Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Şamaxı qəzası (rus. Шемахинский уезд) — Rusiya imperiyası (Kaspi vilayəti, Şamaxı və Bakı quberniyaları tərkibində), Azərbaycan Demokratik Respublikası və Zaqafqaziya Sosialist Federativ Sovet Respublikası (Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası tərkibində) tərkibində mövcud olmuş inzibati–ərazi vahidi. İnzibati mərkəzi Şamaxı şəhəri idi.
| Şamaxı qəzası | |||
|---|---|---|---|
| |||
| Ölkə |  Rusiya İmperiyası | ||
| Quberniya | Bakı quberniyası | ||
| Mərkəzi | Şamaxı | ||
| Yaradılıb | 1840 | ||
| Ləğv edilib | 1929 | ||
| Sahəsi |
| ||
| Əhalisi |
| ||
| Xəritə | |||
Tarixi
"Zaqafqaziya diyarının idarəsi üçün təsisatlar" adlı qanuna (1840, 10 aprel) uyğun olaraq, Şirvan əyaləti və Salyan torpaqları əsasında yaradılmışdı. Mərkəzi Şamaxı şəhəri idi. 1841-1846 illərdə Kaspi vilayətinin tərkibinə daxil idi.1846-cı il 14 dekabr tarixli əsasnaməyə görə həmçinin, Azərbaycan ərazisində olan bəzi qəzaların adları da dəyişdirildi. Belə ki, Şirvan qəzasının adı dəyişdirilərək Şamaxı qəzası, Şəki qəzası Nuxa qəzası, Qarabağ qəzası Şuşa qəzası, Talış qəzası Lənkəran qəzası adlandırıldı. 1846-cı ildə Şamaxı quberniyası yaradıldıqda, eyni adla onun tərkibinə qatılmışdı. 1859-cu il Şamaxı zəlzələsindən sonra quberniya mərkəzi Bakıya köçürüldüyündən, Bakı quberniyasının tərkibində idi. Şamaxı qəzasında Qəza idarə sistemi fəaliyyət göstərirdi. Qafqaz təqviminin (1917) məlumatma görə, qəzanın sahəsi 6625,99 verst (7553,64 kv.km) idi. Burada 133.800 nəfər əhali yaşayırdı. Onlarm 132.362 nəfəri yerli sakinlər, 1.438 nəfəri isə müvəqqəti yaşayanlar, 71.848 nəfəri kişi, 61.952 nəfəri qadın idi. Əhalinin 97 min nəfərini azərbaycanlılar təşkil edirdi. Çarizmin köçürmə siyasəti nəticəsində qəzada ruslar da məskunlaşdırılmışdı. 17.656 nəfər rusun, 1.511 —i pravoslav, 16.145-i sektaçı (sektant) idi. Köçürülmə erməni-qriqorianların sayı 17.542 nəfər idi. Şamaxı şəhərində 27.752 nəfər yaşayırdı. Qəzanın iqtisadi həyatında kənd təsərrüfatı, əkinçilik, bağçılıq, ipəkçilik, maldarlıq sahələri üstünlük təşkil edirdi. Sənətkarlıq, xüsusilə toxuculuq inkişaf etmişdi. Fevral inqilabından (1917) sonra Şamaxıda fəhlə və əsgər deputatları soveti yaradılmışdı. Şamaxı qəzasında Müvəqqəti hökumətin də orqanlan yaradılırdı. Bakı Soveti öz hakimiyyətinin qəzalara yayılmasında, Bakıda olduğu kimi, azərbaycanlıların soyqırımıdan bir vasitə kimi istifadə edirdi. İsmayıl xan Ziyadxanovun Şamaxını müdafiə etməsinə imkan verməmək üçün ora Bakıdan 2 min nəfərlik dəstə göndərilmişdi. Şamaxı qəzasında azərbaycanlılara qarşı soyqırımına Stepan Şaumyanın yaxın silahdaşlarından olan daşnak cəlladı Lalayan (Lalayev) başçılıq etmişdi. Ermənilər tərəfindən öldürülənlər içərisində Şamaxıda tanınmış adamlar və ictimai xadimlər də olmuşdu. Məsələn, şəhər başçısı Teymur Xudaverdov, birinci Dövlət Dumasının keçmiş üzvü Məmməd Tağı Əliyev və bir çox başqalarını o cümlədən, Hacıbaba Abbasov, Əşrəf Hacıyev, Hacı Əbdül Xəlil Əhmədov, Hacı Əbdül Hüseyn Zeynalov üç qardaşı ilə, Hacı İsrafil Məmmədov, Mir İbrahim Seyidov, Hacı İbrahim Salamov, Ağa Əhmədov Əhmədov, Hacı Əbdül-Qasım Qasımov, Əyyübağa Veysov, Zeynəb xanım Veysova, Əliabbas bəy İbrahimbəyov, Ələkbər Qədirbəyov, Əbdürəhim ağa Ağalarov, Məhiyyəddin Əfəndizadə, Zəkəriyyə Əfəndi Mehdi Xəlil oğlu, Ziyəddin Abdullayev, Hacı Molla Həsən Zeynalov və onun arvadı, Mahmud Hacıağa oğlu, onun arvadı və oğlu və bir çox başqaları qeyd etmək olar. Ermənilər təkcə qətlə yetirməklə kifayətlənməmiş, eyni zamanda şəhərin ən abad, varlı və tanınmış müsəlmanlarına məxsus evlərə od vurub yandırmışdılar. Ermənilərin qarət edib yandırdıqları evlər arasında Həsənovların, Babayevlərin, Məhərrəmovların, Veysovların, Böyük bəy Hüseynovun, Hacı Vahab Ələkbərovun və başqalarının mülkləri də var idi. Ermənilər və molokanlar yandırılmış evlərdən çıxıb qaçan kişi, qadın və uşaqları güllələmişdilər. Abbas Səhhətin, M.Ə.Sabirin, S.M.Qənizadənin, C.Cəbrayılbəylinin, Müslüm bəyin, Hacı Qulamın, Məmmədtağı Əlizadənin, tacir Nurunun, Vahab bəyin, Murad Əfəndinin,Məşədi Əsədin (şair, müəllim Gövhər xanımın atası), Həqqi Veyisovun, Həbib bəy Mahmudbəyovun, Hacı Məmmədov Əfəndinin, Nəcməddin Şirindilbəylinin və başqalarının evləri yandırılmış, dağıdılmışdı. Bu evləri, mülkləri yandırmaqla erməni daşnaqları Azərbaycan elminə, maarifinə, ədəbiyyatına, incəsənətinə, tarixinə ağır zərbə vurmuşdu. Hesablamalara görə, ermənilər Şamaxı qəzasının 53 kəndində 8.027 nəfər azərbaycanlını qətlə yetirmişdilər; onlardan 4.190 nəfəri kişi, 2.560 nəfəri qadın, 1.277 nəfəri uşaq idi. Əhaliyə, ümumiyyətlə, 339,5 milyon manat məbləğində maddi zərər vurulmuşdu. Qəzada sovet hakimiyyətini yalnız bu qətl və qarətlər hesabına qurmaq mümkün olmuşdu. Şəhər dağıdılmış, qəza mərkəzi Çuxuryurd kəndinə köçürülmüşdü (bax, həmçinin Şamaxı qırğını). 1918 il mayın 16-da Bakı Xalq Komissarları Sovetinin quberniya komissarı Məşədi Əzizbəyovun rəhbərliyi ilə Şamaxı qəzasında kəndli deputatları sovetlərinin qurultayı keçirilmişdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qurulduqdan sonra ölkədə hakimiyyətinin tam bərqərar edilməsi uğrunda mübarizəyə başladı. boyunca döyüşlərdə qalib gələn Azərbaycan-türk hərbi hissələrindən ibarət Qafqaz İslam Ordusu 1918-ci ilin iyulunda Şamaxıya daxil oldu. Şamaxı qəzasında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin hakimiyyəti bərqərar edildi. Şamaxı qəzası Cümhuriyyətin sosial-iqtisadi və siyasi həyatmda mühüm yer tuturdu. Lakin Aprel işğalı (1920) nəticəsində 1920 il aprelin 29-da Şamaxı qəzasında sovet hakimiyyəti quruldu.
Əhali
1851–ci ildə Rusiyada əhali sayının araşdırılması üçün həyata keçirilmiş IX təftişə əsasən, inzibati cəhətdən Bakı, Şamaxı, Lənkəran, Nuxa və Şuşa qəzalarını əhatə edən Şamaxı quberniyasının əhalisi 319.923 nəfəri kişilər, 283.083 nəfəri qadınlar olmaqla 603.006 nəfər idi. Əhalinin ümumi sayı haqqında məlumatlar imperiyanın Maliyyə Nazirliyinin Zaqafqaziya idarəsi tərəfindən təqdim olunmuşdu. Qəzalar üzrə qadınların ayrıca sayını müəyyən etmək münkün olmamışdır. Kişilərin qəzalar üzrə sayı haqqında məlumatlar isə Tiflisdən həqiqi dövlət məsləhətçisi Aleksey Fyodoroviç Kruzenştern tərəfindən təqdim olunmuşdu. Beləliklə, həmin məlumatlara əsasən Şamaxı qəzasının bütün yaşayış yerlərində kişi cinsindən toplam 82.989 nəfər əhali yaşayırdı.
Mənbə
- О народонаселенiи Россiи по губернiямъ и уѣздамъ: LXII. Шемахинская губернiя, стр. 154. // Девятая ревизiя. Изслѣдованiе о числѣ жителей въ Россiи въ 1851 году Петра Кеппена. Санктпетербургь: Вь Типографiи Императорской Академiи наукь, 1857, 297 стр.
- Süleymanov M., Azərbaycan ordusu (1918-1920), B., 1998.
- Paşayev A., AçılmamıĢ səhifələrin izi ilə, B., 2001.
- Azerbaycan belgelerinde ermeni sorunu (1918-1920), Ankara, 2001.
Qeydlər
İstinadlar
- http://demoscope.ru/weekly/ssp/ussr_26_b.php?reg=75.
- [1][ölü keçid]
- Vaqif Abışov. Şamaxı Qəzasında Azərbaycan xalqına qarşı soyqırımı (1918-1920). Bakı: Elm. 2017. səh. 22-23. ISBN .
- О народонаселенiи Россiи по губернiямъ и уѣздамъ: LXII. Шемахинская губернiя, стр. 154. // Девятая ревизiя. Изслѣдованiе о числѣ жителей въ Россiи въ 1851 году Петра Кеппена. Санктпетербургь: Вь Типографiи Императорской Академiи наукь, 1857, 297 стр.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Samaxi qezasi rus Shemahinskij uezd Rusiya imperiyasi Kaspi vilayeti Samaxi ve Baki quberniyalari terkibinde Azerbaycan Demokratik Respublikasi ve Zaqafqaziya Sosialist Federativ Sovet Respublikasi Azerbaycan Sovet Sosialist Respublikasi terkibinde terkibinde movcud olmus inzibati erazi vahidi Inzibati merkezi Samaxi seheri idi Samaxi qezasiQuberniyanin gerbiOlke Rusiya ImperiyasiQuberniya Baki quberniyasiMerkezi SamaxiYaradilib 1840Legv edilib 1929Sahesi 5 846 kvadrat verstEhalisi 91 185 nef 1926 XeriteBaki qezasi Quba qezasi Samaxi qezasi Goycay qezasi Cavad qezasi Lenkeran qezasiTarixi Zaqafqaziya diyarinin idaresi ucun tesisatlar adli qanuna 1840 10 aprel uygun olaraq Sirvan eyaleti ve Salyan torpaqlari esasinda yaradilmisdi Merkezi Samaxi seheri idi 1841 1846 illerde Kaspi vilayetinin terkibine daxil idi 1846 ci il 14 dekabr tarixli esasnameye gore hemcinin Azerbaycan erazisinde olan bezi qezalarin adlari da deyisdirildi Bele ki Sirvan qezasinin adi deyisdirilerek Samaxi qezasi Seki qezasi Nuxa qezasi Qarabag qezasi Susa qezasi Talis qezasi Lenkeran qezasi adlandirildi 1846 ci ilde Samaxi quberniyasi yaradildiqda eyni adla onun terkibine qatilmisdi 1859 cu il Samaxi zelzelesinden sonra quberniya merkezi Bakiya kocurulduyunden Baki quberniyasinin terkibinde idi Samaxi qezasinda Qeza idare sistemi fealiyyet gosterirdi Qafqaz teqviminin 1917 melumatma gore qezanin sahesi 6625 99 verst 7553 64 kv km idi Burada 133 800 nefer ehali yasayirdi Onlarm 132 362 neferi yerli sakinler 1 438 neferi ise muveqqeti yasayanlar 71 848 neferi kisi 61 952 neferi qadin idi Ehalinin 97 min neferini azerbaycanlilar teskil edirdi Carizmin kocurme siyaseti neticesinde qezada ruslar da meskunlasdirilmisdi 17 656 nefer rusun 1 511 i pravoslav 16 145 i sektaci sektant idi Kocurulme ermeni qriqorianlarin sayi 17 542 nefer idi Samaxi seherinde 27 752 nefer yasayirdi Qezanin iqtisadi heyatinda kend teserrufati ekincilik bagciliq ipekcilik maldarliq saheleri ustunluk teskil edirdi Senetkarliq xususile toxuculuq inkisaf etmisdi Fevral inqilabindan 1917 sonra Samaxida fehle ve esger deputatlari soveti yaradilmisdi Samaxi qezasinda Muveqqeti hokumetin de orqanlan yaradilirdi Baki Soveti oz hakimiyyetinin qezalara yayilmasinda Bakida oldugu kimi azerbaycanlilarin soyqirimidan bir vasite kimi istifade edirdi Ismayil xan Ziyadxanovun Samaxini mudafie etmesine imkan vermemek ucun ora Bakidan 2 min neferlik deste gonderilmisdi Samaxi qezasinda azerbaycanlilara qarsi soyqirimina Stepan Saumyanin yaxin silahdaslarindan olan dasnak celladi Lalayan Lalayev basciliq etmisdi Ermeniler terefinden oldurulenler icerisinde Samaxida taninmis adamlar ve ictimai xadimler de olmusdu Meselen seher bascisi Teymur Xudaverdov birinci Dovlet Dumasinin kecmis uzvu Memmed Tagi Eliyev ve bir cox basqalarini o cumleden Hacibaba Abbasov Esref Haciyev Haci Ebdul Xelil Ehmedov Haci Ebdul Huseyn Zeynalov uc qardasi ile Haci Israfil Memmedov Mir Ibrahim Seyidov Haci Ibrahim Salamov Aga Ehmedov Ehmedov Haci Ebdul Qasim Qasimov Eyyubaga Veysov Zeyneb xanim Veysova Eliabbas bey Ibrahimbeyov Elekber Qedirbeyov Ebdurehim aga Agalarov Mehiyyeddin Efendizade Zekeriyye Efendi Mehdi Xelil oglu Ziyeddin Abdullayev Haci Molla Hesen Zeynalov ve onun arvadi Mahmud Haciaga oglu onun arvadi ve oglu ve bir cox basqalari qeyd etmek olar Ermeniler tekce qetle yetirmekle kifayetlenmemis eyni zamanda seherin en abad varli ve taninmis muselmanlarina mexsus evlere od vurub yandirmisdilar Ermenilerin qaret edib yandirdiqlari evler arasinda Hesenovlarin Babayevlerin Meherremovlarin Veysovlarin Boyuk bey Huseynovun Haci Vahab Elekberovun ve basqalarinin mulkleri de var idi Ermeniler ve molokanlar yandirilmis evlerden cixib qacan kisi qadin ve usaqlari gullelemisdiler Abbas Sehhetin M E Sabirin S M Qenizadenin C Cebrayilbeylinin Muslum beyin Haci Qulamin Memmedtagi Elizadenin tacir Nurunun Vahab beyin Murad Efendinin Mesedi Esedin sair muellim Govher xanimin atasi Heqqi Veyisovun Hebib bey Mahmudbeyovun Haci Memmedov Efendinin Necmeddin Sirindilbeylinin ve basqalarinin evleri yandirilmis dagidilmisdi Bu evleri mulkleri yandirmaqla ermeni dasnaqlari Azerbaycan elmine maarifine edebiyyatina incesenetine tarixine agir zerbe vurmusdu Hesablamalara gore ermeniler Samaxi qezasinin 53 kendinde 8 027 nefer azerbaycanlini qetle yetirmisdiler onlardan 4 190 neferi kisi 2 560 neferi qadin 1 277 neferi usaq idi Ehaliye umumiyyetle 339 5 milyon manat mebleginde maddi zerer vurulmusdu Qezada sovet hakimiyyetini yalniz bu qetl ve qaretler hesabina qurmaq mumkun olmusdu Seher dagidilmis qeza merkezi Cuxuryurd kendine kocurulmusdu bax hemcinin Samaxi qirgini 1918 il mayin 16 da Baki Xalq Komissarlari Sovetinin quberniya komissari Mesedi Ezizbeyovun rehberliyi ile Samaxi qezasinda kendli deputatlari sovetlerinin qurultayi kecirilmisdi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti qurulduqdan sonra olkede hakimiyyetinin tam berqerar edilmesi ugrunda mubarizeye basladi boyunca doyuslerde qalib gelen Azerbaycan turk herbi hisselerinden ibaret Qafqaz Islam Ordusu 1918 ci ilin iyulunda Samaxiya daxil oldu Samaxi qezasinda Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin hakimiyyeti berqerar edildi Samaxi qezasi Cumhuriyyetin sosial iqtisadi ve siyasi heyatmda muhum yer tuturdu Lakin Aprel isgali 1920 neticesinde 1920 il aprelin 29 da Samaxi qezasinda sovet hakimiyyeti quruldu Ehali1851 ci ilde Rusiyada ehali sayinin arasdirilmasi ucun heyata kecirilmis IX teftise esasen inzibati cehetden Baki Samaxi Lenkeran Nuxa ve Susa qezalarini ehate eden Samaxi quberniyasinin ehalisi 319 923 neferi kisiler 283 083 neferi qadinlar olmaqla 603 006 nefer idi Ehalinin umumi sayi haqqinda melumatlar imperiyanin Maliyye Nazirliyinin Zaqafqaziya idaresi terefinden teqdim olunmusdu Qezalar uzre qadinlarin ayrica sayini mueyyen etmek munkun olmamisdir Kisilerin qezalar uzre sayi haqqinda melumatlar ise Tiflisden heqiqi dovlet meslehetcisi Aleksey Fyodorovic Kruzenstern terefinden teqdim olunmusdu Belelikle hemin melumatlara esasen Samaxi qezasinin butun yasayis yerlerinde kisi cinsinden toplam 82 989 nefer ehali yasayirdi MenbeO narodonaselenii Rossii po guberniyam i uѣzdam LXII Shemahinskaya guberniya str 154 Devyataya reviziya Izslѣdovanie o chislѣ zhitelej v Rossii v 1851 godu Petra Keppena Sanktpeterburg V Tipografii Imperatorskoj Akademii nauk 1857 297 str Suleymanov M Azerbaycan ordusu 1918 1920 B 1998 Pasayev A AcilmamiG sehifelerin izi ile B 2001 Azerbaycan belgelerinde ermeni sorunu 1918 1920 Ankara 2001 QeydlerIstinadlarhttp demoscope ru weekly ssp ussr 26 b php reg 75 1 olu kecid Vaqif Abisov Samaxi Qezasinda Azerbaycan xalqina qarsi soyqirimi 1918 1920 Baki Elm 2017 seh 22 23 ISBN 978 9952 514 17 9 O narodonaselenii Rossii po guberniyam i uѣzdam LXII Shemahinskaya guberniya str 154 Devyataya reviziya Izslѣdovanie o chislѣ zhitelej v Rossii v 1851 godu Petra Keppena Sanktpeterburg V Tipografii Imperatorskoj Akademii nauk 1857 297 str