Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Xəlvətilik – İslamda ən geniş yayılmış sufi təriqətlərindən biridir. X əsrdə etibarən təşəkülə başlamış xəlvətilik sufi məktəbinin əsası lənkəranlı və şirvanlı Ömər Xəlvəti tərəfindən qoyulmuşdur.
Azərbaycanda təsəvvüf sahəsində yetişmiş görkəmli şəxsiyyətlərdən biri olan Seyid Yəhya Bakuvi və onun yenidən təsis etdiyi xəlvətilik XV əsrdən etibarən ədəbi, fəlsəfi, ictimai və siyasi sahələrdə böyük təsirə malik olmuş və müsəlman aləmində geniş şəkildə yayılmışdır.
Təsisçilərinin hamısı azərbaycanlı olan xəlvətiliyi S.Y.Bakuvi ətrafa mürşidlər göndərməklə məhəlli bir təriqət olma xarakterindən çıxarıb Şirvan xaricinə yaymışdır. Xəlvətilik hələ S.Yəhya həyatda olarkən Azərbaycanın hər tərəfinə (xüsusilə Şamaxı, Bakı və Təbrizə) ,İranda və Osmanlı dövlətində yayılmışdır. S.Yəhyanın vəfatından təqribən 40 il sonra isə xəlvətilik Azərbaycandan sonra Osmanlı imperiyası torpaqlarının hər tərəfində Balkan, Orta Asiya, Şimali Afrika, Qafqaz və Anadolunun ən böyük təriqəti kimi iyirmiyə yaxın qola, yüzlərlə təkyə və yüz minlələ müridə sahib olmuşdur. Daha sonralar qol və şöbələrinin sayı qırxı keçmişdir.
əsərinin müəllifi əsərin girişində qeyd edir ki, "kiçik bir mövzudur deyə məqalə kimi düşünərək başladığımız bu araşdırma yeddi ilin sonunda bizi böyük bir ümmanın qarşısında olduğumuz həqiqəti ilə üzləşdirdi."
Əlidən başlayaraq , ondan və Ömər Xəlvətiyə doğru inkişaf etməklə gələn xəlvətilik təriqəti ən kamil şəklinə Seyid Yəhya Bakuvinin qoyduğu üsullar ilə qovuşmuşdur. Onun xəlvətiliyin həqiqi qurucusu olduğu bu sahənin tədqiqatçıları tərəfindən xüsusi qeyd olunmuşdur.
Xəlvəti əqidəsi
Xəlvətilik təriqətinin xüsusiyyətlərini bu təriqətin mənsublarından Həririzadə Tibyan adlı əsərində aşağıdakı kimi açıqlamışdır: "Xəlvətilik təriqəti kəlimeyi-tövhid və gizli-açıq əsmayi-səba üzrə ziikrə davam etmək,yuxunun təbir və təvili, hadisələrin nəfsə və qəlbə təsirini nəzərə alaraq, könlü masivadan təmizləmə üzərində qurulmuşdur."
Xəlvətilik təriqətində bu mühüm xüsusiyyətlərdən başqa bir sıra digər özəlliklər də vardır. Bunların başlıcalarını aşağıdakı qaydada sıralamaq mümkündür:
- Xəlvət və xəlvət üsulu
- Seyri-süluk üsulu
- Zikr və zikr şəkilləri
- Tac (əmmamə) və paltarlar
- Təriqət ədəbi
Tədqiqatçılar Xəlvətilik təriqətinin inkişaf prosesini tarixi olaraq dörd hissəyə bölürlər:
- – qədərki dövr (X-XIII əsrlər)
- -Ömər Xəlvətiyə qədərki dövr (XIII-XIV əsrlər)
- Ömər Xəlvətidən-Seyid Yəhya Bakuviyə qədərki dövr (XIV-XV əsrlər)
- Seyid Yəhya Bakuvidən sonrakı dövr (XV əsrdən sonrakı dövr (yayılma və şöbələşmə dövrü))
Xəlvətilik və Səfəvilik təriqətləri arasında münasibətlər
Şeyx sonra onun davamçıları tərəfindən xəlvətilik və səfəvilik təriqətləri kimi tanınan Azərbaycan mənşəli iki böyük təsəvvüf məktəbi qurulmuşdur. Səfəvilik təriqəti Azərbaycandan sonra ən geniş şəkildə Anadoluda yayılmışdır. XV əsrdə Anadoluda səfəvilikdən bayramilik, bayramilikdən , və daha sonra cəlvətilik təriqətləri çıxmışdır.
Səfəviliklə eyni silsilə və əsaslara sahib olan xəlvətilik təriqətinin Şirvanşahlar dövləti və cəmiyyəti tərəfindən rəğbətlə qarşılanmasının səbəbləri öz-özünə ortaya çıxır. Şeyx Cüneydin şəxsində siyasi bir şəxsiyyətə qovuşan səfəvilik Şirvanşahlar dövləti üçün təhlükə olmağa başlayan kimi ,eyni motivləri daşıyan xəlvətilik təriqəti əhəmiyyət qazanmış oldu. Yəni, o dövrdə şiəliyə meylli fəaliyyətlərin önünə keçmənin yənə onların metodu ilə ola biləcəyi düşünülməyə başlandı. Bu da ancaq eyni motivləri daşıyan, siyasi don geyindirilən səfəviliyə alternativ olaraq xəlvətilik təriqətinin ön plana çıxarılması surəti ilə ola bilərdi. Eyni şəkildə əhli-beyt sevgisindən yola çıxaraq xalqı öz yanlarına çəkmək istəyən şiələrin kənarlaşdırılması yenə də eyni metoddan istifadə edilməklə gerçəkləşə bilərdi. Şirvanşah I Xəlilullah xan (1417-1465) və xan (1465-1500) tərəfindən tətbiq olunan bu siyasət 1500-cü ilə qədər öz nəticəsini vermişdi.
Şah İsmayıl Xətai tərəfindən Şirvanşahların tabe edilməsindən sonra xəlvətiliyin burada fəaliyyəti zəifləmiş və XVI əsrin ortalarna yaxın yox olmağa başlamşdır. XVI əsrdə yarandığı torpaqlardan uzaqlaşdırılan, Şirvan təsəvvüf məktəbi olan xəlvətilik hələ XV əsrin ortalarında Seyid Yəhyanın müridləri tərəfindən Anadoluda yayılmağa başlamışdı. Şah İsmayılnın Təbrizdə taxta çıxdığı və Azərbaycanda Səfəvilər sülaləsi hakimiyyətə gəldiyi tarixdə xəlvətilik Anadoludan sonra İstanbula yetişmiş və daha sonra o, yönümə öz adını verən fəaliyyət göstərmişdir.
Xəlvətilik səfəvilərin hakimiyyəti dövründən Şirvanda varlığını qoruya bilsə də ,Təbrizdə fəaliyyətini davam etdirə bilmədi. İslam mədəniyyəti tarixində türklük rəngi qabarıq olan xəlvətilik təsəvvüf məktəbi Əli və əhli-beyt sevgisini daşıyan sünni bir təriqətdir. Xüsusilə xəlvətiliyə aid qol və şöbələrin qurucuları incələndiyi zaman hamısının türk mənşəli olmasının şahidi oluruq. Tarixə nəzər saldıqda xəlvətiliyin Azərbaycanda xüsusilə Bakı, Şamaxı, Qarabağ və Təbriz kimi mərkəzlərdə, Anadolu, Şimali Afrika və Balkanlarda etnik baxımdan tamamilə türk olan şəxslər tərəfindən yayılması və inkişaf etdirilməsini görürük.
Qaynaq və məcmuələrdə bu təriqətə aid təkyələrin sayının göstərilməsi və digər təriqətlərlə müqayisəli təqdim edilməsi bu təriqətin kəmiyyət baxımandan da türk cəmiyyətində təsirləri haqqında müəyyən təsəvvür yarada bilər. Məsələn XVII əsrdə Övliya Çələbi özünün Səyahətnaməsində Bursada 17 xəlvəti,9 qadiri,3 nəqşibəndi,1 qələndəri,1 sədi,1 bədəvi təkyəsinin varlığından bəhs edir.
XIX əsrdə yazılan Məcmueyi-təkaya adlı əsərə görə, İstanbul daxilindəki xəlvəti təkyələrinin sayı 89, nəqşibəndi təkyələrinin 65, qadiri təkyələrinin 57, rifai təkyələrinin 35, cəlvəti təkyələrinin 22, mövləvi təkyələrinin 5, şazeli təkyələrinin isə 3-dür.
II Əbdülhəmid dövründə hazırlanmış bu məcmuədə cəmi 305 təkyə olduğu nəzərə çarpır və bütün təkyə sayına nisbətlə xəlvətiliyin 89 təkyə ilə birinci sırada durması, o dövrdə xəlvətilik təriqətinin olduqca geniş yayılması baxımından önəmlidir. Xəlvətilik, və cəlvətilik təkyələrinin birlikdə sayı 168 edir ki, bu da son dövrdə təriqətlərin 60 faizə qədərinin Azərbaycan mənşəli olduğunu göstərir.
Ümumilikdə Xəlvətilik və Səfəvilik təriqətləri arasındakı ortaq yönləri aşağıdakı kimi qeyd etmək olar:
- məktəbinin qollarıdır
- Silsilələri Şeyx İbrahim Gilaniyə qədər ortaqdır
- Azərbaycan təsəvvüf məktəbidir
- Əvvəlcə Azərbaycanda, sonra Anadoluda yayılmışdır
- Azərbaycanda tənəzzülə uğradıqdan sonra qolları vasitəsiylə Anadoluda inkşaf etmişdir
- Zikr və süluk xüsusiyyətləri birdir
- Şeyxləri arasından böyük şairlər çıxmışdır
Xarici keçidlər
- Xəlvətilik və Seyid Yəhya Bakuvi[ölü keçid]
- Türkiyə xəlvətilərinin rəsmi saytı 2013-04-04 at the Wayback Machine
- Xəlvətilk haqqında 2010-07-17 at the Wayback Machine
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Xelvetilik Islamda en genis yayilmis sufi teriqetlerinden biridir X esrde etibaren tesekule baslamis xelvetilik sufi mektebinin esasi lenkeranli ve sirvanli Omer Xelveti terefinden qoyulmusdur Ozbekistanda saxlanan xelveti silsilesi Azerbaycanda tesevvuf sahesinde yetismis gorkemli sexsiyyetlerden biri olan Seyid Yehya Bakuvi ve onun yeniden tesis etdiyi xelvetilik XV esrden etibaren edebi felsefi ictimai ve siyasi sahelerde boyuk tesire malik olmus ve muselman aleminde genis sekilde yayilmisdir Tesiscilerinin hamisi azerbaycanli olan xelvetiliyi S Y Bakuvi etrafa mursidler gondermekle mehelli bir teriqet olma xarakterinden cixarib Sirvan xaricine yaymisdir Xelvetilik hele S Yehya heyatda olarken Azerbaycanin her terefine xususile Samaxi Baki ve Tebrize Iranda ve Osmanli dovletinde yayilmisdir S Yehyanin vefatindan teqriben 40 il sonra ise xelvetilik Azerbaycandan sonra Osmanli imperiyasi torpaqlarinin her terefinde Balkan Orta Asiya Simali Afrika Qafqaz ve Anadolunun en boyuk teriqeti kimi iyirmiye yaxin qola yuzlerle tekye ve yuz minlele muride sahib olmusdur Daha sonralar qol ve sobelerinin sayi qirxi kecmisdir eserinin muellifi eserin girisinde qeyd edir ki kicik bir movzudur deye meqale kimi dusunerek basladigimiz bu arasdirma yeddi ilin sonunda bizi boyuk bir ummanin qarsisinda oldugumuz heqiqeti ile uzlesdirdi Eliden baslayaraq ondan ve Omer Xelvetiye dogru inkisaf etmekle gelen xelvetilik teriqeti en kamil sekline Seyid Yehya Bakuvinin qoydugu usullar ile qovusmusdur Onun xelvetiliyin heqiqi qurucusu oldugu bu sahenin tedqiqatcilari terefinden xususi qeyd olunmusdur Xelveti eqidesiXelvetilik teriqetinin xususiyyetlerini bu teriqetin mensublarindan Heririzade Tibyan adli eserinde asagidaki kimi aciqlamisdir Xelvetilik teriqeti kelimeyi tovhid ve gizli aciq esmayi seba uzre ziikre davam etmek yuxunun tebir ve tevili hadiselerin nefse ve qelbe tesirini nezere alaraq konlu masivadan temizleme uzerinde qurulmusdur Xelvetilik teriqetinde bu muhum xususiyyetlerden basqa bir sira diger ozellikler de vardir Bunlarin baslicalarini asagidaki qaydada siralamaq mumkundur Xelvet ve xelvet usulu Seyri suluk usulu Zikr ve zikr sekilleri Tac emmame ve paltarlar Teriqet edebi Tedqiqatcilar Xelvetilik teriqetinin inkisaf prosesini tarixi olaraq dord hisseye bolurler qederki dovr X XIII esrler Omer Xelvetiye qederki dovr XIII XIV esrler Omer Xelvetiden Seyid Yehya Bakuviye qederki dovr XIV XV esrler Seyid Yehya Bakuviden sonraki dovr XV esrden sonraki dovr yayilma ve sobelesme dovru Xelvetilik ve Sefevilik teriqetleri arasinda munasibetlerIslam Islam TarixiImanin sertleriTovhid Melekler Kitablar Peygemberler Mead Axiret Qeza ve TalehIslamin bes sertiKelmeyi sehadet Namaz Oruc Hecc ZekatEseriler Maturidiler Qederiler Motezililer Cebriler Murciler Cehmiyye Musebbihiler SelefilerFiqh mezhebleriSunniler Henefiler Malikiler Safiiler Henbeliler Yox olmus mezhebler Zahiriler Auzailer Leysiler Sevriler Ceririler Sieler Imamiler Ceferiler Exbariler Usuliler Seyxiler Eleviler Ensariler Qizilbaslar Zeydiler Ismaililer Qermetiler Xasxasiler Fethiler Xettabiler Vaqifiyye Rafiziler Batiniler Qeysaniler Xurremiler Bazigiyye Qurabiyye Xariciler Muhakkime Ecrediler Meymuniler Seelebiler Ezraqiler Beyhesiler Ibadiler Necdatiler SufrilerHemcinin baxSufiler Yesevilik Neqsibendilik Suhreverdilik Xelvetilik Sefevilik Bayramilik Bektasilik Celvetilik Cerrahilik Cistiyye Ehqaqiye Gulsenilik Hurufilik Kubravilik Melametilik Movlevilik Nemetullahiyye Noqtevilik Qelenderilik Qadiriyye Rahmaniyye Rifailik Rovseniler Senusiler Saziliyye Zahidiyye Nuseyriler Druzlar Islam felsefesi Seyx sonra onun davamcilari terefinden xelvetilik ve sefevilik teriqetleri kimi taninan Azerbaycan menseli iki boyuk tesevvuf mektebi qurulmusdur Sefevilik teriqeti Azerbaycandan sonra en genis sekilde Anadoluda yayilmisdir XV esrde Anadoluda sefevilikden bayramilik bayramilikden ve daha sonra celvetilik teriqetleri cixmisdir Sefevilikle eyni silsile ve esaslara sahib olan xelvetilik teriqetinin Sirvansahlar dovleti ve cemiyyeti terefinden regbetle qarsilanmasinin sebebleri oz ozune ortaya cixir Seyx Cuneydin sexsinde siyasi bir sexsiyyete qovusan sefevilik Sirvansahlar dovleti ucun tehluke olmaga baslayan kimi eyni motivleri dasiyan xelvetilik teriqeti ehemiyyet qazanmis oldu Yeni o dovrde sieliye meylli fealiyyetlerin onune kecmenin yene onlarin metodu ile ola bileceyi dusunulmeye baslandi Bu da ancaq eyni motivleri dasiyan siyasi don geyindirilen sefeviliye alternativ olaraq xelvetilik teriqetinin on plana cixarilmasi sureti ile ola bilerdi Eyni sekilde ehli beyt sevgisinden yola cixaraq xalqi oz yanlarina cekmek isteyen sielerin kenarlasdirilmasi yene de eyni metoddan istifade edilmekle gerceklese bilerdi Sirvansah I Xelilullah xan 1417 1465 ve xan 1465 1500 terefinden tetbiq olunan bu siyaset 1500 cu ile qeder oz neticesini vermisdi Sah Ismayil Xetai terefinden Sirvansahlarin tabe edilmesinden sonra xelvetiliyin burada fealiyyeti zeiflemis ve XVI esrin ortalarna yaxin yox olmaga baslamsdir XVI esrde yarandigi torpaqlardan uzaqlasdirilan Sirvan tesevvuf mektebi olan xelvetilik hele XV esrin ortalarinda Seyid Yehyanin muridleri terefinden Anadoluda yayilmaga baslamisdi Sah Ismayilnin Tebrizde taxta cixdigi ve Azerbaycanda Sefeviler sulalesi hakimiyyete geldiyi tarixde xelvetilik Anadoludan sonra Istanbula yetismis ve daha sonra o yonume oz adini veren fealiyyet gostermisdir Xelvetilik sefevilerin hakimiyyeti dovrunden Sirvanda varligini qoruya bilse de Tebrizde fealiyyetini davam etdire bilmedi Islam medeniyyeti tarixinde turkluk rengi qabariq olan xelvetilik tesevvuf mektebi Eli ve ehli beyt sevgisini dasiyan sunni bir teriqetdir Xususile xelvetiliye aid qol ve sobelerin quruculari incelendiyi zaman hamisinin turk menseli olmasinin sahidi oluruq Tarixe nezer saldiqda xelvetiliyin Azerbaycanda xususile Baki Samaxi Qarabag ve Tebriz kimi merkezlerde Anadolu Simali Afrika ve Balkanlarda etnik baximdan tamamile turk olan sexsler terefinden yayilmasi ve inkisaf etdirilmesini goruruk Qaynaq ve mecmuelerde bu teriqete aid tekyelerin sayinin gosterilmesi ve diger teriqetlerle muqayiseli teqdim edilmesi bu teriqetin kemiyyet baximandan da turk cemiyyetinde tesirleri haqqinda mueyyen tesevvur yarada biler Meselen XVII esrde Ovliya Celebi ozunun Seyahetnamesinde Bursada 17 xelveti 9 qadiri 3 neqsibendi 1 qelenderi 1 sedi 1 bedevi tekyesinin varligindan behs edir XIX esrde yazilan Mecmueyi tekaya adli esere gore Istanbul daxilindeki xelveti tekyelerinin sayi 89 neqsibendi tekyelerinin 65 qadiri tekyelerinin 57 rifai tekyelerinin 35 celveti tekyelerinin 22 movlevi tekyelerinin 5 sazeli tekyelerinin ise 3 dur II Ebdulhemid dovrunde hazirlanmis bu mecmuede cemi 305 tekye oldugu nezere carpir ve butun tekye sayina nisbetle xelvetiliyin 89 tekye ile birinci sirada durmasi o dovrde xelvetilik teriqetinin olduqca genis yayilmasi baximindan onemlidir Xelvetilik ve celvetilik tekyelerinin birlikde sayi 168 edir ki bu da son dovrde teriqetlerin 60 faize qederinin Azerbaycan menseli oldugunu gosterir Umumilikde Xelvetilik ve Sefevilik teriqetleri arasindaki ortaq yonleri asagidaki kimi qeyd etmek olar mektebinin qollaridir Silsileleri Seyx Ibrahim Gilaniye qeder ortaqdir Azerbaycan tesevvuf mektebidir Evvelce Azerbaycanda sonra Anadoluda yayilmisdir Azerbaycanda tenezzule ugradiqdan sonra qollari vasitesiyle Anadoluda inksaf etmisdir Zikr ve suluk xususiyyetleri birdir Seyxleri arasindan boyuk sairler cixmisdirXarici kecidlerXelvetilik ve Seyid Yehya Bakuvi olu kecid Turkiye xelvetilerinin resmi sayti 2013 04 04 at the Wayback Machine Xelvetilk haqqinda 2010 07 17 at the Wayback Machine