Avar xanlığı avar Авар нуцаллъи bugünkü Dağıstan ərazisində XII əsrdən XIX əsrə kimi mövcud olmuş feodal dövlət XanlıqAv

Avar xanlığı (avar. Авар нуцаллъи) — bugünkü Dağıstan ərazisində XII əsrdən XIX əsrə kimi mövcud olmuş feodal dövlət.

Xanlıq

Avar xanlığı

Авар Нуцаллъи


Bayraq	Gerb

19-cu əsrin əvvəllərində Avariya(Avaristan)

→

XII əsr — 1864

İdarəetmə forması

Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Tarixi

XII əsrin əvvəllərində xristian Sərir krallığının süqutundan sonra avarlar müsəlmanlaşmağa başladı. Bölgə başçılığı ilə monqollar tərəfindən işğal edildikdən sonra, 1222-ci ildə bölgədə hərbi münaqişələr artdı. Ardından avarlar, Xarəzmşahlar hökmdarı II Məhəmmədə monqollara qarşı aparılacaq savaşda onlara dəstək olacaqlarını söz vermişdi, lakin avarların monqollarla müharibəsi haqqında heç bir bir məlumat, heç bir sənəd yoxdur.

Qızıl Ordanın süqutunun ardından Qazi-Kumuxda şamxallığın yüksəlişi, Avar xanının gücünün XV və XVI əsrlərdə azalacağına bir nişanə idi. Bu illərdə xanlıq quruluş baxımından iradəsiz bir dövlət halına gəldi. Xanlıqdakı əhalinin bir çoxu xandan olduqca böyük muxtariyyət əldə etməsi səbəbindən bəzən o, güclü düşmənlərə qarşı Çarın himayəsini istəmək məcburiyyətində qaldı.

1740-cı ilin yayında Avşarlar sülaləsi hökmdarı Nadir şah, Qazi-Kumuxa gəldi. şamaxalı Xaspulat xan, Qaytak usmisi Əhməd xan və Akuşa qazisi sədaqətlərini subut etmək üçün müxtəlif hədiyyələr təqdim etdilər. Avqust 1740-cı ildə də Avar torpaqlarına girmiş, 80 min nəfərlik ordusu Andidə Avarlar və Dağıstanlı müttəffiqlər tərəfindən məğlubiyyətə uğradılmışdı.

Ənvər Çingizoğlu yazır: "Avarıstan Dağıstanın bir bölgəsidir. Bu diyarda Məhəmməd Nutsal xan hökmranlıq edirdi. 1774-cü ildə onun ölümündən sonra oğlu Ümmə xan (Ömər xan) başçı oldu. Ümmə xan bacısı Bikə ağanı İbrahimxəlil xana verib, qohumlaşdı. İbrahimxəlil xan bu qohumluqdan dəfələrlə istifadə etmişdi. Tarixçi Rzaqulu bəy Vəzirov yazır: "Lazım olan zaman Dağıstan və ləzgi vilayətlərindən qoşun istəyirdi. İbrahim xan Ümmə xanın və başqa sərkərdələrin başçılığı ilə Qarabağa gələn qoşunu öz övladları və Qarabağ qoşunu ilə birlikdə lazım olan yerlərə göndərir, istədiyi adamı tənbeh edir və öz itaəti altına çəkirdi".

Tarixçi Mirzə Yusif Qarabaği yazır: "Eyni zamanda qohumluq münasibətinə görə avar hakimi Ümmə xan və Dağıstan əmirləri də İbrahim xana sadiq və dost idilər, əgər aralarında bir narazılıq üz versəydi, dərhal İbrahim xanın işarəsi ilə Dağıstan əmirləri bütün qoşunlarıyla Gürcüstan üzərinə hücum edərək oranı çapıb dağıdırdılar, necə ki, 1205-ci (1790) ildə Gürcüstan valisi ilə İbrahim xanın arasında olan narazılıq üz vermişdi.

Bu səbəbdən Ümmə xan çoxlu qoşunla Gürcüstan tərəfinə gedib bacardığı qədər Gürcüstan torpağını qarət edərək Sığnaq və Gümüşxananı zəbt etdi, camaatın çoxunu öldürdü. Bir qədərini əsir və digərlərini dustaq edib, təcili surətdə Axalsixə, Süleyman paşanın yanına getdi. Qışı orada keçirib, bahar fəslində geri qayıdaraq, yenə də Gürcüstan torpağına daxil oldu. Ümmə xan yolun üstündə knyaz Abaşidzenin arvad-uşağı ilə yaşadığı möhkəm qalanı mühasirə edib zor ilə zəbt etdi. Oranın əhalisini qılıncdan keçirdərək, bəzilərini də əsir etdi. Knyaz Abaşidzenin qızlarından Cavahir xanımı İbrahim xan üçün göndərdi, bir qızına da Ümmə xan özü evləndi".

1801-ci il tarixində Ümmə xanın ölümündən sonra Avar xanlığı Rusiya imperiyasının tərkibinə daxil oldu . Avar xanlığı dağılmasına baxmayaraq 1828-ci ilə Qafqaz imamlığının himayəsini daxil oldu. 1859-cu ildə Rusların zəbtilə Avar xanlığının varlığı sona çatmış oldu.

Hakimlərin siyahısı

Birinci hakim — Avar (VI əsr) adlı şəxs
Naməlum nutsallar
(XII əsr), Səratanın oğlu
, uzurpator (taxtı zorla ələ keçirib) (XII əsr)
, oğlu, uzurpator (XII əsr)
((XII–XIII əsrlər)), I Surakatın oğlu
(XII əsr)
(XII əsr)
(XIII əsr)
(XIII əsr)
(XIII əsrin ortalarına qədər), oğlu
(XIII əsrin ikinci yarısınadək), I Əmir Sultanın oğlu
naməlum nutsallar
(1353/1354)
, II Səratanın oğlu
, I Dügri xanın oğlu, I İbrahimin kürəkəni
(1460–1485), I İbrahimin oğlu
(1485–1510) Mirzə Məhəmmədin oğlu
(1510–1540), ibn Ümmə xan ibn
(1540–1546), ola bilsin əvvəlkinin oğlu
(1546 — dekabr 1569), əvvəlkinin oğlu
(1569–1577), əvvəlkinin oğlu
(1577–1578), amxalın qardaşı
(1578–1589), oğlu, oğlu
(1589–1595), əvvəlkinin oğlu
(1595–1596), əvvəlkinin oğlu
(1596–1605)
(1605–1614), oğlu
(1614–1620), Məhəmməd xanın oğlu, Kuşkanti-Kihiləvin oğlu, Bartinin oğlu, oğlu
(1620–1634), oğlu
(təhm. 1634–1646), oğlu
(1646–1650)
(1650–1656), oğlu
(1656–1668), oğlu
(1668–1688), II Duqri xanın oğlu
(1688–1699), əvvəlki oğlu
(1699–1706), əvvəlki oğlu
, əvvəlki qardaşı
(1706–1707), Baş Bulaç kimi tanınan [[Düqri-Xan III (avar Xan)] Düqri-Xan III]
(1707–1722), əvvəlki qardaşı
(1722–1735), Turrovanın oğlu Turloyev ailəsindən.
(1735–1740)
(1740–1744), oğlu
(1744–1765)
IV Məhəmməd nutsal (1765–1774), oğlu
IV Ümmə xan (1774 — aprel 1801), IV Məhəmməd nutsal xanın oğlu
(1801 — yanvar 1802), əvvəlki qardaşı
(1802–1823), Əli-Sultan Mextulinin oğlu
(1818–1834), oğlu. Xan yalnız Rusiya rəhbərliyini tanıyırdı. Hökumət [Sultan Əhməd Xan I (Sultan Əhməd Xan)] 1802–1823)
(1827–1828). Xan yalnız Rusiya rəhbərliyini tanıyırdı. [Əbu Sultan Xan I (avar xanı)] Əbu Sultan Xan [1823] — 1834), oğlu
(1828–1834), oğlu
(1834–1834), qızı
(1834–1837)

Ədəbiyyat

Шапи Казиев. Имам Шамиль. ЖЗЛ. М., Молодая гвардия, 2010.
История Дагестана: Учебное пособие; 8 кл|место=Махачкала|издательство=Изд-во НИИ педагогики|год=2002|ref=Магомедов Р. М.
Айтберов Т. М. материалы по хронологии и генеалогии правителей Аварии — в книге Источниковедение средневекового Дагестана, Махачкала, 1986.

İstinadlar

M. Sadık Bilge, "Osmanlı dövləti ve Kafkasya" sf.121, Eren Yayıncılık (2005).
M. İ. Əmrahov, Ə. Çingizoğlu, H. İ. Həsənov. Qarabağ xanlığı. Bakı: Mütərcim, 2008, 220.səh.

Həmçinin bax

Xarici keçidlər

[Avar_Hanlığı-2-1] M. Sadık Bilge, "Osmanlı dövləti ve Kafkasya" sf.121, Eren Yayıncılık (2005).

[2] M. İ. Əmrahov, Ə. Çingizoğlu, H. İ. Həsənov. Qarabağ xanlığı. Bakı: Mütərcim, 2008, 220.səh.