Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Səfəvi təriqəti və ya Səfəviyyə — XIV əsrdə Cənubi Azərbaycanın Ərdəbil şəhərində sufi Şeyx Səfi əd-Din tərəfindən əsası qoyulmuş İslami təriqət. Zamanında Cənubi Azərbaycan, Şərqi Anadolu və Cənubi Qafqaz ərazilərində böyük siyasi təsirə malik olmuş Səfəvi təriqətinin müridləri ilk öncә Sünniliyә etiqad etsәlәr dә, daha sonra XVI əsrin əvvəlində Şiə məzhəbini rəsmi din kimi qəbul etmiş Səfəvilər dövlətinin əsasında durmuşdur.
Ərdəbildə böyümüş Şeyx Səfi əd-Din İshaq, Şiraz gəzintisindən sonra Gilanda yerləşmiş və burada Şeyx Zahid Gilaninin tələbəsi olmuşdur. Daha sonra Zahidin qızı ilə ailə quran Şeyx Səfi əd-Din Zahidiyyə təriqətinin baş müridi olmuş və 1291-ci ildə Şeyx Zahidin vəfatından sonra təriqətin piri olmuşdur. O zamandan etibarən, təriqət Səfəviyyə adını daşımışdır.
Səfəviyyə şeyxləri
- Şeyx Səfi
- Şeyx Sədrəddin Ərdəbili
- Şeyx Xacə Əlaəddin Əli
- Şeyx İbrahim
- Şeyx Cüneyd
- Şeyx Heydər
- Şeyx Sultan Əli
- Şah İsmayıl Xətai
Təsəvvüf – (ərəbcə: تصوف) və ya Sufizm (ərəbcə: صوفية) — İslamda geniş yayılmış ezoterik dini və fəlsəfi cərəyan.
Təsəvvüf İslam dinindəki mənəvi həyatın və əxlaqi dəyərlərin adıdır. Bu fəlsəfi – dini təlimdə insanın nəfsi ilə mücadilə edərək onu islah və tərbiyə etməsi, öz varlığından və dünyadan keçərək, Allaha qovuşması məqsədi izlənilir. Bəzi sufilərə görə, təsəvvüf sülhü olmayan bir savaş, nəfsə qul olmamaq, şeytana alçalmamaq, nəfsin nəsibini tərk edərək Haqqın nəsibini axtarmaq, zahirdən uzaqlaşıb batinə yaxınlaşmaq, əziyyətləri gizləmək, comərdlik, zəriflik və təmizlik olaraq qiymətləndirilir.
Təriqət qurucusu olan başlıca sufilər bunlardır: Əbdülqədir Geylani (Qadiriyyə), Əhməd Yəsəvi (Yəsəvilik), (Rifailik), (), (Sührəvərdilik), (Şazilik), Hacı Bəktaş Vəli (Bəktaşilik), Mövlana Cəlaləddin Rumi (Mövləvilik), (Nəqşibəndilik), (Bayramilik), (Hürufilik), Şeyx Səfiəddin Ərdəbili (Səfəvilik), Ömər Xəlvəti (Xəlvətilik).
Lüğəvi mənası "yol" anlamına gələn təriqət təsəvvüfi mənada Allaha (c.c.) yetişmək ünü riayət olunan və bir sıra qayda və ayinləri olan yol deməkdir. Sufilər təsəvvüfün elmi-hal, digər elmlərin isə elmi-qal olduğunu bildirirlər. Elmi-qal zahir bilgisi olub ağıla və nəqlə söykənir. Elmi-hal isə batin bilgisi olub, zəhmətlə əldə edilə bilməyən, qəlbə gələn bilgini ifadə edir. Sufilər bu baxımdan təsəvvüfün qaynaqlarından olan Quranı anlama və şərh etmədə təvil metodundan istifadə edir və özlərini ancaq hal əhli, elmi-lədün sahibi insanların anlaya biləcəklərini bildirirlər.
Şeyx Səfiəddin
Azərbaycanın dünya tarixinə bəxş etdiyi parlaq şəxsiyyətlər siyahısında Şeyx Səfiəddin Ərdəbilinin adı da var. Onun adı səkkiz əsrə yaxındır elm və təsəvvüf dünyasında görkəmli bir şəxs olaraq hörmətlə yad edilir. Ərdəbilinin yaratdığı Səfəviyyə təriqəti və bu təriqətin əsasları üzərində qurulan, dünyanın ən möhtəşəm dövlətlərindən biri olan Azərbaycan Səfəvi dövləti bu gün də dünya tarixçiləri tərəfindən tədqiq edilməkdədir.
Şeyx Səfiəddin 1252-ci ildə Ərdəbil şəhəri yaxınlığında yerləşən Kələxoran kəndində anadan olmuşdur. Nəsil şəcərəsi yeddinci imam Musa əl-Kazimə (m.754-800) qədər gedib çatan bu müqəddəs Şeyxin beşinci ulu babası Firuzşah Qızılbaş o nəsildən, sülalədən Ərdəbilə gələn və burada məskunlaşan əvvəlinci şəxs hesab olunur.
V.V.Bartold bu sülalənin banisi Şeyx Səfiəddin və onun nəslindən bəhs edərkən göstərirdi ki, “bu Ərdəbil şeyxləri, şübhəsiz, fars deyil, türk mənşəlidirlər”. I.P. Petruşevski də eyni fikri söyləmişdir: “Ilk Səfəvi şeyxləri Ərdəbildə yaşamışlar, onların doğma dili Azərbaycan dili olmuşdur”. Hanna Sohrveide görə, “” əsərində hamı Səfiyə türk kimi müraciət edir: “Ey piri-türk”( ey türk müqəddəsi), “türk gənci”, “türk oğlu” və bu səbəbdən də onun türk olduğu şübhə doğurmur. M.Abbaslı Şeyx Səfiəddinin türk mənşəli olması haqda zəngin material toplamışdır. Şeyx Səfiəddin Ərdəbili mənşəcə Azərbaycan türklərindən olan adlı-sanlı alim, şair, Səfəviyyə təriqətinin banisidir.
Atasını uşaq yaşlarından itirən Səfi ibtidai təhsilini onun dini qanunlarını çox gənc ikən anasının yanında öyrənmiş, yeniyetmə davamçılarından almışdır. Səfiəddin doğma türkcəni, fars və ərəb dillərinin yaşlarında Quranı əzbərləmiş, ilahiyyat elmlərinin sirlərinə vaqif olmağa çalışmışdır. Quranın təfsirini anasından və yerli üləmalardan öyrənmişdir. O, dini elmlərin əsaslarına yiyələnməklə yanaşı, fars, ərəb, gilan və monqol dillərini də mükəmməl mənimsəmişdir.Iyirmi yaşında təhsilini artırmaq üçün Şiraza gedən Səfi burada məşhur ilahiyyatçı alimlərdən , və başqalarından dərs alımış, müəllimi Əmir Abdullahın məsləhəti ilə iyirmi beş yaşında məşhur Gilan şeyxi Hacı əd-Din Zahidin (hicri-615-700) müridi olmuşdur.Şeyx Səfiəddin 25 il tələbə kimi onun yanında qalmış, Şeyxin qızı ilə evlənmişdir. Şeyxin vəfatından (1294) sonra Səfiəddin onun yerində Səfəviyyə təriqətinin rəhbəri olmuşdur.O, 35 il irşad və təlimatlarla məşğul olmuş, çoxlu tələbələr yetişdirmişdir. Onun ömrünün daha faydalı və təsirli dövrü məhz həmin illər olmuşdur. Şeyx Səfiəddinin şöhrəti tezliklə bütün Şərq dünyasına, Şərqi Romaya, Suriyaya, Hindistana yayılmışdır. O, Şərqdə ürfan və din sahəsində yeganə şəxsiyyət kimi tanınmış, bütün məzhəb və təriqətlərə mürşid və ustad ola bilmişdir.
Nəsil şəcərəsi
Əbülfəth Səfiəddin İshaq ibn əs-Seyyid Əminəddin Cəbrayıl ibn əs-Seyyid Saleh ibn əs-Seyyid Qütbəddin Əhməd ibn əs-Seyyid Səlahəddin Rəşid ibn əs-Seyyid Məhəmməd əl-Hafiz Kəlamüllah ibn əs-SeyyidƏvəz əl-Xəvas ibn əs-Seyyid Firuzşah Zərrinkülah ibn əs-Seyyid Məhəmməd ibn əs-Seyyid Şərəfşah ibn əs-Seyyid Məhəmməd əs-Seyyid Həsən ibn əs-Seyyid Məhəmməd ibn əs-Seyyid İbrahim ibn əs-Seyyid Cəfər ibn əs-Seyyid Məhəmməd ibn əs-Seyyid İsmayıl ibn əs-Seyyid Məhəmməd ibn əs-Seyyid Əhməd əl-Ə’rabi ibn əs-Seyyid Əbu Məhəmməd əl-Qasim ibn əs-Seyyid Əbülqasim Həmzə ibn imam əl-hümam Musa əl-Kazim ibn əl-imam Cəfər əs-Sadiq ibn əl-imam Məhəmməd əl-Bağır ibn əl-imam Əli Zeynəlabidin ibn əl-imam əs-seyyidüş-şühəda əbi Abdullah əl-Hüseyn ibn əl-əmirəl-möminin və imaməlmüttəqin Əsədüllahil-ğalib Əli ibn əbi-Talib (səlavatüllah və səlamühü əleyhim əcməin).
Şeyx Səfiəddin haqqında qısa məlumat
•Şeyx Səfiəddin Ərdəbilinin yaşadığı illər - 1252-1334.
•Həyat yoldaşı – Bibi Fatimə.
•Anası-Dövlətlü xatun.
•Atası-Əminəddin – oğlunun 6 yaşın olanda rəhmətə gedib. (öl. 1258).
•Anasının atası – Ərdəbilin Barüq kəndindən olan Baba Camal idi.
•Ailədə 5-ci övlad olan Şeyx Səfiəddinin özündən böyük 3 qardaşı və 1 bacısı, özündən kiçik 2 qardaşı vardı. Cəmi 7 övlad idilər.
•Böyük Qardaşları-Məhəmməd, Səlahəddin, İsmayıl, Kiçik qardaşları-Yə’qub ilə Fəxrəddin Yusif.
•Bacısı- bir bacısı vardı.
•Mürşidi – Şeyx Zahid Gilani.
•Mürşidinin xidmətində Gilanda olduğu müddət – 25 il.
•Bildiyi dillər-türk, ərəb, parsi (fars) və moğol dili, o cümlədən də gilək dili.
•Gilanda öynədiyi dil – Gilək.
•Rəhbərlik etdiyi qurum – Darül-İrşad xanəgahı.
•Rəhbərlik etdiyi quruma maliyyə dəstəyi verən şəxs – Fəzlullah Rəşiddədin Həmədani.
•Onunla görüşüb məsləhətləşən və tez-tez onu ziyarət edən hökmdarlar - Elxani hökmdarlarından Əbu Səid, Məhəmməd Ulcaytu və hökumətdə baş əmir vəzifəsində olan Əmir Çoban.
Sufi dərgahının vəqfləri barədə
1501-ci ildə Şah I İsmayıl (1501-1524) tərəfindən Səfəvilər dövlətinin bərqərar edilməsindən sonra Şeyx Səfiəddin ziyarətgahına daha çox diqqət yetirildi. Ərdəbil yeni dövlətin dini və siyasi mərkəzi oldu. Bu dövrdə Ərdəbildəki dərgahın mütəvəlliliyi (şəriət ehkamı üzrə tərtib edilmiş vəqfnamə adlı müvafiq sənəd əsasında müəyyən vəqf əmlakını idarə etməyə vəzifədar olan bir şəxs-E.N.) ən yüksək vəzifəyə sahib olan dövlət adamlarının əlində idi. Zahidinin “Silsilət ən-nəsəb əs-Səfəviyyə” əsərinin məlumatına görə, vəqfin mütəvəlliləri şah tərəfindən təyin olunurdu. 1601-ci il-də Şah I Abbasın (1587-1629) Zahidini bu vəqfin mütəvəllisi təyin etməsi və ondan əvvəlki mütəvəlli Mirzə İsmayılın işdən çıxarılması haqqında fərman verməsini buna örnək olaraq göstərə bilərik. (1642-1666) dövründə isə Ərdəbil bölgəsi vəqfin mütəvəlliləri idarəsindən çıxaraq şah və şahın ailəsinə bağlı olan “xasse-i şərifə” torpaqlarına qatılmışdır”.
Sufi dərgahının vəqfləri barədə Azərbaycana səyahət etmiş və 1670-ci ildə Ərdəbildə olmuş Yan Streys adlı səyyah geniş məlumat verirdi. Onun yazdığına görə Ərdəbil şəhərində 200 ev, 9 hamam, 8 karvansaray, şəhər bazarı, bazardakı və şəhər meydanındakı yüzlərlə dükkan, Təbrizdə 100 ev, 100 dükkan, Qəzvində bir neçə karvansaray və hamam, Ərdəbilin 33 kəndi (kəndlərin adı yazılmamışdır), Təbrizin 2 kəndi, Sərabın 5 kəndi və həmçinin Astrabad, Gilan, Muğan və bir çox digər yerlərin gəlirləri bu dərgahın vəqfini təşkil edirdi. Ərdəbilin inkişafını təmin edən ən mühüm amil şəhərin ticarətdə ən mühüm pay sahibi olan ipəyin ixrac yolu üzərində yerləşməsi idi. Bu səbəbdən gömrük vergisindən gələn gəlir hesabına şəhər xeyli qazanc əldə edirdi.
Şeyx Səfiəddin İshaq vəqfinin gəlirlərinin böyük olmasını Zahidinin məlumatlarından da anlamaq mümkündür. Erhan Arıklı tədqiqat əsərində həmin mənbəyə istinadən yazırdı ki, “Şeyx Şərəf bəy Zahidi mütəvəlli olduğu illərdə vəqfin bütün yeyəcək (qida) xərclərini və maaşlarını ödədikdən sonra vəqf üçün 1.830 tümənə bərabər mal və mülk almış, 2.000 tüməni isə vəqfin xəzinəsinə keçirmişdi . Fransız səyyahı 1673-cü ildə Təbrizdən İsfahana gedərkən Savə adlı bölgədə Ərdəbil şeyxlərinin vəqfinə aid bir karvansaray, iki bağ, iki su anbarının olduğunu və bunların vəqfə şah I Abbasın arvadı Zeynəb bəyimin bağışladığını yazırdı. Şarden həmin mülklərin ildə 1.000 frank gəlir verdiyini də əlavə edirdi. Beləliklə, XVII əsrin ortalarında Ərdəbildəki vəqfin çox zəngin və xeyli sayda gəlir mənbələri olan vəqf olduğunu söyləyə bilərik.
Darül-irşad
Şeyx Səfiəddin Ərdəbildə “Darül-irşad”ın (Hidayət evi) başında dururdu. Tam bacarığı ilə təqiyyə prinsipinə əməl edərək elə bir dünyagörüş nümayiş etdirirdi ki, ayrı-ayrı Islam məzhəbləri və təriqətləri də onun mənəvi xəzinəsindən qidalanırdı. Səfəviyyə təriqəti özünəməxsus bir təşkilat vasitəsilə təbliğ olunur və uzaq yerlərdə olan nümayəndələrə çatdırılırdı. Bu təşkilatın başında “pir”, yaxud “mürşid” dururdu. Əsas iş mürşid (müəllim) ilə müridlər (tələbələr) arasında vasitəçi rolu oynayan xəlifənin üzərinə düşürdü. Xəlifə hər tayfanın sufilərinə başçı olmaqla bərabər, həm də rəhbərlə birbaşa əlaqədə olurdu. Xəlifələr və sufilər tabeçilikdə olan camaatla rəhbər arasında elə möhkəm əlaqə yaratmışdılar ki, bu əlaqə gündən-günə genişlənməkdə və möhkəmlənməkdə idi.
“Bu sistem siyasətə qarışmırdı və Şeyx Cüneydə kimi belə də davam etmişdi. Ancaq ”Darül-irşad” Şeyx Cüneyddən başlayaraq siyasi məsələlərlə də maraqlanmağa başladı. Uzun müddət təşkilata rəhbər olan Ərdəbil piri bu təşkilatdan təriqəti və ideoloji məsələlər üçün istifadə etdi, həm də oranı böyük bir hərbi və siyasi təşkilata da çevirdi. Siyasətlə təriqət birləşərək Səfəviyyə ideologiyasını formalaşdırdı. Belə bir zamanda Şeyx Səfiəddinin formalaşdırdığı şiizm-sufizm ideologiyası mahiyyəti etibarı ilə siyasət və hakimiyyətdən uzaq qala bilməzdi və istər-istəməz “Darül-irşad”a rəhbərlik edən pir siyasi hərəkatlara da qoşulmalı idi. Şeyxdən sonra bir-birinin ardınca Sədrəddin, Xacə Əli Ibrahim, Şeyx Cüneyd, Şeyx Heydər və nəhayət Şah Ismayıl Ərdəbil “Darül-irşad”ına rəhbərlik etmişlər”.
Şeyx Səfiəddin 1334-cü ildə Ərdəbil şəhərində vəfat etmiş və burada da dəfn olunmuşdur. Onun məzarının üzərində türbə inşa edilmiş, ətrafında məscidlər, karvansaraylar, mədrəsələr, yaşayış evləri salınmışdır. Beləliklə, burada böyük bir mədəni mərkəz yaranmışdır. Səfəvi şeyxlərindən bir çoxu, o cümlədən də Şah Ismayıl da burada dəfn olunmuşdur. XVI əsrdə I Şah Təhmasibin hakimiyyəti dövründə (1524-1576-cı illər) həmin məqbərə öz indiki şəklini almışdır. in oğlu adı ilə məşhur olan də təriqət rəhbəri olmuş, atası Şeyx Sədrəddin vəfat edəndən sonra onun yerinə keçmiş və 38 il rəhbərlik etmişdir. 1426-cı il mart ayının 15-də Məkkə şəhərində vəfat edən Siyahpuş orada dəfn edilmiş və məqbərəsi bu şəhərdə “Seyidəli Əcəm” adı ilə məşhurdur. O da atası və babası kimi alim, təriqət başçısı olmaqla yanaşı, həm də şair olmuş, əvvəldən axıradək təsəvvüf və irfani şeirlərlə dolu olan divanı çox məşhur olaraq dildən-dilə gəzmişdir.Tarixin sonrakı mərhələlərində bu müqəddəs ocaqdan-Səfəvi nəslindən Şeyx Cüneyd, Şeyx Heydər, , , Sam Mirzə, Əlqas Mirzə, Şah Abbas və başqa elm, sənət xadimləri, məşhur sərkərdə, dövlət xadimləri və başçıları yetişmişlər.
Təxminən iki yüz ilə – Şeyx Səfiəddinin nəvəsi Şah İsmayıl Xətai Təbriz şəhərində özünü şah elan edənə (1501-ci il) qədər Cənubi Azərbaycanda əsas təriqət mərkəzi, elm və irfan məbədi kimi baş şəhər rolunu Ərdəbil oynamışdır. Burada 1300-cü ildən etibarən bir çox binalar inşa edilmiş, məmləkətin bütün yaxın, uzaq guşələrindən buraya elm, mərifət, təriqət öyrənmək istəyənlərin axını davam etmişdir. Məhz bunun nəticəsi olaraq 200 ildən sonra Şeyx Səfiəddinin əsasını qoyduğu Səfəviyyə təriqətinin tərəfdarları və Səfəvi övladları hakimiyyətə yiyələnir və bir ucu Dəmirqapı Dərbənd, bir ucu Bağdada gedib çatan böyük bir ərazini, imperiyanı 1736-cı ilə – Nadir şah Əfşarın özünü Iran şahı elan etməsinə qədər şəriksiz olaraq idarə edirlər.
İstinadlar
- Uğur, Ahmet. Yavuz Sultan Selim (türkcə). Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü. 1989. 45. 2014-07-04 tarixində . İstifadə tarixi: 2009-07-01.
Bu hanedan adını Safavi tarikatı reisi Şeyh Safiyüddin İshak'dan almaktadır.
- Çiçek, Kemal. The Great Ottoman-Turkish Civilisation: Politics (ingiliscə). Yeni Türkiye. 2000. ISBN . 2014-07-04 tarixində . İstifadə tarixi: 2009-07-01.
- "Təsəvvüf". 2016-08-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-11-24.
- "Şeyx Səfi". 2022-09-21 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-11-24.
- Şeyx Səfi təzkirəsi (“Səfəvətüs-səfa”nın XVI əsr türk tərcüməsi”). Bakı: Nurlan, 2010, s.11, 46, 51,52, 53,54
- Ərdəbil livasının müfəssəl dəftəri. Araşdırmanın və transliterasiyanın müəllifi Erhan Arıklı. Bakı: AMEA akad. Z.M.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutu, 2004 s.95-96
- Les Voyages de Jean Struys, En Moscovie, en Tartarie, en Perse, aux İndes, & en plusieurs, autres pais etrangers. Amstredam, Ches la Veuve de Jacob van Meurs. M. DC. LXXXI (1681), s.285
- İslam Ansiklopedisi. cilt: 11. İstanbul, 1995, s.277
Xarici keçidlər
- Şeyx Səfi
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Islam Islam TarixiImanin sertleriTovhid Melekler Kitablar Peygemberler Mead Axiret Qeza ve TalehIslamin bes sertiKelmeyi sehadet Namaz Oruc Hecc ZekatEseriler Maturidiler Qederiler Motezililer Cebriler Murciler Cehmiyye Musebbihiler SelefilerFiqh mezhebleriSunniler Henefiler Malikiler Safiiler Henbeliler Yox olmus mezhebler Zahiriler Auzailer Leysiler Sevriler Ceririler Sieler Imamiler Ceferiler Exbariler Usuliler Seyxiler Eleviler Ensariler Qizilbaslar Zeydiler Ismaililer Qermetiler Xasxasiler Fethiler Xettabiler Vaqifiyye Rafiziler Batiniler Qeysaniler Xurremiler Bazigiyye Qurabiyye Xariciler Muhakkime Ecrediler Meymuniler Seelebiler Ezraqiler Beyhesiler Ibadiler Necdatiler SufrilerHemcinin baxSufiler Yesevilik Neqsibendilik Suhreverdilik Xelvetilik Sefevilik Bayramilik Bektasilik Celvetilik Cerrahilik Cistiyye Ehqaqiye Gulsenilik Hurufilik Kubravilik Melametilik Movlevilik Nemetullahiyye Noqtevilik Qelenderilik Qadiriyye Rahmaniyye Rifailik Rovseniler Senusiler Saziliyye Zahidiyye Nuseyriler Druzlar Islam felsefesi Sefevi teriqeti ve ya Sefeviyye XIV esrde Cenubi Azerbaycanin Erdebil seherinde sufi Seyx Sefi ed Din terefinden esasi qoyulmus Islami teriqet Zamaninda Cenubi Azerbaycan Serqi Anadolu ve Cenubi Qafqaz erazilerinde boyuk siyasi tesire malik olmus Sefevi teriqetinin muridleri ilk oncә Sunniliyә etiqad etsәlәr dә daha sonra XVI esrin evvelinde Sie mezhebini resmi din kimi qebul etmis Sefeviler dovletinin esasinda durmusdur Erdebilde boyumus Seyx Sefi ed Din Ishaq Siraz gezintisinden sonra Gilanda yerlesmis ve burada Seyx Zahid Gilaninin telebesi olmusdur Daha sonra Zahidin qizi ile aile quran Seyx Sefi ed Din Zahidiyye teriqetinin bas muridi olmus ve 1291 ci ilde Seyx Zahidin vefatindan sonra teriqetin piri olmusdur O zamandan etibaren teriqet Sefeviyye adini dasimisdir Sefeviyye seyxleriSeyx Sefi Seyx Sedreddin Erdebili Seyx Xace Elaeddin Eli Seyx Ibrahim Seyx Cuneyd Seyx Heyder Seyx Sultan Eli Sah Ismayil Xetai Tesevvuf erebce تصوف ve ya Sufizm erebce صوفية Islamda genis yayilmis ezoterik dini ve felsefi cereyan Tesevvuf Islam dinindeki menevi heyatin ve exlaqi deyerlerin adidir Bu felsefi dini telimde insanin nefsi ile mucadile ederek onu islah ve terbiye etmesi oz varligindan ve dunyadan kecerek Allaha qovusmasi meqsedi izlenilir Bezi sufilere gore tesevvuf sulhu olmayan bir savas nefse qul olmamaq seytana alcalmamaq nefsin nesibini terk ederek Haqqin nesibini axtarmaq zahirden uzaqlasib batine yaxinlasmaq eziyyetleri gizlemek comerdlik zeriflik ve temizlik olaraq qiymetlendirilir Teriqet qurucusu olan baslica sufiler bunlardir Ebdulqedir Geylani Qadiriyye Ehmed Yesevi Yesevilik Rifailik Suhreverdilik Sazilik Haci Bektas Veli Bektasilik Movlana Celaleddin Rumi Movlevilik Neqsibendilik Bayramilik Hurufilik Seyx Sefieddin Erdebili Sefevilik Omer Xelveti Xelvetilik Lugevi menasi yol anlamina gelen teriqet tesevvufi menada Allaha c c yetismek unu riayet olunan ve bir sira qayda ve ayinleri olan yol demekdir Sufiler tesevvufun elmi hal diger elmlerin ise elmi qal oldugunu bildirirler Elmi qal zahir bilgisi olub agila ve neqle soykenir Elmi hal ise batin bilgisi olub zehmetle elde edile bilmeyen qelbe gelen bilgini ifade edir Sufiler bu baximdan tesevvufun qaynaqlarindan olan Qurani anlama ve serh etmede tevil metodundan istifade edir ve ozlerini ancaq hal ehli elmi ledun sahibi insanlarin anlaya bileceklerini bildirirler Seyx SefieddinAzerbaycanin dunya tarixine bexs etdiyi parlaq sexsiyyetler siyahisinda Seyx Sefieddin Erdebilinin adi da var Onun adi sekkiz esre yaxindir elm ve tesevvuf dunyasinda gorkemli bir sexs olaraq hormetle yad edilir Erdebilinin yaratdigi Sefeviyye teriqeti ve bu teriqetin esaslari uzerinde qurulan dunyanin en mohtesem dovletlerinden biri olan Azerbaycan Sefevi dovleti bu gun de dunya tarixcileri terefinden tedqiq edilmekdedir Seyx Sefieddin 1252 ci ilde Erdebil seheri yaxinliginda yerlesen Kelexoran kendinde anadan olmusdur Nesil seceresi yeddinci imam Musa el Kazime m 754 800 qeder gedib catan bu muqeddes Seyxin besinci ulu babasi Firuzsah Qizilbas o nesilden sulaleden Erdebile gelen ve burada meskunlasan evvelinci sexs hesab olunur V V Bartold bu sulalenin banisi Seyx Sefieddin ve onun neslinden behs ederken gosterirdi ki bu Erdebil seyxleri subhesiz fars deyil turk menselidirler I P Petrusevski de eyni fikri soylemisdir Ilk Sefevi seyxleri Erdebilde yasamislar onlarin dogma dili Azerbaycan dili olmusdur Hanna Sohrveide gore eserinde hami Sefiye turk kimi muraciet edir Ey piri turk ey turk muqeddesi turk genci turk oglu ve bu sebebden de onun turk oldugu subhe dogurmur M Abbasli Seyx Sefieddinin turk menseli olmasi haqda zengin material toplamisdir Seyx Sefieddin Erdebili mensece Azerbaycan turklerinden olan adli sanli alim sair Sefeviyye teriqetinin banisidir Atasini usaq yaslarindan itiren Sefi ibtidai tehsilini onun dini qanunlarini cox genc iken anasinin yaninda oyrenmis yeniyetme davamcilarindan almisdir Sefieddin dogma turkceni fars ve ereb dillerinin yaslarinda Qurani ezberlemis ilahiyyat elmlerinin sirlerine vaqif olmaga calismisdir Quranin tefsirini anasindan ve yerli ulemalardan oyrenmisdir O dini elmlerin esaslarina yiyelenmekle yanasi fars ereb gilan ve monqol dillerini de mukemmel menimsemisdir Iyirmi yasinda tehsilini artirmaq ucun Siraza geden Sefi burada meshur ilahiyyatci alimlerden ve basqalarindan ders alimis muellimi Emir Abdullahin mesleheti ile iyirmi bes yasinda meshur Gilan seyxi Haci ed Din Zahidin hicri 615 700 muridi olmusdur Seyx Sefieddin 25 il telebe kimi onun yaninda qalmis Seyxin qizi ile evlenmisdir Seyxin vefatindan 1294 sonra Sefieddin onun yerinde Sefeviyye teriqetinin rehberi olmusdur O 35 il irsad ve telimatlarla mesgul olmus coxlu telebeler yetisdirmisdir Onun omrunun daha faydali ve tesirli dovru mehz hemin iller olmusdur Seyx Sefieddinin sohreti tezlikle butun Serq dunyasina Serqi Romaya Suriyaya Hindistana yayilmisdir O Serqde urfan ve din sahesinde yegane sexsiyyet kimi taninmis butun mezheb ve teriqetlere mursid ve ustad ola bilmisdir Nesil seceresiEbulfeth Sefieddin Ishaq ibn es Seyyid Emineddin Cebrayil ibn es Seyyid Saleh ibn es Seyyid Qutbeddin Ehmed ibn es Seyyid Selaheddin Resid ibn es Seyyid Mehemmed el Hafiz Kelamullah ibn es SeyyidEvez el Xevas ibn es Seyyid Firuzsah Zerrinkulah ibn es Seyyid Mehemmed ibn es Seyyid Serefsah ibn es Seyyid Mehemmed es Seyyid Hesen ibn es Seyyid Mehemmed ibn es Seyyid Ibrahim ibn es Seyyid Cefer ibn es Seyyid Mehemmed ibn es Seyyid Ismayil ibn es Seyyid Mehemmed ibn es Seyyid Ehmed el E rabi ibn es Seyyid Ebu Mehemmed el Qasim ibn es Seyyid Ebulqasim Hemze ibn imam el humam Musa el Kazim ibn el imam Cefer es Sadiq ibn el imam Mehemmed el Bagir ibn el imam Eli Zeynelabidin ibn el imam es seyyidus suheda ebi Abdullah el Huseyn ibn el emirel mominin ve imamelmutteqin Esedullahil galib Eli ibn ebi Talib selavatullah ve selamuhu eleyhim ecmein Seyx Sefieddin haqqinda qisa melumat Seyx Sefieddin Erdebilinin yasadigi iller 1252 1334 Heyat yoldasi Bibi Fatime Anasi Dovletlu xatun Atasi Emineddin oglunun 6 yasin olanda rehmete gedib ol 1258 Anasinin atasi Erdebilin Baruq kendinden olan Baba Camal idi Ailede 5 ci ovlad olan Seyx Sefieddinin ozunden boyuk 3 qardasi ve 1 bacisi ozunden kicik 2 qardasi vardi Cemi 7 ovlad idiler Boyuk Qardaslari Mehemmed Selaheddin Ismayil Kicik qardaslari Ye qub ile Fexreddin Yusif Bacisi bir bacisi vardi Mursidi Seyx Zahid Gilani Mursidinin xidmetinde Gilanda oldugu muddet 25 il Bildiyi diller turk ereb parsi fars ve mogol dili o cumleden de gilek dili Gilanda oynediyi dil Gilek Rehberlik etdiyi qurum Darul Irsad xanegahi Rehberlik etdiyi quruma maliyye desteyi veren sexs Fezlullah Residdedin Hemedani Onunla gorusub meslehetlesen ve tez tez onu ziyaret eden hokmdarlar Elxani hokmdarlarindan Ebu Seid Mehemmed Ulcaytu ve hokumetde bas emir vezifesinde olan Emir Coban Sufi dergahinin veqfleri barede1501 ci ilde Sah I Ismayil 1501 1524 terefinden Sefeviler dovletinin berqerar edilmesinden sonra Seyx Sefieddin ziyaretgahina daha cox diqqet yetirildi Erdebil yeni dovletin dini ve siyasi merkezi oldu Bu dovrde Erdebildeki dergahin mutevelliliyi seriet ehkami uzre tertib edilmis veqfname adli muvafiq sened esasinda mueyyen veqf emlakini idare etmeye vezifedar olan bir sexs E N en yuksek vezifeye sahib olan dovlet adamlarinin elinde idi Zahidinin Silsilet en neseb es Sefeviyye eserinin melumatina gore veqfin mutevellileri sah terefinden teyin olunurdu 1601 ci il de Sah I Abbasin 1587 1629 Zahidini bu veqfin mutevellisi teyin etmesi ve ondan evvelki mutevelli Mirze Ismayilin isden cixarilmasi haqqinda ferman vermesini buna ornek olaraq gostere bilerik 1642 1666 dovrunde ise Erdebil bolgesi veqfin mutevellileri idaresinden cixaraq sah ve sahin ailesine bagli olan xasse i serife torpaqlarina qatilmisdir Sufi dergahinin veqfleri barede Azerbaycana seyahet etmis ve 1670 ci ilde Erdebilde olmus Yan Streys adli seyyah genis melumat verirdi Onun yazdigina gore Erdebil seherinde 200 ev 9 hamam 8 karvansaray seher bazari bazardaki ve seher meydanindaki yuzlerle dukkan Tebrizde 100 ev 100 dukkan Qezvinde bir nece karvansaray ve hamam Erdebilin 33 kendi kendlerin adi yazilmamisdir Tebrizin 2 kendi Serabin 5 kendi ve hemcinin Astrabad Gilan Mugan ve bir cox diger yerlerin gelirleri bu dergahin veqfini teskil edirdi Erdebilin inkisafini temin eden en muhum amil seherin ticaretde en muhum pay sahibi olan ipeyin ixrac yolu uzerinde yerlesmesi idi Bu sebebden gomruk vergisinden gelen gelir hesabina seher xeyli qazanc elde edirdi Seyx Sefieddin Ishaq veqfinin gelirlerinin boyuk olmasini Zahidinin melumatlarindan da anlamaq mumkundur Erhan Arikli tedqiqat eserinde hemin menbeye istinaden yazirdi ki Seyx Seref bey Zahidi mutevelli oldugu illerde veqfin butun yeyecek qida xerclerini ve maaslarini odedikden sonra veqf ucun 1 830 tumene beraber mal ve mulk almis 2 000 tumeni ise veqfin xezinesine kecirmisdi Fransiz seyyahi 1673 cu ilde Tebrizden Isfahana gederken Save adli bolgede Erdebil seyxlerinin veqfine aid bir karvansaray iki bag iki su anbarinin oldugunu ve bunlarin veqfe sah I Abbasin arvadi Zeyneb beyimin bagisladigini yazirdi Sarden hemin mulklerin ilde 1 000 frank gelir verdiyini de elave edirdi Belelikle XVII esrin ortalarinda Erdebildeki veqfin cox zengin ve xeyli sayda gelir menbeleri olan veqf oldugunu soyleye bilerik Darul irsadSeyx Sefieddin Erdebilde Darul irsad in Hidayet evi basinda dururdu Tam bacarigi ile teqiyye prinsipine emel ederek ele bir dunyagorus numayis etdirirdi ki ayri ayri Islam mezhebleri ve teriqetleri de onun menevi xezinesinden qidalanirdi Sefeviyye teriqeti ozunemexsus bir teskilat vasitesile teblig olunur ve uzaq yerlerde olan numayendelere catdirilirdi Bu teskilatin basinda pir yaxud mursid dururdu Esas is mursid muellim ile muridler telebeler arasinda vasiteci rolu oynayan xelifenin uzerine dusurdu Xelife her tayfanin sufilerine basci olmaqla beraber hem de rehberle birbasa elaqede olurdu Xelifeler ve sufiler tabecilikde olan camaatla rehber arasinda ele mohkem elaqe yaratmisdilar ki bu elaqe gunden gune genislenmekde ve mohkemlenmekde idi Bu sistem siyasete qarismirdi ve Seyx Cuneyde kimi bele de davam etmisdi Ancaq Darul irsad Seyx Cuneydden baslayaraq siyasi meselelerle de maraqlanmaga basladi Uzun muddet teskilata rehber olan Erdebil piri bu teskilatdan teriqeti ve ideoloji meseleler ucun istifade etdi hem de orani boyuk bir herbi ve siyasi teskilata da cevirdi Siyasetle teriqet birleserek Sefeviyye ideologiyasini formalasdirdi Bele bir zamanda Seyx Sefieddinin formalasdirdigi siizm sufizm ideologiyasi mahiyyeti etibari ile siyaset ve hakimiyyetden uzaq qala bilmezdi ve ister istemez Darul irsad a rehberlik eden pir siyasi herekatlara da qosulmali idi Seyxden sonra bir birinin ardinca Sedreddin Xace Eli Ibrahim Seyx Cuneyd Seyx Heyder ve nehayet Sah Ismayil Erdebil Darul irsad ina rehberlik etmisler Seyx Sefieddin 1334 cu ilde Erdebil seherinde vefat etmis ve burada da defn olunmusdur Onun mezarinin uzerinde turbe insa edilmis etrafinda mescidler karvansaraylar medreseler yasayis evleri salinmisdir Belelikle burada boyuk bir medeni merkez yaranmisdir Sefevi seyxlerinden bir coxu o cumleden de Sah Ismayil da burada defn olunmusdur XVI esrde I Sah Tehmasibin hakimiyyeti dovrunde 1524 1576 ci iller hemin meqbere oz indiki seklini almisdir in oglu adi ile meshur olan de teriqet rehberi olmus atasi Seyx Sedreddin vefat edenden sonra onun yerine kecmis ve 38 il rehberlik etmisdir 1426 ci il mart ayinin 15 de Mekke seherinde vefat eden Siyahpus orada defn edilmis ve meqberesi bu seherde Seyideli Ecem adi ile meshurdur O da atasi ve babasi kimi alim teriqet bascisi olmaqla yanasi hem de sair olmus evvelden axiradek tesevvuf ve irfani seirlerle dolu olan divani cox meshur olaraq dilden dile gezmisdir Tarixin sonraki merhelelerinde bu muqeddes ocaqdan Sefevi neslinden Seyx Cuneyd Seyx Heyder Sam Mirze Elqas Mirze Sah Abbas ve basqa elm senet xadimleri meshur serkerde dovlet xadimleri ve bascilari yetismisler Texminen iki yuz ile Seyx Sefieddinin nevesi Sah Ismayil Xetai Tebriz seherinde ozunu sah elan edene 1501 ci il qeder Cenubi Azerbaycanda esas teriqet merkezi elm ve irfan mebedi kimi bas seher rolunu Erdebil oynamisdir Burada 1300 cu ilden etibaren bir cox binalar insa edilmis memleketin butun yaxin uzaq guselerinden buraya elm merifet teriqet oyrenmek isteyenlerin axini davam etmisdir Mehz bunun neticesi olaraq 200 ilden sonra Seyx Sefieddinin esasini qoydugu Sefeviyye teriqetinin terefdarlari ve Sefevi ovladlari hakimiyyete yiyelenir ve bir ucu Demirqapi Derbend bir ucu Bagdada gedib catan boyuk bir erazini imperiyani 1736 ci ile Nadir sah Efsarin ozunu Iran sahi elan etmesine qeder seriksiz olaraq idare edirler IstinadlarUgur Ahmet Yavuz Sultan Selim turkce Erciyes Universitesi Sosyal Bilimler Enstitusu Mudurlugu 1989 45 2014 07 04 tarixinde Istifade tarixi 2009 07 01 Bu hanedan adini Safavi tarikati reisi Seyh Safiyuddin Ishak dan almaktadir Cicek Kemal The Great Ottoman Turkish Civilisation Politics ingilisce Yeni Turkiye 2000 ISBN 9756782188 ISBN 978 975 6782 18 7 2014 07 04 tarixinde Istifade tarixi 2009 07 01 Tesevvuf 2016 08 11 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 11 24 Seyx Sefi 2022 09 21 tarixinde Istifade tarixi 2015 11 24 Seyx Sefi tezkiresi Sefevetus sefa nin XVI esr turk tercumesi Baki Nurlan 2010 s 11 46 51 52 53 54 Erdebil livasinin mufessel defteri Arasdirmanin ve transliterasiyanin muellifi Erhan Arikli Baki AMEA akad Z M Bunyadov adina Serqsunasliq Institutu 2004 s 95 96 Les Voyages de Jean Struys En Moscovie en Tartarie en Perse aux Indes amp en plusieurs autres pais etrangers Amstredam Ches la Veuve de Jacob van Meurs M DC LXXXI 1681 s 285 Islam Ansiklopedisi cilt 11 Istanbul 1995 s 277Xarici kecidlerSeyx Sefi