir sah Qebeleden sonra Sahdagi adlamaqla yollandi ve bir ay orada qaldi Qumixda olarken Xaspolad xan Samxal Surxay xan Qumix ve Ehmed xan Usmi Qaraqaytaq Dagistan eyanlarinin musayieti ile Nadir sahin huzuruna geldiler Nadir sah onlari ehtiramla qarsiladi itaet gostermelerini qebul etdi ve onlara qiymetli hediyyeler verdi Lakin Nadir sahin 20 min dagistanlini oz ordusuna celb etmek ve digerlerini de Irana kocurmek qerari yerli ehali arasinda onag qarsi muqavimeti guclendirdi Muqavimetin yatirilmasi ucun Nadir sah qosunlari da sert tedbirlere el atdilar Qosunlar destelere bolunerek daglar qoynunda yerlesen menteqelerdeki muqavimet ocaqlarinin yatirilmasina gonderildi Lezgi destelerinin yerlesdikleri bir cox kendler alinsa da bir coxlarinda sert muqavimet teskil olundu Is o yere gelib catdi ki Nadir sahin duserge saldigi Qaziqumux ehalisi de desteler teskil edib daglara cekildi ve imkan yaranan kimi Nadir sah qosunlarina zerbeler endirdiler 1741 ci il sentyabr ayinin 12 de Nadir sah Avar destelerinin zerersizlesdirilmesi ucun Qaziqumixdan Avaristana dogru herekete basladi Bu da Avarlarin burada boyuk deste toplamasiyla bagli idi Lakin Havanin soyuqlasmasi daglarin qarla ortulmesi Nadir sahi mecbur etdi ki geri donsun ve Derbend etrafinda duserge salsin Qosun yuklerini ve quvvelerin bir hissesini orada saxlayan Nadir sah bir deste ile Qaraqaytaqa yollandi Cox guman ki da guclu silahli deste toplanmisdi ve onlarin fealligi Nadir sahi narahat edirdi Nadir sah Efsar Qaraqytaqdan ugurla dondukden sonra qisin bitmesini gozleyir ve Derbende cekilir 1742 ci il may ayinin sonunda Nadir sah Tabasaranda toplanan silahli muxalifet destelerinin zerersizlesdirilmesini qerara aldi Havalarin kifayet qeder istilesmesi daglarda qarlarin erimesi Tabasarana dogru irelilemeye imkan verdi Bu hucumun qarsisinin alinmasi ucun tabasaranlilar 30 minlik qosun destesi teskil edib Tabasarana aparan derenin baslangicinda yerlesdirdiler Tabasaran desteleri dereye Nadir sah destelerinden daha tez yetisdiler ve ona gore de onlar oradaki hakim yuksekliklerde elverisli movqeler tutdular Bir terefden say ustunluyu ve eraziye yaxsi beled olmalari diger terefden de hakim yuksekliklerde movqe tutulmasi tabasaranlilara imkan verdi ki Nadir sahin once gonderdiyi destelere qarsi ciddi muqavimet gostersinler Nadir sah cezayircilernin butun seylerine baxmayaraq tabasaranlilarin muqavimetini qirmaq mumkun olmadi Siddetlenen doyusde ordusunun veziyyeti bohran hali alanda Nadir sahin rehberliyi altinda olan qosun destesi ora yetisdi Onun gelisi ile tabasaranlilarin sirasi peren peren oldu ve onlar geri cekildiler Nadir sah Tabasarana toplasan silahlilara ustun gelenden sonra hemin menteqenin giris cixis yollarini ve hakim yuksekliklerini nezaret altina goturdu Tabasaran doyusunden az sonra ona xeber verildi ki yaxinliqdaki menteqelerin birinde lezgi silahli desteleri toplasibdir Onlarin sayi 60 min idi Menbeler tesdiq edirler ki dagistanlilar da kifayet qeder ezmkarliqla vurusdular Yalniz hava qaralandan sonra onlar dag yuksekliklerinde qurduqlari sengerlere cekildiler Seher acilan kimi Nadir sah destelerine dagistanlilarin movqelerini ehate etmek tapsirigi verdi Nadir sah doyusculeri ve serkerdeleri verilmis bu tapsirigin ohdesinden bacariqla geldiler ve qisa muddetden sonra Dagistan silahlilari ozlerini muhasirede gorduler Bele olanda onlar muqavimeti dayandirib movqelerini terk etdiler Amma doyus hele bitmemisdi Dagistanin nufuzlu eyanlarindan olan Usmi Ehmed xan Nadir saha itaetden uz donderdikden sonra nufuz dairesinde olan silahlilari da Nadir saha qarsi doyuslere celb etdi Nadir sah bir sira Dagistan tayfalarinin silahli destelerinin muqavimetini qirdiqdan sonra sigindigi qalanin da ele kecirilmesine qerar verdi Qureys qalasi Nadir sah doyusculerinin eline kecdi Usmi Ehmed xan ise qacmaqla canini qurtara bildi Doyuslerin son derece agir ve leng getmesine baxmayaraq Nadir sah Avaristan istisna olmaqla Dagistanin boyuk bir hissesini tabe etdi 1742 ci ilin oktyabrinda Samurcay etrafinda meskunlasan ve Nadir saha itaetini beyan eden camaatlarin bascilari da Nadir sah terefinden bahali hediyyelere layiq gorulduler Istinadlar 2009 The Sword of Persia Nader Shah from tribal warrior to conquering tyrant p 205 I B Tauris Floor Wiilem 2009 The rise amp fall of Nader Shah Dutch East India Company Reports 1730 1747 Mage Publishers Bakihanov A K Gyulistan i Iram Izdatelstvo Elm Baku 1991 seh 138 Aliyev F M Ira eleyhine cixislar seh 107 108 V N LEVIATOV OChERKI IZ ISTORII AZERBAJDZhANA v XVIII veke IZDATELSTVO AN AZERBAJDZhANSKOJ SSR Baku 1948 str 78 Hronika vojn Dzhara v XVIII stoletii Baku 1931 str 19 Mirza Mehti han v perev na francuzsk yaz sera Villiama Dzhonsa Istoriya Nadir hana soch t V London 1799 gl IX str 203 Bakihanov A K Gyulistan i Iram Izdatelstvo Elm Baku 1991 seh 139 V N LEVIATOV OChERKI IZ ISTORII AZERBAJDZhANA v XVIII veke IZDATELSTVO AN AZERBAJDZhANSKOJ SSR Baku 1948 yene orada Rouzat as safa Teheran 1270 g h t VIII str 224 Hronika vojn Dzhara c 20 ve sonra Solovev Istoriya Rossii izd III t 20 str 1332 Dogovory Rossii s Vostokom str 202 207 O razrushenii Nadirom Shemahi i pereselenii shemahincev v Ahsu sm Aliev F M s 110 111 Bakihanov A K Gyulistan i Iram Izdatelstvo Elm Baku 1991 seh 141 Mirza Mehti han v perev na francuzsk yaz sera Villiama Dzhonsa Istoriya Nadir hana soch t V London 1799 gl IX str 218 219 Donesenie K Rondo lordu Garringtonu iz Peterburga 6sent 1735 g S I R I O t 7v Dok 218 s 441 Tam zhe d 229 ot 25 oktyabrya 1735 g str 456 Bakihanov A K Gyulistan i Iram Izdatelstvo Elm Baku 1991 seh 142 Donesenie K Rondo lordu Garringtovu ot 10 yanvarya 1736 g S I R I O t 76 d 243 Bakihanov A K Gyulistan i Iram Izdatelstvo Elm Baku 1991 yene orada V N LEVIATOV OChERKI IZ ISTORII AZERBAJDZhANA v XVIII veke IZDATELSTVO AN AZERBAJDZhANSKOJ SSR Baku 1948 seh 81 Bakihanov A K Gyulistan i Iram Izdatelstvo Elm Baku 1991 seh 143 Donessnie K Rondo lordu Garringtonu ot 21 fevralya 1736 g S I R I O t 76 d 250 str 485 Hronika vojn Dzhara c 25 Lokkart L s 170 Xaterat e tebib e mexsus e Nader s 813 Alem Ara ye Naderi c II s 844 Alem Ara ye Naderi c II s 845 Alem Ara ye Naderi c II s 847 849 Arunova M R Esrefyan K Z s 221Hemcinin baxHotakiler Nadirin Efqanistan yurusleri