Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti mədəniyyəti — Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə baş verən mədəniyyət hadisələri.
Mətbuat
Azərbaycan mətbuatı tarixində 1918–1920-ci illər, bütün əvvəlki dövrlərə nisbətən, ən yüksək inkişaf mərhələsidir. Bu dövrün mətbuatı həm keyfiyyət, həm də kəmiyyət baxımından, milli mədəniyyətin mühüm tərkib hissəsi kimi, Azərbaycan həyatının canlı salnaməsinə çevrildi. İki il içərisində ölkədə 100-ə yaxın adda qəzet və jurnal çıxmışdır. Cümhuriyyət dövrü mətbuatının səciyyəvi xüsusiyyəti təkcə onun say göstəricisində deyil, hər şeydən əvvəl ideya-məzmun zənginliyində idi.
1918–1920-ci illər mətbuatını ideya istiqaməti baxımından təxminən aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:
- Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ideyalarını təbliğ edən milli mətbuat.
- Cümhuriyyət Hökumətinə müxalifətdə olan bolşevik mətbuatı.
- Bolşevik mətbuatı ilə müxalifətdə olan eser-menşevik mətbuatı.
- Ermənilərin Azərbaycana qarşı ərazi iddialarına haqq qazandırmaq üçün canfəşanlıq edən erməni-daşnak mətbuatı.
- Özünü bitərəf adlandıran və heç bir siyasi partiyaya mənsub olmayan informatik qəzetlər, jurnallar.
Lakin onların içərisində daha real həyat qüvvəsinə və geniş oxucu auditoriyasına malik olanı Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ideyalarını təbliğ edən və dəstəkləyən mətbuat idi.
Cümhuriyyət Hökuməti dövründə Bakı, Gəncə, Şuşa, Tiflis, İrəvan və digər mədəni-inzibati mərkəzlərdə çıxan mətbuat nümunələri təkcə Azərbaycan-türk dilində deyil, rus, gürcü, erməni, polyak, fars, alman və qeyri dillərdə də nəşr edilirdi.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə "İstiqlal" (1918–20), "Azərbaycan" (1918–20), "Övraqi-nəfisə" (1919), "Müsəlmanlıq" (1917–19), "Qurtuluş" (1920), "Mədəniyyət" (1920), "Gənclər yurdu" (1918), "Şeypur" (1918–19), "Zənbur" (1919) kimi milli istiqlal ideyalı mətbuat orqanları nəşr olunmuşdur.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin bütün digər ictimai-siyasi qurumları kimi, onun dövri mətbuatı da birdən-birə yaranmamışdı. Hələ 19-cu əsrin 1-ci yarısında Azərbaycanda milli və ümumbəşəri idealların məfkurəçiləri və təbliğatçıları olmuş Abbasqulu ağa Bakıxanov və Mirzə Fətəli Axundzadə kimi yazıçı, mütəfəkkir və ictimai xadimlər tərəqqinin başlıca yolunu, milli istiqlalın təntənəsini dövri mətbuat nəşr etməkdə, mənəvi və əxlaqi qurumları inkişaf etdirməkdə görürdülər. Bu yolun davamçısı olan Həsən bəy Zərdabi öz böyük sələflərinin arzularını yerinə yetirmiş, 1875-ci ildə "Əkinçi" qəzetinin timsalında ilk milli mətbuatı yaratmışdı. "Əkinçi" qəzetinin milli maarifçilik ənənələrinin davamı olaraq, 19-cu əsrin sonlarında Tiflisdə Cəlaləddin və Səid Ünsizadə qardaşlarının "Ziya" (1879–80), "Ziyayi-Qafqaziyyə" (1880–84) və "Kəşkül" (1883–91), 20-ci əsrin ilk illərində isə Məhəmməd ağa Şahtaxtlının "Şərqi-Rus" (1903–05) qəzetləri meydana çıxmışdır. Rusiyada 1905-ci il inqilabından sonra Əli bəy Hüseynzadə və Əhməd bəy Ağayevin "Həyat" (1905–06) qəzeti, Əli bəy Hüseynzadənin "Füyuzat" (1906–07) jurnalı milli idealları yeni tarixi mərhələdə davam etdirmişlər.
Cümhuriyyətə gələn yolda Azərbaycan mətbuatının inkişafında "Molla Nəsrəddin"-in təbliğ etdiyi dərin demokratizm və azadlıq ideyaları imperializmin müstəmləkəçilik siyasətinə, geriliyə, mövhumata, cəhalətə, xurafata qarşı mübarizədə, maarif və mədəniyyətin tərəqqisində mühüm rol oynadı. Beləliklə, 19-cu əsrin sonları — 20-ci əsrin əvvəllərinin bütün bu dövri mətbuat nümunələri Azərbaycanda milli-ictimai fikrin, azadlıq ideyalarının oyanışında müstəsna əhəmiyyət kəsb etmişdir.
Azərbaycan və ümumtürk milli məfkurəsinin formalaşmasında və inkişafında mühüm rol oynayan Həsən bəy Zərdabi, Əlimərdan bəy Topçubaşov, İsmayıl bəy Qaspiralı və digərləri milli mətbuatın tərəqqisinə də güclü təsir göstərdilər.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti mətbuatının həqiqi sələfləri 1911-ci ildən sonra meydana gəlmişdilər. Hələ 1912-ci il martın 6-da bir qrup ziyalı Bakıda Orucov qardaşlarının mətbəəsində gələcək Xalq Cümhuriyyətinin ictimai-siyasi məramlarını ilk dəfə konsepsiya şəklində təbliğ edən "İqbal" (1912–15) gündəlik qəzetinin nəşrinə başlamışdılar. 1915-ci il aprelin 27-nə kimi davam edən, 923 sayı çıxmış bu qəzeti müxtəlif vaxtlarda Sənətulla Eynullayev (İbrahimov), Seyid Hüseyn Sadıq (Kazımoğlu), Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və M. Ə. Əbdüləzizzadə redaktə etmişlər. "İqbal" qəzetinin fəaliyyətində Azərbaycan milli fikrinin Əliabbas Müznib, Üzeyir Hacıbəyli, Əli Razi, Səməd Mənsur, Əlipaşa Səbur, Hüseyn Cavid və b. xadimləri yaxından iştirak etmişlər.
1914-cü il oktyabrın 15-də Ə. Müznibin redaktorluğu ilə digər bir milli mətbuat nümunəsi — "Dirilik" jurnalı nəşrə başlayır. Burada Ə. Müznibin və Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin Azərbaycan xalqını özünüdərkə hazırlayan poetik və publisist əsərləri dərc edilmişdir.
1915-ci il oktyabrın 2-də Bakıda, ilk dəfə olaraq, milli proqramlı "Açıq söz" qəzetinin nəşrinə başlanır. "Açıq söz", əslində, qeyri-leqal şəkildə fəaliyyət göstərən "Müsavat" partiyasının orqanı idi. Bu qəzetin də rəhbərləri və yazarları "İqbal" və "Dirilik" qəzetlərinin əsas müəllifləri idilər. "Açıq söz" qəzeti İsa bəy Aşurbəyovun keçmiş "Kaspi" mətbəəsində, Məhəmməd Əli Rəsulzadənin müdirliyi və Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin redaktorluğu ilə çıxırdı. "Açıq söz" qəzeti Azərbaycanın ictimai-siyasi fikir tarixində, ilk dəfə olaraq, xalqın istiqlal uğrunda gələcək mübarizə konsepsiyası olan "Türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək" şüarını açıq şəkildə təbliğ edirdi. "Açıq söz"ün səhifələrində 20-ci əsr Azərbaycan milli fikrinin ən xadimləri — Seyid Hüseyn, Nəriman Nərimanov, Üzeyir Hacıbəyli, Ömər Faiq Nemanzadə, Həsən bəy Ağayev, Hüseyn Cavid, Əhməd Cavad, Abdulla Şaiq, Əliabbas Müznib, gənc şair və dramaturqlar — Cəfər Cabbarlı və Mirzəbala Məmmədzadə çıxış edirdilər. "Açıq söz" Cümhuriyyət dövrü ərəfəsində Azərbaycan həyatının mühüm ictimai-siyasi hadisələrinin canlı salnaməsi idi. Bu qəzet xüsusilə Rusiyada 1917-ci il inqilabı dövründə Azərbaycan xalqının milli müstəqilliyi yolunda başlıca maneələr olan rus-bolşevik və erməni-daşnak irticasına qarşı fikir mübarizəsinin başında dururdu. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə "Açıq söz"ün ilk sayında dərc olunmuş proqram məqaləsində yazırdı:
 | Müttəhid bir ruh və müştərək bir qayəyə malik olmayan millətlərlə yeni əsaslar üzərində qurulacaq həyat hesablaşmayacaq və böylə bir silahdan məhrum qalan camaatlar kimsəyə söz eşitdirməyəcəklər. Açıq söz, 1915, 2 oktyabr |  |
Bu dövrün "İqbal", "Dirilik", "Təkamül", "Açıq söz", "İstiqlal" və s. mətbuat orqanları Azərbaycanın mədəni həyatına böyük təsir göstərir, xalqı milli mədəniyyətə, milli şüura yiyələnməyə çağırır, beləliklə, milli məfkurənin formalaşmasına əvəzsiz yardım edirdilər. Milli-siyasi birliyə çağırış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranması ərəfəsində bütün Azərbaycan milli mətbuatının başlıca şüarına çevrildi. Sənətulla Eynullayev Açıq söz qəzetinin 15 mart tarixli sayında Bakıda yaxınlaşmaqda olan rus-bolşevik və erməni-daşnak təcavüzü barədə yazırdı: "Dəhşətli saat gəlir, birlik gərək!". Müəllif Azərbaycan xalqının siyasi partiyalarını xarici irticaya qarşı milli birliyə çağırır və xəbərdarlıq edirdi: əks halda, "Baş kəsildikdə, saqqalla bərabər gedəcəkdir".
"Müsavat" partiyası Azərbaycan xalqını milli mübarizələrə hazırlamaq üçün 1917-ci il iyulun 10-da "" adlı qəzetin nəşrinə başladı. Cəmi altı sayı işıq üzü görmüş bu qəzet "Yaşasın Cümhuriyyəti-ənam, var olsun milli-məhəlli muxtariyyət!" şüarı ilə çıxırdı.
1917-ci ilin oktyabrından sonra "Müsavat" partiyasının siyasi proqramında dəyişiklik edilərək, "milli muxtariyyət" tələbi "milli müstəqillik"lə əvəz olunduqda "Müsavat" qəzetinin nəşri dayandırılır və 1918-ci il fevralın 4-dən Türk Ədəmi Mərkəziyyət "Müsavat" firqəsinin nəşri-əfkarı" başlığı ilə "İstiqlal" qəzeti çıxmağa başlayır.
1918-ci ilin əvvəllərində Azərbaycanda siyasi hakimiyyət uğrunda mübarizə özünün ən yüksək həddinə çatır. Rus-bolşevik və erməni-daşnak irticası Müsavatın hakimiyyətə gəlməsinə mane olmaq üçün dəridən-qabıqdan çıxır, ölkədə hərc-mərclik, fitnə-fəsadlar, soyqırımları törətməyə başlayır. 1918-ci il martın 31-də Bakıda, habelə Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində erməni-daşnak və rus-bolşevik qaragüruhçuları tərəfindən türk-müsəlman əhaliyə qarşı törədilən kütləvi soyqırımları bu dövr Azərbaycan milli mətbuatının başlıca mövzusu idi. Milli mətbuatın şüurları oyatmaq fəaliyyəti, apardığı maarifçilik təbliğatı yaxın oynayırdı.
Ədəbi mühit
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Azərbaycan xalqının tarixi, siyasi və mənəvi-psixoloji həyatında, o cümlədən o dövrün ədəbi-bədii fikir nümunələrində silinməz izlər buraxmışdır. Cümhuriyyət dövrünün öz böyük poeziyası, nəsri, dramaturgiyası və publisistikası olmuşdur.
Cümhuriyyət dövrünün ədəbiyyatını ilk dəfə araşdıran və dəyərləndirənlər də elə Cümhuriyyəti və onun mədəniyyətini yaradanların özləri olmuşlar. Ədəbi prosesi tənzim edənlər və yaradanlar — Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Mirzəbala Məmmədzadə, Parlamentin sədri Əlimərdan bəy Topçubaşov, sədr müavini Həsən bəy Ağayev, Cümhuriyyət hökumətinin sədri Fətəli xan Xoyski, həmçinin Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu, Üzeyir və Ceyhun Hacıbəyov qardaşları, Hüseyn Cavid, Cəlil Məmmədquluzadə, Məhəmməd Hadi, Əhməd Cavad, Abdulla Şaiq, Salman Mümtaz, Əliabbas Müznib və başqaları idilər. Xüsusən, "Cümhuriyyət şairi" Əhməd Cavadın, Əli Yusif, Ümmügülsüm, Əmin Abid Mütəllibzadə, Cəfər Cabbarlı, Bədri Seyidzadə, Davud Ağamirzadə, kimi gənclərin şeirləri el arasında sürətlə yayılır, marşa, himnə, nəğməyə çevrilirdi.
Cümhuriyyətin verdiyi qələm azadhğından bəhrələnirdilər. Nəcəf bəy Vəzirov, Süleyman Sani Axundov, Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Seyid Hüseyn, Abdulla bəy Divanbəyoğlu və başqaları pedaqoji işdə, publisistika sahəsinde, dövlət işlərində çalışır, siyasi həyata qoşulurdular. Firidun bəy Köçərlini, Yusif Vəzir Çəmənzəminlini, Seyid Hüseyni və Salman Mümtazı daha çox ədəbiyyat tarixi məsələləri düşündürürdü. Belə ki, Yusif Vəzir "Litva tatarlarının tarixi", "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə bir nəzər" kitablarını yazır, Salman Mümtaz Azərbaycanın klassik şairlərinin əsərlərini toplayırdı. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Əliqulu Qəmküsar, Ömər Faiq Nemanzadə, Eynəli bəy Sultanov, və başqaları Tiflisdə çalışırdılar.
1918–20 illərdə Azərbaycanda ideoloji mübarizənin bütün ağırlığı dövri mətbuatın kesərli silahı olan publisistikanın üzərinə düşürdü. Azərbaycan publisistikası ideya-mövzu cəhətdən çox rengarəng və zengin idi: çarizm əsarətindən yenicə qurtulmuş Şimali Azərbaycanın milli müs təqilliyinin qorunub saxlanması, milli ordunun yaranması, ölkədə demokratik parlament seçkiləri ve islahatlarm keçirilməsi, bolşevik və Denikin təhlükəsinin dəf edilməsi, Qarabağda erməni millətçilərinin törətdiyi müharibə yanğının söndürülməsi, ölkə daxilindəki təfriqəçilik, Bakı nefti uğrunda xarici imperialistlerin didişməsi və s. publisistikanın toxunduğu əsas məsələlər idi. Milli publisistikanın esasında xalqın gələcəyi ilə bağlı böyük siyasi-ictimai konsepsiya dayanırdı. Bu konsepsiya 20 əsrin əvvəllərində Azərbaycanda intişar tapmış "türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək" ideahında təcəssüm olunurdu.
Teatr
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranması milli teatrın fəaliyyətində də canlanmaya səbəb oldu. Dövlətin fəal köməyi və müdaxiləsi nəticəsində Azərbaycan teatrının inkişafında mühüm keyfiyyət dəyişiklikləri baş verdi. Teatrın repertuarına Azərbaycan tarixi və milli azadlıq mübarizəsi ilə bağlı yeni əsərlər gəldi. İctimai həyatda teatrın rolu artdı.
Əsası 1873-cü ildə qoyulmuş peşəkar Azərbaycan teatr sənəti 20-ci əsrin əvvəlində milli mədəniyyətin ən sürətlə irəliləyən sahələrindən idi. 1900-cü ildə Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin rəhbərliyi ilə ilk daimi teatr truppası yarandı. "Nicat" mədəni-maarif cəmiyyətinin nəzdində yaradılan teatr bölməsi (1906), qabaqcıl teatr xadimlərinin bir truppada birləşdirilməsi milli teatrın inkişafında mühüm rol oynadı. 1912-ci ildən "Səfa" cəmiyyətinin teatr bölməsi fəaliyyət göstərirdi.
Azərbaycan teatr sənətinin korifeyləri Hüseyn Ərəblinski, Cahangir Zeynalov, Mirzağa Əliyev, Hüseynqulu Sarabski, Sidqi Ruhulla və b. çox çətin şəraitdə fəaliyyət göstərsələr də, həqiqi xalq sənəti uğrunda fədakarlıqla və inamla mübarizə aparırdılar.
Azərbaycan teatrının qabaqcıl nümayəndələri cəmiyyətin mütərəqqi qüvvələrinin yardımına arxalanaraq, teatrın ideya-bədii səviyyəsini qaldırmaq və onu təşkilati cəhətdən möhkəmləndirmək üçün pərakəndə teatr truppalarının birləşdirilməsinə çalışırdılar. Məhz bunun nəticəsində aktyorların yaradıcılığının inkişafına, onların peşəkarlığının yüksəldilməsinə qayğı göstərən "" yaradıldı. Bütün bu truppalar milli dramaturgiyanın və dünya dramaturgiyasının ən yaxşı əsərlərini uğurla tamaşaya qoyurdular.
Lakin 1918-ci il mart soyqırımı zamanı Bakıda olan teatr və aktyor truppaları pərakəndə hala düşmüş, demək olar ki, fəaliyyətlərini dayandırmışdılar. Yalnız Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qurulduqdan sonra Bakıda teatr truppalarının yenidən təşkil olunmasına şərait yarandı. Cümhuriyyət dövründə Bakıda fəaliyyətini bərpa etmiş ilk truppa "Hacıbəyli qardaşları" olmuşdur. Truppa tanınmış sənətkarlardan Hacağa Abbasov, Mirzağa Əliyev, Əhməd Ağdamski, Cəlil Bağdadbəyov, Hüseyn Ərəblinski, Hüseynqulu Sarabski, Muxtar Məhəmmədzadə, Rza Darablı, Sidqi Ruhulla, Ələkbər Hüseynzadə, Məmmədtağı Bağırzadə, Bağır Kazımovski, Məğfurə xanım, Yeva (Yevgeniya) Olenskaya, Semnur xanım Mina xanım və başqalarını bir yerə toplayaraq, həftədə üç gün növbə ilə dram, komediya, opera və operetta tamaşaları göstərir, repertuarını zənginləşdirmək qayğısına qalırdı.
"Hacıbəyli qardaşları"nın teatr truppasında Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin "Dağılan tifaq", "Pəri-cadu", "Ağa Məhəmməd şah Qacar", Şəmsəddin Saminin "Gaveyi-ahəngər", Sultanməcid Qənizadənin "Axşam səbri xeyir olar", Mehdi bəy Hacınskinin "Sultan Əbdülhəmidin "xəl"i və yaxud zülm və istibdadın axırı", Cəfər Cabbarlının "Ənvər bəyin Ədirnə fəthi", İsa bəy Aşurbəylinin "Azərbaycan" kimi dram əsərləri, Üzeyir bəy Hacıbəylinin "Arşın mal alan", "O olmasın, bu olsun" ("Məşədi İbad"), "Leyli və Məcnun", "Əsli və Kərəm", "Şah Abbas və Xurşid banu", Zülfüqar Hacıbəylinin "Aşıq Qərib", "Evliykən subay", Müslüm Maqomayevin "Şah İsmayıl" kimi operaları və operettaları dəfələrlə göstərilmişdir.
Cümhuriyyət dövründə Azərbaycanın digər şəhər və qəzalarında da teatr truppaları təşkil olundu. Şuşada Hacıbəyli qardaşlarının teatr müdiriyyətinin filialı yaradıldı.
Bu dövrdə tamaşaların göstərilməsi üçün daimi teatr binasının olmaması (musiqili tamaşalar şəxsi teatrların səhnəsində göstərilirdi), mürtəcə qüvvələrin Azərbaycan teatrının tərəqqisinə əngəl törətməsi və s. çətinliklərə baxmayaraq, ölkənin mədəni həyatı canlanır, yenilik abhavası aydın hiss edilirdi. Cümhuriyyət Hökumətinin teatrın inkişaf etdirilməsində məqsədyönlü işlərindən biri də Azərbaycan Dövlət Teatrının təşkili oldu. Azərbaycan peşəkar teatrının tarixi 1873-cü ildən başlansa da, yalnız Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Dövlət Teatrı statusu aldı.
Cümhuriyyət Hökumətinin 1918-ci il 9 oktyabr tarixli qərarına əsasən teatr işi maarif nazirliyinin sərəncamına verildi. Oktyabrın 18-də isə Hökumət Dövlət Teatrının təşkili haqqında xalq maarifi nazirinin məruzəsini dinləyərək, Mayılov qardaşları teatrının binasını (indiki Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrı) həmin teatr üçün almaq barədə qərar qəbul etdi. Qərarda Bakıda dövlət teatrının yaradılmasının vacibliyi və bunun üçün Mayılov qardaşları teatrı binasının daha münasib olduğu nəzərə alınaraq, xalq maarifi nazirinə teatrın binasını məcburi surətdə, lakin ədalətli qiymətlə nazirliyin sərəncamına almaq və bundan sonra onu Dövlət teatrı adlandırmaq tapşırılırdı. Azərbaycan səhnə sənətinin xadimləri yeni yaradılmış teatrın tərkibinə daxil oldular.
Azərbaycan Dövlət Teatrının açılışı və fəaliyyəti Xalq Cümhuriyyəti dövründə mədəni həyatın ən parlaq səhifələrindən biri idi. Əgər bu vaxta qədər "Hacıbəyli qardaşları" truppası, əsasən, opera və operetta tamaşaları göstərmişdisə, Dövlət Teatrı təşkil edildikdən sonra onun repertuarı zənginləşmiş, Mirzə Fətəli Axundzadə, Nəriman Nərimanov, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Nəcəf bəy Vəzirov, Cəlil Məmmədquluzadə, Hüseyn Cavid, Cəfər Cabbarlı və digər dramaturqların əsərləri ilə yanaşı, dünya klassiklərinin əsərləri də səhnəyə qoyulmuşdur.
Dövlət Teatrının açılmasını, onun tarixi əhəmiyyətini və vəzifələrini, aktyorluq sənəti və teatr qarşısında meydana çıxan bir sıra məsələləri etraflı şəkildə işıqlandıran ictimai xadim, publisist Mirzəbala Məmmədzadə "Hökumət və teatro" məqaləsində milli və qüdrətli bir səhnəyə malik olmaq üçün yüksək səviyyəli əsərlər meydana qoya biləcək yazıçıların, həmçinin həmin səhnə əsərlərini mükəmməl sənətkarlıqla xalqa çatdırmağa qadir olan aktyorların yetişdirilməsini zəruri sayır və onların hər ikisinin mövcud olduğunu bildirirdi.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Dövlət Teatrının binasında opera, musiqili teatr tamaşaları, xalq musiqisindən ibarət konsertlərlə yanaşı, mühüm dövlət tədbirləri də keçirilirdi. Dövlət Teatrının pərdələri ilk dəfə 1918-ci il noyabrın 4-də Nəriman Nərimanovun "Nadir şah" faciəsinin tamaşası ilə açıldı.
1919-cu il avqustun 22-də Bakı "Türk aktyorları ittifaqı" idarəsi ilə "Hacıbəyli qardaşları" müdiriyyətinin birgə iclasında "milli səhnəmizi daha müntəzəm bir hala salmaq" məsələsi müzakirə edilmiş, repertuardakı istər dramatik, istərsə də musiqili əsərləri həyat gerçəkliyinə uyğunlaşdırmaq, müqtədir aktyor və aktrisalar hazırlamaq, onların peşəkarlıq səviyyəsini yüksəltmək məqsədilə dörd şöbədən ibarət "bədaye kursları"nın təsis edilməsi qərara alınmışdı. Onun dram şöbəsinə Abbas Mirzə Şərifzadə, Hüseynqulu Sarabski, komediya şöbəsinə Mirzağa Əliyev, musiqi şöbəsinə Zülfüqar və Üzeyir Hacıbəyli qardaşları, Müslüm Maqomayev, Qurban Pirimov, ədəbiyyat şöbəsinə isə Əlabbas Müznib və Rza Zəki müəllim təsdiq olunmuşdular. Kurslara azərbaycanlı həvəskar aktyorlar, habelə müxtəlif millətlərdən olan aktrisalar cəlb edildilər.
Azərbaycan Hökuməti müsəlman teatr truppasını öz himayəsinə götürməyi qərara almışdı. Nazirlər Şurası 1919-cu il 17 noyabr tarixli iclasında maarif nazirinin türk opera-dram teatrının təşkili haqqında məruzəsini dinləyərək, Dövlət Türk Opera-Dram Teatrının yaradılmasını nəzərdə tutan qanun layihəsini bəyəndi və dövlət teatrının bərpası üçün 300 min 605 manat vəsait ayırdı. Beləliklə, Azərbaycan türk teatrı milliləşdirildi və dövlətin himayəsinə verildi. Bağlanılan müqavilələrin və dövlət xidmətinin şərtləri ilə tanış olmaq üçün aktyor və aktrisaların dövlət teatrına dəvət olunmasına başlandı.
Xalq Maarifi Nazirliyi teatrın inkişafına qayğı göstərərək, Parlamentə teatr kollektivləri və digər mədəniyyət müəssisələri üzərinə qoyulmuş vergilərin ləğv olunması barəsində məruzə təqdim etdi. Məruzədə həmin vergilərin hədsiz dərəcədə çox olmasını təsdiq edən faktlar göstərilirdi. Nəticədə, Parlament teatr tamaşalarına və digər kütləvi tamaşalara qoyulmuş dövlət vergilərini yarıbayarı azaltdı.
1919-cu il oktyabrın 24-də teatr mövsümünü Azərbaycan Dövlət Dram Teatrının opera və operetta truppası açdı. Parlament və Hökumət üzvlərinin iştirak etdiyi açılışda İsa bəy Aşurbəyovun "Azərbaycan " adlı tarixi pyesi böyük uğurla oynanıldı.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin mədəniyyətin inkişafına göstərdiyi qayğı nəticəsində milli teatrın inkişafında müəyyən nəzərəçarpan uğurlar qazanıldı. "Dəmirçi Gavə", "Nadir şah", "Ölülər", "Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük", "Bəxtsiz cavan", "Əlli yaşında cavan", "Şamdan bəy", "O olmasın, bu olsun", "Ağa Məhəmməd şah Qacar", "Şah İsmayıl", "Pəri-cadu", "Otello", "Qaçaqlar", "Dağılan tifaq", "Əlmənsur", "Hacı Qara", "Bədbəxt milyonçu", "Vətən, yaxud Silistrə", "Ev tərbiyəsinin bir şəkli", "Evliykən subay", "Arşın mal alan" əsərləri milli teatrın repertuarında ən yaxşı tamaşalar idi.
Xeyriyyə tamaşalarının təşkili teatrın fəaliyyətində, bir növ, ənənəyə çevrilir, "Azərbaycan" qəzetində həlak olmuş döyüşçü ailələrinin xeyrinə təşkil olunan teatr tamaşaları barəsində tez-tez elanlar verilirdi. Bu işdə Üzeyir və Zülfüqar Hacıbəyli qardaşlarının truppası xüsusi fəallıq göstərirdi. Dövlət teatrının direktoru Zülfüqar Hacıbəyli tərəfindən təşkil edilmiş xeyriyyə tamaşasından Azərbaycan ordusunun bölməsinə 22292 manat 80 qəpik pul vəsaiti köçürülmüşdü. Ağdaşda yerli ziyalıların təşkil etdikləri xeyriyyə tamaşasından toplanmış vəsait Dağıstanın Qızıl Aypara Cəmiyyətinə göndərilmişdi.
Azərbaycan teatrının repertuarında müstəqillik uğrunda mübarizə tarixinə həsr olunmuş dram əsərləri mühüm yer tuturdu. Mirzəbala Məmmədzadənin "Bakı uğrunda müharibə", İsa bəy Aşurbəyovun "Azərbaycan", Cəfər Cabbarlının "Bakı müharibəsi", "Ədirnə fəthi" kimi vətənpərvərlik ruhlu əsərləri oynanılırdı.
Teatrda tamaşaya qoyulan əsərlərin keyfiyyətinə, cəmiyyətin bədii zövqünün düzgün formalaşmasına ciddi diqqət yetirilirdi. Səhnə əsərlərinin seçilməsi və onların ədəbi və bədii keyfiyyətlərinə lazımi diqqət yetirilməsi üçün xüsusi ədəbi komissiya yaradılmışdı.
Azərbaycanın mədəni həyatında teatr çox böyük rol oynayırdı. Rəsmi Hökumət qəzetlərinin səhifələrində teatr tamaşaları haqqında elanlar, rolların ifaçıları barədə məlumatlar və digər zəruri informasiyalar çap olunurdu. Hüseyn Ərəblinskinin faciəli surətdə ölümünün cəmiyyət və Hökumət dairələrində doğurduğu əks-səda dövlətin teatra necə böyük əhəmiyyət verdiyini göstərirdi. Böyük aktyor və rejissorun matəm mərasimindəki çıxışında Məhəmməd Əmin Rəsulzadə onun fəaliyyətini yüksək qiymətləndirmiş, Azərbaycanda səhnə sənətinin inkişafında və çiçəklənməsində böyük xidmətlərini qeyd etmişdi. O, Hüseyn Ərəblinskinin ən böyük xidmətinin xalqa azadlıq və müstəqillik ruhunun və ideyalarının aşılanması ilə bağlı olduğunu, Azərbaycanın müstəqilliyi ideyasının mədəniyyət xadimlərinin fəaliyyəti hesabına gerçəkləşdiyini xüsusi olaraq vurğulayırdı.
Cümhuriyyət dövründə Azərbaycanın digər mədəniyyət mərkəzlərində də teatr sənəti inkişaf etməkdə idi. Naxçıvan teatrı bunların içərisində xüsusilə fərqlənirdi. Naxçıvan teatrının (təməli 19 əsrin 80-ci illərinin əvvəllərində qoyulmuşdur) təşəkkülündə dövrün ictimai-siyasi və fəlsəfi fikrinin inkişafı şəraitində yetişən maarifpərvər ziyalılarımızdan Cəlil Məmmədquluzadə, Böyük xan Naxçıvani, Əliqulu Qəmküsar, Rza Təhmasib, Rza İsfəndiyarlı, Mir Həsən Mirişli və b.-nın mühüm xidməti olmuşdur. "Ölülər", "Evliykən subay", "Arşın mal alan", "Dağılan tifaq", "Hacı Qara", "Bəxtsiz cavan" və digər əsərlər tamaşaya qoyuldu. Aktyorlar Mirzə Ələkbər Sabirin və onun ədəbi məktəbinin davamçıları olan şairlərin satiraları əsasında səhnəciklər hazırlanmasına da xüsusi diqqət yetirirdilər.
Bu illərdə Rza Təhmasibin rejissorluğu ilə Cəlil Məmmədquluzadənin "Ölülər" komediyası tamaşaya qoyuldu və Naxçıvanın mədəni həyatında böyük hadisəyə çevrildi. "Ölülər" Naxçıvan teatrının səhnəsində görünməmiş uğur qazandı. Qüdrətli aktyor Rza Təhmasibin və mollanəsrəddinçi şair Əliqulu Qəmküsarın böyük məharətlə yaratdıqları İsgəndər və Şeyx Nəsrullah obrazları Azərbaycanın teatr tarixinə qızıl hərflərlə yazıldı. 1919-cu ilin martında Əliqulu Qəmküsar Tiflisdə qaraguruhçular tərəfindən xaincəsinə qətlə yetirildi.
Azərbaycan teatrının müqtədir ustadları Hüseyn Ərəblinski, Mirzağa Əliyev, Sidqi Ruhulla və b. Naxçıvana gələrək yerli aktyor və rejissorlarla birlikdə tamaşalar göstərir, dəyərli məsləhətləri ilə teatrın tərəqqisinə yaxından kömək göstərirdilər. 1919-cu ildə Naxçıvan teatrı Təbrizdə qastrol səfərində də olmuşdur.
Azərbaycan teatrının qonşu ölkələrin incəsənət xadimləri ilə tarixi əlaqələri davam edir və genişlənirdi. 1918-ci ilin oktyabrında Tiflisdəki Azərbaycan teatr truppası Türkiyəyə qastrola yola düşdü. Onun tərkibində Mir Seyfəddin Kirmanşahlı, Mustafa Mərdanov, İbrahim İsfahanlı və başqa səhnə xadimləri çıxış edirdilər. Azərbaycan artistlərinin qastrolları təkcə İstanbulda 3 aydan çox çəkmişdi. Türkiyə qəzetləri yazırdı ki, "Qafqazın zəngin səhnələrində tamaşalar verməyə alışmış aktyorlar qətiyyən Avropanı yamsılamadan, öz milli xəzinələrindən götürülmüş və bizim ruhumuza tamamilə uyğun olan tamaşalar verirlər".
"Hacıbəyli qardaşları" teatr truppası Qafqazın bir çox şəhərində, İranda qastrolda olmuş, Rəşt və Ənzəli şəhərlərində teatr tamaşaları göstərmişdi. 1920-ci ilin yazında Bakıdan Təbrizə teatr xadimləri qrupu göndərilmişdi. Təbrizdə Şeyx Məhəmməd Xiyabani onları qəbul etmiş, kömək göstərmişdi.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti illərində maarif xadimləri, yaradıcı ziyalılar, ədib və mühərrirlər (Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Üzeyir bəy Hacıbəyli, Seyid Hüseyn, Hacı İbrahim Qaşımov, Xəlil İbrahim, Mehdi bəy Hacınski və b.) teatr tənqidi ilə məşğul olur, bu sahədə baş verən prosesləri diqqətlə izləyir, yeni tamaşalar, rejissor işi və aktyor oyunu barədə fikirlər söyləyir, teatr sənətinin inkişaf problemlərinə dair məqalələr dərc etdirirdilər. Cümhuriyyət illərində teatr sahəsində həyata keçirilən mühüm tədbirlər sonralar Azərbaycanda teatr sənətinin inkişafında mühüm rol oynadı.
Musiqi
Azərbaycan teatrı milli opera sənətinin yaranmasında xüsusi rol oynamış və ilk Azərbaycan operaları məhz bu teatrın səhnəsində tamaşaya qoyulmuşdu. "Leyli və Məcnun" operasının tamaşaya qoyulduğu 1908-ci il yanvarın 12-si Azərbaycan musiqisi tarixində milli Azərbaycan operasının yarandığı gün oldu. Üzeyir bəy Hacıbəyli ilk "Leyli və Məcnun" operasından sonra "Şeyx Sənan", "Əsli və Kərəm", "Rüstəm və Söhrab", "Şah Abbas və Xurşidbanu" kimi digər muğam operalarını da yaratdı. O, Azərbaycanda musiqili komediya janrının da banisidir. Onun "Ər və arvad", "O olmasın, bu olsun" ("Məşədi İbad"), "Arşın mal alan" musiqili komediyalarında Azərbaycan xalqının adət-ənənələri, həyat və məişəti öz əksini tapmışdır.
Üzeyir bəy 1919-cu ildə "Dağıstan" ("Qaytağı"), tərəkəməsayağı "Azərbaycan" adlı xoreoqrafik əsərlərini bəstələmişdi ("Azərbaycan" əsəri peşəkar milli baletimizin ilk nümunəsi sayılır). O dövrün mətbuatından məlum olur ki, həmin xoreoqrafik əsər səhnə üçün hazırlanırdı. Bəstəkar teatrın, o cümlədən, musiqili teatrın xalqın maariflənməsində, bədii zövqünün inkişafında oynadığı böyük rolu nəzərə alır və opera yaradıcılığı ilə yanaşı, öz fikirlərini mətbuatda da açıqlayırdı.
Milli musiqi janrlarının yaranması yolunda Üzeyir bəy Hacıbəyli ilə çiyin-çiyinə çalışan böyük sənətkarlardan biri də Müslüm Maqomayev idi. Teatr fəaliyyətinə orkestrin skripkaçısı kimi başlayan Müslüm Maqomayev tezliklə orkestrin dirijoru olmuş və Azərbaycan opera sənətinin daha bir klassik əsərini — "Şah İsmayıl" operasını yaratmışdır. 1916-cı ildə yazılmış bu opera məhz 1919-cu ildə, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə səhnəyə qoyulmuş və böyük uğur qazanmışdı.
Azərbaycanın musiqi-konsert həyatı da getdikcə canlanırdı. Bir çox musiqiçilər Bakıya qastrol səfərlərinə gəlir, xarici və yerli aktyorların qüvvəsilə rus və italyan bəstəkarlarının operaları tamaşaya qoyulur, simfonik konsertlər verilirdi. Xalqın maariflənməsində, milli ənənələr, vətənpərvərlik ruhunda tərbiyə olunmasında, milli mədəniyyətin inkişafında bütün bunların böyük əhəmiyyəti var idi.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yarandığı gündən istiqlal hərəkatı fədailəri, ziyalılar milli mənlik şüurunun, milli ruhun və ideologiyanın dirçəldilməsi sahəsində, tarixi və milli varislik ənənələrinin təbliği və tədqiqində önəmli rol oynadılar. 1918-ci ilin sonlarında Bakıda "Türk gecələri" konsertlərinin təşkili də bununla əlaqədar idi.
Geniş proqramlı "Türk gecələri"ndə türk xalqlarının musiqisinə və ədəbiyyatına geniş yer verilir, "Azərbaycanın müstəqilliyi", "Türk qadınının dünyası", "Türk tipləri", "Milli birlik" və s. tamaşalar göstərilir, tatarlar, osmanlı türkləri, Azərbaycan və Türkiyə şair və yazıçıları, artist və rəssamları iştirak edirdilər. Gecələrdə türk xalqlarının etnoqrafiyasına və məişətinə həsr olunmuş "Türk ocağı", "Türkmən çadrası", "Atəşgah", "Şərq salonları" kimi sərgilər nümayiş etdirilirdi. "Türk gecələri" konsertlərində Azərbaycan Hökumətinin üzvləri və digər siyasi xadimlər də iştirak edirdilər.
Görkəmli teatr və musiqi xadimləri Hüseynqulu Sarabski, Hüseyn Ərəblinski, Mirzağa Əliyev, Cahangir Zeynalov, Sidqi Ruhulla, Üzeyir Hacıbəyli, Zülfüqar Hacıbəyli və başqaları müxtəlif teatr və konsert tamaşaları təşkil edirdilər.
Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin inkişafında xalq xanəndələri və el aşıqları müstəsna rol oynamışlar. Xalq içərisindən çıxmış, öz gözəl səsi və sənəti ilə nəinki Azərbaycanda, həmçinin bütün Qafqazda və Yaxın Şərqdə də məşhur olan Qaryağdı oğlu Cabbar, Keçəçi Məhəmməd, Seyid Şuşinski, Məcid Behbudov və başqaları ölkənin mədəni həyatında, bayramlarda, xeyriyyə konsertlərində və başqa el şənliklərində yaxından iştirak edirdilər. Bu illərdə, eyni zamanda, ustad aşıqlardan Abbasqulu, Nəcəfqulu və Ələsgərin iştirakı ilə "Şərq konsertləri" verilirdi. Azərbaycanda xanəndəlik sənətinin yüksəlişi ilə əlaqədar olaraq çalğı musiqisi də inkişaf etmiş, Məşədi Cəmil Əmirov, Qurban Pirimov və başqa ustad tarzənlər yetişmişdir.
Fitri istedada, güclü və gözəl səsə, yüksək aktyorluq məharətinə malik olan Fatma Muxtarova bir çox məşhur müğənnilərlə çıxış etmiş, böyük şöhrət qazanmışdır.
Bu dövrdə Azərbaycanın musiqi həyatında "Beynəlmiləl", "Marselyoza" kimi inqilabi mahnıların, Koroğlu, Qaçaq Nəbi, Səttarxan haqqında tarixi mahnıların xalq arasında yayılması təsadüfi deyildi. Dövrün ümumi əhvali-ruhiyyəsi, xalqın inqilabi fəallığı, demokratik meyllər belə mahnıların özünəməxsus melodiyalarında öz ifadəsini tapırdı. Üzeyir bəy Hacıbəyli "Azərbaycan marşı"nı (sözləri Əhməd Cavadındır) məhz həmin mahnıların təsiri altında yazmışdı. Bu əsərdə bəstəkar Cümhuriyyət dövründə xalqının qəlbində baş qaldıran vətənpərvərlik hisslərini, mütərəqqi ideyaları, milli qüruru ifadə etmişdi.
Təsviri sənət
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti elan edildiyi gündən dövlət rəmzlərinin yaradılmasına xüsusi önəm verirdi. Ən mühüm dövlət atributlarından biri kimi Dövlət bayrağının qəbul edilməsi daha tez həyata keçirildi. Əli bəy Hüseynzadənin məşhur "türkləşmək, islamlaşmaq və müasirləşmək" şüarı bu işdə əsas görürülmüşdü. Cümhuriyyət Hökuməti 1918-ci il noyabrın 9-da "yaşıl, qırmızı və mavi rənglərdən, ağ aypara və səkkizgüşəli ulduzdan ibarət" bayrağın milli bayraq kimi təsdiq olunması haqqında qərar qəbul etdi.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökuməti 1919-cu il martın 23-də dövlət gerbinin və rəsmi sənədlərdə üzərində dövlətin adı və gerbi təsvir edilən dövlət möhürünün layihələrini hazırlamaq məqsədilə müsabiqə elan olunması barədə qərar qəbul etmişdi. Çox güman ki, müsabiqəyə göndərilən layihələrin heç biri bəyənilmədiyindən qəbul edilməmişdi. Buna görə də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökuməti hərbi ordenlər, milli himn, dövlət gerbi və möhürü üçün layihələrin hazırlanması üçün yeni müsabiqə elan olunması barədə qərar çıxardı.
Dövlət gerbinin, orden və medalların hazırlanmasında ilk peşəkar heykəltaraş Zeynal Əlizadə iştirak edirdi. Onun layihəsinə əsasən buraxılmış döş və xatirə medallarında Parlament binası, bayraqlar, aypara, səkkizguşəli ulduz, günəşin doğması, gül çələngləri həkk olunmuşdu. Ən yaxşı layihə Hökumət mükafatı üçün nəzərdə tutulmuşdu. Lakin 1920-ci il aprelin 27-də Azərbaycanın Sovet Rusiyası tərəfindən işğal olunması nəticəsində milli dövlətçiliyin süqutu bu tədbirlərin başa çatdırılmasına imkan vermədi.
Milli rəssamlıq sənətinin inkişafına xüsusi əhəmiyyət verilirdi. 1919-cu ildə nəşr olunan "Zənbur" jurnalında Azərbaycan satirik qrafıkasının banisi Əzim Əzimzadənin zamanın ictimai-siyasi problemləri ilə səsləşən karikaturaları dərc olunurdu. Karikaturalardan birində silahlı Denikini, Kolçakı və Androniki ciblərində gəzdirən ingilis qəsbkarları təsvir olunmuşdu. Onun rəsmlərində cəhalət, nadanlıq, qaniçən erməni-daşnak quldurlarının vəhşi və iyrənc əməlləri ifşa edilirdi. Bu mövzu rəssam Bəhruz Kəngərlinin də yaradıcılığında əhəmiyyətli yer tuturdu. Onun erməni-müsəlman münaqişəsini əks etdirən məşhur "Qaçqınlar" silsiləsi realist Azərbaycan rəssamlıq sənətinin nailiyyəti idi. Əzim Əzimzadə "Otello", "Aşıq Qərib", "Dəmirçi Gavə" tamaşalarının bədii tərtibatı üçün dekor və geyim eskizləri hazırlamışdı. Bəhruz Kəngərli Naxçıvan teatrında "Hacı Qara", "Ölülər", "Dağılan tifaq", "Pəricadu" və s. tamaşalara tərtibat vermişdi. Milli mədəniyyətin tərəqqisi və inkişafı yolunda ilk ciddi addımlar atılmışdı. Əli bəy Hüseynzadənin "Şeyxülamın portreti" və "Bibiheybət məscidi" tablolarını xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Bu dövrdə rəssamlar plakat sahəsində də diqqtəlayiq əsərlər yaratmışlar.
Memarlıq
Memarlıq və heykəltaraşlıq sənəti sahəsində də müəyyən tədbirlər həyata keçirilmişdi. Bakı Texniki Məktəbinin nəzdində heykəltaraşlıq sinfinin açılması nəzərdə tutulmuşdu. 1918-ci ildə Bakının erməni-daşnak quldurları tərəfindən yandırılmış möhtəşəm binaları — Hacı Zeynalabdin Tağıyevin qızlar məktəbi, "İsmailiyyə" Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə şəhərin baş memarı vəzifəsində çalışan memar Zivər bəy Əhmədbəyovun layihələri əsasında bərpa olunmuşdu. Erməni millətçilərinin basqını nəticəsində xarabalığa çevrilmiş Şamaxı şəhərini bərpa etmək üçün Zivər bəyin təşəbbüsü ilə Yeni Şirvan cəmiyyəti təsis olunmuşdu. O, mühəndis Ömər bəy Avuyevlə birlikdə İslam incəsənətini sevənlər və qoruyanlar cəmiyyətini də yaratmışdı. Zivər bəy Əhmədbəyov, memar Nəbioğlu Qacar, mühəndis Məmməd Həsən Hacınski və Şirvanşahlar Sarayı kompleksin tədqiqi sahəsində fəaliyyət göstərmişlər. Sənətşünaslardan Məhəmməd Ağaoğlu, , memar Nəbioğlu Qacar islam mədəniyyəti, muzeyşünaslıq qədim maddi mədəniyyət nümunələrini qorumaq sahəsində fəal çalışmışlar.
1920-ci il yanvarın 1-də Türk aktyorları ittifaqı yığıncağında məşhur aktyor, peşəkar milli teatr sənəti banilərindən biri Hüseyn Ərəblinskinin qəbri üzərində monumental abidənin ucaldılması qərara alınmışdı. Zivər bəy Əhmədbəyov şəhərin daşnaklar və eser-menşeviklərdən ibarət "Sentrokaspi" hökumətindən azad edilməsi (1918, 15 sentyabr) zamanı şəhid olmuş azərbaycanlı türk əsgərlərinin xatirəsini əbədiləşdirmək üçün Çənbərəkənd qəbiristanlığında (indiki Şəhidlər Xiyabanı) ucaqdılacaq türbənin görünüşündə orta əsr Azərbaycan memarlıq incilərindən məharətlə istifadə olunmuşdu. Bakı müsəlman xeyriyyə cəmiyyətinin təşəbbüsü ilə tikiləcək bu abidənin inşaat işləri 1919-cu il sentyabrın 15-də başlamalı və 1920-ci ilin sentyabrınadək başa çatmalı idi. Belə abidələri Gəncədə də ucaltmaq, o cümlədən burada Nizami Gəncəviyə o dövr üçün müasir üslubda abidə ucaltmaq nəzərdə tutulurdu. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti xarici işlər nazirinin müavini Adil xan Ziyadxanov Tehranda nəşr olunmuş memuarlarında bu abidənin layihəsinin mövcud olduğunu xatırlayır. Digər bir qaynaqda Xalq Maarifi Nazirliyi tərəfindən Gəncədə Nizami məqbərəsinin tikintisinə 500 min manat vəsait ayrıldığı bildirilir.
Səyyahların diqqətini cəlb edən Bibiheybət məscidi memarlıq abidəsi Azərbaycanda Aprel işğalından sonra vəhşicəsinə dağıdılmışdı. Həmin abidə Əli bəy Hüseynzadənin tablosu əsasında 2000-ci ildə bərpa olunmuşdur.
Ölkənin mədəni yüksəlişində kadrların həlledici rolunu nəzərə alan Cümhuriyyət Hökuməti müxtəlif sahələr üzrə ali təhsilli peşə sahiblərinin hazırlanmasına xüsusi qayğı göstərirdi. Azərbaycan Parlamentinin 1919-cu il 1 sentyabr tarixli qərarı ilə 100 nəfər azərbaycanlı gənc Avropanın ali məktəblərində təhsil almağa yola salındı. Onların içərisində rəssamlıq, heykəltaraşlıq və memarlıq ixtisaslarına yiyələnmək üçün göndərilən tələbələr də vardı.
İstinadlar
- Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. I cild. Bakı: "Lider". 2004. səh. 73-78. ISBN .
- Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. I cild. Bakı: "Lider". 2004. səh. 84-104. ISBN .
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti medeniyyeti Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti dovrunde bas veren medeniyyet hadiseleri Metbuat Molla Nesreddin jurnalinin 17 may 1909 cu il tarixli 20 ci nomresi Azerbaycan metbuati tarixinde 1918 1920 ci iller butun evvelki dovrlere nisbeten en yuksek inkisaf merhelesidir Bu dovrun metbuati hem keyfiyyet hem de kemiyyet baximindan milli medeniyyetin muhum terkib hissesi kimi Azerbaycan heyatinin canli salnamesine cevrildi Iki il icerisinde olkede 100 e yaxin adda qezet ve jurnal cixmisdir Cumhuriyyet dovru metbuatinin seciyyevi xususiyyeti tekce onun say gostericisinde deyil her seyden evvel ideya mezmun zenginliyinde idi 1918 1920 ci iller metbuatini ideya istiqameti baximindan texminen asagidaki kimi qruplasdirmaq olar Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti ideyalarini teblig eden milli metbuat Cumhuriyyet Hokumetine muxalifetde olan bolsevik metbuati Bolsevik metbuati ile muxalifetde olan eser mensevik metbuati Ermenilerin Azerbaycana qarsi erazi iddialarina haqq qazandirmaq ucun canfesanliq eden ermeni dasnak metbuati Ozunu biteref adlandiran ve hec bir siyasi partiyaya mensub olmayan informatik qezetler jurnallar Lakin onlarin icerisinde daha real heyat quvvesine ve genis oxucu auditoriyasina malik olani Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin ideyalarini teblig eden ve destekleyen metbuat idi Cumhuriyyet Hokumeti dovrunde Baki Gence Susa Tiflis Irevan ve diger medeni inzibati merkezlerde cixan metbuat numuneleri tekce Azerbaycan turk dilinde deyil rus gurcu ermeni polyak fars alman ve qeyri dillerde de nesr edilirdi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti dovrunde Istiqlal 1918 20 Azerbaycan 1918 20 Ovraqi nefise 1919 Muselmanliq 1917 19 Qurtulus 1920 Medeniyyet 1920 Gencler yurdu 1918 Seypur 1918 19 Zenbur 1919 kimi milli istiqlal ideyali metbuat orqanlari nesr olunmusdur Ismayil bey Qaspirali Hesen bey Zerdabi ve Elimerdan bey Tobcubasov Baki 1894 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin butun diger ictimai siyasi qurumlari kimi onun dovri metbuati da birden bire yaranmamisdi Hele 19 cu esrin 1 ci yarisinda Azerbaycanda milli ve umumbeseri ideallarin mefkurecileri ve tebligatcilari olmus Abbasqulu aga Bakixanov ve Mirze Feteli Axundzade kimi yazici mutefekkir ve ictimai xadimler tereqqinin baslica yolunu milli istiqlalin tentenesini dovri metbuat nesr etmekde menevi ve exlaqi qurumlari inkisaf etdirmekde gorurduler Bu yolun davamcisi olan Hesen bey Zerdabi oz boyuk seleflerinin arzularini yerine yetirmis 1875 ci ilde Ekinci qezetinin timsalinda ilk milli metbuati yaratmisdi Ekinci qezetinin milli maarifcilik enenelerinin davami olaraq 19 cu esrin sonlarinda Tiflisde Celaleddin ve Seid Unsizade qardaslarinin Ziya 1879 80 Ziyayi Qafqaziyye 1880 84 ve Keskul 1883 91 20 ci esrin ilk illerinde ise Mehemmed aga Sahtaxtlinin Serqi Rus 1903 05 qezetleri meydana cixmisdir Rusiyada 1905 ci il inqilabindan sonra Eli bey Huseynzade ve Ehmed bey Agayevin Heyat 1905 06 qezeti Eli bey Huseynzadenin Fuyuzat 1906 07 jurnali milli ideallari yeni tarixi merhelede davam etdirmisler Cumhuriyyete gelen yolda Azerbaycan metbuatinin inkisafinda Molla Nesreddin in teblig etdiyi derin demokratizm ve azadliq ideyalari imperializmin mustemlekecilik siyasetine geriliye movhumata cehalete xurafata qarsi mubarizede maarif ve medeniyyetin tereqqisinde muhum rol oynadi Belelikle 19 cu esrin sonlari 20 ci esrin evvellerinin butun bu dovri metbuat numuneleri Azerbaycanda milli ictimai fikrin azadliq ideyalarinin oyanisinda mustesna ehemiyyet kesb etmisdir Azerbaycan ve umumturk milli mefkuresinin formalasmasinda ve inkisafinda muhum rol oynayan Hesen bey Zerdabi Elimerdan bey Topcubasov Ismayil bey Qaspirali ve digerleri milli metbuatin tereqqisine de guclu tesir gosterdiler Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti metbuatinin heqiqi selefleri 1911 ci ilden sonra meydana gelmisdiler Hele 1912 ci il martin 6 da bir qrup ziyali Bakida Orucov qardaslarinin metbeesinde gelecek Xalq Cumhuriyyetinin ictimai siyasi meramlarini ilk defe konsepsiya seklinde teblig eden Iqbal 1912 15 gundelik qezetinin nesrine baslamisdilar 1915 ci il aprelin 27 ne kimi davam eden 923 sayi cixmis bu qezeti muxtelif vaxtlarda Senetulla Eynullayev Ibrahimov Seyid Huseyn Sadiq Kazimoglu Mehemmed Emin Resulzade ve M E Ebdulezizzade redakte etmisler Iqbal qezetinin fealiyyetinde Azerbaycan milli fikrinin Eliabbas Muznib Uzeyir Hacibeyli Eli Razi Semed Mensur Elipasa Sebur Huseyn Cavid ve b xadimleri yaxindan istirak etmisler 1914 cu il oktyabrin 15 de E Muznibin redaktorlugu ile diger bir milli metbuat numunesi Dirilik jurnali nesre baslayir Burada E Muznibin ve Mehemmed Emin Resulzadenin Azerbaycan xalqini ozunuderke hazirlayan poetik ve publisist eserleri derc edilmisdir Aciq soz qezeti 1915 ci il oktyabrin 2 de Bakida ilk defe olaraq milli proqramli Aciq soz qezetinin nesrine baslanir Aciq soz eslinde qeyri leqal sekilde fealiyyet gosteren Musavat partiyasinin orqani idi Bu qezetin de rehberleri ve yazarlari Iqbal ve Dirilik qezetlerinin esas muellifleri idiler Aciq soz qezeti Isa bey Asurbeyovun kecmis Kaspi metbeesinde Mehemmed Eli Resulzadenin mudirliyi ve Mehemmed Emin Resulzadenin redaktorlugu ile cixirdi Aciq soz qezeti Azerbaycanin ictimai siyasi fikir tarixinde ilk defe olaraq xalqin istiqlal ugrunda gelecek mubarize konsepsiyasi olan Turklesmek islamlasmaq muasirlesmek suarini aciq sekilde teblig edirdi Aciq soz un sehifelerinde 20 ci esr Azerbaycan milli fikrinin en xadimleri Seyid Huseyn Neriman Nerimanov Uzeyir Hacibeyli Omer Faiq Nemanzade Hesen bey Agayev Huseyn Cavid Ehmed Cavad Abdulla Saiq Eliabbas Muznib genc sair ve dramaturqlar Cefer Cabbarli ve Mirzebala Memmedzade cixis edirdiler Aciq soz Cumhuriyyet dovru erefesinde Azerbaycan heyatinin muhum ictimai siyasi hadiselerinin canli salnamesi idi Bu qezet xususile Rusiyada 1917 ci il inqilabi dovrunde Azerbaycan xalqinin milli musteqilliyi yolunda baslica maneeler olan rus bolsevik ve ermeni dasnak irticasina qarsi fikir mubarizesinin basinda dururdu Mehemmed Emin Resulzade Aciq soz un ilk sayinda derc olunmus proqram meqalesinde yazirdi Muttehid bir ruh ve musterek bir qayeye malik olmayan milletlerle yeni esaslar uzerinde qurulacaq heyat hesablasmayacaq ve boyle bir silahdan mehrum qalan camaatlar kimseye soz esitdirmeyecekler Aciq soz 1915 2 oktyabr Bu dovrun Iqbal Dirilik Tekamul Aciq soz Istiqlal ve s metbuat orqanlari Azerbaycanin medeni heyatina boyuk tesir gosterir xalqi milli medeniyyete milli suura yiyelenmeye cagirir belelikle milli mefkurenin formalasmasina evezsiz yardim edirdiler Milli siyasi birliye cagiris Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin yaranmasi erefesinde butun Azerbaycan milli metbuatinin baslica suarina cevrildi Senetulla Eynullayev Aciq soz qezetinin 15 mart tarixli sayinda Bakida yaxinlasmaqda olan rus bolsevik ve ermeni dasnak tecavuzu barede yazirdi Dehsetli saat gelir birlik gerek Muellif Azerbaycan xalqinin siyasi partiyalarini xarici irticaya qarsi milli birliye cagirir ve xeberdarliq edirdi eks halda Bas kesildikde saqqalla beraber gedecekdir Musavat partiyasi Azerbaycan xalqini milli mubarizelere hazirlamaq ucun 1917 ci il iyulun 10 da adli qezetin nesrine basladi Cemi alti sayi isiq uzu gormus bu qezet Yasasin Cumhuriyyeti enam var olsun milli mehelli muxtariyyet suari ile cixirdi 1917 ci ilin oktyabrindan sonra Musavat partiyasinin siyasi proqraminda deyisiklik edilerek milli muxtariyyet telebi milli musteqillik le evez olunduqda Musavat qezetinin nesri dayandirilir ve 1918 ci il fevralin 4 den Turk Edemi Merkeziyyet Musavat firqesinin nesri efkari basligi ile Istiqlal qezeti cixmaga baslayir 1918 ci ilin evvellerinde Azerbaycanda siyasi hakimiyyet ugrunda mubarize ozunun en yuksek heddine catir Rus bolsevik ve ermeni dasnak irticasi Musavatin hakimiyyete gelmesine mane olmaq ucun deriden qabiqdan cixir olkede herc merclik fitne fesadlar soyqirimlari toretmeye baslayir 1918 ci il martin 31 de Bakida habele Azerbaycanin muxtelif bolgelerinde ermeni dasnak ve rus bolsevik qaraguruhculari terefinden turk muselman ehaliye qarsi toredilen kutlevi soyqirimlari bu dovr Azerbaycan milli metbuatinin baslica movzusu idi Milli metbuatin suurlari oyatmaq fealiyyeti apardigi maarifcilik tebligati yaxin oynayirdi Edebi muhitAzerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Azerbaycan xalqinin tarixi siyasi ve menevi psixoloji heyatinda o cumleden o dovrun edebi bedii fikir numunelerinde silinmez izler buraxmisdir Cumhuriyyet dovrunun oz boyuk poeziyasi nesri dramaturgiyasi ve publisistikasi olmusdur Cumhuriyyet dovrunun edebiyyatini ilk defe arasdiran ve deyerlendirenler de ele Cumhuriyyeti ve onun medeniyyetini yaradanlarin ozleri olmuslar Edebi prosesi tenzim edenler ve yaradanlar Mehemmed Emin Resulzade Mirzebala Memmedzade Parlamentin sedri Elimerdan bey Topcubasov sedr muavini Hesen bey Agayev Cumhuriyyet hokumetinin sedri Feteli xan Xoyski hemcinin Eli bey Huseynzade Ehmed bey Agaoglu Uzeyir ve Ceyhun Hacibeyov qardaslari Huseyn Cavid Celil Memmedquluzade Mehemmed Hadi Ehmed Cavad Abdulla Saiq Salman Mumtaz Eliabbas Muznib ve basqalari idiler Xususen Cumhuriyyet sairi Ehmed Cavadin Eli Yusif Ummugulsum Emin Abid Mutellibzade Cefer Cabbarli Bedri Seyidzade Davud Agamirzade kimi genclerin seirleri el arasinda suretle yayilir marsa himne negmeye cevrilirdi Cumhuriyyetin verdiyi qelem azadhgindan behrelenirdiler Necef bey Vezirov Suleyman Sani Axundov Yusif Vezir Cemenzeminli Seyid Huseyn Abdulla bey Divanbeyoglu ve basqalari pedaqoji isde publisistika sahesinde dovlet islerinde calisir siyasi heyata qosulurdular Firidun bey Kocerlini Yusif Vezir Cemenzeminlini Seyid Huseyni ve Salman Mumtazi daha cox edebiyyat tarixi meseleleri dusundururdu Bele ki Yusif Vezir Litva tatarlarinin tarixi Azerbaycan edebiyyati tarixine bir nezer kitablarini yazir Salman Mumtaz Azerbaycanin klassik sairlerinin eserlerini toplayirdi Ebdurrehim bey Haqverdiyev Eliqulu Qemkusar Omer Faiq Nemanzade Eyneli bey Sultanov ve basqalari Tiflisde calisirdilar 1918 20 illerde Azerbaycanda ideoloji mubarizenin butun agirligi dovri metbuatin keserli silahi olan publisistikanin uzerine dusurdu Azerbaycan publisistikasi ideya movzu cehetden cox rengareng ve zengin idi carizm esaretinden yenice qurtulmus Simali Azerbaycanin milli mus teqilliyinin qorunub saxlanmasi milli ordunun yaranmasi olkede demokratik parlament seckileri ve islahatlarm kecirilmesi bolsevik ve Denikin tehlukesinin def edilmesi Qarabagda ermeni milletcilerinin toretdiyi muharibe yanginin sondurulmesi olke daxilindeki tefriqecilik Baki nefti ugrunda xarici imperialistlerin didismesi ve s publisistikanin toxundugu esas meseleler idi Milli publisistikanin esasinda xalqin geleceyi ile bagli boyuk siyasi ictimai konsepsiya dayanirdi Bu konsepsiya 20 esrin evvellerinde Azerbaycanda intisar tapmis turklesmek islamlasmaq muasirlesmek ideahinda tecessum olunurdu TeatrEbdurrehim bey Haqverdiyev Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin yaranmasi milli teatrin fealiyyetinde de canlanmaya sebeb oldu Dovletin feal komeyi ve mudaxilesi neticesinde Azerbaycan teatrinin inkisafinda muhum keyfiyyet deyisiklikleri bas verdi Teatrin repertuarina Azerbaycan tarixi ve milli azadliq mubarizesi ile bagli yeni eserler geldi Ictimai heyatda teatrin rolu artdi Esasi 1873 cu ilde qoyulmus pesekar Azerbaycan teatr seneti 20 ci esrin evvelinde milli medeniyyetin en suretle irelileyen sahelerinden idi 1900 cu ilde Ebdurrehim bey Haqverdiyevin rehberliyi ile ilk daimi teatr truppasi yarandi Nicat medeni maarif cemiyyetinin nezdinde yaradilan teatr bolmesi 1906 qabaqcil teatr xadimlerinin bir truppada birlesdirilmesi milli teatrin inkisafinda muhum rol oynadi 1912 ci ilden Sefa cemiyyetinin teatr bolmesi fealiyyet gosterirdi Azerbaycan teatr senetinin korifeyleri Huseyn Ereblinski Cahangir Zeynalov Mirzaga Eliyev Huseynqulu Sarabski Sidqi Ruhulla ve b cox cetin seraitde fealiyyet gosterseler de heqiqi xalq seneti ugrunda fedakarliqla ve inamla mubarize aparirdilar Azerbaycan teatrinin qabaqcil numayendeleri cemiyyetin mutereqqi quvvelerinin yardimina arxalanaraq teatrin ideya bedii seviyyesini qaldirmaq ve onu teskilati cehetden mohkemlendirmek ucun perakende teatr truppalarinin birlesdirilmesine calisirdilar Mehz bunun neticesinde aktyorlarin yaradiciliginin inkisafina onlarin pesekarliginin yukseldilmesine qaygi gosteren yaradildi Butun bu truppalar milli dramaturgiyanin ve dunya dramaturgiyasinin en yaxsi eserlerini ugurla tamasaya qoyurdular Lakin 1918 ci il mart soyqirimi zamani Bakida olan teatr ve aktyor truppalari perakende hala dusmus demek olar ki fealiyyetlerini dayandirmisdilar Yalniz Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti qurulduqdan sonra Bakida teatr truppalarinin yeniden teskil olunmasina serait yarandi Cumhuriyyet dovrunde Bakida fealiyyetini berpa etmis ilk truppa Hacibeyli qardaslari olmusdur Truppa taninmis senetkarlardan Hacaga Abbasov Mirzaga Eliyev Ehmed Agdamski Celil Bagdadbeyov Huseyn Ereblinski Huseynqulu Sarabski Muxtar Mehemmedzade Rza Darabli Sidqi Ruhulla Elekber Huseynzade Memmedtagi Bagirzade Bagir Kazimovski Megfure xanim Yeva Yevgeniya Olenskaya Semnur xanim Mina xanim ve basqalarini bir yere toplayaraq heftede uc gun novbe ile dram komediya opera ve operetta tamasalari gosterir repertuarini zenginlesdirmek qaygisina qalirdi Hacibeyli qardaslari nin teatr truppasinda Ebdurrehim bey Haqverdiyevin Dagilan tifaq Peri cadu Aga Mehemmed sah Qacar Semseddin Saminin Gaveyi ahenger Sultanmecid Qenizadenin Axsam sebri xeyir olar Mehdi bey Hacinskinin Sultan Ebdulhemidin xel i ve yaxud zulm ve istibdadin axiri Cefer Cabbarlinin Enver beyin Edirne fethi Isa bey Asurbeylinin Azerbaycan kimi dram eserleri Uzeyir bey Hacibeylinin Arsin mal alan O olmasin bu olsun Mesedi Ibad Leyli ve Mecnun Esli ve Kerem Sah Abbas ve Xursid banu Zulfuqar Hacibeylinin Asiq Qerib Evliyken subay Muslum Maqomayevin Sah Ismayil kimi operalari ve operettalari defelerle gosterilmisdir Cumhuriyyet dovrunde Azerbaycanin diger seher ve qezalarinda da teatr truppalari teskil olundu Susada Hacibeyli qardaslarinin teatr mudiriyyetinin filiali yaradildi Bu dovrde tamasalarin gosterilmesi ucun daimi teatr binasinin olmamasi musiqili tamasalar sexsi teatrlarin sehnesinde gosterilirdi murtece quvvelerin Azerbaycan teatrinin tereqqisine engel toretmesi ve s cetinliklere baxmayaraq olkenin medeni heyati canlanir yenilik abhavasi aydin hiss edilirdi Cumhuriyyet Hokumetinin teatrin inkisaf etdirilmesinde meqsedyonlu islerinden biri de Azerbaycan Dovlet Teatrinin teskili oldu Azerbaycan pesekar teatrinin tarixi 1873 cu ilden baslansa da yalniz Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti dovrunde Dovlet Teatri statusu aldi Cumhuriyyet Hokumetinin 1918 ci il 9 oktyabr tarixli qerarina esasen teatr isi maarif nazirliyinin serencamina verildi Oktyabrin 18 de ise Hokumet Dovlet Teatrinin teskili haqqinda xalq maarifi nazirinin meruzesini dinleyerek Mayilov qardaslari teatrinin binasini indiki Azerbaycan Dovlet Akademik Opera ve Balet Teatri hemin teatr ucun almaq barede qerar qebul etdi Qerarda Bakida dovlet teatrinin yaradilmasinin vacibliyi ve bunun ucun Mayilov qardaslari teatri binasinin daha munasib oldugu nezere alinaraq xalq maarifi nazirine teatrin binasini mecburi suretde lakin edaletli qiymetle nazirliyin serencamina almaq ve bundan sonra onu Dovlet teatri adlandirmaq tapsirilirdi Azerbaycan sehne senetinin xadimleri yeni yaradilmis teatrin terkibine daxil oldular Azerbaycan Dovlet Teatrinin acilisi ve fealiyyeti Xalq Cumhuriyyeti dovrunde medeni heyatin en parlaq sehifelerinden biri idi Eger bu vaxta qeder Hacibeyli qardaslari truppasi esasen opera ve operetta tamasalari gostermisdise Dovlet Teatri teskil edildikden sonra onun repertuari zenginlesmis Mirze Feteli Axundzade Neriman Nerimanov Ebdurrehim bey Haqverdiyev Necef bey Vezirov Celil Memmedquluzade Huseyn Cavid Cefer Cabbarli ve diger dramaturqlarin eserleri ile yanasi dunya klassiklerinin eserleri de sehneye qoyulmusdur Dovlet Teatrinin acilmasini onun tarixi ehemiyyetini ve vezifelerini aktyorluq seneti ve teatr qarsisinda meydana cixan bir sira meseleleri etrafli sekilde isiqlandiran ictimai xadim publisist Mirzebala Memmedzade Hokumet ve teatro meqalesinde milli ve qudretli bir sehneye malik olmaq ucun yuksek seviyyeli eserler meydana qoya bilecek yazicilarin hemcinin hemin sehne eserlerini mukemmel senetkarliqla xalqa catdirmaga qadir olan aktyorlarin yetisdirilmesini zeruri sayir ve onlarin her ikisinin movcud oldugunu bildirirdi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti dovrunde Dovlet Teatrinin binasinda opera musiqili teatr tamasalari xalq musiqisinden ibaret konsertlerle yanasi muhum dovlet tedbirleri de kecirilirdi Dovlet Teatrinin perdeleri ilk defe 1918 ci il noyabrin 4 de Neriman Nerimanovun Nadir sah faciesinin tamasasi ile acildi 1919 cu il avqustun 22 de Baki Turk aktyorlari ittifaqi idaresi ile Hacibeyli qardaslari mudiriyyetinin birge iclasinda milli sehnemizi daha muntezem bir hala salmaq meselesi muzakire edilmis repertuardaki ister dramatik isterse de musiqili eserleri heyat gercekliyine uygunlasdirmaq muqtedir aktyor ve aktrisalar hazirlamaq onlarin pesekarliq seviyyesini yukseltmek meqsedile dord sobeden ibaret bedaye kurslari nin tesis edilmesi qerara alinmisdi Onun dram sobesine Abbas Mirze Serifzade Huseynqulu Sarabski komediya sobesine Mirzaga Eliyev musiqi sobesine Zulfuqar ve Uzeyir Hacibeyli qardaslari Muslum Maqomayev Qurban Pirimov edebiyyat sobesine ise Elabbas Muznib ve Rza Zeki muellim tesdiq olunmusdular Kurslara azerbaycanli heveskar aktyorlar habele muxtelif milletlerden olan aktrisalar celb edildiler Azerbaycan Hokumeti muselman teatr truppasini oz himayesine goturmeyi qerara almisdi Nazirler Surasi 1919 cu il 17 noyabr tarixli iclasinda maarif nazirinin turk opera dram teatrinin teskili haqqinda meruzesini dinleyerek Dovlet Turk Opera Dram Teatrinin yaradilmasini nezerde tutan qanun layihesini beyendi ve dovlet teatrinin berpasi ucun 300 min 605 manat vesait ayirdi Belelikle Azerbaycan turk teatri millilesdirildi ve dovletin himayesine verildi Baglanilan muqavilelerin ve dovlet xidmetinin sertleri ile tanis olmaq ucun aktyor ve aktrisalarin dovlet teatrina devet olunmasina baslandi Xalq Maarifi Nazirliyi teatrin inkisafina qaygi gostererek Parlamente teatr kollektivleri ve diger medeniyyet muessiseleri uzerine qoyulmus vergilerin legv olunmasi baresinde meruze teqdim etdi Meruzede hemin vergilerin hedsiz derecede cox olmasini tesdiq eden faktlar gosterilirdi Neticede Parlament teatr tamasalarina ve diger kutlevi tamasalara qoyulmus dovlet vergilerini yaribayari azaltdi 1919 cu il oktyabrin 24 de teatr movsumunu Azerbaycan Dovlet Dram Teatrinin opera ve operetta truppasi acdi Parlament ve Hokumet uzvlerinin istirak etdiyi acilisda Isa bey Asurbeyovun Azerbaycan adli tarixi pyesi boyuk ugurla oynanildi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin medeniyyetin inkisafina gosterdiyi qaygi neticesinde milli teatrin inkisafinda mueyyen nezerecarpan ugurlar qazanildi Demirci Gave Nadir sah Oluler Yagisdan cixdiq yagmura dusduk Bextsiz cavan Elli yasinda cavan Samdan bey O olmasin bu olsun Aga Mehemmed sah Qacar Sah Ismayil Peri cadu Otello Qacaqlar Dagilan tifaq Elmensur Haci Qara Bedbext milyoncu Veten yaxud Silistre Ev terbiyesinin bir sekli Evliyken subay Arsin mal alan eserleri milli teatrin repertuarinda en yaxsi tamasalar idi Xeyriyye tamasalarinin teskili teatrin fealiyyetinde bir nov eneneye cevrilir Azerbaycan qezetinde helak olmus doyuscu ailelerinin xeyrine teskil olunan teatr tamasalari baresinde tez tez elanlar verilirdi Bu isde Uzeyir ve Zulfuqar Hacibeyli qardaslarinin truppasi xususi fealliq gosterirdi Dovlet teatrinin direktoru Zulfuqar Hacibeyli terefinden teskil edilmis xeyriyye tamasasindan Azerbaycan ordusunun bolmesine 22292 manat 80 qepik pul vesaiti kocurulmusdu Agdasda yerli ziyalilarin teskil etdikleri xeyriyye tamasasindan toplanmis vesait Dagistanin Qizil Aypara Cemiyyetine gonderilmisdi Cefer Cabbarli Azerbaycan teatrinin repertuarinda musteqillik ugrunda mubarize tarixine hesr olunmus dram eserleri muhum yer tuturdu Mirzebala Memmedzadenin Baki ugrunda muharibe Isa bey Asurbeyovun Azerbaycan Cefer Cabbarlinin Baki muharibesi Edirne fethi kimi vetenperverlik ruhlu eserleri oynanilirdi Teatrda tamasaya qoyulan eserlerin keyfiyyetine cemiyyetin bedii zovqunun duzgun formalasmasina ciddi diqqet yetirilirdi Sehne eserlerinin secilmesi ve onlarin edebi ve bedii keyfiyyetlerine lazimi diqqet yetirilmesi ucun xususi edebi komissiya yaradilmisdi Azerbaycanin medeni heyatinda teatr cox boyuk rol oynayirdi Resmi Hokumet qezetlerinin sehifelerinde teatr tamasalari haqqinda elanlar rollarin ifacilari barede melumatlar ve diger zeruri informasiyalar cap olunurdu Huseyn Ereblinskinin facieli suretde olumunun cemiyyet ve Hokumet dairelerinde dogurdugu eks seda dovletin teatra nece boyuk ehemiyyet verdiyini gosterirdi Boyuk aktyor ve rejissorun matem merasimindeki cixisinda Mehemmed Emin Resulzade onun fealiyyetini yuksek qiymetlendirmis Azerbaycanda sehne senetinin inkisafinda ve ciceklenmesinde boyuk xidmetlerini qeyd etmisdi O Huseyn Ereblinskinin en boyuk xidmetinin xalqa azadliq ve musteqillik ruhunun ve ideyalarinin asilanmasi ile bagli oldugunu Azerbaycanin musteqilliyi ideyasinin medeniyyet xadimlerinin fealiyyeti hesabina gerceklesdiyini xususi olaraq vurgulayirdi Cumhuriyyet dovrunde Azerbaycanin diger medeniyyet merkezlerinde de teatr seneti inkisaf etmekde idi Naxcivan teatri bunlarin icerisinde xususile ferqlenirdi Naxcivan teatrinin temeli 19 esrin 80 ci illerinin evvellerinde qoyulmusdur tesekkulunde dovrun ictimai siyasi ve felsefi fikrinin inkisafi seraitinde yetisen maarifperver ziyalilarimizdan Celil Memmedquluzade Boyuk xan Naxcivani Eliqulu Qemkusar Rza Tehmasib Rza Isfendiyarli Mir Hesen Mirisli ve b nin muhum xidmeti olmusdur Oluler Evliyken subay Arsin mal alan Dagilan tifaq Haci Qara Bextsiz cavan ve diger eserler tamasaya qoyuldu Aktyorlar Mirze Elekber Sabirin ve onun edebi mektebinin davamcilari olan sairlerin satiralari esasinda sehnecikler hazirlanmasina da xususi diqqet yetirirdiler Bu illerde Rza Tehmasibin rejissorlugu ile Celil Memmedquluzadenin Oluler komediyasi tamasaya qoyuldu ve Naxcivanin medeni heyatinda boyuk hadiseye cevrildi Oluler Naxcivan teatrinin sehnesinde gorunmemis ugur qazandi Qudretli aktyor Rza Tehmasibin ve mollanesreddinci sair Eliqulu Qemkusarin boyuk meharetle yaratdiqlari Isgender ve Seyx Nesrullah obrazlari Azerbaycanin teatr tarixine qizil herflerle yazildi 1919 cu ilin martinda Eliqulu Qemkusar Tiflisde qaraguruhcular terefinden xaincesine qetle yetirildi Azerbaycan teatrinin muqtedir ustadlari Huseyn Ereblinski Mirzaga Eliyev Sidqi Ruhulla ve b Naxcivana gelerek yerli aktyor ve rejissorlarla birlikde tamasalar gosterir deyerli meslehetleri ile teatrin tereqqisine yaxindan komek gosterirdiler 1919 cu ilde Naxcivan teatri Tebrizde qastrol seferinde de olmusdur Azerbaycan teatrinin qonsu olkelerin incesenet xadimleri ile tarixi elaqeleri davam edir ve genislenirdi 1918 ci ilin oktyabrinda Tiflisdeki Azerbaycan teatr truppasi Turkiyeye qastrola yola dusdu Onun terkibinde Mir Seyfeddin Kirmansahli Mustafa Merdanov Ibrahim Isfahanli ve basqa sehne xadimleri cixis edirdiler Azerbaycan artistlerinin qastrollari tekce Istanbulda 3 aydan cox cekmisdi Turkiye qezetleri yazirdi ki Qafqazin zengin sehnelerinde tamasalar vermeye alismis aktyorlar qetiyyen Avropani yamsilamadan oz milli xezinelerinden goturulmus ve bizim ruhumuza tamamile uygun olan tamasalar verirler Hacibeyli qardaslari teatr truppasi Qafqazin bir cox seherinde Iranda qastrolda olmus Rest ve Enzeli seherlerinde teatr tamasalari gostermisdi 1920 ci ilin yazinda Bakidan Tebrize teatr xadimleri qrupu gonderilmisdi Tebrizde Seyx Mehemmed Xiyabani onlari qebul etmis komek gostermisdi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti illerinde maarif xadimleri yaradici ziyalilar edib ve muherrirler Ebdurrehim bey Haqverdiyev Uzeyir bey Hacibeyli Seyid Huseyn Haci Ibrahim Qasimov Xelil Ibrahim Mehdi bey Hacinski ve b teatr tenqidi ile mesgul olur bu sahede bas veren prosesleri diqqetle izleyir yeni tamasalar rejissor isi ve aktyor oyunu barede fikirler soyleyir teatr senetinin inkisaf problemlerine dair meqaleler derc etdirirdiler Cumhuriyyet illerinde teatr sahesinde heyata kecirilen muhum tedbirler sonralar Azerbaycanda teatr senetinin inkisafinda muhum rol oynadi MusiqiCeyhun Hacibeyli ve Uzeyir Hacibeyli Azerbaycan teatri milli opera senetinin yaranmasinda xususi rol oynamis ve ilk Azerbaycan operalari mehz bu teatrin sehnesinde tamasaya qoyulmusdu Leyli ve Mecnun operasinin tamasaya qoyuldugu 1908 ci il yanvarin 12 si Azerbaycan musiqisi tarixinde milli Azerbaycan operasinin yarandigi gun oldu Uzeyir bey Hacibeyli ilk Leyli ve Mecnun operasindan sonra Seyx Senan Esli ve Kerem Rustem ve Sohrab Sah Abbas ve Xursidbanu kimi diger mugam operalarini da yaratdi O Azerbaycanda musiqili komediya janrinin da banisidir Onun Er ve arvad O olmasin bu olsun Mesedi Ibad Arsin mal alan musiqili komediyalarinda Azerbaycan xalqinin adet eneneleri heyat ve meiseti oz eksini tapmisdir Uzeyir bey 1919 cu ilde Dagistan Qaytagi terekemesayagi Azerbaycan adli xoreoqrafik eserlerini bestelemisdi Azerbaycan eseri pesekar milli baletimizin ilk numunesi sayilir O dovrun metbuatindan melum olur ki hemin xoreoqrafik eser sehne ucun hazirlanirdi Bestekar teatrin o cumleden musiqili teatrin xalqin maariflenmesinde bedii zovqunun inkisafinda oynadigi boyuk rolu nezere alir ve opera yaradiciligi ile yanasi oz fikirlerini metbuatda da aciqlayirdi Milli musiqi janrlarinin yaranmasi yolunda Uzeyir bey Hacibeyli ile ciyin ciyine calisan boyuk senetkarlardan biri de Muslum Maqomayev idi Teatr fealiyyetine orkestrin skripkacisi kimi baslayan Muslum Maqomayev tezlikle orkestrin dirijoru olmus ve Azerbaycan opera senetinin daha bir klassik eserini Sah Ismayil operasini yaratmisdir 1916 ci ilde yazilmis bu opera mehz 1919 cu ilde Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti dovrunde sehneye qoyulmus ve boyuk ugur qazanmisdi Azerbaycanin musiqi konsert heyati da getdikce canlanirdi Bir cox musiqiciler Bakiya qastrol seferlerine gelir xarici ve yerli aktyorlarin quvvesile rus ve italyan bestekarlarinin operalari tamasaya qoyulur simfonik konsertler verilirdi Xalqin maariflenmesinde milli eneneler vetenperverlik ruhunda terbiye olunmasinda milli medeniyyetin inkisafinda butun bunlarin boyuk ehemiyyeti var idi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti yarandigi gunden istiqlal herekati fedaileri ziyalilar milli menlik suurunun milli ruhun ve ideologiyanin dirceldilmesi sahesinde tarixi ve milli varislik enenelerinin tebligi ve tedqiqinde onemli rol oynadilar 1918 ci ilin sonlarinda Bakida Turk geceleri konsertlerinin teskili de bununla elaqedar idi Genis proqramli Turk geceleri nde turk xalqlarinin musiqisine ve edebiyyatina genis yer verilir Azerbaycanin musteqilliyi Turk qadininin dunyasi Turk tipleri Milli birlik ve s tamasalar gosterilir tatarlar osmanli turkleri Azerbaycan ve Turkiye sair ve yazicilari artist ve ressamlari istirak edirdiler Gecelerde turk xalqlarinin etnoqrafiyasina ve meisetine hesr olunmus Turk ocagi Turkmen cadrasi Atesgah Serq salonlari kimi sergiler numayis etdirilirdi Turk geceleri konsertlerinde Azerbaycan Hokumetinin uzvleri ve diger siyasi xadimler de istirak edirdiler Gorkemli teatr ve musiqi xadimleri Huseynqulu Sarabski Huseyn Ereblinski Mirzaga Eliyev Cahangir Zeynalov Sidqi Ruhulla Uzeyir Hacibeyli Zulfuqar Hacibeyli ve basqalari muxtelif teatr ve konsert tamasalari teskil edirdiler Azerbaycan musiqi medeniyyetinin inkisafinda xalq xanendeleri ve el asiqlari mustesna rol oynamislar Xalq icerisinden cixmis oz gozel sesi ve seneti ile neinki Azerbaycanda hemcinin butun Qafqazda ve Yaxin Serqde de meshur olan Qaryagdi oglu Cabbar Kececi Mehemmed Seyid Susinski Mecid Behbudov ve basqalari olkenin medeni heyatinda bayramlarda xeyriyye konsertlerinde ve basqa el senliklerinde yaxindan istirak edirdiler Bu illerde eyni zamanda ustad asiqlardan Abbasqulu Necefqulu ve Elesgerin istiraki ile Serq konsertleri verilirdi Azerbaycanda xanendelik senetinin yukselisi ile elaqedar olaraq calgi musiqisi de inkisaf etmis Mesedi Cemil Emirov Qurban Pirimov ve basqa ustad tarzenler yetismisdir Fitri istedada guclu ve gozel sese yuksek aktyorluq meharetine malik olan Fatma Muxtarova bir cox meshur mugennilerle cixis etmis boyuk sohret qazanmisdir Bu dovrde Azerbaycanin musiqi heyatinda Beynelmilel Marselyoza kimi inqilabi mahnilarin Koroglu Qacaq Nebi Settarxan haqqinda tarixi mahnilarin xalq arasinda yayilmasi tesadufi deyildi Dovrun umumi ehvali ruhiyyesi xalqin inqilabi fealligi demokratik meyller bele mahnilarin ozunemexsus melodiyalarinda oz ifadesini tapirdi Uzeyir bey Hacibeyli Azerbaycan marsi ni sozleri Ehmed Cavadindir mehz hemin mahnilarin tesiri altinda yazmisdi Bu eserde bestekar Cumhuriyyet dovrunde xalqinin qelbinde bas qaldiran vetenperverlik hisslerini mutereqqi ideyalari milli qururu ifade etmisdi Tesviri senetAzerbaycan Xalq Cumhuriyyeti elan edildiyi gunden dovlet remzlerinin yaradilmasina xususi onem verirdi En muhum dovlet atributlarindan biri kimi Dovlet bayraginin qebul edilmesi daha tez heyata kecirildi Eli bey Huseynzadenin meshur turklesmek islamlasmaq ve muasirlesmek suari bu isde esas gorurulmusdu Cumhuriyyet Hokumeti 1918 ci il noyabrin 9 da yasil qirmizi ve mavi renglerden ag aypara ve sekkizguseli ulduzdan ibaret bayragin milli bayraq kimi tesdiq olunmasi haqqinda qerar qebul etdi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Hokumeti 1919 cu il martin 23 de dovlet gerbinin ve resmi senedlerde uzerinde dovletin adi ve gerbi tesvir edilen dovlet mohurunun layihelerini hazirlamaq meqsedile musabiqe elan olunmasi barede qerar qebul etmisdi Cox guman ki musabiqeye gonderilen layihelerin hec biri beyenilmediyinden qebul edilmemisdi Buna gore de Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Hokumeti herbi ordenler milli himn dovlet gerbi ve mohuru ucun layihelerin hazirlanmasi ucun yeni musabiqe elan olunmasi barede qerar cixardi Dovlet gerbinin orden ve medallarin hazirlanmasinda ilk pesekar heykeltaras Zeynal Elizade istirak edirdi Onun layihesine esasen buraxilmis dos ve xatire medallarinda Parlament binasi bayraqlar aypara sekkizguseli ulduz gunesin dogmasi gul celengleri hekk olunmusdu En yaxsi layihe Hokumet mukafati ucun nezerde tutulmusdu Lakin 1920 ci il aprelin 27 de Azerbaycanin Sovet Rusiyasi terefinden isgal olunmasi neticesinde milli dovletciliyin suqutu bu tedbirlerin basa catdirilmasina imkan vermedi Milli ressamliq senetinin inkisafina xususi ehemiyyet verilirdi 1919 cu ilde nesr olunan Zenbur jurnalinda Azerbaycan satirik qrafikasinin banisi Ezim Ezimzadenin zamanin ictimai siyasi problemleri ile seslesen karikaturalari derc olunurdu Karikaturalardan birinde silahli Denikini Kolcaki ve Androniki ciblerinde gezdiren ingilis qesbkarlari tesvir olunmusdu Onun resmlerinde cehalet nadanliq qanicen ermeni dasnak quldurlarinin vehsi ve iyrenc emelleri ifsa edilirdi Bu movzu ressam Behruz Kengerlinin de yaradiciliginda ehemiyyetli yer tuturdu Onun ermeni muselman munaqisesini eks etdiren meshur Qacqinlar silsilesi realist Azerbaycan ressamliq senetinin nailiyyeti idi Ezim Ezimzade Otello Asiq Qerib Demirci Gave tamasalarinin bedii tertibati ucun dekor ve geyim eskizleri hazirlamisdi Behruz Kengerli Naxcivan teatrinda Haci Qara Oluler Dagilan tifaq Pericadu ve s tamasalara tertibat vermisdi Milli medeniyyetin tereqqisi ve inkisafi yolunda ilk ciddi addimlar atilmisdi Eli bey Huseynzadenin Seyxulamin portreti ve Bibiheybet mescidi tablolarini xususile qeyd etmek lazimdir Bu dovrde ressamlar plakat sahesinde de diqqtelayiq eserler yaratmislar MemarliqMemarliq ve heykeltarasliq seneti sahesinde de mueyyen tedbirler heyata kecirilmisdi Baki Texniki Mektebinin nezdinde heykeltarasliq sinfinin acilmasi nezerde tutulmusdu 1918 ci ilde Bakinin ermeni dasnak quldurlari terefinden yandirilmis mohtesem binalari Haci Zeynalabdin Tagiyevin qizlar mektebi Ismailiyye Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti dovrunde seherin bas memari vezifesinde calisan memar Ziver bey Ehmedbeyovun layiheleri esasinda berpa olunmusdu Ermeni milletcilerinin basqini neticesinde xarabaliga cevrilmis Samaxi seherini berpa etmek ucun Ziver beyin tesebbusu ile Yeni Sirvan cemiyyeti tesis olunmusdu O muhendis Omer bey Avuyevle birlikde Islam incesenetini sevenler ve qoruyanlar cemiyyetini de yaratmisdi Ziver bey Ehmedbeyov memar Nebioglu Qacar muhendis Memmed Hesen Hacinski ve Sirvansahlar Sarayi kompleksin tedqiqi sahesinde fealiyyet gostermisler Senetsunaslardan Mehemmed Agaoglu memar Nebioglu Qacar islam medeniyyeti muzeysunasliq qedim maddi medeniyyet numunelerini qorumaq sahesinde feal calismislar 1920 ci il yanvarin 1 de Turk aktyorlari ittifaqi yigincaginda meshur aktyor pesekar milli teatr seneti banilerinden biri Huseyn Ereblinskinin qebri uzerinde monumental abidenin ucaldilmasi qerara alinmisdi Ziver bey Ehmedbeyov seherin dasnaklar ve eser menseviklerden ibaret Sentrokaspi hokumetinden azad edilmesi 1918 15 sentyabr zamani sehid olmus azerbaycanli turk esgerlerinin xatiresini ebedilesdirmek ucun Cenberekend qebiristanliginda indiki Sehidler Xiyabani ucaqdilacaq turbenin gorunusunde orta esr Azerbaycan memarliq incilerinden meharetle istifade olunmusdu Baki muselman xeyriyye cemiyyetinin tesebbusu ile tikilecek bu abidenin insaat isleri 1919 cu il sentyabrin 15 de baslamali ve 1920 ci ilin sentyabrinadek basa catmali idi Bele abideleri Gencede de ucaltmaq o cumleden burada Nizami Genceviye o dovr ucun muasir uslubda abide ucaltmaq nezerde tutulurdu Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti xarici isler nazirinin muavini Adil xan Ziyadxanov Tehranda nesr olunmus memuarlarinda bu abidenin layihesinin movcud oldugunu xatirlayir Diger bir qaynaqda Xalq Maarifi Nazirliyi terefinden Gencede Nizami meqberesinin tikintisine 500 min manat vesait ayrildigi bildirilir Seyyahlarin diqqetini celb eden Bibiheybet mescidi memarliq abidesi Azerbaycanda Aprel isgalindan sonra vehsicesine dagidilmisdi Hemin abide Eli bey Huseynzadenin tablosu esasinda 2000 ci ilde berpa olunmusdur Olkenin medeni yukselisinde kadrlarin helledici rolunu nezere alan Cumhuriyyet Hokumeti muxtelif saheler uzre ali tehsilli pese sahiblerinin hazirlanmasina xususi qaygi gosterirdi Azerbaycan Parlamentinin 1919 cu il 1 sentyabr tarixli qerari ile 100 nefer azerbaycanli genc Avropanin ali mekteblerinde tehsil almaga yola salindi Onlarin icerisinde ressamliq heykeltarasliq ve memarliq ixtisaslarina yiyelenmek ucun gonderilen telebeler de vardi IstinadlarAzerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Ensiklopediyasi I cild Baki Lider 2004 seh 73 78 ISBN 9952 417 14 2 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Ensiklopediyasi I cild Baki Lider 2004 seh 84 104 ISBN 9952 417 14 2 Hemcinin baxYasil Qelem cemiyyeti Hacibeyli qardaslarinin opera operetta artistleri destesi