Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Bu məqaləni lazımdır. |
Şərqi Roma imperiyası (Yunanca: Βασιλεία τῶν Ῥωμαίων, Basileía tôn Rhōmaíōn "Roma İmperatorluğu"; Latinca: Imperium Romanum). Bizans imperiyası və ya Yunan imperiyası, Roma imperiyasının 395-ci ildə Şərq və Qərb hissələrinə parçalanması ilə quruldu. Paytaxtı Roma olan Qərbi Roma imperiyası V əsrdə Qot qəbilələrinin İtalyanı istila etməsi ilə süquta uğradı. Mərkəzi Konstantinopol (bugünkü İstanbul) olan və Bizans imperiyası da deyilən isə min ildən artıq varlığını qoruya bildi.
| İmperiya | |||||
| Bizans imperiyası | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| lat. Imperium Romanum yun. Βασιλεία τῶν Ῥωμαίων | |||||
| |||||
 İllərə uyğun Bizans imperiyasının ərazi dəyişiklikləri | |||||
| | |||||
| Paytaxt | Konstantinopol | ||||
| Dilləri | latın dili, Orta yunan dili | ||||
| Rəsmi dilləri | Latın dili (VII əsrə qədər), yunan dili | ||||
| Dövlət dini | Politeizm (380-ci ilədək) Xristianlıq (Ortodoks) (380-ci ildən sonra) | ||||
| Valyuta | İperpiron[d] | ||||
| Ərazisi | 5 000 000 km² (VI əsr) | ||||
| Əhalisi | 34 000 000 (IV əsr) 5 000 000 1281 | ||||
| İdarəetmə forması | Monarxiya | ||||
| İmperator | |||||
| • 306–337 | Böyük Konstantin | ||||
| • 1449-1453 | XI Konstantin | ||||
| Davamiyyət | |||||
 Albaniya
 Yunanıstan | |||||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||||
| |
 Senat və Roma xalqı |
| Dövrlər |
| Roma çarlığı |
| Roma Respublikası |
| Roma İmperiyası ( e. ə. 27 — 1453-cü illər) |
| Respublika konstitusiyası |
| Magistratlar |
| Fövqəladə magistratlar |
| Titullar |
| Sülalələr |
| Əhali, inzibati və sosial tərkib |
| Qədim Romada hüquq |
Avropa, eləcə də bütün dünya mədəniyyətinin tarixində Bizans sivilizasiyası xüsusi yer tutur. Bizans imperiyası mövcud olduğu bütün minillik ərzində yunan-roma dünyasının və ellinist Şərqin ənənələrini davam etdirərək parlaq mədəniyyət mərkəzinə çevrildi. Bizansın meydana gəlməsi, Roma İmperatoru I Konstantinin paytaxtı Romadan bugünkü İstanbula köçürməsi ilə də bağlıdır.
Roma İmperatoru I Konstantin (Büyük Konstantin), 330-cu ildə imperatorluğun paytaxtını qədim yunan şəhəri Bizantiona (Bizans) dəyişdi və yeni paytaxta "Nova Roma" (Yeni Roma) adını versə də imperatorun ölümündən sonra "Konstantinin şəhəri" anlamına gələn "Konstantinopol" adı istifadə olunmuşdur. Büyük Konstantin, Romadan senatorlar və yüksək məmurlar gətirərək Konstantinopolda yeni idarə meydana gətirdi və şəhəri yenidən abadlaşdırdı. Roma çox tanrılı olmasına baxmayaraq, Konstatinopolu xristian şəhəri etdi və özü də bu dini qəbul etdi.
Bizansın idarəçiləri özlərini Roma İmperatorluğunun gerçək mirasçıları olaraq qəbul edirdilər, lakin başqa tərəfdən də Roma ilə əlaqələrini də davam etdirdilər. Qərbi Roma İmperatorluğu kiçik dövlətlərə ayrılıb parçalanarkən, Bizans İmperatorluğu bütünlüyünü qorumağı bacardı. Beləliklə Bizans İmperatorluğu, klassik yunan və roma sivilizasiyalarının son mərkəzi oldu.
Osmanlı İmperiyasının ərazilərinin genişlənməsindən sonra Bizans imperiyasının əlində demək olar ki, təkcə İstanbul qalmışdı. 1453-cü ildə II Mehmedin Konstantinopolu tutmasından sonra Bizans imperiyası süqut etdi. Bizans imperiyasının sahəsində ilk xaç yürüşü olmuşdur.
Etimologiyası
Sözün mənşəyi
"Bizans imperiyası" adı tarixçilərin Şərqi Roma imperiyasına verdiyi addır və imperiyanın mövcud olduğu dövrdə heç bir mənbədə adı belə keçməmişdir. İmperiyanın yunanca adı "Basileia tön Romania" (Roma imperiyası) və ya sadəcə olaraq "Romania" idi. Şərqi Roma xalqı da özlərini romalı olaraq adlandırırdı. Türklər və ərəblər isə Rum sözünü istifadə edirdi. Qərbi Avropada imperiyanın adının ilk dəfə "Bizans" olaraq keçməyə başlanması alman tarixçi Hayronimus Volfun 1557-ci ildə "Corpus Historiae Byzantinæ" adlı əsəri ilə başlanmışdır. 1648-ci ildə "Byzantine du Louvre" ("Corpus Scriptorum Historiæ Byzantinæ") və 1680-ci ildə də Du Şarlın "Historia Byzantina" adlı əsərlərin yayımlanmasından sonra Şarl Lui Monteskyö kimi fransız maarifçilər arasında "Bizans" adı məşhurlaşmağa başladı.
Daha əvvəllər Qərbi Avropada imperiya "Imperium Graecorum" (Yunanların İmperiyası) olaraq adlandırılırdı. Xüsusilə də 800-cü ildə Şarlmanın Papa III. Leo tərəfindən Müqəddəs Roma İmperatoru (Imperator Augustus) olaraq taclandırılmasından sonra Roma mirası mövzusunda rəqabət başlamışdı. Papalar ya da Qərbdəki idarəçilər Şərqi Roma imperatorlarından bəhs edən zaman "Imperator Romæorum" deyirdilər, çünki "Imperator Romanorum" adı Şarlman və onun xələflərinə aiddir. Bu səbəblərdən tarixçilər belə qənaətə gəlir ki, "Bizans" termininin istifadə olunmasında məqsəd, Müqəddəs Roma imperiyasının rəqibi Şərqi Roma imperiyasını tarix səhnəsindən silmək kimi düşünülür.
Tarixi
Quruluşu
Roma İmperatoru Mürtəd Yulianın dövründə (362–363) köhnə inancları geri qaytarmaq istənildi və xristianların fəaliyyətləri qadağan edildi. Yulianın ölümündən sonra xristianlıq yenidən güc qazandı. IV əsrdən başlayaraq Roma torpaqları barbar axınlarına məruz qaldı. I Feodosi (379–395) Romanı ələ keçirmək istəyən vestqotları Balkanlarda və Dunay çayının cənubuna doğru irəliləmələrinə mane oldu. Xristianlığı mənimsəyən I Feodosi Böyük Roma İmperatorluğunun Şərq və Qərb seqmentlərini idarə edən son imperator oldu. 395-ci ildə I Feodosi öldü və Roma İmperatorluğu iki hissəyə bölündü.
Qərbi Roma İmperatorluğu torpaqlarına hücum edən vestqotlar 410-cu ildə Romanı ələ keçirdilər. Digər barbar qövmlərdən vandallar Şimal Afrikanı, İspaniyanı və İtaliyanı yağmaladılar. Barbar axınlarının ardı-arası kəsilmədi və V əsrin sonlarında germanlar Qərbi Roma İmperatorluğunu süquta uğratdılar. Bizans İmperatorluğu isə bu hücumlara müqavimət göstərə bildi. Balkanlarda slavyanları, şərqdə də sasaniləri məğlubiyyətə uğratdı.
Bizans İmperatoru I Yustinian (527–565) uzun sürən iqtidarı dövründə Şimali Afrika, İtaliya və Şərqi İspaniyanı yenidən ələ keçirdi. Sasani şahıyla sülh bağlayaraq şərq sərhədlərini qorudu. Lakin ölkənin daxilindəki siyasi və dini münaqişələrin qarşısını ala bilmədi. Bu münaqişələr 532-ci ildə xalq üsyanına çevrildi. Tarixdə "Nika ayaqlanması" adıyla tanınan bu qiyam, komandir Velisariy tərəfindən paytaxtdakı Hippodromda (bugünkü Sultanahmet meydanı) yatırıldı və 30 min adam öldürüldü.
Beləcə ölkə daxilində sabitliyi təmin edən I Yustinian müxtəlif sahələrdə islahatlara başladı. Onun ən uğurlu islahatlarından biri Roma hüququ mövzusunda komissiya yaratması oldu. Bu komissiyanın uzun çalışmalarının sonunda meydana gətirdiyi "Corpus luris Civilis" ("Mədəni Hüquq Qanunları") bugünkü müasir Avropa hüququnun inkişafında da əsas təşkil etmişdir.
Bizans ərazisinə müsəlman axınları (610–867)
Bizans imperiyası VII və VIII əsrlərdə şərqdə müsəlman və fars ordularının, qərbdə isə slavyanların hücumlarına məruz qaldı. 610-cu ildə Bizans taxtını ələ keçərən I İrakli farsların hücumlarını dayandırdı və paytaxtın müdafiəsini gücləndirdi. Dunay çayını keçərək Bizans torpaqlarına hücuma keçən avarları da məğlub etdi. Bu dövrdə ərəblər İslam dinini yaymaq üçün hücumlara başlamışdılar. Ərəb orduları 632-ci ildə Suriya və Fələstini ələ keçirdi. Aleksandriyanın təslim olmasından sonra ərəblər 642-ci ildə Misirin bütün ərazisini öz nəzarətləri altına aldılar. 674–678-ci illər arasında ərəblər bir neçə dəfə Konstantinopolu mühasirəyə alsalar da, ələ keçirə bilmədilər.
Bu müharibə illərində Bizansda Roma mədəniyyətinin və latıncanın yerini yunan dili və mədəniyyəti əvəzlədi. Buna dini fərqlər də əlavə olunduqdan sonra isə imperatorluğun qərbi ilə şərqi arasında qəti fərqlər meydana gəldi.
Bizans imperiyasının qızıl dövrü (867–1081)
Bizans 867–1056 illər arasında imperatorluğu idarə edən Makedoniya xanədanı dövründə qızıl dövrünü yaşadı. Makedoniya xanədanının qurucusu I Vasili (867–886) daha əvvəl itirilmiş Anadoludakı torpaqları yenidən imperatorluğun sərhədlərinə qatdı. I Vasileos və ardıcılı VI Levin (886–912) hakimiyyətləri dövründə imperatorluğun hüquq sistemi yenidən təşkil edildi. II Nikifor Foka (963–969) Krit və Kipri yenidən imperatorluğa qatdı, Suriya və Balkanlarda yeni torpaqlar ələ keçirdi.
II Vasili (976–1025) 1001-ci ildə Şimal Suriyanı dövlətin tərkibinə qatdı. 1018-ci ildə bolqar torpaqlarını və Anadoludakı köhnə Bizans torpaqlarını imperatorluğa qatdı. II Vasilidən sonra İtaliyada və Balkanlarda qiyamlar meydana gəldi. Şərqdə Böyük Səlcuqlular Anadoluya axınlar etməyə başladı. İmperator Roman Diyogen 1071-ci ildə Malazgird döyüşündə Böyük Səlcuqlu Sultanı Alp Arslana məğlub olaraq əsir düşdü. Böyük Səlcuqlu komandirləri Anadolu içlərinə doğru irəlidədikcə 3 il (1074 ilində) ərzində paytaxt Konstantinopolun sərhədlərinə qədər gəlib çıxdılar. 1074-cü ildə paytaxtı İznik (Nikéa) olan Anadolu Səlcuqlu Dövləti quruldu.
Bu dövrdə Konstantinopolun güclü patrixi ilə papa arasındakı görüş ayrılıqları sərt mübahisələrə gətirib çıxardı və 1054-cü ildə Roma Katolik Kilsəsi ilə Şərq Ortodoks Kilsəsi müstəqil kilsələr halına gəldilər.
Xaç yürüşləri (1081–1204)
Latın İmperiyası (1204–1261)
Süqutu (1261–1453)
Mədəniyyəti
Orta əsrlərin əvvəlində Bizansda mədəniyyət Qərbi Avropadakı kimi süquta uğramadı. Bizans bir çox ölkələrlə ticarət edir, əlaqə saxlayırdı. Bizans şəhərləri yalnız sənət və ticarət mərkəzləri deyil, eyni zamanda mədəniyyət ocağı idilər. VII–VIII əsrlərdə Bizans ərazisi kiçilərək Balkan yarımadası və Kiçik Asiyadan ibarət olduqda, yunan dili imperiyanın dövlət dilinə çevrildi. Bizansda savadlı adamlar Qərbi Avropadakına nisbətən daha çox idi. Hətta kəndlilər və sənətkarlar içərisində də savadlı adamlar vardı. Kilsə məktəbləri ilə yanaşı dövlət məktəbləri və xüsusi məktəblər də açılırdı. Varlı valideynlərin uşaqları bu məktəblərdə yazmağı və hesablamağı öyrənirdilər. Məktəblərdə dini kitablardan başqa qədim dövrün alimlərinin əsərlərini, Homerin poemalarını, Esxilin və Sofoklun tragikomediyalarını öyrənirdilər. Avropada ilk ali məktəb Konstantinopolda açılmışdı. Burada ali tibb məktəbi də yaradılmışdı.
Bizansda riyaziyyat, xüsusilə həndəsə uğurla inkişaf edirdi. Hökmdar taxtı üçün avtomat qurğu düzəldilmişdi. Müxtəlif sənətlərin və təbabətin inkişafı kimyanın öyrənilməsinə kömək etdi. Şüşə və boya istehsalının qədim üsulları qalmaqda idi. adlanan yandırıcı maddə də Bizansda ixtira edildi. Neft və qatran qarışığından düzəldilən yunan odunu su ilə söndürmək olmurdu. Onu xüsusi olaraq düzəldilmiş borulardan düşmən gəmilərinə, qalalarına yönəldir və yandırırdılar. Bizanslılar yunan odunun köməyi ilə quruda və dənizdə bir çox qələbələr qazanmışdılar. Bizansda tarix və coğrafiya da çox inkişaf etmişdi. Coğrafiyaşünaslar xəritələr və şəhərlərin planlarını çəkə bilirdilər. Bu o zaman Qərbdə görünməmiş bir iş idi.
Orta əsrlərin başlanğıcında Bizans Avropanın ən mədəni ölkəsi idi. Başqa ölkələrin kralları, knyazları, yepiskopları öz saraylarına Bizansdan rəssamlar, memarlar və zərgərlər çağırırdılar. Elmə həvəs göstərən gənclər Konstantinopolda riyaziyyat, təbabət, Roma qanunlarını öyrənməyə gəlirdilər. Bizans mədəniyyəti Cənub və şərq slavyanlarının mədəniyyətinə xüsusilə böyük təsir göstərmişdir. Bolqarıstan, Serbiya və Kiyev Rus dövləti xristian dinini Bizansdan qəbul etmişdir. Yunan dilindən slavyan dillərinə çoxlu kitab tərcümə olunmuşdu. Kiyev Rus dövlətində ilk daş məbədləri Bizans memarları tikmişlər. Bizansda antik yazıçıların və alimlərin çoxlu əlyazıları qalmışdı. Bunun sayəsində həmin əsərlər dövrümüzədək gəlib çatmışdır.
Arxitektura
Bizansda antik incəsənətin bir çox abidələri qalmışdı. Onları ölkənin hər yerindən axtarıb paytaxtı bəzəmək üçün gətirirdilər. Konstantinopol qeyri-adi təmtəraqla abadlaşdırılmışdı. Onun baş küçələrində onlarla möhtəşəm imarətlər və məbədlər ucalırdı. Əzəmətli binalar belə fikir oyatmalı idi ki, imperator hakimiyyəti qüdrətli və möhtəşəmdir. Xristian dini məbəd tikintisində də dəyişikliklər edildi. Məbəd tikilərkən qarşıya qoyulan məqsəd dəyişdi. Qədim yunan məbədləri içərisinə allahların heykəllərini qoyurdular. Dini mərasim isə meydanda keçirilirdi. Buna görə də yunan məbədini xarici görünüşcə xüsusilə yaraşıqlı tikməyə çalışırdılar. Xristianlar isə ümumi ibadət üçün kilsənin içərisinə toplaşırdılar. Buna görə də memarlar məbədin daxilindəki otaqların gözəl olması üçün xüsusi səy göstərirdilər. Bizans memarlığının ən gözəl nümunəsi Yustinian zamanında Konstantinopolda tikilmiş . Bu kilsəni möcüzələr möcüzəsi adlandırır, şerlərdə tərənnüm edirdilər. Qədimdən bəri sənət möcüzəsi hesab olunan bu məbəd VI əsrdə iki memar — Tralı Anfim və Miletli İsidor tərəfindən ucaldılmışdır. İmperator bu məbədi paytaxtın və bütün imperiyanın baş kilsəsinə çevirmək istəyirdi. Məbədi 10 min adam beş il ərzində tikdi. O dövr üçün məbəd çox tez tikildi.
Bayırdan o, çox da böyük görünmür, lakin içəridən çox genişdir. Nəhəng (30 metrlik diametrə malik) günbəzinin səmaya ucalır.
Kilsə memarlığında iki memarlıq forması — bazilika və xaçlı günbəz üstünlük təşkil edirdi. Bazilika düzbucaqlı, uzunsov bina olub, üç, beş yaxud daha artıq aşırıma bölünürdü. Orta aşırım kənardakılardan nisbətən daha geniş və hündür olurdu. Bazilikanın şərq tərəfində mehrab, qərb hissədə isə giriş yerləşirdi.
Xaçlı-günbəzli forma Şərq köklərinə malikdir. Bu binalar çox vaxt kvadratşəkilli olub, dörd daxili dayaq məkanı tağlarla əhatələnən doqquz hissəyə ayırır və mərkəzdə yerləşən günbəzi saxlayır. Günbəz göy qübbəsini təcəssüm etdirir. Günbəzə birləşən yarımdairəvi qübbələr kəsişərək düzbucaqlı xaç əmələ gətirir.
Rəssamlıq
Məbədlərin və sarayların divarlarını mozaikalar, müxtəlif rəngli xırda daşlarıdan və şəffaf olmayan rəngli şüşə qırıqlarından — düzəldilmiş təsvirlər bəzəyirdi. Smaltanı təzə vurulmuş üstünə müxtəlif mailliklə düzürdülər. Tamaşaçı binanın içərisində hərəkət etdikdə mozaika işığı əks etdirərək müxtəlif rənglərə dəyişirdi. Kilsələrə ikonalar qoyulurdu. İkonalar Allahın, müqəddəslərin və müqəddəs kitablardan götürülmüş ayrı-ayrı səhnələrin təsvirlərindən ibarət idi. Rəssamlar ikonaları hamar taxta lövhələr üzərində boyaqla çəkirdilər. Təsvirlərdə nisbət gözlənilmirdi. İnsanın şəklini başqalarından daha böyük çəkir, qüllələri və ağacları isə onların yanında durmuş adamlardan kiçik göstərirdilər.
Əhalisi
İmperiyanın torpaqlarında müxtəlif tayfalar və xalqlar: yunanlar, frakiyalılar, illiriyalılar, dakiyalılar, ellinləşdirilmiş kiçik asiya tayfaları, qafqaz xalqları, suriyalılar, kəldanilər, qıbtilər yaşayırdılar. Onların arasında yunanlar hakim mövqedə dururdular və yunan dili imperiyanın rəsmi dili idi.
Ordu
Bizansda ordunun təşkili Roma imperiyasından alınma idi. Lakin IV–VI əsrlərdə bu işdə mühüm dəyişikliklər baş verdi. Əvvəllər torpaq sahibləri orduya silahlı əsgər vermək məcburiyyətində idisə, sonralar onlardan daha tez-tez pul alınmağa başlanırdı. Müxtəlif barbar tayfalarından olan muzdlu əsgərlər orduda getdikcə daha çox rol oynayırdılar. Bizansda bu proses davam edərkən xüsusilə donanma üzvləri hələ də azad əhali arasından seçilməkdə idi. Buna səbəb donanmanın ordu işində daha yüksək mövqedə durması idi. Ordunu piyada qoşun olan Limitaneilər, Komitatenseslər və ordunun əsas hissəsi olan süvari Katafraktlar təşkil edirdi. Hər bir bölməyə tribunlar başçılıq edirdi.
İqtisadiyyat
Çoxlu təbii limanlarının olması və əlverişli coğrafi şərait Bizansı qüdrətli dəniz dövlətinə çevirmişdi. Xüsusilə Qara Dəniz və Aralıq Dənizini birləşdirən boğazlar üzərində hökmranlıq etməsi Bizansda dənizçiliyin və dəniz ticarətinin inkişafına kömək edirdi. Bizans tacirləri şərqdə Hindistan, Taproban (Seylon) və Çinə, cənubda Aksum Krallığına (Efiopiya), habelə Ərəbistana gedib çıxırdılar. İran və Soqdiana ilə quruda ticarət yolları vardı. Bizans sikkələri — qızıl solid — beynəlxalq valyuta rolu oynayırdı.
Bizans imperator sülalələrinin zaman xətti
İstinadlar
- Ortaylı, İlber (2006). Son İmparatorluk Osmanlı. İstanbul: Timaş Yayınları.ISBN 975-263-490-7 s.44-45.
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- Bizans imperiyası hakkında bilgi 'da [ölü keçid] (türk.)
 | Tarix ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. Etdiyiniz redaktələri mənbə və istinadlarla əsaslandırmağı unutmayın. |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun meqalenin muzakire sehifesine diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Serqi Roma imperiyasi Yunanca Basileia tῶn Ῥwmaiwn Basileia ton Rhōmaiōn Roma Imperatorlugu Latinca Imperium Romanum Bizans imperiyasi ve ya Yunan imperiyasi Roma imperiyasinin 395 ci ilde Serq ve Qerb hisselerine parcalanmasi ile quruldu Paytaxti Roma olan Qerbi Roma imperiyasi V esrde Qot qebilelerinin Italyani istila etmesi ile suquta ugradi Merkezi Konstantinopol bugunku Istanbul olan ve Bizans imperiyasi da deyilen ise min ilden artiq varligini qoruya bildi ImperiyaBizans imperiyasilat Imperium Romanum yun Basileia tῶn ῬwmaiwnBayraq GerbIllere uygun Bizans imperiyasinin erazi deyisiklikleri 17 yanvar 395 29 may 1453Paytaxt KonstantinopolDilleri latin dili Orta yunan diliResmi dilleri Latin dili VII esre qeder yunan diliDovlet dini Politeizm 380 ci iledek Xristianliq Ortodoks 380 ci ilden sonra Valyuta Iperpiron d Erazisi 5 000 000 km VI esr Ehalisi 34 000 000 IV esr 5 000 000 1281Idareetme formasi MonarxiyaImperator 306 337 Boyuk Konstantin 1449 1453 XI KonstantinDavamiyyet Albaniya Azerbaycan Bosniya ve Herseqovina Bolqaristan Elcezair Italiya Ispaniya Ermenistan Ukrayna Felestin Merakes Misir Gurcustan Xorvatiya Iraq Iran Israil Italiya Kosovo Monteneqro Fransa Kipr Kuveyt Simali Kipr Turk Respublikasi Liviya Livan Macaristan Simali Makedoniya Moldova Polsa Ruminiya Serbiya Slovakiya Sloveniya Sudan Suriya Tunis Turkiye Iordaniya Yunanistan Vikianbarda elaqeli mediafayllarQedim Roma tarixilat Senatus Populusque Romanus Senat ve Roma xalqiDovrlerRoma carligi e e 754 e e 509 Roma Respublikasi e e 509 e e 27 Roma Imperiyasi e e 27 1453 cu iller Prinsipat Qerbi Roma Dominat BizansRespublika konstitusiyasiS P Q R Senat Komisia MagistraturaMagistratlarKonsul Pretor Senzor Kurullu Edil Kvestor Xalq tribunu Qubernator PropretorFovqelade magistratlarDiktator Suvariler reisi Magister equitum Herbi tribun Car Interreks Triumvirat DesemvirlerTitullarLeqat Duks Prefekt Vikar Liktor Herbi magistr Imperator Prinseps Bas pontifik Avqust Sezar TetrarxSulalelerYuliler Klavdiler e e 27 68 Flaviler 69 96 Nerva Antonin 96 192 Konstantinler 305 363 Valentinler 364 378 Feodosiya 378 395 Yustinianlar 518 602 Irakliler 610 695 705 711 Ehali inzibati ve sosial terkibLatinlar Sabinler Patrisiler Plebeyler Pretorianlar Barbarlar Qladiator Kuriya Senturiya Triba Vestal bakiresi MatronaQedim Romada huquqXatirenin lenetlenmesi Damnatio memoriae Roma vetendasligi Ferqlenme kursu Cursus honorum Digesta Konkubinatbaxredakte Avropa elece de butun dunya medeniyyetinin tarixinde Bizans sivilizasiyasi xususi yer tutur Bizans imperiyasi movcud oldugu butun minillik erzinde yunan roma dunyasinin ve ellinist Serqin enenelerini davam etdirerek parlaq medeniyyet merkezine cevrildi Bizansin meydana gelmesi Roma Imperatoru I Konstantinin paytaxti Romadan bugunku Istanbula kocurmesi ile de baglidir Roma Imperatoru I Konstantin Buyuk Konstantin 330 cu ilde imperatorlugun paytaxtini qedim yunan seheri Bizantiona Bizans deyisdi ve yeni paytaxta Nova Roma Yeni Roma adini verse de imperatorun olumunden sonra Konstantinin seheri anlamina gelen Konstantinopol adi istifade olunmusdur Buyuk Konstantin Romadan senatorlar ve yuksek memurlar getirerek Konstantinopolda yeni idare meydana getirdi ve seheri yeniden abadlasdirdi Roma cox tanrili olmasina baxmayaraq Konstatinopolu xristian seheri etdi ve ozu de bu dini qebul etdi Bizansin idarecileri ozlerini Roma Imperatorlugunun gercek mirascilari olaraq qebul edirdiler lakin basqa terefden de Roma ile elaqelerini de davam etdirdiler Qerbi Roma Imperatorlugu kicik dovletlere ayrilib parcalanarken Bizans Imperatorlugu butunluyunu qorumagi bacardi Belelikle Bizans Imperatorlugu klassik yunan ve roma sivilizasiyalarinin son merkezi oldu Osmanli Imperiyasinin erazilerinin genislenmesinden sonra Bizans imperiyasinin elinde demek olar ki tekce Istanbul qalmisdi 1453 cu ilde II Mehmedin Konstantinopolu tutmasindan sonra Bizans imperiyasi suqut etdi Bizans imperiyasinin sahesinde ilk xac yurusu olmusdur EtimologiyasiSozun menseyi Bizans imperiyasi adi tarixcilerin Serqi Roma imperiyasina verdiyi addir ve imperiyanin movcud oldugu dovrde hec bir menbede adi bele kecmemisdir Imperiyanin yunanca adi Basileia ton Romania Roma imperiyasi ve ya sadece olaraq Romania idi Serqi Roma xalqi da ozlerini romali olaraq adlandirirdi Turkler ve erebler ise Rum sozunu istifade edirdi Qerbi Avropada imperiyanin adinin ilk defe Bizans olaraq kecmeye baslanmasi alman tarixci Hayronimus Volfun 1557 ci ilde Corpus Historiae Byzantinae adli eseri ile baslanmisdir 1648 ci ilde Byzantine du Louvre Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae ve 1680 ci ilde de Du Sarlin Historia Byzantina adli eserlerin yayimlanmasindan sonra Sarl Lui Monteskyo kimi fransiz maarifciler arasinda Bizans adi meshurlasmaga basladi Daha evveller Qerbi Avropada imperiya Imperium Graecorum Yunanlarin Imperiyasi olaraq adlandirilirdi Xususile de 800 cu ilde Sarlmanin Papa III Leo terefinden Muqeddes Roma Imperatoru Imperator Augustus olaraq taclandirilmasindan sonra Roma mirasi movzusunda reqabet baslamisdi Papalar ya da Qerbdeki idareciler Serqi Roma imperatorlarindan behs eden zaman Imperator Romaeorum deyirdiler cunki Imperator Romanorum adi Sarlman ve onun xeleflerine aiddir Bu sebeblerden tarixciler bele qenaete gelir ki Bizans termininin istifade olunmasinda meqsed Muqeddes Roma imperiyasinin reqibi Serqi Roma imperiyasini tarix sehnesinden silmek kimi dusunulur TarixiQurulusu Roma Imperatoru Murted Yulianin dovrunde 362 363 kohne inanclari geri qaytarmaq istenildi ve xristianlarin fealiyyetleri qadagan edildi Yulianin olumunden sonra xristianliq yeniden guc qazandi IV esrden baslayaraq Roma torpaqlari barbar axinlarina meruz qaldi I Feodosi 379 395 Romani ele kecirmek isteyen vestqotlari Balkanlarda ve Dunay cayinin cenubuna dogru irelilemelerine mane oldu Xristianligi menimseyen I Feodosi Boyuk Roma Imperatorlugunun Serq ve Qerb seqmentlerini idare eden son imperator oldu 395 ci ilde I Feodosi oldu ve Roma Imperatorlugu iki hisseye bolundu Qerbi Roma Imperatorlugu torpaqlarina hucum eden vestqotlar 410 cu ilde Romani ele kecirdiler Diger barbar qovmlerden vandallar Simal Afrikani Ispaniyani ve Italiyani yagmaladilar Barbar axinlarinin ardi arasi kesilmedi ve V esrin sonlarinda germanlar Qerbi Roma Imperatorlugunu suquta ugratdilar Bizans Imperatorlugu ise bu hucumlara muqavimet gostere bildi Balkanlarda slavyanlari serqde de sasanileri meglubiyyete ugratdi Bizans Imperatoru I Yustinian 527 565 uzun suren iqtidari dovrunde Simali Afrika Italiya ve Serqi Ispaniyani yeniden ele kecirdi Sasani sahiyla sulh baglayaraq serq serhedlerini qorudu Lakin olkenin daxilindeki siyasi ve dini munaqiselerin qarsisini ala bilmedi Bu munaqiseler 532 ci ilde xalq usyanina cevrildi Tarixde Nika ayaqlanmasi adiyla taninan bu qiyam komandir Velisariy terefinden paytaxtdaki Hippodromda bugunku Sultanahmet meydani yatirildi ve 30 min adam olduruldu Belece olke daxilinde sabitliyi temin eden I Yustinian muxtelif sahelerde islahatlara basladi Onun en ugurlu islahatlarindan biri Roma huququ movzusunda komissiya yaratmasi oldu Bu komissiyanin uzun calismalarinin sonunda meydana getirdiyi Corpus luris Civilis Medeni Huquq Qanunlari bugunku muasir Avropa huququnun inkisafinda da esas teskil etmisdir Bizans erazisine muselman axinlari 610 867 Bizans imperiyasi VII ve VIII esrlerde serqde muselman ve fars ordularinin qerbde ise slavyanlarin hucumlarina meruz qaldi 610 cu ilde Bizans taxtini ele keceren I Irakli farslarin hucumlarini dayandirdi ve paytaxtin mudafiesini guclendirdi Dunay cayini kecerek Bizans torpaqlarina hucuma kecen avarlari da meglub etdi Bu dovrde erebler Islam dinini yaymaq ucun hucumlara baslamisdilar Ereb ordulari 632 ci ilde Suriya ve Felestini ele kecirdi Aleksandriyanin teslim olmasindan sonra erebler 642 ci ilde Misirin butun erazisini oz nezaretleri altina aldilar 674 678 ci iller arasinda erebler bir nece defe Konstantinopolu muhasireye alsalar da ele kecire bilmediler Bu muharibe illerinde Bizansda Roma medeniyyetinin ve latincanin yerini yunan dili ve medeniyyeti evezledi Buna dini ferqler de elave olunduqdan sonra ise imperatorlugun qerbi ile serqi arasinda qeti ferqler meydana geldi Bizans imperiyasinin qizil dovru 867 1081 Bizans 867 1056 iller arasinda imperatorlugu idare eden Makedoniya xanedani dovrunde qizil dovrunu yasadi Makedoniya xanedaninin qurucusu I Vasili 867 886 daha evvel itirilmis Anadoludaki torpaqlari yeniden imperatorlugun serhedlerine qatdi I Vasileos ve ardicili VI Levin 886 912 hakimiyyetleri dovrunde imperatorlugun huquq sistemi yeniden teskil edildi II Nikifor Foka 963 969 Krit ve Kipri yeniden imperatorluga qatdi Suriya ve Balkanlarda yeni torpaqlar ele kecirdi II Vasili 976 1025 1001 ci ilde Simal Suriyani dovletin terkibine qatdi 1018 ci ilde bolqar torpaqlarini ve Anadoludaki kohne Bizans torpaqlarini imperatorluga qatdi II Vasiliden sonra Italiyada ve Balkanlarda qiyamlar meydana geldi Serqde Boyuk Selcuqlular Anadoluya axinlar etmeye basladi Imperator Roman Diyogen 1071 ci ilde Malazgird doyusunde Boyuk Selcuqlu Sultani Alp Arslana meglub olaraq esir dusdu Boyuk Selcuqlu komandirleri Anadolu iclerine dogru irelidedikce 3 il 1074 ilinde erzinde paytaxt Konstantinopolun serhedlerine qeder gelib cixdilar 1074 cu ilde paytaxti Iznik Nikea olan Anadolu Selcuqlu Dovleti quruldu Bu dovrde Konstantinopolun guclu patrixi ile papa arasindaki gorus ayriliqlari sert mubahiselere getirib cixardi ve 1054 cu ilde Roma Katolik Kilsesi ile Serq Ortodoks Kilsesi musteqil kilseler halina geldiler Xac yurusleri 1081 1204 Latin Imperiyasi 1204 1261 Suqutu 1261 1453 MedeniyyetiOrta esrlerin evvelinde Bizansda medeniyyet Qerbi Avropadaki kimi suquta ugramadi Bizans bir cox olkelerle ticaret edir elaqe saxlayirdi Bizans seherleri yalniz senet ve ticaret merkezleri deyil eyni zamanda medeniyyet ocagi idiler VII VIII esrlerde Bizans erazisi kicilerek Balkan yarimadasi ve Kicik Asiyadan ibaret olduqda yunan dili imperiyanin dovlet diline cevrildi Bizansda savadli adamlar Qerbi Avropadakina nisbeten daha cox idi Hetta kendliler ve senetkarlar icerisinde de savadli adamlar vardi Kilse mektebleri ile yanasi dovlet mektebleri ve xususi mektebler de acilirdi Varli valideynlerin usaqlari bu mekteblerde yazmagi ve hesablamagi oyrenirdiler Mekteblerde dini kitablardan basqa qedim dovrun alimlerinin eserlerini Homerin poemalarini Esxilin ve Sofoklun tragikomediyalarini oyrenirdiler Avropada ilk ali mekteb Konstantinopolda acilmisdi Burada ali tibb mektebi de yaradilmisdi Bizansda riyaziyyat xususile hendese ugurla inkisaf edirdi Hokmdar taxti ucun avtomat qurgu duzeldilmisdi Muxtelif senetlerin ve tebabetin inkisafi kimyanin oyrenilmesine komek etdi Suse ve boya istehsalinin qedim usullari qalmaqda idi adlanan yandirici madde de Bizansda ixtira edildi Neft ve qatran qarisigindan duzeldilen yunan odunu su ile sondurmek olmurdu Onu xususi olaraq duzeldilmis borulardan dusmen gemilerine qalalarina yoneldir ve yandirirdilar Bizanslilar yunan odunun komeyi ile quruda ve denizde bir cox qelebeler qazanmisdilar Bizansda tarix ve cografiya da cox inkisaf etmisdi Cografiyasunaslar xeriteler ve seherlerin planlarini ceke bilirdiler Bu o zaman Qerbde gorunmemis bir is idi Orta esrlerin baslangicinda Bizans Avropanin en medeni olkesi idi Basqa olkelerin krallari knyazlari yepiskoplari oz saraylarina Bizansdan ressamlar memarlar ve zergerler cagirirdilar Elme heves gosteren gencler Konstantinopolda riyaziyyat tebabet Roma qanunlarini oyrenmeye gelirdiler Bizans medeniyyeti Cenub ve serq slavyanlarinin medeniyyetine xususile boyuk tesir gostermisdir Bolqaristan Serbiya ve Kiyev Rus dovleti xristian dinini Bizansdan qebul etmisdir Yunan dilinden slavyan dillerine coxlu kitab tercume olunmusdu Kiyev Rus dovletinde ilk das mebedleri Bizans memarlari tikmisler Bizansda antik yazicilarin ve alimlerin coxlu elyazilari qalmisdi Bunun sayesinde hemin eserler dovrumuzedek gelib catmisdir Arxitektura Bizansda antik incesenetin bir cox abideleri qalmisdi Onlari olkenin her yerinden axtarib paytaxti bezemek ucun getirirdiler Konstantinopol qeyri adi temteraqla abadlasdirilmisdi Onun bas kucelerinde onlarla mohtesem imaretler ve mebedler ucalirdi Ezemetli binalar bele fikir oyatmali idi ki imperator hakimiyyeti qudretli ve mohtesemdir Xristian dini mebed tikintisinde de deyisiklikler edildi Mebed tikilerken qarsiya qoyulan meqsed deyisdi Qedim yunan mebedleri icerisine allahlarin heykellerini qoyurdular Dini merasim ise meydanda kecirilirdi Buna gore de yunan mebedini xarici gorunusce xususile yarasiqli tikmeye calisirdilar Xristianlar ise umumi ibadet ucun kilsenin icerisine toplasirdilar Buna gore de memarlar mebedin daxilindeki otaqlarin gozel olmasi ucun xususi sey gosterirdiler Bizans memarliginin en gozel numunesi Yustinian zamaninda Konstantinopolda tikilmis Bu kilseni mocuzeler mocuzesi adlandirir serlerde terennum edirdiler Qedimden beri senet mocuzesi hesab olunan bu mebed VI esrde iki memar Trali Anfim ve Miletli Isidor terefinden ucaldilmisdir Imperator bu mebedi paytaxtin ve butun imperiyanin bas kilsesine cevirmek isteyirdi Mebedi 10 min adam bes il erzinde tikdi O dovr ucun mebed cox tez tikildi Bayirdan o cox da boyuk gorunmur lakin iceriden cox genisdir Neheng 30 metrlik diametre malik gunbezinin semaya ucalir Kilse memarliginda iki memarliq formasi bazilika ve xacli gunbez ustunluk teskil edirdi Bazilika duzbucaqli uzunsov bina olub uc bes yaxud daha artiq asirima bolunurdu Orta asirim kenardakilardan nisbeten daha genis ve hundur olurdu Bazilikanin serq terefinde mehrab qerb hissede ise giris yerlesirdi Xacli gunbezli forma Serq koklerine malikdir Bu binalar cox vaxt kvadratsekilli olub dord daxili dayaq mekani taglarla ehatelenen doqquz hisseye ayirir ve merkezde yerlesen gunbezi saxlayir Gunbez goy qubbesini tecessum etdirir Gunbeze birlesen yarimdairevi qubbeler kesiserek duzbucaqli xac emele getirir Ressamliq Mebedlerin ve saraylarin divarlarini mozaikalar muxtelif rengli xirda daslaridan ve seffaf olmayan rengli suse qiriqlarindan duzeldilmis tesvirler bezeyirdi Smaltani teze vurulmus ustune muxtelif maillikle duzurduler Tamasaci binanin icerisinde hereket etdikde mozaika isigi eks etdirerek muxtelif renglere deyisirdi Kilselere ikonalar qoyulurdu Ikonalar Allahin muqeddeslerin ve muqeddes kitablardan goturulmus ayri ayri sehnelerin tesvirlerinden ibaret idi Ressamlar ikonalari hamar taxta lovheler uzerinde boyaqla cekirdiler Tesvirlerde nisbet gozlenilmirdi Insanin seklini basqalarindan daha boyuk cekir qulleleri ve agaclari ise onlarin yaninda durmus adamlardan kicik gosterirdiler EhalisiImperiyanin torpaqlarinda muxtelif tayfalar ve xalqlar yunanlar frakiyalilar illiriyalilar dakiyalilar ellinlesdirilmis kicik asiya tayfalari qafqaz xalqlari suriyalilar keldaniler qibtiler yasayirdilar Onlarin arasinda yunanlar hakim movqede dururdular ve yunan dili imperiyanin resmi dili idi OrduBizansda ordunun teskili Roma imperiyasindan alinma idi Lakin IV VI esrlerde bu isde muhum deyisiklikler bas verdi Evveller torpaq sahibleri orduya silahli esger vermek mecburiyyetinde idise sonralar onlardan daha tez tez pul alinmaga baslanirdi Muxtelif barbar tayfalarindan olan muzdlu esgerler orduda getdikce daha cox rol oynayirdilar Bizansda bu proses davam ederken xususile donanma uzvleri hele de azad ehali arasindan secilmekde idi Buna sebeb donanmanin ordu isinde daha yuksek movqede durmasi idi Ordunu piyada qosun olan Limitaneiler Komitatensesler ve ordunun esas hissesi olan suvari Katafraktlar teskil edirdi Her bir bolmeye tribunlar basciliq edirdi IqtisadiyyatCoxlu tebii limanlarinin olmasi ve elverisli cografi serait Bizansi qudretli deniz dovletine cevirmisdi Xususile Qara Deniz ve Araliq Denizini birlesdiren bogazlar uzerinde hokmranliq etmesi Bizansda denizciliyin ve deniz ticaretinin inkisafina komek edirdi Bizans tacirleri serqde Hindistan Taproban Seylon ve Cine cenubda Aksum Kralligina Efiopiya habele Erebistana gedib cixirdilar Iran ve Soqdiana ile quruda ticaret yollari vardi Bizans sikkeleri qizil solid beynelxalq valyuta rolu oynayirdi Bizans imperator sulalelerinin zaman xettiIstinadlarOrtayli Ilber 2006 Son Imparatorluk Osmanli Istanbul Timas Yayinlari ISBN 975 263 490 7 s 44 45 Hemcinin baxXarici kecidlerVikianbarda elaqeli media fayllar Bizans imperiyasi hakkinda bilgi da olu kecid turk Tarix ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin Etdiyiniz redakteleri menbe ve istinadlarla esaslandirmagi unutmayin