Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Həyat — bioloji baxımdan, kimyəvi reaksiyalar və ya bir təkamül ilə nəticələnən başqa hadisələr kimi bəzi bioloji proseslər göstərən orqanizmlərin xüsusiyyəti. inkişaf və çoxalma qabiliyyətlərinə malikdir. Bəzi canlılar bir-birilə ünsiyyət və ya əlaqə qura bilir və bir çox canlı daxili dəyişikliklər keçirərək ətraf mühitə uyğunluq göstərə bilirlər. Həyatı bir başqa deyişlə izah edəsi olsaq, canlılıq xarakteri daşıyan varlıqların hamısının yaşadıqları müddət ərzində qazandıqları təcrübə və yaşayışlarının toplusudur. Həyatın fiziki bir xüsusiyyəti neqativ entropiya prinsipinə tabe olmasıdır.
Həyat anlayışları
Biologiyada
Biologiya canlıları tədqiq edən bir elm sahəsidir. Bioloqlar, bütün canlıları bütün planeti əhatə edən qlobal miqyasdan, hüceyrə və molekulları, mikroskopik ölçüyə qədər olan canlılara təsir edən mühüm dinamik hadisələrlə birlikdə araşdıran, biologiya elmi ilə məşğul olan insanlardır. Bir çox prosesi özündə saxlayan həyatı proseslərdən bəziləri: Enerji və maddənin işlənməsi, bədəni təşkil edən maddənin işlənməsi, yaraların sağalması və bütün orqanizmlərin çoxalmasıdır.
Həyatın sirləri, tarixdəki bütün insanlara təsir etdiyindən; İnsanın fiziki quruluşu, bitkilər və heyvanlar haqqındakı araşdırmalar bütün cəmiyyətlərin tarixlərində yer tapır. Bu qədər marağın bir hissəsi, insanların həyata hökm etmə və təbii qaynaqları istifadə etmək istəyindən gəlir. Sualların arxasınca qaçmaq, insanlara, orqanizmlərin quruluşları haqqında məlumat verdi və həyat standartları, zamanla yüksəldi. Marağın digər bir qismi isə, təbiəti idarə etmək istəyindən çox, onu anlamaq istəyindən gəlir. Bu tədqiqatların irəlilədilməsi, bizim Dünya haqqındakı fikirlərimizi dəyişdirmişdir.
- Biologiya, kainatdakı canlılar haqqında araşdırma və müşahidə edən bir elm sahəsidir.
-
![image]()
-
![image]()
-
![image]()
-
![image]()
Fəlsəfədə
Həmçinin baxː Fəlsəfə
Canlıların içərisində həyat abstraksiyasını və öz həyatını mənalaşdırmağa çalışan yeganə növün homo sapiens olduğu qəbul edilir. Günümüzə qədər bir çox filosof həyatı müxtəlif baxış bucaqları ilə təyin etməyə, açıqlamağa çalışmışdır. Həyatın mənası üzərində bir çox mübahisə davam etdirilmişdir. Məsələn, spiritualistlərə görə həyatın məqsədi ruhi təkamüldür. Bununla yanaşı, bəzilərinə görə həyatın bir mənası olması lazım olduğu, şübhəlidir.
Həyatın başlanğıcı (mənbəyi) ilə bağlı fikirlər
Abiogenez
Aristotel canlının cansız maddələrdən öz-özünə əmələ gəldiyinə inanırdı. Bu fikrə əsasən mayalanmış yumurtada, qum dənəciklərinə, palçıqda, havada qısaca hər yerdə canlılığı və müxtəlifliyi təmin edən fəal doğma (aktiv prinsip) idi. Bu aktiv doğma hava ilə qarşılıqlı əlaqəyə girərək uyğun şərtlərdə canlını meydana gətirirdi. Yəni canlı, cansız maddələrdən birdən-birə, hər an meydana gələ bilirdi. İlk canlı sadə və ya mürəkkəb quruluşlu ola bilirdi.
- Cansız maddə + fəal doğma + Hava Canlı (Sadə və ya Mürəkkəb)
Təbiət elmlərində abiogenez, həyatın mənşəyi sualı, yer üzündə həyatın canlı olmayandan necə inkişaf edə bildiyinin araşdırılmasıdır. Elmi razılaşmalara görə abiogenez 4,4 milyard il əvvəl ilə 2,7 milyard il arasında meydana gəlmişdir. Bu zaman aralığının əvvəli olan 4,4 milyard il, su buxarının mayeləşməsi zamandır 2,7 milyard il əvvəl isə, sabit karbon ( və ), dəmir (56Fe, 57Fe, ve 58Fe) və kükürd (32S, 33S, 34S, və 36S) izotop nisbətlərinin mineral və çöküntülərin bioloji mənşəli olduğuna, bioloji göstəricilərin isə fotosintezə işarə etdiyi zamandır. Bu mövzu eyni zamanda, Böyük Partlayışdan bəri kainatın 13,7 milyard illik inkişafı zamanı baş vermiş ola biləcəyi düşünülən, günəş sistemi və ya Dünya xaricindən həyatın qaynaqlandığını irəli sürən panspermiya və xarici mənbəli (eksogen) nəzəriyyələrini də əhatə edir.
Həyatın mənşəyi tədqiqatları, biologiya və insanın təbii Dünyanı anlaması üzərində çox böyük təsiri olmasına baxmayaraq məhdud bir tədqiqat sahəsidir. Bu sahədəki irəliləyişlər, araşdırılan problemin əhəmiyyəti səbəbindən bir çox insanın diqqətini çəksə də adətən yavaş və aralıqlıdır. Təklif edilən bir çox nəzəriyyə içində (əvvəl metabolizm) və (əvvəl genlər) ən çox rəğbət görənlərdir.
Biogenez
Biogenez, başqa həyat formaları doğuran həyat tərzi fəaliyyətidir. Məsələn, bir hörümçək yumurtlayaraq başqa bir hörümçək əmələ gətirir.
Termin eyni zamanda, həyatın uyğun şərtlər altında canlı olmayandan çoxalacağını, hələ bu şərtlər bir bilinməz olaraq qalsa da, bu düşüncəni müdafiə edən abiogenez, ehtimalın əksinə bir canlı maddənin yalnız canlı bir maddədən çoxalacağını iddia edən edən üçün də istifadə edilir.
Panspermiya
Bu fikrə əsasən ilk canlı dünya xaricində, yəni başqa bir planetdə yaranmışdır. Daha sonra bu canlıların spor ya da toxumları meteorlar ilə dünyaya daşınmış və həyat başlamışdır. Bu hipotez həyatın kosmosda necə başladığı və kosmosda başlayan həyatın yerə çatana qədər kosmosdakı canlı həyatı üçün zərərli olan şərtlərdən təsirlənmədən necə dünyaya gəldiyi məsələlərinə aydınlıq gətirə bilmir.
Avtotrof düşüncə
Bu düşüncəyə görə, ilk canlı öz qidasını istehsal edən avtotrof bir canlıdır. Bunlardan da digər canlılar meydana gəlmişdir. Avtotrofların quruluşu və enerji ehtiyacları üçün fotosintez və ya yolu ilə qeyri-üzvi maddələrdən orqanik qeyri-üzvi maddələr istehsal edirlər. Buna görə avtotroflar inkişaf etmiş canlılardır. İnkişaf etmiş ferment sistemləri olması lazımdır. Ancaq bu hal təkamül nəzəriyyəsinə tərsdir.
Heteretrof düşüncə
Heteretrof düşüncə, abiogenez fərziyyəsinin daha da inkişaf etdirilmiş bir törəməsi olub, təkamül nəzəriyyəsinin kökünü aldığı fərziyyədir. Bu fərziyyə ilk canlının maddələrdən uzun müddət davam edən kimyəvi təkamül sonrasında xüsusi ətraf mühitdə yarandığını və öz qidasını özünü edə bilməyən sadə bir canlı olduğunu irəli sürür. İlk canlı, enerji ehtiyaclarını ödəmək üçün lazımlı üzvi molekulları xarici mühitdən hazır alan, istehlakçı bir canlıdır.
Heteretrof düşüncəyə görə, ilk canlı yaranmadan öncə milyardlarla il davam edən kimyəvi təkamül olmuşdur. Bunu bioloji təkamül olan canlıların əmələ gəlməsi və dəyişikliyi dövrü izləmişdir.
Heteretrof düşüncəsi təkamül nəzəriyyəsinə uyğundur. Təkamül nəzəriyyəsinə görə, zülalların bir hissəsi ferment olaraq iş görmüş və meydana gələn fermentlər digər molekulların meydana gəlməsini sürətləndirmişdir. Bu şəraitdə yaranan nuklein turşuları, zülallar ilə qruplar yaradaraq yaratmışdır. Atomzülallarda əvvəl adı verilən ön hüceyrələrə, sonra da öz surətlərini çıxara bilən sadə canlılara çevrilmişdirlər. Heteretroflardan otoroflar inkişaf etmişdir. Fotosintez nəticəsində atmosferdə oksigenin yığılıb qalması ilə edən canlılar yaranmışdır.
Orqanizm yaranmadan əvvəl qeyri-üzvi birləşmələrdən, üzvi birləşmələr təkamül keçirmişdir. İlk atmosferdə sərbəst oksigen qazı yox idi. Oksigen, su və digər oksidlərə asılı vəziyyətdə idi. Orqanizmlər enerjini üzvi maddələrdən oksigensiz tənəffüs () edərək əldə etmişdirlər. Bugünkü atmosferdə %78 azot, %21 oksigen, %1 müxtəlif qazlar mövcuddur.
, ionlaşan zülal və ya zülala bənzəyən maddələrin su molekullarını çəkərək xarici mühitdən bir güclə ayrılmaları nəticəsində yaranan qruplardır. Ehtimal ki, ilk canlı koaservatlardan yaranmışdır.
Bu fərziyyəni dəstəkləmək üçün nəticəsində mühitə qoyulan ammonyak, metan, hidrogen və su molekullarından, elektrik ilə; amin turşusu, karbamid, sirkə turşusu, laktikasit kimi üzvi maddələrin əmələ gəldiyini laboratoriya şəraitində görmüşdür. Bu təcrübə ilk canlı necə yarandığı sualına cavab vermir; ancaq canlı yaranmadan öncə qeyri-üzvi maddələrdən üzvi maddələrin necə yarandığına cavab verir.
Kreatsionizm
Kreatsionizm, bəşəriyyətin, həyatın və kainatın varlığını əvvəlcədən qəbul edilmiş fövqəltəbii bir qüvvə tərəfindən yoxdan gətirildiyi bir inancdır. Yaradıcı güc tarix boyunca müxtəlif şəkillərdə adlandırılmışdır. Kainatın və insanın Yehova, Tanrı və ya Allah tərəfindən yaradılışından Tanaxda, Köhnə Əhdi-Ətiqdə və Quranda bəhs edilir.
Əhdi-Ətiq demək olar ki Tanaxla eyni olduğu üçün Xristianlıqdakı və Yəhudilikdəki yaradılış anlayışı eynidir. Tanax və Əhdi-Ətiqdə yaradılışdan "Digər" (Yaradılış) hissəsində bəhs edilir.
Kreatsionizm termini "tanrılı təkamül" inancında kreatsionizm anlayışı ilə qarışıqlıq baş verməməsi üçün bəzən dini yaradılış və ya kitabi yaradılış olaraq da bəhs edilir. Bu maddə çərçivəsində yaradılış sözü "müəyyən bir fövqəltəbii aksiya nəticəsi yaradılış"ı ifadə etmək üçün istifadə ediləcəkdir. Kreatsionizm termini adətən əleyhdarları tərəfindən istifadə edilir.
Ağıllı dizayn
Ağıllı dizayn (AD) (İng: Intelligent design), kainatın və içərisindəki canlıların təbii seçmə kimi müasir elmin qəbul etdiyi proseslərlə əmələ gəlməyəcəyini, bu səbəblə ağıllı və şüurlu bir varlıq tərəfindən dizayn edildiyini iddia edən bir fikirdir. Ağıllı dizayn iddiası, elm dairələri tərəfindən yeni kreatsionizm (İng: New creationism) olaraq anılmaqdadır.
Həyatın təsnifatı
Elmi təsnifat və ya bioloji təsnifat bioloqların yaşayan və ya nəsli kəsilmiş canlılara aid növləri necə qruplaşdıracaqlarına və ya təsnifatlaşdırılacaqlarına dair elmi əsasları üzə çıxarır. Müasir təsnifat, Karl Linney, növlərin fiziki xüsusiyyətlərinə görə təsnifatı sistemini əsas götürür. Bu təsnifat Linneydən bəri Darvinist prinsipin ümumi normaları işığında bir çox tənzimləməyə məruz qalmışdır. Molekulyar təsnifatın, istifadə etdiyi DNT analizi üsulu ilə bu təsnifatın bir çox prinsipi də dəyişmişdir və dəyişməyə davam edir. Elmi təsnifat bir elm olaraq taksonomiya və ya sistematik ilə əlaqəlidir.
Yerdənkənar həyat
Planetimizin xaricindəki göy cisimlərində həyatın mövcud olub-olmadığı astrobiologiya elminin mövzusu daxilindədir və varlığı hələ də hipotetikdir. Hələ planetimizin xaricində hər hansı bir göy cismində elm dairələr tərəfindən qəbul edilmiş, həyatın var olmasına dair sübut tapılmamışdır. Dünya xaricində həyatın başlanğıcına dair müxtəlif proqnozlar var. Bir nəzəriyyəyə görə həyat kainatın müxtəlif yerlərində ayrı-ayrı ortaya çıxmışdır. Digər bir nəzəriyyə isə panspermiyadır, buna görə həyat kainatda bir nöqtədə bir dəfə ortaya çıxmış və həyata uyğun planetlərə yayılmışdır. Sözü edilən yerdənkənar həyat formaları bakterial formaların sadəliyindən insan kimi ağıllı varlıqların mürəkkəbliyinə qədər hər səviyyədə ola bilər.
Həyatın sona çatması
Ölüm
Ölüm, bir canlı varlığın (insan, heyvan və bitkinin) həyatı fəaliyyətlərinin qəti olaraq başa çatmasıdır. Canlı varlıqların hər hansı bir toxumasının canlılığını itirməsinə də ölüm deyilir. Canlının ölümündən bəhs etmək üçün, həyatı fəaliyyətlərin bir daha geri gəlməmək üzrə sona çatması şərtdir. Belə ki, boğulma, donma, zəhərlənmə təhlükəsi keçirən və ürəyi dayanan insanlarda süni tənəffüs və ürək masajı aparılaraq, dayanmış kimi görünən tənəffüs və qan dövranı funksiyalarının yenidən açılması bir neçə dəfə mümkün olur. Elə isə ürək və tənəffüsün bir müddət dayanması ölüm demək deyil.
Nəsilin kəsilməsi
Nəsilin kəsilməsi, biologiyada və ekologiyada, bir növün və ya cinsin varlığının sona çatması, biosferin azalmasıdır.
Fosillər
Fosil, hava ilə təması birdən kəsildiyi üçün qoruna bilmiş canlı qalıqlarına verilən ümumi addır. Qabıq, sümük, diş, toxum, yarpaq, ya da bir heyvan və ya bitki qalığı milyonlarla il əvvəl canlı həyat haqqında məlumat verir. Fosilləri və fosilləşməni araşdıran elm sahəsinə paleontologiya adı verilir. Latınca fodare, qazmaq sözündən törəmişdir; Sözün mənası "qazıntı nəticəsində torpaqdan çıxarılmış cisim" ikən, elmi mənası "canlıların daşlaşmış qalıqları"dır. Çöküntü içindəki qalıqlardır; maqmatik strukturlarda mövcud deyillər.
İstinadlar
Bu məqalədəki istinadlar müvafiq ilə göstərilməlidir. |
- "Organism". Chambers 21st Century Dictionary (online ed.) 1999.
- Schrödinger, Erwin (1944). What is Life? Cambridge University Press
- Margulis, Lynn; Sagan, Dorion (1995). What is Life? University of California Press.
- Wilde, Simon A.; et al. (2001). "Evidence from detrital zircons for the existence of continental crust and oceans on the Earth 4.4 Gyr ago". Nature 409: 175–178. DOI:10.1038/35051550 2018-02-21 at the Wayback Machine.
- "". 28 sentyabr 2011-ci il tarixində mənbəyindən 2011-10-11 at the Wayback Machine arxivlənib. Giriş tarixi: 2007-07-10.
- "" 5 Aprel 2016 tarixində mənbəyindən arxivlənib. Giriş tarixiː 2007-07-10.
- Chapter 6, last section in Alberts B, Johnson A, Lewis J, Raff M, Roberts K and Walter P, Molecular Biology of the Cell, 4th Edition, Routledge, March, 2002,
- "David Sloan Wilson, NY Times (8 Nisan 2007)". 2022-06-16 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-07-06.
- "Yeni Kreatsionizm: Bioloji Hücum Altında, Barbara Ehrenreich və Janet Makintoş". 2011-08-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-07-06.
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu adin diger istifade formalari ucun bax Heyat deqiqlesdirme Heyat bioloji baximdan kimyevi reaksiyalar ve ya bir tekamul ile neticelenen basqa hadiseler kimi bezi bioloji prosesler gosteren orqanizmlerin xususiyyeti inkisaf ve coxalma qabiliyyetlerine malikdir Bezi canlilar bir birile unsiyyet ve ya elaqe qura bilir ve bir cox canli daxili deyisiklikler kecirerek etraf muhite uygunluq gostere bilirler Heyati bir basqa deyisle izah edesi olsaq canliliq xarakteri dasiyan varliqlarin hamisinin yasadiqlari muddet erzinde qazandiqlari tecrube ve yasayislarinin toplusudur Heyatin fiziki bir xususiyyeti neqativ entropiya prinsipine tabe olmasidir Tebietdeki butun canlilar bir birile qarsiliqli tesir icindedirler Heyat anlayislariBiologiyada Esas meqale Biologiya Biologiya canlilari tedqiq eden bir elm sahesidir Bioloqlar butun canlilari butun planeti ehate eden qlobal miqyasdan huceyre ve molekullari mikroskopik olcuye qeder olan canlilara tesir eden muhum dinamik hadiselerle birlikde arasdiran biologiya elmi ile mesgul olan insanlardir Bir cox prosesi ozunde saxlayan heyati proseslerden bezileri Enerji ve maddenin islenmesi bedeni teskil eden maddenin islenmesi yaralarin sagalmasi ve butun orqanizmlerin coxalmasidir Heyatin sirleri tarixdeki butun insanlara tesir etdiyinden Insanin fiziki qurulusu bitkiler ve heyvanlar haqqindaki arasdirmalar butun cemiyyetlerin tarixlerinde yer tapir Bu qeder maragin bir hissesi insanlarin heyata hokm etme ve tebii qaynaqlari istifade etmek isteyinden gelir Suallarin arxasinca qacmaq insanlara orqanizmlerin quruluslari haqqinda melumat verdi ve heyat standartlari zamanla yukseldi Maragin diger bir qismi ise tebieti idare etmek isteyinden cox onu anlamaq isteyinden gelir Bu tedqiqatlarin ireliledilmesi bizim Dunya haqqindaki fikirlerimizi deyisdirmisdir Biologiya kainatdaki canlilar haqqinda arasdirma ve musahide eden bir elm sahesidir Felsefede Hemcinin baxː Felsefe Canlilarin icerisinde heyat abstraksiyasini ve oz heyatini menalasdirmaga calisan yegane novun homo sapiens oldugu qebul edilir Gunumuze qeder bir cox filosof heyati muxtelif baxis bucaqlari ile teyin etmeye aciqlamaga calismisdir Heyatin menasi uzerinde bir cox mubahise davam etdirilmisdir Meselen spiritualistlere gore heyatin meqsedi ruhi tekamuldur Bununla yanasi bezilerine gore heyatin bir menasi olmasi lazim oldugu subhelidir Heyatin baslangici menbeyi ile bagli fikirlerAbiogenez Esas meqale Abiogenez Aristotel canlinin cansiz maddelerden oz ozune emele geldiyine inanirdi Bu fikre esasen mayalanmis yumurtada qum deneciklerine palciqda havada qisaca her yerde canliligi ve muxtelifliyi temin eden feal dogma aktiv prinsip idi Bu aktiv dogma hava ile qarsiliqli elaqeye girerek uygun sertlerde canlini meydana getirirdi Yeni canli cansiz maddelerden birden bire her an meydana gele bilirdi Ilk canli sade ve ya murekkeb quruluslu ola bilirdi Cansiz madde feal dogma Hava Canli Sade ve ya Murekkeb Tebiet elmlerinde abiogenez heyatin menseyi suali yer uzunde heyatin canli olmayandan nece inkisaf ede bildiyinin arasdirilmasidir Elmi razilasmalara gore abiogenez 4 4 milyard il evvel ile 2 7 milyard il arasinda meydana gelmisdir Bu zaman araliginin evveli olan 4 4 milyard il su buxarinin mayelesmesi zamandir 2 7 milyard il evvel ise sabit karbon ve demir 56Fe 57Fe ve 58Fe ve kukurd 32S 33S 34S ve 36S izotop nisbetlerinin mineral ve cokuntulerin bioloji menseli olduguna bioloji gostericilerin ise fotosinteze isare etdiyi zamandir Bu movzu eyni zamanda Boyuk Partlayisdan beri kainatin 13 7 milyard illik inkisafi zamani bas vermis ola bileceyi dusunulen gunes sistemi ve ya Dunya xaricinden heyatin qaynaqlandigini ireli suren panspermiya ve xarici menbeli eksogen nezeriyyelerini de ehate edir Heyatin menseyi tedqiqatlari biologiya ve insanin tebii Dunyani anlamasi uzerinde cox boyuk tesiri olmasina baxmayaraq mehdud bir tedqiqat sahesidir Bu sahedeki irelileyisler arasdirilan problemin ehemiyyeti sebebinden bir cox insanin diqqetini cekse de adeten yavas ve araliqlidir Teklif edilen bir cox nezeriyye icinde evvel metabolizm ve evvel genler en cox regbet gorenlerdir Biogenez Esas meqale Biogenez Biogenez basqa heyat formalari doguran heyat terzi fealiyyetidir Meselen bir horumcek yumurtlayaraq basqa bir horumcek emele getirir Termin eyni zamanda heyatin uygun sertler altinda canli olmayandan coxalacagini hele bu sertler bir bilinmez olaraq qalsa da bu dusunceni mudafie eden abiogenez ehtimalin eksine bir canli maddenin yalniz canli bir maddeden coxalacagini iddia eden eden ucun de istifade edilir Panspermiya Panspermiya hipoteziEsas meqale Panspermiya Bu fikre esasen ilk canli dunya xaricinde yeni basqa bir planetde yaranmisdir Daha sonra bu canlilarin spor ya da toxumlari meteorlar ile dunyaya dasinmis ve heyat baslamisdir Bu hipotez heyatin kosmosda nece basladigi ve kosmosda baslayan heyatin yere catana qeder kosmosdaki canli heyati ucun zererli olan sertlerden tesirlenmeden nece dunyaya geldiyi meselelerine aydinliq getire bilmir Avtotrof dusunce Esas meqale Bu dusunceye gore ilk canli oz qidasini istehsal eden avtotrof bir canlidir Bunlardan da diger canlilar meydana gelmisdir Avtotroflarin qurulusu ve enerji ehtiyaclari ucun fotosintez ve ya yolu ile qeyri uzvi maddelerden orqanik qeyri uzvi maddeler istehsal edirler Buna gore avtotroflar inkisaf etmis canlilardir Inkisaf etmis ferment sistemleri olmasi lazimdir Ancaq bu hal tekamul nezeriyyesine tersdir Heteretrof dusunce Esas meqale Esas meqaleler Tekamul ve Tekamul nezeriyyesi Heteretrof dusunce abiogenez ferziyyesinin daha da inkisaf etdirilmis bir toremesi olub tekamul nezeriyyesinin kokunu aldigi ferziyyedir Bu ferziyye ilk canlinin maddelerden uzun muddet davam eden kimyevi tekamul sonrasinda xususi etraf muhitde yarandigini ve oz qidasini ozunu ede bilmeyen sade bir canli oldugunu ireli surur Ilk canli enerji ehtiyaclarini odemek ucun lazimli uzvi molekullari xarici muhitden hazir alan istehlakci bir canlidir Heteretrof dusunceye gore ilk canli yaranmadan once milyardlarla il davam eden kimyevi tekamul olmusdur Bunu bioloji tekamul olan canlilarin emele gelmesi ve deyisikliyi dovru izlemisdir Heteretrof dusuncesi tekamul nezeriyyesine uygundur Tekamul nezeriyyesine gore zulallarin bir hissesi ferment olaraq is gormus ve meydana gelen fermentler diger molekullarin meydana gelmesini suretlendirmisdir Bu seraitde yaranan nuklein tursulari zulallar ile qruplar yaradaraq yaratmisdir Atomzulallarda evvel adi verilen on huceyrelere sonra da oz suretlerini cixara bilen sade canlilara cevrilmisdirler Heteretroflardan otoroflar inkisaf etmisdir Fotosintez neticesinde atmosferde oksigenin yigilib qalmasi ile eden canlilar yaranmisdir Orqanizm yaranmadan evvel qeyri uzvi birlesmelerden uzvi birlesmeler tekamul kecirmisdir Ilk atmosferde serbest oksigen qazi yox idi Oksigen su ve diger oksidlere asili veziyyetde idi Orqanizmler enerjini uzvi maddelerden oksigensiz teneffus ederek elde etmisdirler Bugunku atmosferde 78 azot 21 oksigen 1 muxtelif qazlar movcuddur ionlasan zulal ve ya zulala benzeyen maddelerin su molekullarini cekerek xarici muhitden bir gucle ayrilmalari neticesinde yaranan qruplardir Ehtimal ki ilk canli koaservatlardan yaranmisdir Bu ferziyyeni desteklemek ucun neticesinde muhite qoyulan ammonyak metan hidrogen ve su molekullarindan elektrik ile amin tursusu karbamid sirke tursusu laktikasit kimi uzvi maddelerin emele geldiyini laboratoriya seraitinde gormusdur Bu tecrube ilk canli nece yarandigi sualina cavab vermir ancaq canli yaranmadan once qeyri uzvi maddelerden uzvi maddelerin nece yarandigina cavab verir Kreatsionizm Esas meqale Kreatsionizm Kreatsionizm beseriyyetin heyatin ve kainatin varligini evvelceden qebul edilmis fovqeltebii bir quvve terefinden yoxdan getirildiyi bir inancdir Yaradici guc tarix boyunca muxtelif sekillerde adlandirilmisdir Kainatin ve insanin Yehova Tanri ve ya Allah terefinden yaradilisindan Tanaxda Kohne Ehdi Etiqde ve Quranda behs edilir Ehdi Etiq demek olar ki Tanaxla eyni oldugu ucun Xristianliqdaki ve Yehudilikdeki yaradilis anlayisi eynidir Tanax ve Ehdi Etiqde yaradilisdan Diger Yaradilis hissesinde behs edilir Kreatsionizm termini tanrili tekamul inancinda kreatsionizm anlayisi ile qarisiqliq bas vermemesi ucun bezen dini yaradilis ve ya kitabi yaradilis olaraq da behs edilir Bu madde cercivesinde yaradilis sozu mueyyen bir fovqeltebii aksiya neticesi yaradilis i ifade etmek ucun istifade edilecekdir Kreatsionizm termini adeten eleyhdarlari terefinden istifade edilir Agilli dizayn Esas meqale Agilli dizayn Agilli dizayn AD Ing Intelligent design kainatin ve icerisindeki canlilarin tebii secme kimi muasir elmin qebul etdiyi proseslerle emele gelmeyeceyini bu sebeble agilli ve suurlu bir varliq terefinden dizayn edildiyini iddia eden bir fikirdir Agilli dizayn iddiasi elm daireleri terefinden yeni kreatsionizm Ing New creationism olaraq anilmaqdadir Heyatin tesnifatiElmi tesnifatin muxtelif seviyyeleri Bioloji tesnifatin esas sekkiz Araliq kateqoryalar gosterilmemisdir Esas meqale Bioloji tesnifat Elmi tesnifat ve ya bioloji tesnifat bioloqlarin yasayan ve ya nesli kesilmis canlilara aid novleri nece qruplasdiracaqlarina ve ya tesnifatlasdirilacaqlarina dair elmi esaslari uze cixarir Muasir tesnifat Karl Linney novlerin fiziki xususiyyetlerine gore tesnifati sistemini esas goturur Bu tesnifat Linneyden beri Darvinist prinsipin umumi normalari isiginda bir cox tenzimlemeye meruz qalmisdir Molekulyar tesnifatin istifade etdiyi DNT analizi usulu ile bu tesnifatin bir cox prinsipi de deyismisdir ve deyismeye davam edir Elmi tesnifat bir elm olaraq taksonomiya ve ya sistematik ile elaqelidir Yerdenkenar heyatEsas meqale Planetimizin xaricindeki goy cisimlerinde heyatin movcud olub olmadigi astrobiologiya elminin movzusu daxilindedir ve varligi hele de hipotetikdir Hele planetimizin xaricinde her hansi bir goy cisminde elm daireler terefinden qebul edilmis heyatin var olmasina dair subut tapilmamisdir Dunya xaricinde heyatin baslangicina dair muxtelif proqnozlar var Bir nezeriyyeye gore heyat kainatin muxtelif yerlerinde ayri ayri ortaya cixmisdir Diger bir nezeriyye ise panspermiyadir buna gore heyat kainatda bir noqtede bir defe ortaya cixmis ve heyata uygun planetlere yayilmisdir Sozu edilen yerdenkenar heyat formalari bakterial formalarin sadeliyinden insan kimi agilli varliqlarin murekkebliyine qeder her seviyyede ola biler Heyatin sona catmasiOlum Esas meqale Olum Olum bir canli varligin insan heyvan ve bitkinin heyati fealiyyetlerinin qeti olaraq basa catmasidir Canli varliqlarin her hansi bir toxumasinin canliligini itirmesine de olum deyilir Canlinin olumunden behs etmek ucun heyati fealiyyetlerin bir daha geri gelmemek uzre sona catmasi sertdir Bele ki bogulma donma zeherlenme tehlukesi keciren ve ureyi dayanan insanlarda suni teneffus ve urek masaji aparilaraq dayanmis kimi gorunen teneffus ve qan dovrani funksiyalarinin yeniden acilmasi bir nece defe mumkun olur Ele ise urek ve teneffusun bir muddet dayanmasi olum demek deyil Nesilin kesilmesi Dinozavr fosiliEsas meqale Nesil kesilmesi Nesilin kesilmesi biologiyada ve ekologiyada bir novun ve ya cinsin varliginin sona catmasi biosferin azalmasidir Fosiller Esas meqale Fosil Fosil hava ile temasi birden kesildiyi ucun qoruna bilmis canli qaliqlarina verilen umumi addir Qabiq sumuk dis toxum yarpaq ya da bir heyvan ve ya bitki qaligi milyonlarla il evvel canli heyat haqqinda melumat verir Fosilleri ve fosillesmeni arasdiran elm sahesine paleontologiya adi verilir Latinca fodare qazmaq sozunden toremisdir Sozun menasi qazinti neticesinde torpaqdan cixarilmis cisim iken elmi menasi canlilarin daslasmis qaliqlari dir Cokuntu icindeki qaliqlardir maqmatik strukturlarda movcud deyiller IstinadlarBu meqaledeki istinadlar muvafiq istinad sablonlari ile gosterilmelidir Organism Chambers 21st Century Dictionary online ed 1999 Schrodinger Erwin 1944 What is Life Cambridge University Press Margulis Lynn Sagan Dorion 1995 What is Life University of California Press Wilde Simon A et al 2001 Evidence from detrital zircons for the existence of continental crust and oceans on the Earth 4 4 Gyr ago Nature 409 175 178 DOI 10 1038 35051550 2018 02 21 at the Wayback Machine 28 sentyabr 2011 ci il tarixinde menbeyinden 2011 10 11 at the Wayback Machine arxivlenib Giris tarixi 2007 07 10 5 Aprel 2016 tarixinde menbeyinden arxivlenib Giris tarixiː 2007 07 10 Chapter 6 last section in Alberts B Johnson A Lewis J Raff M Roberts K and Walter P Molecular Biology of the Cell 4th Edition Routledge March 2002 David Sloan Wilson NY Times 8 Nisan 2007 2022 06 16 tarixinde Istifade tarixi 2018 07 06 Yeni Kreatsionizm Bioloji Hucum Altinda Barbara Ehrenreich ve Janet Makintos 2011 08 06 tarixinde Istifade tarixi 2018 07 06 Xarici kecidler