Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədə artırılmasına ehtiyac var. (fevral 2023) |
Səid Ünsizadə, Hacı Səid əfəndi Ünsizadə (1845, Şamaxı, Kaspi vilayəti – 1905, Konstantinopol) — Şamaxı Qazısı, şair.
| Səid Ünsizadə | |
|---|---|
| Səid Əbdürrəhman əfəndi oğlu Ünsizadə | |
Şamaxı quberniya qazısı | |
Vəzifədədir | |
| 1872-ci ildən | |
| Əvvəlki | Əbdülhəmid Əfəndizadə |
| Sonrakı | Abdulxalıq Əfəndi Əfəndiyev |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 1845 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 1905 |
| Vəfat yeri | |
| Dəfn yeri | |
| Fəaliyyəti | jurnalist, redaktor[d], qazı |
| Atası | Əbdürrəhman əfəndi Ünsi |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Bu məqaləni lazımdır. |
Həyatı
Azərbaycanın ilk milli mətbuat orqanı olan "Əkinçi" bağlandıqdan sonra anadilli qəzetlərin çapı gündəmə gəldi və bu yöndə ilk cəhdi Bakı gimnaziyasının şəriət müəllimi Mirzə Məhəmməd bəy etdi. Mirzə Məhəmməd bəyin "Cam hacannüma və ayişeyi bədənnüma" adlı qəzet nəşr etmək istəyi baş tutmadı. Milli mətbuatdakı boşluğu "Əkinçi"nin bağlanmasından iki il sonra Səid Ünsizadə "Ziya" qəzeti ilə aradan qaldırdı. XIX əsrin sonu Azərbaycan milli mətbuatı tarixinə Həsən bəy Zərdabinin "Əkinçi"sindən sonra "Ziya" qəzeti öz möhürünü vurdu. Azərbaycanda mətbuatın formalaşmasında, mətbəəçilik işinin dövrün tələblərinə uyğun qurulmasında böyük xidmətlər göstərmiş və nəşr etdikləri mətbuat nümunələri ilə jurnalistikamıza xidmət etmiş Ünsizadə qardaşlarının həyat və fəaliyyətləri, şəxsiyyətləri maraq doğurur. Qeyd etmək yerinə düşər ki, mətbuat fədailəri olan bu qardaşların görmüş olduqları geniş ölçülü fəaliyyət hələ kifayət qədər tədqiq olunmamışdır. Bu qardaşların atalarının adı Şamaxı hakimi Cəfərqulu xanın şeirlərinin birində çəkilir, alim bir şəxs kimi təqdim olunur. Əldə olunan materiallardan bəlli olur ki, Əbdürrəhman əfəndi "Ünsi" təxəllüsü ilə şeirlər yazmış, yaşadığı Şamaxı və ətraf bölgələrdə tanınmışdır. Əbdürrəhman əfəndinin ölümündən sonra oğlanları Ünsizadə soyadını götürmüşlər. Ailənin böyük övladı Hacı Səid XIX əsrin təxminən 30-cu illərində Şamaxıda anadan olub, ilk təhsilini atasından almışdır. Şamaxı mədrəsəsini bitirdikdən sonra təhsilini mükəmməlləşdirmək üçün dövrün islam mədəniyyətinin beşiyi hesab olunan Bağdada getmiş, islamı mükəmməl öyrənmişdir. Təhsilini bitirdikdən sonra Şamaxıya qayıtmış, burada məktəb açaraq, ədəbi yaradıcılıqla məşğul olmuş, "Beytül-Səfa" şeir məclisində iştirak etmişdir. Ağarəfi Zeynalzadənin "Azərbaycan mətbuatı və çar senzurası (1850- 1905)" adlı monoqrafiyasında Ünsizadə qardaşlarının fəaliyyəti barəsində maraqlı faktlar var. Ortaya çıxarılan sənədlərdən bəlli olur ki, "Ziya" qəzetinin yaradıcısı Səid Ünsizadə 1866-cı ildə Şamaxı Şəriət məclisinə üzv seçilmişdir. Üç il sonra isə Səid əfəndi Bakı quberniyası ruhani məclisinin üzvü kimi dini fəaliyyətlə məşğul olmuşdur. Xalqın maariflənməsinə daim maraq göstərən Səid əfəndi 1875-ci ildə 28 Şamaxıya qayıdır və ruhani idarəsinin sərəncamında olan bir məktəb açır. Məktəbdə dini elmlərlə yanaşı, Azərbaycan türkcəsi, rus, ərəb və fars dilləri, həmçinin hesab fənni tədris olunurdu. 1876-1877-ci illərdə bu məktəbdə 100 nəfərdən çox şagirdin təhsil alması barədə məlumatlar da var. Qafqaz canişinliyi baş idarəsinin təqdimatı ilə 1877-ci ildə Səid Ünsizadə Zaqafqaziya Ruhani İdarəsinə ezam olunur. İki aya yaxın orada çalışır. Səid Ünsizadə bu ildən etibarən Tiflisə köçüb, 1884-cü ilədək orada yaşamış və ruhani idarəsində çalışmışdır. Tiflisin ədəbi-mədəni mühiti onun arzusunda olduğu qəzet nəşri və mətbəə yaratmaq kimi dövrün ən mütərəqqi ideyasını həyata keçirməyə imkan yaradır. "Ziyayi-Qafqaziyyə" qəzetinin 1881-ci ildə nəşr olunan 16-cı sayında bu istək lakonik şəkildə təsvir edilib: "Neçə vaxt idi ki, mətbəə və mətbuat işini əmələ gətirmək arzusunda idik ki, mətbəəmiz Bərgunə şəhərdə olsun ki, orada cümlə əsbab mühəyya olsun. Aşkardır ki, Qafqazda Tiflisdən başqa bu mətalibin pinerəftinə şayistə yer yoxdur". Mətbuat yaratmaq istəyini reallaşdırmaq üçün Səid əfəndi 1878-ci il dekabr ayının 4-də qəzetin nəşrinə icazə almaq üçün Qafqaz Senzura Komitəsinə ərizə ilə müraciət edir. O, öz müraciətində yazırdı ki, şərqlilər də qərblilər qədər işığa və həqiqətə can atırlar, onları bir-birlərinə düşmən edən cəhalətdir. Səid əfəndi "Ziya" qəzetinin məram və məqsədini açıqlayır və bildirirdi ki, nəşr öz qarşısına ölkənin daxilində, xarici ölkələrdə baş verən yenilikləri oxuculara çatdırmaqla onların inkişafına kömək etmək istəyir. Səid əfəndi tərəfindən təqdim olunan sənədləri təftiş edən Senzura Komitəsi Qafqaz Canişinliyinin baş idarəsinə belə bir məzmunda təqdimat göndərmişdi: "Senzura Komitəsi mətbuat haqqında qanuna əsasən Hacı Səid əfəndi Ünsüzadənin ərizəsini, habelə "Ziya" qəzetinin məramnaməsini nəzərdən keçirib, belə qərara gəlir ki, onun xahişi senzura əsasnaməsində tələb olunan bütün şərtlərə uyğundur. Bu səbəbdən qəzetin tatar (Azərbaycan - red.) dilində nəşri xüsusi fayda verə bilər. Məhz buna görədir ki, Hacı Səid Ünsizadənin arzusunun yerinə yetirilməsini Siz zati-alilərindən xahiş edir". Beləliklə, qəzetin 1879-cu il yanvar ayının 1-dən etibarən nəşrinə icazə verildi. Senzura Komitəsi "Ziya"nın nəşrinə icazə verərkən qəzetin siyasətinin Qafqazdakı müsəlmanlar arasında geniş təbliğ olunmasına, yerli hakimiyyət orqanlarına, çenovniklərə dəstək olacağına bel bağlayır, ümid edirdi. Təbii ki, qərarın qəbulunda Səid Ünsizadənin ruhani zümrəsinə mənsubluğu, keçib-gəldiyi yol və fəaliyyəti, çar siyasətinə zidd mövqe tutmaması nəzərə alınmışdır. Nəşrinin ilk vaxtlarında "Ziya"ya yaxşı münasibət göstərilməsinin başlıca səbəbləri də bu idi. "Ziya"nın nəşrinə icazə alındıqdan sonra Səid Ünsizadə çap və yaradıcılıq prosesinin normal şəkildə aparılması üçün hazırlıqlara başlamış, kiçik qardaşı Cəlalı, övladları Əbdürrəhman və Ağanı, bacısı uşaqlarını bu işə cəlb etmişdi. 29 1879-cu il yanvar ayının 14-də "Ziya"nın ilk nömrəsi işıq üzü gördü. Qəzet həftədə bir dəfə, daşbasma üsulu ilə nəşr edildi. 7 şöbədən ibarət olan "Ziya"da aşağıdakı şöbələr fəaliyyət göstərirdi: Dövlət sərəncamları, Beynəlxalq agentliklərin elanları, Xarici xəbərlər, Daxili xəbərlər, Yerli xəbərlər, Məlumat göstəricisi və elanlar, Felyetonlar. Səid Ünsizadə "Ziya"nın nəşri üçün xüsusi mətbə almışdır. Naşir bu münasibətlə yazırdı: "Necə bir laziməli əhvalatlara nəzərən basmaxana büsatın Tiflisdə açmağa qərar verdik. Və basmaxana əsbabının cümləsini mühəyya söylədik. Və ruz-bə-ruz təliminə səy edəcəyik. Nəbənə baqaidə kitablar dəxi çıxaracayıq". Azərbaycan mətbuatı tarixində ilk şəxsi mətbəə olan "Ziya" Tiflisdə Zailov soyadlı şəxsin mülkündə yerləşirdi. Mətbəə bir qədər sonra, 1879-cu ilin iyun ayının 21-dən Voronsov küçəsindəki 35 saylı evə - Ağa Ələsgər Məşədi İsmayıl oğlunun evinə köçürüldü. Bir müddət sonra Səid Ünsizadə mülk alır və mətbəəni daimi olaraq öz evinə köçürür. Azərbaycan dilini bilən mütəxəssislərin, mətbəə işçilərinin olmaması "Ziya"nın nəşrini çətinləşdirdi. Ortaya çıxan problemlərə baxmayaraq qəzet "Ziya" adı ilə 76 nömrə çıxdıqdan sonra "Ziyayi-Qafqaziyyə" başlığı ilə nəşrini 1880-cı ilin dekabrından davam etdirir. "Ziya"nın başlığının dəyişdirilməsi yeni və fərqli məna güdməmiş, yalnız texniki məqsəd daşımışdır. Səid Ünsizadə bu məsələyə aydınlıq gətirərək "Ziyayi-Qafqaziyyə"nin birinci nömrəsində yazmışdı: "Litoqrafiyamız üçün təzə gətirdiyimiz həkkak və nəqqaş ustalarımız "Ziya"dan ötrü nəqş və nikah eylədikləri "Ziyayi-Qafqaziyyə" sərlövhəsini rədd eləməyi rəva görmədiyimizdən, beş aydan bəri qiyami-ətalətlə məsdur qalan "Ziya" qəzetimizi məzkur sərlövhə altında nəşr etməyə meyl olundu". Səid Ünsizadə "beş aydan bəri qiyami ətalətlə məsdər qalan" dedikdə heç də "Ziya"nın senzura tərəfindən bağlanmasını işarə etmirdi. Bəhs edilən məsələ Səid əfəndinin 1880-ci ilin ortalarında yeni çap maşını alması ilə bağlı idi. Belə ki, yeni maşının alınması, quraşdırılması və işə salınması bir neçə ay çəkmişdi ki, Səid əfəndi "beş ay" dedikdə bunu nəzərdə tuturdu. Yeni mətbəənin quraşdırılması müddətində qəzetin nəşri redaktor tərəfindən müvəqqəti olaraq dayandırılmışdı. 30 Filologiya elmləri doktoru, professor Alxan Bayramoğlunun müddəasına görə, Səid Əfəndi ziyanın Qafqaza "Ziyayi-Qafqaziyyə"dən düşəcəyi fikri ilə qəzetin adında dəyişiklik etmişdir. "Ziyayi-Qafqaziyyə" adı altında qəzetin cəmi 107 sayı işıq üzü gördü. Səid Ünsizadə Bakı əyalətinə qazı təyin edildiyi səbəbindən 1883-cü ilin yanvarın 22-də Tiflisi tərk edərək Şamaxıya qayıtdı. Naşir Şamaxıya köçdükdən sonra "Ziyayi-Qafqaziyyə" bir müddət Tiflisdə çap olundu. Bu işi onun oğlu Ağa əfəndinin həyata keçirilməsi barəsində də məlumatlar var. Həmçinin bu işdə Ağa əfəndiyə Ünsizadələrin yaxın qohumları İsmayıl bəy və Əbdürrəhim ağa köməklik göstərmişlər. 1883-cü ildə "Ziyayi-Qafqaziyyə" mətbəəsi və qəzet redaksiyası Şamaxıya köçürüldü, qəzetin Şamaxı dövrü başlandı. Qəzetin Şamaxıya köçürülməsi ilə bağlı Senzura Komitəsinin Səid Ünsizadəyə verdiyi şəhadətnaməsində yazılır: "Bu şəhadətnamə Qafqaz Senzura Komitəsindən Azərbaycan dilində həftəlik "Ziyayi-Qafqaziyyə" qəzetinin redaktornaşiri, Zaqafqaziya əhli təsənni ruhani idarəsinin üzvü Hacı Səid əfəndi Ünsizadəyə ona görə verilir ki, yuxarıda adıçəkilən qəzetin Senzura Komitəsində əvvəlcə nəzərdən keçirməklə onun nəşrinin Tiflisdən Bakı Quberniyasının Şamaxı şəhərinə köçürülməsinə komitə tərəfdən etiraz yoxdur". Şamaxıda qəzetin 11 nömrəsi çıxır və bununla da "Ziyayi-Qafqaziyyə" qəzeti bağlanır. Qafqaz Senzura Komitəsinin 1885-ci il hesabatında nəşri dayandırılmış qəzetlərdən bəhs edilərkən "Ziyayi-Qafqaziyyə"nin sonuncu nömrəsinin 1884-cü il iyun ayında çıxdığı yazılır. Qəzetin fəaliyyətinin dayandırılması səbəbi Bakı qubernatoruna göndərilən məktubda bəlli olur. Məktubda qeyd olunur ki, qəzetin çapı redaktor-naşirin maddi vəsaitinin olmaması səbəbindən dayandırılır. Səid Ünsizadənin özü də maddi vəziyyətinin ağırlığından dönə-dönə "Ziyayi-Qafqaziyyə"də bəhs etmişdi. Qəzetin bağlanmasından bir neçə il keçdikdən sonra Səid Ünsizadə "Ziyayi-Qafqaziyyə"ni bərpa etməyə çalışmış, 1900-cu ildə bu istəklə Bakı qubernatoruna ərizə vermişdi. Lakin Bakı qubernatoru Səid əfəndinin xahişini rəsmi cavabla rədd edib. Dini dünyagörüşünə malik olan və qəzetin ideya istiqamətində islamçılığı başlıca qayə kimi götürən Hacı Səid əfəndi dövrünün ziyalıları, tanınmış xadimləri tərəfindən birmənalı şəkildə müsbət mənada qəbul olunmurdu. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin ilk tədqiqatçılarından olan, maarifpərvər ziyalı, publisist Firudin bəy Köçərli 1906-cı ildə qələmə aldığı məqalələrin birində "Ziya" qəzetinin müəyyən bir istiqamətə malik olmadığını, yaradıcılıq yükünün daha çox dini motivin materiallar təşkil etdiyini yazırdı. Firudin bəy Köçərlinin təhlilinə görə, qəzetdə mürtəce mahiyyət daşıyan materiallar, mütərəqqi mahiyyət 31 daşıyan məqalələrdən çox idi. ("Zaqafqaziya" qəzeti. 1 yanvar 1906-cı il). Səid Əfəndi Ünsizadənin şəxsiyyəti, dünyagörüşü haqqında öz xatirələrində maraqlı fikirlər irəli sürən, milli publisistikamızın gözəl nümunələrini ortaya qoyan, istiqlalçı - yazar Ömər Faiq Nemanzadə isə fərqli yanaşma ortaya qoyur. Ömər Faiq Səid əfəndinin ruhani olmasına baxmayaraq, liberal dünyagörüşünə sahib olduğunu yazır. "Ziya" və "Ziyayi - Qafqaziyyə" qəzetlərində İsmi Sədrəddinbəyov, Möhsün Qübbən, Qumri Dərbəndi, Məşədi Məhəmməd Şirvani kimi dini motivli yazılar yazan müəlliflər ilə yanaşı, dövrün açıqfikirli ziyalılarının da məqalələrinin çap olunması Ömər Faiqin fikirlərinə haqq qazandırır. Belə ki, qəzetin əsas əməkdaşları sırasında Həsən bəy Zərdabi, Seyid Əzim Şirvani, Nəcəf bəy Vəzirov, Cəlal Ünsizadə, S.Vəlibəyov, Adolf Berje, A.O. Çernyayevski və M.Şaxtaxtlının adları var. Dövrün mütərəqqi ziyalıları olan bu şəxslərin "Ziya" ("Ziyayi-Qafqaziyyə"nin) səhifələrində elmi, publisistik məqalələri çap olunur, onların düşüncələri oxuculara çatdırılırdı. Professor Fuad Qasımzadə də "Səid Ünsizadə köhnə ruhani təhsilli ziyalı kimi əsas yazıçı qüvvəsinin də ruhanilərdən təşkil olunduğu" fikrini qəbul etmir. "Ziya" (Ziyayi-Qafqaziyyə) qəzetinin nəşri ictimaiyyətin diqqətini daim özünə cəlb etmiş, dərc olunan materiallar müzakirə və mübahisələrə səbəb olmuşdu. Qəzet yeni ərəb əlifbasının islahatı məsələsində Mirzə Fətəli Axundovun fikirlərini tənqid edirdi. Qəzetin 1883-cü ildə çıxan saylarının birində dərc olunan məqalədə deyilirdi ki, bizim məqsədimiz bəziləri kimi əlifbamızda dəyişikliklər etmək deyildir. Əksinə, biz həmin insanlara söyləmək istəyirik ki, öz fikirlərindən daşınsınlar. Müzakirələrə səbəb olan bu cür yazılar Tiflisdə nəşr olunan rusdilli mətbuat orqanlarının da diqqətini çəkmiş, mübahisə doğuracaq məqamlarla bağlı onların da reaksiyaları olmuşdur. Belə nümunələr kimi "Kavkaz" qəzetinin "Ziyayi-Qafqaziyyə"nin 1880-ci il 23 dekabr, 1881-ci il 5, 31 yanvar və 1 fevral tarixli sayı əsasında hazırladığı "XIX əsr Şamaxının görkəmli adamları" məqaləsini göstərmək olar. "Ziya" ("Ziyayi-Qafqaziyyə"dən) onun naşiri Səid Əfəndidən və həmçinin Şamaxının mədəni-ədəbi həyatından bəhs olunan yazı böyük mübahisəyə səbəb oldu. Bu məqalənin ardınca "Kavkaz" qəzetinin 1881-ci il 50-ci sayında erməni mühərriri və ədibi A.Əmirxanyansın və Matvey Vasilyeviç imzalı bir nəfərin məqalələri dərc olundu. M.Vasilyeviç "Ziyayi-Qafqaziyyə"nin baş məqalələrinin məzmunu olmadığını iddia edir, çoxsaylı qüsur və nöqsanlarını xatırladır, problemin kökündə Səid Ünsizadənin rus dilini, habelə öz ana dilini mükəmməl bilməməsi göstərilirdi. Əlbət ki, iradlar həqiqətdən uzaq idi və bu yalnız qısqanclıqdan doğurdu. Azərbaycanın sovetləşməsi dönəmində mətbuat və ədəbiyyat tariximizin araşdırıcıları ideoloji nöqteyi-nəzərdən yanaşaraq "Ziya" ("Ziyayi-Qafqaziyyə") qəzetlərinin ideya-siyasi istiqamətlərini obyektiv şəkildə təhlil etməyərək, bu 32 mətbu orqanı yalnız islam ideologiyasını və xurafatı təbliğ etdiyini iddia edirdilər. Hətta qəzetin ciddi senzuraya məruz qalmadığını "qara xidmətlə" bağlayırdılar. Son araşdırmalar nəticəsində əldə olunan faktlar bu deyilənlərin tam əksini ortaya qoyur. "Ziya" ("Ziyayi – Qafqaziyyə") qəzetinin çox ağır şəraitdə, ciddi senzor basqıları ilə nəşr olunduğu faktlarla aydınlaşır. Qafqaz Senzura Komitəsinin "Şərq və yerli dillər" üzrə baş senzoru V.Bezabrazov "Ziya"nın yaradıcılıq mühitinə ciddi mənfi təsir göstərmiş, Azərbaycan dilində mətbuatın və nəşriyyat işinin "dövrü çatmadığını" iddia etmiş, Səid Ünsizadə kimi ziyalıların əməyini "izafi iş" adlandırmışdı. "Ziya"nın rəsmi senzoru Melik Meqrabov idi və qəzeti çapa o imzalayırdı. Lakin qəzet Qafqaz Senzura Komitəsinin başqa senzorları V.Bezabrazov, həmçinin "Kavkaz" qəzetinin rəsmi əməkdaşlarının da nəzarəti altında çətinliklə işıq üzü görürdü. Senzorlar qəzet materiallarını nəşrədək baxışdan keçirərək "ziyanlı" yazıları başqa məqalələrlə əvəz etməyi tələb etdikləri halda, yaranan bu boşluğu "Kavkaz"ın əməkdaşları öz hazır məhsulları ilə doldururdular. Belə bir vəziyyyətdə "Ziya" ("Ziyayi-Qafqaziyyə") çətinliklə nəşr olunurdu. Hacı Səid Əfəndinin işi təkcə senzorlarla deyil, özünün də mənsub olduğu ruhani zümrəsinin təhdid və təzyiqlərini dəf etmək idi. 1879-cu ilin zilhiccə ayının 10-da Tiflisdə Qurban bayramı münasibətilə keçirilən mərasim barədə "Qurban bayramı" başlıqlı məqalə dərc edən "Ziya"nın ruhanilərlə uzun bir çəkişməsi başlayır. Mərasimdə xütbə oxuyan Əhməd Əfəndi barəsində məqalədə əksini tapmış "pis, xoşagəlməz səsə malik olub, özünü "xoş avaz sayan" ifadəsi kəskin etiraz doğurur. Ən böyük təşvişə düşən, məqalə barəsində etiraz edən isə şübhəsiz ki, Əhməd əfəndi və onun baş üzvü olduğu müfti idarəsi idi. Özünü təhqir olunmuş hesab edən Əhməd əfəndi müfti Hüseyn Əfəndi Qayıbova şikayət etməklə kifayətlənməmiş, Qafqaz canişinliyinin ruhani idarələri üzrə nəzarətçisi knyaz Çordcadzeyə də ərizə verib, tədbir görülməsini xahiş etmişdi. Əhməd əfəndi "Qurban bayramı" məqaləsini rus dilinə çevirib şikayət ərizəsinə əlavə etmişdir. Təhqir olunduğunu iddia edən Əhməd əfəndi özünün sonrakı danoslarında qeyd etdiyi kimi ruhani idarələri üzrə nəzarətçi onun şikayətinə laqeyd yanaşmış, Səid Ünsizadə cəzasız buraxılmışdı. Səid Əfəndi Ünsizadənin çar rejimi tərəfindən təhdid olunması barəsində türk dünyasının böyük şəxsiyyəti, Atatürkün yaxın silahdaşı olan Yusif Akçura "Türkçülüyün tarixi" əsərində məlumatlar verib. Yusif Akçura türkçülük hərəkatının müxtəlif mərhələləri ilə bağlı araşdırmasına "Ünsizadələr mətbuatı" başlığı adı altında məlumatlar daxil edib. Bu yazıdan bəlli olur ki, Y.Akçura Səid və Cəlal əfəndi Ünsizadələri yaxından tanıyıb, onların düşüncələrinə bələd olmuşdur. "Ziyayi-Qafqaziyyə"nin iki nüsxəsi kitabxanada var" deyərək Ünsizadələrin yaratdıqları mətbu orqanlarının ideya istiqamətlərini müəyyən 33 etməyə çalışan Y.Akçura yazır: "Əlimdəki "Ziya" nüsxələrindən, bu qəzetin Qafqazda yaşayan türkləri dünyada baş verən hadisələrdən xəbərdar etmək istəyir, müsəlman və Osmanlı məmləkətlərinə aid xəbərləri öncəlik verərək yazdığı anlaşılır, fəqət dil, ədəbiyyat, tarix və qayəsində türk millətçiliyi ilə ilgiləndiyinə dair bu nüsxələrdə bir işarə yoxdur". Y.Akçuranın düşüncəsinə görə, "Ziya" (Ziyayi-Qafqaziyyə) qəzeti türkçülük ideyasının deyil, o dövr üçün aktual olan islam birliyinin daşıyıcısı olmuşdur: "Məncə Ünsizadələrin fəaliyyətinin türk millətçiliyi ilə əlaqəsi Qaspralı İsmayılın əsərlərinin çapı ilə bağlıdır". Bu fikirlərdən görünür ki, İsmayıl bəy Qaspralı öz əsərlərinin çapı üçün Səid əfəndi Ünsizadəyə üz tutmuş, onun mətbu imkanlarından yararlanmışdır. Səid Ünsizadənin Tiflisdən sonra Şamaxıya döndüyü bəlli olsa da, onun sonrakı taleyi, fəaliyyəti ilə bağlı hələlik dürüst məlumatlar yoxdur. Bəzi müəlliflər "Ziyayi-Qafqaziyyə" qəzetinin başlanmasına Səid Ünsizadənin 1884-cü ilin sonlarında vəfatı ilə əlaqələndirirlər ki, bu da yanlış məlumatdır. Yusif Akçuranın "Türkçülüyün tarixi" əsərində Səid və Cəlal Ünsizadələrin "Ziyayi-Qafqaziyyə" qəzeti və "Kəşkül" dərgisi başlandıqdan sonra Qafqazdan Osmanlı dövlətinə mühacirət etdikləri əksini tapır. Y.Akçura yazır: "Alimlərdən Hacı Səid əfəndi Məclisi-Kəbiri-Maarif və Məclisi tədqiqata üzv təyin olunmuşdur. 1912-ci ildə öldü". Səid Ünsizadənin "1900-1901-ci ildə pasportsuz, yəni qaçaq surəti ilə İstanbula getməyə məcbur olması" barədə Ömər Faiq Nemanzadə də öz xatirələrində məlumat verir.
Mənbə
- Akif Aşırlı Azərbaycan mətbuatı tarixi (1875-1920) Bakı "Elm və Təhsil", 2009 – 296 səh.
İstinadlar
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqalede daxili kecidlerin artirilmasina ehtiyac var Lutfen meqalelerin elaqelendirilmesine komek etmek ucun movzuya uygun basqa sehifelere daxili kecidler elave etmekle bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin fevral 2023 Seid Unsizade Haci Seid efendi Unsizade 1845 Samaxi Kaspi vilayeti 1905 Konstantinopol Samaxi Qazisi sair Seid UnsizadeSeid Ebdurrehman efendi oglu UnsizadeSamaxi quberniya qazisiVezifededir1872 ci ildenEvvelkiEbdulhemid EfendizadeSonrakiAbdulxaliq Efendi EfendiyevSexsi melumatlarDogum tarixi 1845Dogum yeri Samaxi Samaxi qezasi Kaspi vilayeti Rusiya imperiyasiVefat tarixi 1905Vefat yeri Konstantinopol Osmanli imperiyasiDefn yeri Fateh mescidiFealiyyeti jurnalist redaktor d qaziAtasi Ebdurrehman efendi Unsi Vikianbarda elaqeli mediafayllarBu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin HeyatiSeid Unsizadenin mezari Azerbaycanin ilk milli metbuat orqani olan Ekinci baglandiqdan sonra anadilli qezetlerin capi gundeme geldi ve bu yonde ilk cehdi Baki gimnaziyasinin seriet muellimi Mirze Mehemmed bey etdi Mirze Mehemmed beyin Cam hacannuma ve ayiseyi bedennuma adli qezet nesr etmek isteyi bas tutmadi Milli metbuatdaki boslugu Ekinci nin baglanmasindan iki il sonra Seid Unsizade Ziya qezeti ile aradan qaldirdi XIX esrin sonu Azerbaycan milli metbuati tarixine Hesen bey Zerdabinin Ekinci sinden sonra Ziya qezeti oz mohurunu vurdu Azerbaycanda metbuatin formalasmasinda metbeecilik isinin dovrun teleblerine uygun qurulmasinda boyuk xidmetler gostermis ve nesr etdikleri metbuat numuneleri ile jurnalistikamiza xidmet etmis Unsizade qardaslarinin heyat ve fealiyyetleri sexsiyyetleri maraq dogurur Qeyd etmek yerine duser ki metbuat fedaileri olan bu qardaslarin gormus olduqlari genis olculu fealiyyet hele kifayet qeder tedqiq olunmamisdir Bu qardaslarin atalarinin adi Samaxi hakimi Ceferqulu xanin seirlerinin birinde cekilir alim bir sexs kimi teqdim olunur Elde olunan materiallardan belli olur ki Ebdurrehman efendi Unsi texellusu ile seirler yazmis yasadigi Samaxi ve etraf bolgelerde taninmisdir Ebdurrehman efendinin olumunden sonra oglanlari Unsizade soyadini goturmusler Ailenin boyuk ovladi Haci Seid XIX esrin texminen 30 cu illerinde Samaxida anadan olub ilk tehsilini atasindan almisdir Samaxi medresesini bitirdikden sonra tehsilini mukemmellesdirmek ucun dovrun islam medeniyyetinin besiyi hesab olunan Bagdada getmis islami mukemmel oyrenmisdir Tehsilini bitirdikden sonra Samaxiya qayitmis burada mekteb acaraq edebi yaradiciliqla mesgul olmus Beytul Sefa seir meclisinde istirak etmisdir Agarefi Zeynalzadenin Azerbaycan metbuati ve car senzurasi 1850 1905 adli monoqrafiyasinda Unsizade qardaslarinin fealiyyeti baresinde maraqli faktlar var Ortaya cixarilan senedlerden belli olur ki Ziya qezetinin yaradicisi Seid Unsizade 1866 ci ilde Samaxi Seriet meclisine uzv secilmisdir Uc il sonra ise Seid efendi Baki quberniyasi ruhani meclisinin uzvu kimi dini fealiyyetle mesgul olmusdur Xalqin maariflenmesine daim maraq gosteren Seid efendi 1875 ci ilde 28 Samaxiya qayidir ve ruhani idaresinin serencaminda olan bir mekteb acir Mektebde dini elmlerle yanasi Azerbaycan turkcesi rus ereb ve fars dilleri hemcinin hesab fenni tedris olunurdu 1876 1877 ci illerde bu mektebde 100 neferden cox sagirdin tehsil almasi barede melumatlar da var Qafqaz canisinliyi bas idaresinin teqdimati ile 1877 ci ilde Seid Unsizade Zaqafqaziya Ruhani Idaresine ezam olunur Iki aya yaxin orada calisir Seid Unsizade bu ilden etibaren Tiflise kocub 1884 cu iledek orada yasamis ve ruhani idaresinde calismisdir Tiflisin edebi medeni muhiti onun arzusunda oldugu qezet nesri ve metbee yaratmaq kimi dovrun en mutereqqi ideyasini heyata kecirmeye imkan yaradir Ziyayi Qafqaziyye qezetinin 1881 ci ilde nesr olunan 16 ci sayinda bu istek lakonik sekilde tesvir edilib Nece vaxt idi ki metbee ve metbuat isini emele getirmek arzusunda idik ki metbeemiz Bergune seherde olsun ki orada cumle esbab muheyya olsun Askardir ki Qafqazda Tiflisden basqa bu metalibin pinereftine sayiste yer yoxdur Metbuat yaratmaq isteyini reallasdirmaq ucun Seid efendi 1878 ci il dekabr ayinin 4 de qezetin nesrine icaze almaq ucun Qafqaz Senzura Komitesine erize ile muraciet edir O oz muracietinde yazirdi ki serqliler de qerbliler qeder isiga ve heqiqete can atirlar onlari bir birlerine dusmen eden cehaletdir Seid efendi Ziya qezetinin meram ve meqsedini aciqlayir ve bildirirdi ki nesr oz qarsisina olkenin daxilinde xarici olkelerde bas veren yenilikleri oxuculara catdirmaqla onlarin inkisafina komek etmek isteyir Seid efendi terefinden teqdim olunan senedleri teftis eden Senzura Komitesi Qafqaz Canisinliyinin bas idaresine bele bir mezmunda teqdimat gondermisdi Senzura Komitesi metbuat haqqinda qanuna esasen Haci Seid efendi Unsuzadenin erizesini habele Ziya qezetinin meramnamesini nezerden kecirib bele qerara gelir ki onun xahisi senzura esasnamesinde teleb olunan butun sertlere uygundur Bu sebebden qezetin tatar Azerbaycan red dilinde nesri xususi fayda vere biler Mehz buna goredir ki Haci Seid Unsizadenin arzusunun yerine yetirilmesini Siz zati alilerinden xahis edir Belelikle qezetin 1879 cu il yanvar ayinin 1 den etibaren nesrine icaze verildi Senzura Komitesi Ziya nin nesrine icaze vererken qezetin siyasetinin Qafqazdaki muselmanlar arasinda genis teblig olunmasina yerli hakimiyyet orqanlarina cenovniklere destek olacagina bel baglayir umid edirdi Tebii ki qerarin qebulunda Seid Unsizadenin ruhani zumresine mensublugu kecib geldiyi yol ve fealiyyeti car siyasetine zidd movqe tutmamasi nezere alinmisdir Nesrinin ilk vaxtlarinda Ziya ya yaxsi munasibet gosterilmesinin baslica sebebleri de bu idi Ziya nin nesrine icaze alindiqdan sonra Seid Unsizade cap ve yaradiciliq prosesinin normal sekilde aparilmasi ucun hazirliqlara baslamis kicik qardasi Celali ovladlari Ebdurrehman ve Agani bacisi usaqlarini bu ise celb etmisdi 29 1879 cu il yanvar ayinin 14 de Ziya nin ilk nomresi isiq uzu gordu Qezet heftede bir defe dasbasma usulu ile nesr edildi 7 sobeden ibaret olan Ziya da asagidaki sobeler fealiyyet gosterirdi Dovlet serencamlari Beynelxalq agentliklerin elanlari Xarici xeberler Daxili xeberler Yerli xeberler Melumat gostericisi ve elanlar Felyetonlar Seid Unsizade Ziya nin nesri ucun xususi metbe almisdir Nasir bu munasibetle yazirdi Nece bir lazimeli ehvalatlara nezeren basmaxana busatin Tiflisde acmaga qerar verdik Ve basmaxana esbabinin cumlesini muheyya soyledik Ve ruz be ruz telimine sey edeceyik Nebene baqaide kitablar dexi cixaracayiq Azerbaycan metbuati tarixinde ilk sexsi metbee olan Ziya Tiflisde Zailov soyadli sexsin mulkunde yerlesirdi Metbee bir qeder sonra 1879 cu ilin iyun ayinin 21 den Voronsov kucesindeki 35 sayli eve Aga Elesger Mesedi Ismayil oglunun evine kocuruldu Bir muddet sonra Seid Unsizade mulk alir ve metbeeni daimi olaraq oz evine kocurur Azerbaycan dilini bilen mutexessislerin metbee iscilerinin olmamasi Ziya nin nesrini cetinlesdirdi Ortaya cixan problemlere baxmayaraq qezet Ziya adi ile 76 nomre cixdiqdan sonra Ziyayi Qafqaziyye basligi ile nesrini 1880 ci ilin dekabrindan davam etdirir Ziya nin basliginin deyisdirilmesi yeni ve ferqli mena gudmemis yalniz texniki meqsed dasimisdir Seid Unsizade bu meseleye aydinliq getirerek Ziyayi Qafqaziyye nin birinci nomresinde yazmisdi Litoqrafiyamiz ucun teze getirdiyimiz hekkak ve neqqas ustalarimiz Ziya dan otru neqs ve nikah eyledikleri Ziyayi Qafqaziyye serlovhesini redd elemeyi reva gormediyimizden bes aydan beri qiyami etaletle mesdur qalan Ziya qezetimizi mezkur serlovhe altinda nesr etmeye meyl olundu Seid Unsizade bes aydan beri qiyami etaletle mesder qalan dedikde hec de Ziya nin senzura terefinden baglanmasini isare etmirdi Behs edilen mesele Seid efendinin 1880 ci ilin ortalarinda yeni cap masini almasi ile bagli idi Bele ki yeni masinin alinmasi qurasdirilmasi ve ise salinmasi bir nece ay cekmisdi ki Seid efendi bes ay dedikde bunu nezerde tuturdu Yeni metbeenin qurasdirilmasi muddetinde qezetin nesri redaktor terefinden muveqqeti olaraq dayandirilmisdi 30 Filologiya elmleri doktoru professor Alxan Bayramoglunun muddeasina gore Seid Efendi ziyanin Qafqaza Ziyayi Qafqaziyye den duseceyi fikri ile qezetin adinda deyisiklik etmisdir Ziyayi Qafqaziyye adi altinda qezetin cemi 107 sayi isiq uzu gordu Seid Unsizade Baki eyaletine qazi teyin edildiyi sebebinden 1883 cu ilin yanvarin 22 de Tiflisi terk ederek Samaxiya qayitdi Nasir Samaxiya kocdukden sonra Ziyayi Qafqaziyye bir muddet Tiflisde cap olundu Bu isi onun oglu Aga efendinin heyata kecirilmesi baresinde de melumatlar var Hemcinin bu isde Aga efendiye Unsizadelerin yaxin qohumlari Ismayil bey ve Ebdurrehim aga komeklik gostermisler 1883 cu ilde Ziyayi Qafqaziyye metbeesi ve qezet redaksiyasi Samaxiya kocuruldu qezetin Samaxi dovru baslandi Qezetin Samaxiya kocurulmesi ile bagli Senzura Komitesinin Seid Unsizadeye verdiyi sehadetnamesinde yazilir Bu sehadetname Qafqaz Senzura Komitesinden Azerbaycan dilinde heftelik Ziyayi Qafqaziyye qezetinin redaktornasiri Zaqafqaziya ehli tesenni ruhani idaresinin uzvu Haci Seid efendi Unsizadeye ona gore verilir ki yuxarida adicekilen qezetin Senzura Komitesinde evvelce nezerden kecirmekle onun nesrinin Tiflisden Baki Quberniyasinin Samaxi seherine kocurulmesine komite terefden etiraz yoxdur Samaxida qezetin 11 nomresi cixir ve bununla da Ziyayi Qafqaziyye qezeti baglanir Qafqaz Senzura Komitesinin 1885 ci il hesabatinda nesri dayandirilmis qezetlerden behs edilerken Ziyayi Qafqaziyye nin sonuncu nomresinin 1884 cu il iyun ayinda cixdigi yazilir Qezetin fealiyyetinin dayandirilmasi sebebi Baki qubernatoruna gonderilen mektubda belli olur Mektubda qeyd olunur ki qezetin capi redaktor nasirin maddi vesaitinin olmamasi sebebinden dayandirilir Seid Unsizadenin ozu de maddi veziyyetinin agirligindan done done Ziyayi Qafqaziyye de behs etmisdi Qezetin baglanmasindan bir nece il kecdikden sonra Seid Unsizade Ziyayi Qafqaziyye ni berpa etmeye calismis 1900 cu ilde bu istekle Baki qubernatoruna erize vermisdi Lakin Baki qubernatoru Seid efendinin xahisini resmi cavabla redd edib Dini dunyagorusune malik olan ve qezetin ideya istiqametinde islamciligi baslica qaye kimi goturen Haci Seid efendi dovrunun ziyalilari taninmis xadimleri terefinden birmenali sekilde musbet menada qebul olunmurdu Azerbaycan edebiyyati tarixinin ilk tedqiqatcilarindan olan maarifperver ziyali publisist Firudin bey Kocerli 1906 ci ilde qeleme aldigi meqalelerin birinde Ziya qezetinin mueyyen bir istiqamete malik olmadigini yaradiciliq yukunun daha cox dini motivin materiallar teskil etdiyini yazirdi Firudin bey Kocerlinin tehliline gore qezetde murtece mahiyyet dasiyan materiallar mutereqqi mahiyyet 31 dasiyan meqalelerden cox idi Zaqafqaziya qezeti 1 yanvar 1906 ci il Seid Efendi Unsizadenin sexsiyyeti dunyagorusu haqqinda oz xatirelerinde maraqli fikirler ireli suren milli publisistikamizin gozel numunelerini ortaya qoyan istiqlalci yazar Omer Faiq Nemanzade ise ferqli yanasma ortaya qoyur Omer Faiq Seid efendinin ruhani olmasina baxmayaraq liberal dunyagorusune sahib oldugunu yazir Ziya ve Ziyayi Qafqaziyye qezetlerinde Ismi Sedreddinbeyov Mohsun Qubben Qumri Derbendi Mesedi Mehemmed Sirvani kimi dini motivli yazilar yazan muellifler ile yanasi dovrun aciqfikirli ziyalilarinin da meqalelerinin cap olunmasi Omer Faiqin fikirlerine haqq qazandirir Bele ki qezetin esas emekdaslari sirasinda Hesen bey Zerdabi Seyid Ezim Sirvani Necef bey Vezirov Celal Unsizade S Velibeyov Adolf Berje A O Cernyayevski ve M Saxtaxtlinin adlari var Dovrun mutereqqi ziyalilari olan bu sexslerin Ziya Ziyayi Qafqaziyye nin sehifelerinde elmi publisistik meqaleleri cap olunur onlarin dusunceleri oxuculara catdirilirdi Professor Fuad Qasimzade de Seid Unsizade kohne ruhani tehsilli ziyali kimi esas yazici quvvesinin de ruhanilerden teskil olundugu fikrini qebul etmir Ziya Ziyayi Qafqaziyye qezetinin nesri ictimaiyyetin diqqetini daim ozune celb etmis derc olunan materiallar muzakire ve mubahiselere sebeb olmusdu Qezet yeni ereb elifbasinin islahati meselesinde Mirze Feteli Axundovun fikirlerini tenqid edirdi Qezetin 1883 cu ilde cixan saylarinin birinde derc olunan meqalede deyilirdi ki bizim meqsedimiz bezileri kimi elifbamizda deyisiklikler etmek deyildir Eksine biz hemin insanlara soylemek isteyirik ki oz fikirlerinden dasinsinlar Muzakirelere sebeb olan bu cur yazilar Tiflisde nesr olunan rusdilli metbuat orqanlarinin da diqqetini cekmis mubahise doguracaq meqamlarla bagli onlarin da reaksiyalari olmusdur Bele numuneler kimi Kavkaz qezetinin Ziyayi Qafqaziyye nin 1880 ci il 23 dekabr 1881 ci il 5 31 yanvar ve 1 fevral tarixli sayi esasinda hazirladigi XIX esr Samaxinin gorkemli adamlari meqalesini gostermek olar Ziya Ziyayi Qafqaziyye den onun nasiri Seid Efendiden ve hemcinin Samaxinin medeni edebi heyatindan behs olunan yazi boyuk mubahiseye sebeb oldu Bu meqalenin ardinca Kavkaz qezetinin 1881 ci il 50 ci sayinda ermeni muherriri ve edibi A Emirxanyansin ve Matvey Vasilyevic imzali bir neferin meqaleleri derc olundu M Vasilyevic Ziyayi Qafqaziyye nin bas meqalelerinin mezmunu olmadigini iddia edir coxsayli qusur ve noqsanlarini xatirladir problemin kokunde Seid Unsizadenin rus dilini habele oz ana dilini mukemmel bilmemesi gosterilirdi Elbet ki iradlar heqiqetden uzaq idi ve bu yalniz qisqancliqdan dogurdu Azerbaycanin sovetlesmesi doneminde metbuat ve edebiyyat tariximizin arasdiricilari ideoloji noqteyi nezerden yanasaraq Ziya Ziyayi Qafqaziyye qezetlerinin ideya siyasi istiqametlerini obyektiv sekilde tehlil etmeyerek bu 32 metbu orqani yalniz islam ideologiyasini ve xurafati teblig etdiyini iddia edirdiler Hetta qezetin ciddi senzuraya meruz qalmadigini qara xidmetle baglayirdilar Son arasdirmalar neticesinde elde olunan faktlar bu deyilenlerin tam eksini ortaya qoyur Ziya Ziyayi Qafqaziyye qezetinin cox agir seraitde ciddi senzor basqilari ile nesr olundugu faktlarla aydinlasir Qafqaz Senzura Komitesinin Serq ve yerli diller uzre bas senzoru V Bezabrazov Ziya nin yaradiciliq muhitine ciddi menfi tesir gostermis Azerbaycan dilinde metbuatin ve nesriyyat isinin dovru catmadigini iddia etmis Seid Unsizade kimi ziyalilarin emeyini izafi is adlandirmisdi Ziya nin resmi senzoru Melik Meqrabov idi ve qezeti capa o imzalayirdi Lakin qezet Qafqaz Senzura Komitesinin basqa senzorlari V Bezabrazov hemcinin Kavkaz qezetinin resmi emekdaslarinin da nezareti altinda cetinlikle isiq uzu gorurdu Senzorlar qezet materiallarini nesredek baxisdan kecirerek ziyanli yazilari basqa meqalelerle evez etmeyi teleb etdikleri halda yaranan bu boslugu Kavkaz in emekdaslari oz hazir mehsullari ile doldururdular Bele bir veziyyyetde Ziya Ziyayi Qafqaziyye cetinlikle nesr olunurdu Haci Seid Efendinin isi tekce senzorlarla deyil ozunun de mensub oldugu ruhani zumresinin tehdid ve tezyiqlerini def etmek idi 1879 cu ilin zilhicce ayinin 10 da Tiflisde Qurban bayrami munasibetile kecirilen merasim barede Qurban bayrami basliqli meqale derc eden Ziya nin ruhanilerle uzun bir cekismesi baslayir Merasimde xutbe oxuyan Ehmed Efendi baresinde meqalede eksini tapmis pis xosagelmez sese malik olub ozunu xos avaz sayan ifadesi keskin etiraz dogurur En boyuk tesvise dusen meqale baresinde etiraz eden ise subhesiz ki Ehmed efendi ve onun bas uzvu oldugu mufti idaresi idi Ozunu tehqir olunmus hesab eden Ehmed efendi mufti Huseyn Efendi Qayibova sikayet etmekle kifayetlenmemis Qafqaz canisinliyinin ruhani idareleri uzre nezaretcisi knyaz Cordcadzeye de erize verib tedbir gorulmesini xahis etmisdi Ehmed efendi Qurban bayrami meqalesini rus diline cevirib sikayet erizesine elave etmisdir Tehqir olundugunu iddia eden Ehmed efendi ozunun sonraki danoslarinda qeyd etdiyi kimi ruhani idareleri uzre nezaretci onun sikayetine laqeyd yanasmis Seid Unsizade cezasiz buraxilmisdi Seid Efendi Unsizadenin car rejimi terefinden tehdid olunmasi baresinde turk dunyasinin boyuk sexsiyyeti Ataturkun yaxin silahdasi olan Yusif Akcura Turkculuyun tarixi eserinde melumatlar verib Yusif Akcura turkculuk herekatinin muxtelif merheleleri ile bagli arasdirmasina Unsizadeler metbuati basligi adi altinda melumatlar daxil edib Bu yazidan belli olur ki Y Akcura Seid ve Celal efendi Unsizadeleri yaxindan taniyib onlarin dusuncelerine beled olmusdur Ziyayi Qafqaziyye nin iki nusxesi kitabxanada var deyerek Unsizadelerin yaratdiqlari metbu orqanlarinin ideya istiqametlerini mueyyen 33 etmeye calisan Y Akcura yazir Elimdeki Ziya nusxelerinden bu qezetin Qafqazda yasayan turkleri dunyada bas veren hadiselerden xeberdar etmek isteyir muselman ve Osmanli memleketlerine aid xeberleri oncelik vererek yazdigi anlasilir feqet dil edebiyyat tarix ve qayesinde turk milletciliyi ile ilgilendiyine dair bu nusxelerde bir isare yoxdur Y Akcuranin dusuncesine gore Ziya Ziyayi Qafqaziyye qezeti turkculuk ideyasinin deyil o dovr ucun aktual olan islam birliyinin dasiyicisi olmusdur Mence Unsizadelerin fealiyyetinin turk milletciliyi ile elaqesi Qasprali Ismayilin eserlerinin capi ile baglidir Bu fikirlerden gorunur ki Ismayil bey Qasprali oz eserlerinin capi ucun Seid efendi Unsizadeye uz tutmus onun metbu imkanlarindan yararlanmisdir Seid Unsizadenin Tiflisden sonra Samaxiya donduyu belli olsa da onun sonraki taleyi fealiyyeti ile bagli helelik durust melumatlar yoxdur Bezi muellifler Ziyayi Qafqaziyye qezetinin baslanmasina Seid Unsizadenin 1884 cu ilin sonlarinda vefati ile elaqelendirirler ki bu da yanlis melumatdir Yusif Akcuranin Turkculuyun tarixi eserinde Seid ve Celal Unsizadelerin Ziyayi Qafqaziyye qezeti ve Keskul dergisi baslandiqdan sonra Qafqazdan Osmanli dovletine muhaciret etdikleri eksini tapir Y Akcura yazir Alimlerden Haci Seid efendi Meclisi Kebiri Maarif ve Meclisi tedqiqata uzv teyin olunmusdur 1912 ci ilde oldu Seid Unsizadenin 1900 1901 ci ilde pasportsuz yeni qacaq sureti ile Istanbula getmeye mecbur olmasi barede Omer Faiq Nemanzade de oz xatirelerinde melumat verir MenbeAkif Asirli Azerbaycan metbuati tarixi 1875 1920 Baki Elm ve Tehsil 2009 296 seh Istinadlar