Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Şirvan — indiki Azərbaycan Respublikasının şərqində, Xəzər dənizinin qərb sahili ilə Kür çayı arasında yerləşən tarixi ərazi. Qədimdə Şirvan Dərbənddən Kür çayına doğru Xəzər dənizi sahillərində yerləşən kiçik bir vilayətin adı idi. Qədim Şirvan şəhəri bu vilayətin mərkəzi rolunu oynayırdı. Şirvanşahlar zamanı onlara tabe olan daha geniş ərazilər də "Şirvan" adlanmağa başladı.
| Tarixi Azərbaycan əraziləri | |
| Şirvan | |
|---|---|
 | |
| Ümumi məlumatlar | |
| Bölgə | Azərbaycan |
| Əsası qoyulub | IV əsr |
| İndiki adı | Şamaxı |
| Əhalisi | türklər, massagetlər, ləzgilər, tatlar, hunlar, xəzərlər və s. |
| Xəritədə yeri | |
| | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Şirvan ərazisində VIII – XVI əsrlərdə Azərbaycanın ən mühüm dövlət qurumlarından biri- paytaxtı Şamaxı şəhərində yerləşən Şirvanşahlar dövləti mövcud olmuşdur. Orta əsrlərin Şərq tarixində bu ən uzun müddət mövcud olmuş dövlət idi.
Adın etimologiyası
Şirvan toponiminə bir sıra ölkələrin yer adlarında – Türkiyənin Cənub-şərqi Anadolu regionunda, Şimali İraqda, Cənubi Azərbaycanda (qərb hissəsi, Xoydan cənubda) və Xorasan yaxınlığında rast gəlinir. Şirvan İraq tayfalarından birinin adı kimi də çəkilir. Lakin bütün ərəb mənbələrində Şirvan adı ilə yanaşı Şərvan formasına da təsadüf edilir. Bunu gürcü salnamələri da təsdiq edir. Şirvan adının etimologiyasının müxtəlif yozumları (şirlər diyarı, süd ölkəsi, Ənuşirəvanın adının qısaldılmış forması və s.) məlumdur. Ən çox diqqət edilən isə Şirvan sözünün şir, yaxud şər tayfasının adından törəməsi ehtimalını irəli sürən V.F.Minorskinin fikridir. O, həmçinin yazır: "Şirvan adını Şərqi Qafqazın bir sıra yerlərinə Xəzərin cənub sahillərindən (Gilan, Deyləm) köçüb gələnlərin köhnə məskənləri ilə bağlılığını göstərən adlar sırasına daxil etmək mümkündür".
Ərazisi
Orta əsrlərdə Şirvan vilayətinin sərhədləri istilalar nəticəsində ölkənin inzibati bölgüsünün dəyişməsi ilə tez-tez dəyişikliyə uğrayırdı. Müəyyən dövrlərdə Şirvanın bir hissəsi Atropatenanın tərkiibnə daxil olmuşdur. Bir çox hallarda onun sərhədləri Cənubi Dağıstanın şəhər və kəndlərinə qədər gedib çatırdı.
Antik müəlliflər Şirvanın adını çəkmirlər. Bu ad Sasanilər dövründən məlumdur. Əl-Bəlazuri Şirvanşah adını Xosrov Ənuşirəvanın Şərqi Zaqafqaziyaya təyin etdiyi xırda padşahlar sırasında çəkir. İbn Xordadbeh ilk Sasani şahənşahı Ərdəşirin (224 – 241-ci illər) vilayət hakimlərinə verdiyi şiriyanşah (şiranın bir variantı) titulunun adını çəkir. "Aşxaratsuys"da – "VII əsr erməni coğrafiyası"nda VII əsrin ikinci yarısında Albaniyanın mərzbanlar – Sasani canişinləri oturan 11 vilayəti arasında Bazkan (Balasakan), Dərbənd, Çola, Təvəspark (Təbərsəran), Şirvan (Şruan), Xoruan (Xsrvan Ehtimal ki, Xursan -S.A.) və başqaların adlarını sadalayır. Bu vilayətlərin siyahısı, ehtimal ki, Albaniyanın Sasanilər vaxtında inzibati cəhətdən mərzbanlıqlara bölündüyü dövrdən qalmışdır. Ərəblərin dövrundə və sonralar həmin vilayətlər Şirvan dövlətinin tərkiibnə daxil idi.
Şirvan ölkəsinin adı çəkilən ən qədim mənbə elə həmin "Erməni coğrafiyası"dır. Burada Şirvanın coğrafı mövqeyi verilmişdir: "Qafqaz dağları iki silsiləyə bölünür: biri düz istiqamətdə Şirvan ölkəsinə və Xsrvana tərəf ta Xorsvemədək gedib çıxır ikincisindən isə şimala Atil çayına doğru axan Zərm çayı başlanır. Bu silsilə sonra şimala doğru yönəlir... Əlgminon bataqlığına və dənizin içərilərinə qədər gedib çıxan və Əbzud Qubad adlanan uzun sədd onun davamıdır. Bu dənizin şimal tərəfində massagetlər yaşayır. Vardan düzündə Qafqaz sıra dağlarının gəlib çatdığı və Dəmirqapı Dərbənd divarının uzandığı Xəzər dənizinə qədər dənizin içində iri qala tikilmişdir. Şimal tərəfdə (Dərbənddən) dənizin yaxınlığında hun məmləkəti yerləşir..."
Bu lokallaşdırmaya görə VII əsrin əvvəllərində Şirvan vilayətinin ərazisi Dərbənddən Qafqaz sıra dağları boyunca Xorsvemə, yəni Xursan qalasına, xurs tayfası ölkəsinin (indiki Xızı rayonu) sərhədlərinədək və ehtimal ki, Abşeron da daxil olmaqla Kür çayının mənsəibnədək uzanırdı. "Əlgminon bataqlığı və dənizə qədər" sözləri,görünür, Kür çayının geniş bataqlıq və qamışlıqla örtülmüş mənsəibnə və deltasına işarədir.Abşeron yarımadasından şimalda 400 58,30 şimal en dairəsində dağlar dəniz sahilinə qədər uzanır. Bilavasitə qum təpələrindən və 1,75 km enində sahil düzənliyindən sonra yamacları sıldırımlı, zirvəsi bir neçə şiş uclu qayadan ibarət Beşbarmaq adı ilə tanınan dağ ucalır. Zirvənin lap başında qaya uclarının arasında "Xızırzində" pirinin xarabalıqları qalır. Qayanın ətəklərində, enişli yaylada və dağın yamaclarında möhkəm qala divar və bürclərinin qalıqları durur.
Çiy kərpicdən hörülmüş divar Sasanilər dövründə xəzərsahili keçidin qabağını kəsən "uzun sədlər"dən ən cənubda olanı idi. Sonralar, I Qubad zamanında Şirvan ölkəsində müdafiə sədlərinin birinci hissəsindən 23 km şimalda Əbzud Qubad adlanan ikinci hissəsi çəkildi. Bu sədd Gilgilçay boyunca uzanıb gedirdi. Şaporan (Şəbəran) şəhəri onun yaxınlığında yerləşirdi. Bu, X əsr müəllifınin Sur ət-tın adı ilə xatırladığı Gilgilçay, yaxud Şəbəran səddi idi. Sasanilərin möhtəşəm müdafıə səddi olan Gilgilçay səddinin uzunluğu təqribən 30 km-ə (onun 20 km-i çiy kərpicdən, qalan hissəsi daşdan çəkilmişdi), divarların qalınlığı və hündürlüyü təqribən 8 m-ə çatırdı. Səddin qurtaracağında dağ zirvəsindəki nəhəng qaya üzərində müdafiə məqsədilə Çıraqqala qalası tikilmişdi. Baş bürcü hörmə üsuluna görə Bakıdakı Qız qalasını xatırladan nəhəng istehkam olan Çıraqqala təqribən V əsrdə tikilmişdir. Beşbarmaqdan şimala doğru sahil boyu, Sasani dövrünə aid qədim şəhər yerlərinin xarabalıqlarına və qalıqlarına rast gəlinir. Onlardan biri, IX əsr müəllifiərinin adını çəkdiyi Beşbarmaq yaxmlığındakı Bacarvan şəhəri idi.
Üçüncü maneə səddi Samurçaydan və Massaget hökmdarlığının paytaxtı Cora – Çora – Çoladan şimalda çəkilmişdi. Burada Rubas çayının düzənliyə çıxdığı yerdə dağlar yenidən dəniz sahilinə yaxınlaşır. "Uzun sədlər"in xarabalıqları Torpaqqala şəhər yeri yaxınlığında bu günədək qalmaqdadır.
Ərəblər dövründə (X əsr və sonralar) Şirvanın sərhədləri şimalda Qafqaz dağlarının cənub-şərq ətəkləri, cənub-qərbdə onu Arrandan və Muğandan ayıran Kür çayı, şimal-qərbdə Qanıx (Alazan) çayı, Şərqdə Xəzər dənizi idi. XIV əsrin birinci yarısında (1340-cı il) Həmdullah Qəzvini yazırdı: "Şirvan ölkəsi Kür sahillərindən Dərbəndə (Bab əl-Əbvab) qədər uzanır."
Alban və erməni müəllifləri Xəzər dənizini Şərq dənizi adlandırırdılar. Şirvan ərazisi Qafqaz dağlarının şimal yamaclarından axıb gələn aşağıdakı altı çayla suvanılır: cənubda Bakı ilə Kürün mənsəbi arasında Xəzər dənizinə tökülən Pirsaat, Ağsu, Girdiman, Göyçay, üstündə Qəbələ yerləşən Türyançay və Şəkinin suvanıldığı Əlicançay şərqdə Cənubi Dağıstan (Dərbənd) və Şirvan ərazisindən Rubas, Gülkəri, Samur, Qudyalçay, Qaraçay, Vəlvələçay, Gilgilçay, Ataçay, Sumqayıt çayları axıb Xəzər dənizinə tökülür.
Abbasqulu Ağa Bakıxanov 1841-ci ildə orijinalını farsca yazdığı "Gülüstani-İrəm" əsərində Şirvanı təsvir edərkən yazır: "Beləliklə indiki Şirvan məmləkəti Səlyan, Şəki, Bakı, Quba, Dərbənd, Təbərsəran, Kürə, Samur nahiyəsi və İlisunun aşağı bir qismindən ibarətdir."
Əhalisi
Şirvan qədimdən Dərbənd və keçidləri vasitəsilə şimaldan eləcə də şərqdən və cənubdan (İran vasitəsilə) gəlmiş oturaq və köçəri tayfalarla məskunlaşmışdı. Min illər boyu Şirvan torpağı birbirini əvəz edən Qafqaz və türkdilli tayfalar arasında rəngarəng əlaqələr meydanı olmuşdur. Bunu təkcə yazılı mənbələr deyil, arxeoloji və toponimik məlumatlar da təsdiq edir. V əsr müəllifı Favstos Buzand IV əsrin birinci yarısı ilə bağlı hadisələrdən danışarkən maskut hökmdarı Sanesanın "müxtəlif köçəri tayfalardan" ibarət qoşunu sırasında hunların, təvəsparların, xeçmatakların, ijmaxların, balasaçilərin və i.a. adını çəkir. VII əsrin əvvəlinə aid anonim bir mənbədə Cənubi Dağıstanda, Şirvanda və Xəzər dənizinin qərb sahillərində məskunlaşmış tayfalar sadalanır. Mətndə adları çəkilən və ehtimal ki, bəziləri istisna olmaqla, ölkənin avtoxton əhalisi olan ləklər, hunlar, xəzərlər, zekenlər (tsekanlar), xenuklar (xenavilər), kaspilər, şərvanlar, xsranlar, təvəsparlar, xeçmataklar, ijmaxlar, bakanlar, pikonaklar (peçeneqlər), maskutlar . Dərbənd, Şəki, Muğan düzü, Şirvan, Siyəzən, Xızı, Beşbarmaq, Təbərsəran, Xaçmaz, Şamaxı, Bakı və Quba zonaları hüdudlarında yayılmışdılar.
Bu tayfalardan bəziləri "Qafqaz dağları qollarının gəlib çatdığı və Dərbənd divarının, dənizdə əzəmətli qalanın ucaldıldığı" Xəzər sahillərində yaşayırdılar. İndiki ləzgilərin əcdadları olan ləklər bu gün də Quba rayonunun şimal hissəsində, Dərbəndin yaxınhğmda yaşayırlar.
Bir sıra erkən orta əsr müəllifləri hunların, sabirlərin, xəzərlərin Albaniyaya keçib gəlmələrindən, basqınlarından bəhs etmişlər. Hunlar Qafqazda ilk dəfə eramızın II əsrinin ikinci yarısında görünmüşlər. görə, hunlar Albaniyaya Dərbənd (Çor) keçidindən III əsrin birinci yarısında və sonralar, IV əsrin birinci yarısında və axırında (395-ci il) . girmişlər. Hunların Albaniyaya – Dərbəndə, Şirvana, Muğana və başqa vilayətlərə basqınları V-VI əsrlərdə də davam etmişdir. Həm də, hun ordası konqlomeratında bulqarlar, xaylandurlar, V-VI əsrlərdə isə sabirlər də var idi.
VII-IX əsrlərdə Qəbələyə, Muğana girən sabirlər, xəzərlər və bulqarlar bu vilayətlərin toponimikasında öz izlərini qoymuşlar. "Erməni coğrafiyası"nda adı çəkilən zekenlər (tsekanlar), ehtimal ki, Şəki vilayətinin əhalisi – şəkililərdir. Erməni mətnindəki xenukların (antik müəlliflərdə genioxlar) adlan Şəki rayonundakı Yuxarı və Aşağı Göynük və Bozdağın ətəyində balaca Göynük çayının adlarında həkk olmuşdur. Kaspilər Abşerondan cənubda, Kür və Araz çaylarının arasında və Xəzər (Kaspi) dənizinin sahillərində yaşamışlar. Şərvanlar Şirvan vilayətində yaşayırdılar. Bu, Şirvanın qədim etnotoponim formasında rast gəlinən ilk adıdır. Xsranlan anonim X əsr mənbəyində adı çəkilən Xursan (Xunsar) vilayəti ilə əlaqələndirmək mümkündür.
Bu vilayət Dərbənd rayonunun cənub hissəsində, Beşbarmaq dağına qədərki ərazidə yerləşirdi. Təvəsparlar erkən orta əsrlərdə Şirvanşahlara tabe olan cənubi Dağıstanda Təbərsaranda lokallaşdırılır. Xeçmtaklar tayfasının adı Oğuz rayonundakı Xaçmaz kəndi və qalasının, habelə Xəzər dənizi sahilindəki Xaçmaz şəhərinin adında qalmışdır. Ehtimal ki, Favstos Buzandın (V əsr) xatırladığı ijmaxlar IV əsrdə Şamaxı ətrafında, bakanlar isə Bakıda və Abşeronda yaşamışlar. Pikonaklar (peçeneqlər) etnonimi Naxçıvan Muxtar Respublikasının Şahbuz rayonundakı Biçənək kəndi və aşınmının adında mühafizə olmuşdur.
Maskutlar indiki Quba rayonunda və Abşeronda yaşamışlar. Bu toponimlərin adı IV əsrin birinci yarısında Maskut hökmdarı Sanesananın erməni hökmdarı ilə müharibəsini təsvir edən V əsr müəllifinin əsərində çəkilir. Bu mənbədə "böyük Kür çayı" maskutların sərhədi kimi göstərilir. Massaget – maskut tayfaları Şabran səddindən şimalda, dəniz sahili boyunda yaşayırdılar. VII əsrə aid anonim mənbədə aşağıdakılar bildirilir: "Xəzər dənizinin şimal tərəfində, Qafqaz sıra dağlarının gəlib çatdığı dənizə qədər Vardanian düzənliyində maskutlar yaşayır. Dərbənd səddi buradadır". Erməni və ərəb mənbələrinə görə maskutların – Qafqaz massagetlərinin ölkəsi indiki Dağıstanın Dərbənd rayonunun Xəzərsahili ərazisində eləcə də, Azərbaycan Respublikasının Quba, Qusar və Dəvəçi rayonlarında,Abşeron və Muğan düzündə yerləşirdi.
Massagetlər Baş Qafqaz silsiləsi ilə dəniz sahili arasında, Dərbənddən Abşerona və Muğan düzünə qədərki bərəkətli vilayətdə məskun idilər. Bu ərazilər Samurçayın aşağı axını və cənuba doğru axan başqa çaylar vasitəsilə suvarılırdı.. VII əsr məxəzində Samur və Gilgilçay çayları arasındakı düzənlik Mazkutk , IX-X əsrlər ərəb mənbələrində Məsqət , sonralar orta əsrlərdə isə Müşkür adlanmışdır. Artıq eramızın I əsrində maskutların öz hökmdarlığı var idi. Hökmdarlığın paytaxtı adı ehtimal ki, Xosrov Ənuşirəvan tərəfindən məğlub edilmiş (VI) çol adlı türk tayfasının adından götürülmüş Çor, yaxud Çol şəhəri idi.
Məlumdur ki, skif tayfaları Azərbaycandan keçmiş və şübhəsiz, onların müəyyən hissəsi bu bölgədə məskən salmışdı. Bunu arxeoloji materiallar da təsdiqləyir.. Quba rayonunun, Abşeronun və Muğanın bir sıra toponimləri irandili leksikaya mənsubdur. Erməni, ərəb və fars mənbələrinin verdiyi məlumata görə, Sasani hökmdarları, I Qubad, I Xosrov Ənuşirəvan V-VI əsrlərdə özlərinin şimal sərhədlərini köçəri türklərin basqınlarından qorunmaq üçün bir sıra istehkamlar və Dərbənd divarını tikdirmiş,Lahican, Təbəristan, Gilan və s. yerlərdən bəzi irandilli tayfalar şimal-şərqi Azərbaycana, daha doğrusu, Şirvan vilayəti bölgəsinə köçürmüşdülər. Bu adlar həmin zonanın toponimikasında da əksini tapmışdır. (Şirvan, Lahıc – İsmayıllı rayonunda, – Abşeronda, Təbərsəran – Cənubi Dağıstanda, Gürgan – Abşeronda və s. Bəzi tədqiqatçıların (A.A. Bakıxanov, M.H.Vəliyev-Baharlı) fikrincə, Xəzər dənizinin qərb sahili boyunca Abşerondan Dərbəndədək məskunlaşmış tatlar buraya köçürülmüş qədim iranlıların qalıqlarıdır.
Ərəb müəlliflərinin məlumatına görə, Muğan əyalətində körfəzdən aralı maqların yaşadığı böyük kənd var idi. Bəzi alimlərin fikrincə, Muğanda qədim maq tayfası yaşamış, Sasanilər dövründə və daha əvvəl onlarm arasında kahinlər təbəqəsi yaranmışdı. Muğan sözü bir çox şərq, o cümlədən Muğan düzü, Muğan şəhəri toponimik terminlərinin əsasını təşkil edir.
Şirvanda Qafqaz və İran mənşəli toponimlərlə yanaşı, etimoloji mənsubiyyəti türk tipli dillər zəminində müəyyənləşdirilən etnonimlər və antroponomiya faktları ilə təmsil olunan kənd adları da mövcuddur. Narrativ (təhkiyə xarakterli) mənbələrlə yanaşı lapidar (yığcam) mənbələrin toponimikasının öyrənilməsi köçəri türklərin Şirvana hələ erkən orta əsrlərdə gəldiklərini göstərir. verdiyi məlumata görə erkən orta əsr mənbələrində türklərlə eyniləşdirilən hunlar V əsrdə Abşerona köç etmişdilər. Hunların, sabirlərin, xəzərlərin və başqa türk tayfalarının Şirvan vilayətinə soxulmalarını və basqınlarını erməni müəllifləri Yeğişe, Favstos Buzand (V əsr) və (VIII əsr) da qeyd etmişlər. Yeğişeyə görə, hunlar artıq V əsrin ikinci yarısında Şimali Qafqaza gəlmiş, Xəzər dənizi və Qafqaz dağları boyunca uzanan vadini Dərbəndədək tutmuşdular. 503-cü ildə sabirlər Zaqafqaziyaya və Albaniyaya hücum etmişdilər.
VII əsrin əvvəli anonim müəllifin məlumatına görə Xəzər dənizinin şimal-qəribndə Atil (Volqa) çayınadək türkdilli savir –sabir tayfalan yaşayırdı. İbn Xordadbeh (IX əsr) qeyd edir ki, Bab əl Əbvabdan o yana Suvar (Savir) səltənətidir. Mitilenli Zəkəriyyə 555-ci ilə aid salnaməsində qeyd edir ki, qapının, yəni Dərbəndin arxasında, Dağıstanda və Şimali Qafqazda "avqar (auanqur), sabir, burqar, alan, kurtarqar, avar, xəzər, dirmar, sirurqur, baqrasik, kulas, abdel, eftali tayfaları yaşayır. Bu on üç xalq çadırlarda yaşayır, mal-qara, balıq və vəhşi heyvan əti ilə dolanırlar". VI əsrə aid bu salnamədə adı çəkilən tayfalar çadırlarda yaşayan köçərilər kimi xarakterizə olunur. Onların əksəriyyəti türkdilli tayfalardır. On üç addan doqquzu ar, ər, ur, sonluğu ilə bitir. Onlardan burqarlar (bulqarlar), sabirlər, avarlar, xəzərlər, abdellər, , saraqurlar (sirurqurlar), onoqurlar (auanqurlar) və başqalarının türkdilli olmaları digər mənbələrdən məlumdur.
Mənbələr təsdiq edir ki, I Xosrov Ənuşirəvan (531-579) xəzərlər üzərində qələbə çaldıqdan sonra üç min əsir türk ailəsini (50 min nəfər adam) Arrana və Azərbaycana köçürmüşdü. İbn Misqəveyhin sözlərinə görə türk əsirlərinin cərgəsi on fərsəngə (təqribən 60 km) qədər uzanırdı. Başqa mənbələrə görə, köçürülən ailələrin sayı 10000-ə çatırdı.40 Beləliklə, VI əsrdə türklərin Arrana, Şirvana və Muğana güclü miqrasiyası baş verirdi. Bu ölkələrin toponimikasında türk ünsürlərinin mövcud olmasına – (Qobu, Türkan – Abşeronda, Qala, , Sabiroba-Xaçmaz rayonunda, Balisakan, Biləcəri, Biləsuvar, Biçənək, Qıpçaq, , , Xəzər – Salyan rayonunda) müxtəlif türkdilli tayfaların Şirvan zonasına və qonşu vilayətlərə gəlmələrinə dair narrativ və lapidar mənbələrin verdiyi məlumatları da təsdiq edərək, ölkədə erkən orta əsrlərdən – III-IV əsrlərdən (hunlar) başlayaraq, VI-VIII əsrlərdə daha intensiv şəkildə (sabirlər, xəzərlər, peçeneqlər və b.) türkləşmə prosesi getdiyini göstərir.
Eramızın əvvəlindən Şirvanda, Arranda oturaq həyata keçən həmin türk tayfaları Azərbaycan türklərinin təşəkkülündə iştirak edən mühüm komponentlərdən olmuşlar. Mənbələr göstərir ki, Şirvanda nəzərdən keçirdiyimiz Qafqaz, İran və türk mənşəli qədim əhali ilə yanaşı, VI-IX əsrlərdə və sonralar ərəblər də yaşamışdır.
X əsr ərəb müəllifi əl-Məsudinin yazdığına görə "Haydaqla əl- Bab arasında ərəb dilindən savayı heç bir dildə yaxşı danışa bilməyən müsəlman ərəblər yaşayır. Onlar meşələrdə, cəngəlliklərdə, vadilərdə, iri çayların sahilində, hələ vaxtı ilə ərəb səhralarından qaçıb gələnlərin tutduqları kəndlərdə yaşayırlar. Onlar Haydaq məmləkəti ilə sərhəddə yaşayır, lakin ondan cəngəllik iri çaylar vasitəsilə qorunurlar. Onlarla əl-Baibn arasında məsafə üç milə (bir fərsəng) qədərdir. Əl-Baibn əhalisi onlara kömək göstərir". Əl-Bəlazuri (IX əsr) və əl-Qərnatinin (XII əsr) məlumatına görə ərəb sərkərdəsi Məsləmə ibn Əbd-əl-Məlik (VIII əsr) Dərbənddə, onun ətraf kəndlərində və Təbəsəranda Mosuldan, Dəməşqdən, Tədmurdan, Hələbdən, Suriya və əl-Cəzairənin digər şəhərlərindən 24 min ərəb əsgəri (Qərnatidə – ailəsi) yerləşdirilmişdi; Dərbəndin dörd məhəlləsi müvafıq olaraq, Dəməşq, Hims, Kufə və əl-Cəzirə adlandırılmışdı. XII əsrdə İbn əl-Əzraq dağlarda və Dərbəndin ətrafında hələ ölkənin Xilafət tərəfindən istila edildiyi vaxtdan burada yaşayan ərəblərə rast gəldiyini göstərir.
Mənbələr və toponomik məlumatlar göstərir ki, Qafqaz, irandilli və türkdilli tayfalardan ibarət yerli əhali eramızm əvvəlindən etibarən yerli türklərlə intensiv surətdə qaynayıb-qarışmışdır. Azərbaycanda məskunlaşmış ərəb tayfaları yerli əhali ilə qaynayıb-qarışmış, dilləri aradan çıxmış, onun izləri yalnız toponimikada və məhəlli leksikada qalmışdılar. Bu, ərəb istilasınadək Azərbaycanda türk ünsürlərinin davamlı və sabit olduğunu göstərir.
Tarixi
Orta əsrlər erməni, ərəb və fars müəllifləri Xəzər dənizinin qərb sahilində, Kürdən şərqdə yerləşib, qədim Qafqaz Albaniyasının, yaxud erkən orta əsrlər Arranının bir hissəsi olan vilayəti Şərvan və ya Şirvan adlandırırdılar. Şirvan toponiminə bir sıra ölkələrin yer adlarında – Cənub-şərqi Anadoluda, Şimali İraqda, Cənubi Azərbaycanda (qərb hissəsi, Xoydan cənubda) və Xorasan yaxınlığında rast gəlinir. Şirvan İraq tayfalarından birinin adı kimi də çəkilir. Lakin bütün ərəb mənbələrində Şirvan adı ilə yanaşı Şərvan formasına da təsadüf edilir. Bunu gürcü salnamələri da təsdiq edir. Şirvan adının etimologiyasının müxtəlif yozumları (şirlər diyarı, süd ölkəsi, Ənuşirəvanın adının qısaldılmış forması və s.) məlumdur. Ən ağlabatanı Şirvan sözünün şir, yaxud şər tayfasının adından törəməsi ehtimalını irəli sürən V.F.Minorskinin fikridir. O, həmçinin yazır: "Şirvan adını Şərqi Qafqazın bir sıra yerlərinə Xəzərin cənub sahillərindən (Gilan,Deyləm) köçüb gələnlərin köhnə məskənləri ilə bağlılığını göstərən adlar sırasına daxil etmək mümkündür".
H.18 (639)-ci ildə İran və Azərbaycanı zəbt edən ərəb qoşunlarının bir hissəsi Bükayr ibn Abdullahın başçılığı ilə şimal-qərb istiqamətində hərəkət edərək, bir neçə döyüşdən sonra h.21 (641/2)-ci ildə Muğanı tutdu, əhali üzərində cizyə vergisi qoydu. Muğanlılarla müqavilə bağlandı və əhalinin, onların əmlakının, din və qanunlarının təhlükəsizliyinə və toxunulmazlığına təminat verən fərman verildi. Bunun müqabilində "həddi-büluğa çatmış hər kəs bir dinar, yaxud onun dəyərini verməli, hər bir müsəlmana səmimi münasibət bəsləməli, ona bələdçilik etməli və bir gecə-gündüz qonaq saxlamah idi".
Ərəb qoşunlan Muğandan Xəzər dənizi sahili boyunca şimala doğru hərəkət edərək elə həmin il Bab əl-Əbvaba (Dərbəndə) çatdılar. Ət-Təbərinin (X əsr) məlumatına görə Şirvan sərkərdə Suraqə ibn Əmraya Dərbəndi zəbt etmək əmri vermiş xəlifə Ömər ibn əl-Xəttabın hakimiyyəti dövründə – h.22 (642/43)-ci ildə fəth olunmuşdur. Suraqə Bükayr ibn Abdullahı və Əbdürrəhman ibn ər-Rəbiə əl-Bəhilini qabaqda göndərərək Şirvana doğru hərəkət etdi. Onlar Dərbəndə yaxınlaşarkən bu vilayətin irsi hakimi – şah, ehtimal ki, Şirvanşah adlanan Şəhriyar itaət göstərdi, lakin cizyə verməmək, onu sərhədləri şimaldan gələn köçərilərin hücumlarından qoruyan qoşunun saxlanılmasına sərf etmək şərtilə sülh istədi. Şəhriyar aşağıdakıları bəyan etdi: "Mən adları belə çəkilməyə layiq olmayan qəddar düşmənlərlə və müxtəlif xalqlarla üz-üzə dayanmışam. Ləyaqətli və ağıllı adamlar nəcabətlilər əleyhinə onlara yardım göstərməməlidir. Mənim nə Qafqaz dağlarının əhalisi, nə də ermənilərlə heç bir əlaqəm yoxdur. Siz (ərəblər) mənim ölkəmi və xalqımı istila etmisiniz və bu gün mən sizlərdən biriyəm, mənim əllərim sizin əllərinizdir, mən sizə cizyə verməliyəm, mən sizə kömək etməyə və sizin istəklərin izi yerinə yetirməyə borcluyam. Ona görə də bizi cizyə qoymaqla alçaltmayın, zira siz bizi düşmənlərinizin əli ilə zəiflədərsiniz. Onu hər il ödəməli olduğunuz xəracın hesabına yazın".
Şəhriyarın şərtlərini nəzərə alan Suraqə cizyəni evdə qalıb düşmənlə vuruşmağa getməyənlərdən almaq qərarına gəldi və bunu xəlifə Ömərin ixtiyarına buraxdı. Xəlifə Ömər Şirvan hakimlərinin vergidən azad olunmasına razılıq verdi. Bunun müqabilində Dərbəndin və onun ətrafının əhalisi kafirlərlə vuruşmalı və onları müsəlmanların ərazisinə buraxmamalı idilər. Beləliklə, sülh müqaviləsinə görə ərəblərin həmin bölgələrdə qoşun saxlamasına lüzum qalmadı.
Ərəb ordusu xəlifə Ömər ibn-Əffanın (644-656-cı illər) dövründə cənub-qərbdən hücum edərək Arran və Şirvanı tutmuşdur. Naxçıvan zəbt edildikdən sonra Həbib ibn Məsləmənin ordusuna daxil olan bir dəstə Səlman ibn Rəbiənin komandanlığı ilə Biçənək aşırımından keçərək Şəkiyə və Gorusa doğru hərəkət etdi və Arrana çataraq, h.25-ci il (28.X.645-16.X.646-cı illər) sülh müqaviləsinə əsasən Beyləqanı zəbt etdi. Həmin müqavilədə əhalinin həyatının, əmlakının, şəhər divarlarının qorunub-saxlanılmasına təminat verilir, əhali üzərində xərac və cizyə vergisi qoyulurdu. Sonra Selman Bərdəyə gəldi və Turtur (Tərtər) çayının sahilində şəhərdən azı bir fərsəng aralı düşərgə saldı. Bərdə sakinləri ilə sülh bağlayıb şəhərə daxil olan Selman bir müddətdən sonra qoşunlarla hərəkət edərək Şakşin (Şakaşen), Meskuan (Metskuenk), Ud (Uti), Mesiran (Metsarants), Xarxilyan (Xarcilank), Təbər (Tri) vilayətlərinin kəndlərini və Arranın digər yerlərini tutdu.
Qədim Şəmkir şəhərini ələ keçirən Səlman ibn Rəbiə əl-Bəhili on minlik qoşunla Bərdican arxasından Arazla Kürün qovuşduğu yerə gedərək, Kür çayını keçib Qəbələni tutdu, Şəkkan (Şəki) və Kamibəran (Kambizena) hakimləri ilə xərac vermələri şərtilə sülh bağladı. Xeyzan (Haydaq) əhalisi də onunla (Səlmanla) bu cür müqavilə bağladı. Sonra o, Şirvana yaxınlaşdı, Şirvanşahı yanına çağırdı və onunla da dağlı hakimlər, Məsqət, Şəbəran və Bab (Dərbənd) şəhəri sakinləri kimi, sülh sazişi bağladı. Lakin Səlman şəhərdən çıxan kimi əhali qapıları onun ardınca bağladı. Xəzər xaqanı isə çoxminillik ordunun başında Bələncər çayının arxasında onun qabağını kəsdi. Burada Səlman öldürüldü və ərəblərin dörd minlik dəstəsi məhv edildi. Səlmanın ölümündən sonra (h.32-ci il (12.VIII.652-1.VIII. 653-cü illər) xəlifə Osman Xuzeyfə ibn Yəmanı Azərbaycana və Arrana vali təyin etdi. O, xəlifə canişinlərinin oturduğu Bərdəni özünün iqamətgahına çevirdi.
Şirvan tarixdə ilk dəfə Sasanilər dövründə Qafqaz Albaniyasının şimali bölgələrinə verilən addır. Ərəb xilafətinin işğalından sonra, Şirvan ərazisi xəlifin təyin etdiyi hakimlərin mülkünə çevrilmişdir. 799-cu ildən 1538-ci ilədək Şirvanşahların idarə etdiyi və paytaxtı Şamaxıda yerləşən müstəqil dövlət kimi mövcud olmuşdur. XVI əsrdə Şirvan Səfəvilər dövlətinin tərkibinə daxil edilmiş və XVIII əsrdə bir xanlıq kimi fəaliyyət göstərmişdir. Nəhayət 1813-cü ildə Şirvan ərazisi Gülüstan müqaviləsinin nəticəsində Rusiya imperiyasının tərkibinə daxil edilmişdir.
Təbiəti
Şirvan vilayətinə bərəkətli məhsuldar düzənliklər, gözəl otlaqları, çəmənlik və meşələri olan ovalıqlar daxil idi. Burada heyvan bəsləyir, taxıl becərirdilər. Kənd təsərrüfatı inkişaf etmişdi. Meyvə bağları var idi. Kür çayının və dənizin yaxınlığı əhalini qiymətli balıq növləri ilə təmin edirdi. Şirvan torpağı neftlə, duzla, müxtəlif faydalı qazıntılarla – qiymətli metallarla, minerallarla, gillə zəngin idi. Alban tarixçisi Musa Kalankatlı "Albaniya tarixi" əsərində VII əsr Albaniyasından bəhs edərək yazırdı: "Qafqazın hündür dağlarının qoynunda yerləşən Albaniya ölkəsi təbiətin bəxş etdiyi əlvan nemətləri ilə gözəl və füsunkardır. Bu torpaqdan sakit-sakit axan Kür çayı özü ilə külli miqdarda iri və xırda balıq gətirir və Xəzər dənizinə tökülür. Onun çöllərində bol taxıl və şərab, neft və duz, ipək və pambıq, saysız hesabsız zeytun ağacları var. Dağlarında qızıl, gümüş, mis və oxra çıxarılır. Vəhşi heyvanlar: şir, pələng, bəbir, gur, cürbəcür quşlar, qartal, şahin və s.yaşayır".. Abşeronda ta qədimdən neft və duz hasil olunur, Şamaxıda çəkil, pambıq və üzüm becərilir, arpa, buğda və s.əkilirdi.
Vəhşi heyvanlara dair mənbələrdə verilən məlumatlar Bakı yaxınlığındakı üzərində şir, pələng, gur, kulan və sair heyvanlar təsvir olunmuş Qobustan və Abşeron qayaüstü təsvirləri də təsdiq edir. Kənd təsərrüfatı və heyvandarlığın, habelə dağ-mədən işinin və onunla bağlı metal emalının inkişafı əhalinin rifahını təmin edirdi. Şirvanın tarixini tədqiq etmiş A.A.Bakıxanovun təbirincə "Şirvan Qafqaz ölkəsinin ən gözəl və ən geniş vilayətlərindəndir".
İstinadlar
- "www.tourism.az". 2021-06-08 tarixində . İstifadə tarixi: 2009-10-27.
- Cyce Axмaд. Aтлac. Бarдaд, 1371-1952
- Баладзори (Балазури). Книга завоевания стран. Текст перев. с араб. П.К.Жузе. Материалы по истории Азербайджана. вып. III. Баку: 1927, стр.5 (ərəb mətni)
- Якут. Извлечение из географического словаря Якута Хамави. Перев. П.К.Жузе. Баку: 1942. НАИИАНА. инв. 505, ИI, стр.282
- Закарийа ал-Казвини. Асар ал-билад ва ахбар ал-ибад. Бейрут: 1960 (ərəb mətni), стр.600-601
- Картлис цховреба. Изд. С,Г,Каухчишвили (gürcü mətni). I-II, Тбилиси: 1955-1959, стр.344.
- В.Ф.Минорский. История Ширвана и Дербенда X-XI веков. M.: 1963, стр.34-35
- Apмянcкaя гeoıpaфия VII в. Изд. K.П.Пaткaнoвa. CПб., 1877, c.50-51.
- Əl-Bəlazuri, s.5.
- İbn Khordadbeh. Kitab al-Masalik Wa'1- Mamalik. BGA, ed. M.Jde Goeje, 6, Lugd. Batav, 1889, s. 17.
- Robert H.Hewsen. Aпnenia according to the Asxarhac'ouc. Revue des études arméniennes, nouvelle serie, t.II, Paris, 1965, s.341-342.
- J.Marquart. Osteuropaishe und ostasiatishe Streifzuge. Leipzig, 1903, s. 170
- Geographie de Moise de Corene d'apres Ptolemee, texte armenien,traduit en francais par le P.Arsene Soukry Mekhitariste, Venise, 1881, c.37, дpeвнeapмян. тeкcт, c.27.
- A.Ф.Ляйcтep и Г.Ф.Чypcин. Гeoфaфия Зaкaвкaзья. M., 1929,c.169.
- Engelberto Kaempfero.Amoenitatumexoticarumpoliticophysico-medicaшm... et descriptions rerum persicarum ei ulterioris Asiae... Lemgoviae, 1972, p.357-361
- E.A.Пaxoмoв. Бeш-Бapмaк. "Изв. Aзepб. apxeoл. кoмитeтa", 1925, вып.II, c.10-12
- Пaxoмoв. Kpyпнeйшиe пaмятники, c.40-43
- C.T.Epeмян. Пoлитичecкaя иcтopия Aлбaнии III-VII вв. Oчepки иcтopии CCCP III-IX вв. M., 1958, c.316.
- Пaxoмoв. Kpyпнeйшиe пaмятники, c.42-43.
- İbn Xordadbeh,s.l22, 124
- N.M.Vəlixanlı, s.16, 24
- Пaxoмoв. Kpyпнeйшиe пaмятники, c.43
- Epeмян. Пoлитичеcкaя иcтopия Aлбaнии, c.316.
- The geographical part of the Nuzhat-al-Qulub, composed by Hamd Allah Mustawfı of Qazwin in 740 (1340) ed. and transl. by G. Le Strange. Leyden-London, 1915, 1919 (GMS, XXIII, 1-2), s.93.
- A.A.Bakıxanov. Gülüstani-İrəm. Bakı, 2001, s. 6
- Иcтopия Apмeнии Фaвcтoca Бyзaндa. Пepeв. M.A.Гeвopгянa. Epeвaн, 1953, c.15-16
- Apмянcкaя гeoфaфия, c.36-39; Гeorpaфия, изд. Cyкpи, c.36-37
- Agathange. Histoire du renge de Tiridate, trad. en francais pap V.Langlois. Collection des histo. iens anciens et modernes de Armenie, Paris, 1867, p.l 15
- Фaвcтoc Бyзaнд. Иcтopия Apмeнии Фaвcтoca Byзaндa. Пepeв. c дpeвнeapмянcк. M.A.Гeвopгянa. Epeвaн. 1953. c.15, 16
- М. И. Apтaмoнoв. Иcтopия xaзap. Л., 1962, c.52-53
- Ю.Г.Джa-фapoв. Гyнны и Aзepбaйджaн. Aвтopeф. кaнд. диcc, Бaкy. 1981, c.5-6
- Cкaзaния Пpиcкa Пaнийcкoгo. Пepeв. Г.C.Дecтy ниca. Уч. зaп. II oтд. Имп. aкaд. нayк, кн.VII, вып.I, CПб., 1861, c.61-65
- Eгишe, c.Зl, 170
- Moиceй Kaлaнкaтyйcкий, c.9
- J.Marquartt. Eransahr nach der Geographie des Ps. Moses Xorenac'i. Band III, N. 2, Beтlin, 1901, c.56, 96, 119
- Kapтлиc uxoвpeбa, I. c. 15-17
- Meнaндpa Bизaнтийцa пpoдoлжeниe иcтopии Aıaфнeвoii. Bизaнтийcкиe иcтopики. Пepeв. c гpeч. C.Дecтyниca. CПб., 1860, c.411
- Apтa-мoнoв, c.57-70,124-126
- H.Пигyлeвcкaя. Cиpнйcкиıe иcтoчники иo иcтopии нapoдoв CCCP. M.-Л., 1941, c.86-87
- Z.M. Bünyadov. Azərbaycan VH-IX əsrlərdə. Bakı. 1988, s.180
- A.B.Гaдлo. Этничecкaя иcтopия Ceвepнoгo Kaвкaзa IV-X вв. Л., 1979, c.89-91
- Moиceй Kaлaнкaтyйcкий. Пepeв. Дayceттa, c.38-41
- Гeвoнд. c.Ю,71-72
- Cтeııaннoc Tapoнcкий (Acoгик). Bceoбщaя иcтopия. Пepeв. c apмянcк. H.Эминa, M, 1864, c.91
- Гaдлo. c.138-142
- Гeoгpaфия. Изд. Cyкpи, c.36-37
- Hudud al-Alam. The Regions of the world. A.Persian Geography, transl, and expl. By V.Minorssky, GMS New-Series XI, London, 1937, s.144-145
- Mинopcкий. Иcтopия Шиpвaнa, c.l 14-115
- Фaвcтoc Бyзaнд, c.15.
- Гeorpaфия. Изд. Cyкpи, c.37, дpeвнeapмянcк. тeкcт., c.27
- C.T. Epeмян. Шaпoтpeнa Птoлeмeя в cвязи c иccтopиeй cкифcкoгo цapaвa пpикacпийcкoгo пoбepeжья. Tбилиcи, 1966, c.76-77.
- K.B.Tpeвep. Oчepки пo иcтopии и кyльтype Kaaжaзcкoй Aлбa-нии. M.-Л.. 1959, c.192
- C.T.Epeмян. Apмeния пo "Aшxapaцyйuy" (Apмянcкaя гeoгpaфия VII в.j, нa apмянcк. яз., Epeвaн, 1963, c.64.
- Compendшm libri Kitab al-Boldan auctore Ibn al Fakih al- Hamadhani, BGA, V, ed. M.J. de Goeje. Lugd. Batav, 1885, s.293, 297-298
- İbn Xordadbeh, s.173
- Mинopcкий. Иcтopия Шиpвaнa.c.108-115
- Mинopcкий. Иcтopия Шиpвaнa, c. 180-185
- Mapквapт. Epaншaxp, c.73
- A.И.Koлecникoв. Иpaн в нaчaле VII. Пaлecтинcкий cб. вып.XXII/LXXXV, Л., 1970, cr.97, 99.
- C.Б.Aшypбeйли. Oчepк иcтopии cpeднeвeкoвoгo Бaкy. Бaку, 1964, c.25-26
- Бaкиxaнoв, c.19
- Aшypбeйли. Toпoнимикa, c.54-60
- Eгишe, c.92, 117-118
- əl-Məsudi. Mürüc... s.213
- əl- Bəlazuгi, s.5-7
- Бакиханов, стр.17-20
- Велиев-Бахарлы. Азербайджан. Баку: 1921, стр.52
- A1-Istakhri. Kitab masalik al-mamalik. BGA, ed. M.J. de Goeje, I Lugd, Batav., 1870, s.190
- И.M.Дьякoнoв. Иcтopия Mидии. M.,-Л., 1956, c.374-379
- Иrpap Aлиeв. Иcтopия Mидии. Бaкy, 1960, c.302-303.
- Фeoфилaкт Cимoкaттa. Иcтopия. M., 1957, c.36, 77, 102
- Пpиcк Пaнийcкий, c.61-65
- Aшypбeйли. Toпoнимикa, c.62
- Eгишe, c. 116-117
- Фaвcтoc Бyзaнд, c.l5
- Гeвoнд, c.71-72
- Пигyлeвcкaя, c.65-66
- Apтaмoнoв, c.69-70
- Джaфapoв. K вoпpocy o пepвoм пoявлeнии caбиp в Зaкaвкaзьe. BДИ, 1979, c. 171-172
- Гeoгpaфия. Изд. Cyкpи, c.37, дpeвнeapмянcк. тeкcт, c.27.
- The Syriac Chronicle known as that of Zachariah oi Mitlylene, XII, 7 London, 1899, s.215
- Пиryлeвcкaя, c.83.
- Ибн Mиcкaвeйx. Taджapиб aл-yмaм. Пepeв. c apaб. П.K. Жузе HAИИ, AHA, инв. #162, c.199.
- Annales quos scripsit Abu Djafar Mohammed ibn Djarir at- Tabari, ed M.J. de Goeje, ser. 1. Lugd. Batav, 1879, s.894
- Əl-Məsudi. Mürüc... s.203
- Əl-Belazuri, s.17, ərəb mətni, s. 12
- Le Tuhfat al-Albab de Abu Hamid al-Andalusi a 1 Garnati, ed. par Gabriel Ferrand. (Journal Asiatique, Juillet-Septembre, 1925), Paris, s.83
- Иcтopия Maййaфapикинa ибн aл-Aзpaкa. B.Ф.Mинopcкий.Истopия Шиpвaнa и Дepбeндa, пpил. B, M., 1963, c.222-225.
- Aшypбeйли. Toпoнимикa, c.66
- Cyce Axмaд. Aтлac. Бarдaд, 1371-1952. Apaб. тeкcт.
- Бaлaдзopи (Бaлaзypи). Kнигa зaвoeвaния cтpaн. Teкcт пepeв. c apaб. П.K.Жyзe. Maтepиaты пo иcтopии Aзepбaйджaнa. вып.Ш Бaкy, 1927, c.5 (ərəb mətni); Йaкyт. Извлeчeниe из гeoфaфичecкo cлoвapя Якyтa Xaмaви. Пepeв. П . K . Жy зe . Бaкy, 1942. HAИИAHA. инв. 505, ИI, c.282; Зaкapийa aı-Kaзвини. Acap aл-билaд вa axбap aı-ибaд. Бeйpyт, 1960 (ərəb mətni), c.600-601; Kapтлиc цxoвpeбa. Изд. C. Г.Kayx-чишвили (gürcü mətni), т.I-II, Tбилиcи, 1955-1959, c.344.
- B.Ф.Mинopcкий. Иcтopия Шиpвaнa и Дepбeндa X-XI вeкoв. M., 1963, c.34-35.
- Əl-Bəlazuri, s.23-29, ərəb mətni, s.16-21
- ət-Təbəri, I, s.2бб1 2662
- Ибн aл-Acиp. Tapиx-aл-Kaмиnь. Пepeв. c apaбcк. П.K.ЖУ3 Maтep. rю иcтopии Aзepбaйджaнa. Бaкy, 1940, c.13-14
- З.M.Бyниятo Aзepбaйджaн... c.81-82
- Ət-Təbəri, I, s.2665-2667
- İbn əl-Əsir, s.13-14
- 3 .M .Бyниятoв. Aзepбaйджaн... c.81-82
- Ət-Təbəri, I, s.2663-2664
- Ibn əl-Əsir, s.13-15
- Бaкиxaнoв. c.44-45
- Ət-Təbərı, I, s.2666-2668
- Ibn əl-Əsir. III, s.12-13
- Бaкиханoв, c.44.
- Ət-Təbəri, I. s.2665
- İbn əl-Əsir, s.13
- Дopн. c.536-537
- Бyниятoв. Aзepбaйджaн... c.84
- Əl-Bəlazuri, s.13, ərəb mətni, s.9
- Йaкyби. Иcтopия. Teкcт и пepeв. c apaбcк. П.K.Жyзe. Бaкy, 1927. Maтep. пo иcтopии Aзepбaйджa-нa, вып.IV, c.5, ərəb mətni, s.З
- aл-Kyфи, ч.II, c.111-112
- З.Бyниятoв. Aзepбaйджaн... c.82-83
- Əl-Bəlazuri, s.14, ərəb mətni, s.9-10
- Yəqubi, II, s.5, ərəb mətni, s.З
- aл-Kyфи, ч.II, c.112-114
- З.Бyниятoв. Aзepбaйджaн... c.83.
- Moиceй Kaлaнкaтyйcкий, гл.5, c.4-5
- A.A.Bakıxanov. Gülüstani-İrəm. Bakı, 1951, s. 13
Xarici keçidlər
- Šervān — Encyclopaedia Iranica – yoxlanılıb: 10.06.2014
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu adin diger istifade formalari ucun bax Sirvan Sirvan indiki Azerbaycan Respublikasinin serqinde Xezer denizinin qerb sahili ile Kur cayi arasinda yerlesen tarixi erazi Qedimde Sirvan Derbendden Kur cayina dogru Xezer denizi sahillerinde yerlesen kicik bir vilayetin adi idi Qedim Sirvan seheri bu vilayetin merkezi rolunu oynayirdi Sirvansahlar zamani onlara tabe olan daha genis eraziler de Sirvan adlanmaga basladi Tarixi Azerbaycan erazileriSirvanUmumi melumatlarBolge AzerbaycanEsasi qoyulub IV esrIndiki adi SamaxiEhalisi turkler massagetler lezgiler tatlar hunlar xezerler ve s Xeritede yeriSirvan Vikianbarda elaqeli mediafayllar Sirvan erazisinde VIII XVI esrlerde Azerbaycanin en muhum dovlet qurumlarindan biri paytaxti Samaxi seherinde yerlesen Sirvansahlar dovleti movcud olmusdur Orta esrlerin Serq tarixinde bu en uzun muddet movcud olmus dovlet idi Adin etimologiyasiSirvan toponimine bir sira olkelerin yer adlarinda Turkiyenin Cenub serqi Anadolu regionunda Simali Iraqda Cenubi Azerbaycanda qerb hissesi Xoydan cenubda ve Xorasan yaxinliginda rast gelinir Sirvan Iraq tayfalarindan birinin adi kimi de cekilir Lakin butun ereb menbelerinde Sirvan adi ile yanasi Servan formasina da tesaduf edilir Bunu gurcu salnameleri da tesdiq edir Sirvan adinin etimologiyasinin muxtelif yozumlari sirler diyari sud olkesi Enusirevanin adinin qisaldilmis formasi ve s melumdur En cox diqqet edilen ise Sirvan sozunun sir yaxud ser tayfasinin adindan toremesi ehtimalini ireli suren V F Minorskinin fikridir O hemcinin yazir Sirvan adini Serqi Qafqazin bir sira yerlerine Xezerin cenub sahillerinden Gilan Deylem kocub gelenlerin kohne meskenleri ile bagliligini gosteren adlar sirasina daxil etmek mumkundur ErazisiOrta esrlerde Sirvan vilayetinin serhedleri istilalar neticesinde olkenin inzibati bolgusunun deyismesi ile tez tez deyisikliye ugrayirdi Mueyyen dovrlerde Sirvanin bir hissesi Atropatenanin terkiibne daxil olmusdur Bir cox hallarda onun serhedleri Cenubi Dagistanin seher ve kendlerine qeder gedib catirdi Antik muellifler Sirvanin adini cekmirler Bu ad Sasaniler dovrunden melumdur El Belazuri Sirvansah adini Xosrov Enusirevanin Serqi Zaqafqaziyaya teyin etdiyi xirda padsahlar sirasinda cekir Ibn Xordadbeh ilk Sasani sahensahi Erdesirin 224 241 ci iller vilayet hakimlerine verdiyi siriyansah siranin bir varianti titulunun adini cekir Asxaratsuys da VII esr ermeni cografiyasi nda VII esrin ikinci yarisinda Albaniyanin merzbanlar Sasani canisinleri oturan 11 vilayeti arasinda Bazkan Balasakan Derbend Cola Tevespark Teberseran Sirvan Sruan Xoruan Xsrvan Ehtimal ki Xursan S A ve basqalarin adlarini sadalayir Bu vilayetlerin siyahisi ehtimal ki Albaniyanin Sasaniler vaxtinda inzibati cehetden merzbanliqlara bolunduyu dovrden qalmisdir Ereblerin dovrunde ve sonralar hemin vilayetler Sirvan dovletinin terkiibne daxil idi Sirvan Ereb Xilafetinin terkibinde Sirvan olkesinin adi cekilen en qedim menbe ele hemin Ermeni cografiyasi dir Burada Sirvanin cografi movqeyi verilmisdir Qafqaz daglari iki silsileye bolunur biri duz istiqametde Sirvan olkesine ve Xsrvana teref ta Xorsvemedek gedib cixir ikincisinden ise simala Atil cayina dogru axan Zerm cayi baslanir Bu silsile sonra simala dogru yonelir Elgminon bataqligina ve denizin icerilerine qeder gedib cixan ve Ebzud Qubad adlanan uzun sedd onun davamidir Bu denizin simal terefinde massagetler yasayir Vardan duzunde Qafqaz sira daglarinin gelib catdigi ve Demirqapi Derbend divarinin uzandigi Xezer denizine qeder denizin icinde iri qala tikilmisdir Simal terefde Derbendden denizin yaxinliginda hun memleketi yerlesir Bu lokallasdirmaya gore VII esrin evvellerinde Sirvan vilayetinin erazisi Derbendden Qafqaz sira daglari boyunca Xorsveme yeni Xursan qalasina xurs tayfasi olkesinin indiki Xizi rayonu serhedlerinedek ve ehtimal ki Abseron da daxil olmaqla Kur cayinin menseibnedek uzanirdi Elgminon bataqligi ve denize qeder sozleri gorunur Kur cayinin genis bataqliq ve qamisliqla ortulmus menseibne ve deltasina isaredir Abseron yarimadasindan simalda 400 58 30 simal en dairesinde daglar deniz sahiline qeder uzanir Bilavasite qum tepelerinden ve 1 75 km eninde sahil duzenliyinden sonra yamaclari sildirimli zirvesi bir nece sis uclu qayadan ibaret Besbarmaq adi ile taninan dag ucalir Zirvenin lap basinda qaya uclarinin arasinda Xizirzinde pirinin xarabaliqlari qalir Qayanin eteklerinde enisli yaylada ve dagin yamaclarinda mohkem qala divar ve burclerinin qaliqlari durur Medeni ve iqtisadi merkezi Sirvan erazisi olan Sirvansahlar dovleti Ciy kerpicden horulmus divar Sasaniler dovrunde xezersahili kecidin qabagini kesen uzun sedler den en cenubda olani idi Sonralar I Qubad zamaninda Sirvan olkesinde mudafie sedlerinin birinci hissesinden 23 km simalda Ebzud Qubad adlanan ikinci hissesi cekildi Bu sedd Gilgilcay boyunca uzanib gedirdi Saporan Seberan seheri onun yaxinliginda yerlesirdi Bu X esr muellifinin Sur et tin adi ile xatirladigi Gilgilcay yaxud Seberan seddi idi Sasanilerin mohtesem mudafie seddi olan Gilgilcay seddinin uzunlugu teqriben 30 km e onun 20 km i ciy kerpicden qalan hissesi dasdan cekilmisdi divarlarin qalinligi ve hundurluyu teqriben 8 m e catirdi Seddin qurtaracaginda dag zirvesindeki neheng qaya uzerinde mudafie meqsedile Ciraqqala qalasi tikilmisdi Bas burcu horme usuluna gore Bakidaki Qiz qalasini xatirladan neheng istehkam olan Ciraqqala teqriben V esrde tikilmisdir Besbarmaqdan simala dogru sahil boyu Sasani dovrune aid qedim seher yerlerinin xarabaliqlarina ve qaliqlarina rast gelinir Onlardan biri IX esr muellifierinin adini cekdiyi Besbarmaq yaxmligindaki Bacarvan seheri idi Ucuncu manee seddi Samurcaydan ve Massaget hokmdarliginin paytaxti Cora Cora Coladan simalda cekilmisdi Burada Rubas cayinin duzenliye cixdigi yerde daglar yeniden deniz sahiline yaxinlasir Uzun sedler in xarabaliqlari Torpaqqala seher yeri yaxinliginda bu gunedek qalmaqdadir Erebler dovrunde X esr ve sonralar Sirvanin serhedleri simalda Qafqaz daglarinin cenub serq etekleri cenub qerbde onu Arrandan ve Mugandan ayiran Kur cayi simal qerbde Qanix Alazan cayi Serqde Xezer denizi idi XIV esrin birinci yarisinda 1340 ci il Hemdullah Qezvini yazirdi Sirvan olkesi Kur sahillerinden Derbende Bab el Ebvab qeder uzanir Alban ve ermeni muellifleri Xezer denizini Serq denizi adlandirirdilar Sirvan erazisi Qafqaz daglarinin simal yamaclarindan axib gelen asagidaki alti cayla suvanilir cenubda Baki ile Kurun mensebi arasinda Xezer denizine tokulen Pirsaat Agsu Girdiman Goycay ustunde Qebele yerlesen Turyancay ve Sekinin suvanildigi Elicancay serqde Cenubi Dagistan Derbend ve Sirvan erazisinden Rubas Gulkeri Samur Qudyalcay Qaracay Velvelecay Gilgilcay Atacay Sumqayit caylari axib Xezer denizine tokulur Abbasqulu Aga Bakixanov 1841 ci ilde orijinalini farsca yazdigi Gulustani Irem eserinde Sirvani tesvir ederken yazir Belelikle indiki Sirvan memleketi Selyan Seki Baki Quba Derbend Teberseran Kure Samur nahiyesi ve Ilisunun asagi bir qisminden ibaretdir EhalisiSamaxili qiz milli geyimde ressam Qriqori Qaqarin Sirvan qedimden Derbend ve kecidleri vasitesile simaldan elece de serqden ve cenubdan Iran vasitesile gelmis oturaq ve koceri tayfalarla meskunlasmisdi Min iller boyu Sirvan torpagi birbirini evez eden Qafqaz ve turkdilli tayfalar arasinda rengareng elaqeler meydani olmusdur Bunu tekce yazili menbeler deyil arxeoloji ve toponimik melumatlar da tesdiq edir V esr muellifi Favstos Buzand IV esrin birinci yarisi ile bagli hadiselerden danisarken maskut hokmdari Sanesanin muxtelif koceri tayfalardan ibaret qosunu sirasinda hunlarin tevesparlarin xecmataklarin ijmaxlarin balasacilerin ve i a adini cekir VII esrin evveline aid anonim bir menbede Cenubi Dagistanda Sirvanda ve Xezer denizinin qerb sahillerinde meskunlasmis tayfalar sadalanir Metnde adlari cekilen ve ehtimal ki bezileri istisna olmaqla olkenin avtoxton ehalisi olan lekler hunlar xezerler zekenler tsekanlar xenuklar xenaviler kaspiler servanlar xsranlar tevesparlar xecmataklar ijmaxlar bakanlar pikonaklar peceneqler maskutlar Derbend Seki Mugan duzu Sirvan Siyezen Xizi Besbarmaq Teberseran Xacmaz Samaxi Baki ve Quba zonalari hududlarinda yayilmisdilar Bu tayfalardan bezileri Qafqaz daglari qollarinin gelib catdigi ve Derbend divarinin denizde ezemetli qalanin ucaldildigi Xezer sahillerinde yasayirdilar Indiki lezgilerin ecdadlari olan lekler bu gun de Quba rayonunun simal hissesinde Derbendin yaxinhgmda yasayirlar Bir sira erken orta esr muellifleri hunlarin sabirlerin xezerlerin Albaniyaya kecib gelmelerinden basqinlarindan behs etmisler Hunlar Qafqazda ilk defe eramizin II esrinin ikinci yarisinda gorunmusler gore hunlar Albaniyaya Derbend Cor kecidinden III esrin birinci yarisinda ve sonralar IV esrin birinci yarisinda ve axirinda 395 ci il girmisler Hunlarin Albaniyaya Derbende Sirvana Mugana ve basqa vilayetlere basqinlari V VI esrlerde de davam etmisdir Hem de hun ordasi konqlomeratinda bulqarlar xaylandurlar V VI esrlerde ise sabirler de var idi VII IX esrlerde Qebeleye Mugana giren sabirler xezerler ve bulqarlar bu vilayetlerin toponimikasinda oz izlerini qoymuslar Ermeni cografiyasi nda adi cekilen zekenler tsekanlar ehtimal ki Seki vilayetinin ehalisi sekililerdir Ermeni metnindeki xenuklarin antik muelliflerde genioxlar adlan Seki rayonundaki Yuxari ve Asagi Goynuk ve Bozdagin eteyinde balaca Goynuk cayinin adlarinda hekk olmusdur Kaspiler Abserondan cenubda Kur ve Araz caylarinin arasinda ve Xezer Kaspi denizinin sahillerinde yasamislar Servanlar Sirvan vilayetinde yasayirdilar Bu Sirvanin qedim etnotoponim formasinda rast gelinen ilk adidir Xsranlan anonim X esr menbeyinde adi cekilen Xursan Xunsar vilayeti ile elaqelendirmek mumkundur Bu vilayet Derbend rayonunun cenub hissesinde Besbarmaq dagina qederki erazide yerlesirdi Tevesparlar erken orta esrlerde Sirvansahlara tabe olan cenubi Dagistanda Tebersaranda lokallasdirilir Xecmtaklar tayfasinin adi Oguz rayonundaki Xacmaz kendi ve qalasinin habele Xezer denizi sahilindeki Xacmaz seherinin adinda qalmisdir Ehtimal ki Favstos Buzandin V esr xatirladigi ijmaxlar IV esrde Samaxi etrafinda bakanlar ise Bakida ve Abseronda yasamislar Pikonaklar peceneqler etnonimi Naxcivan Muxtar Respublikasinin Sahbuz rayonundaki Bicenek kendi ve asinminin adinda muhafize olmusdur Maskutlar indiki Quba rayonunda ve Abseronda yasamislar Bu toponimlerin adi IV esrin birinci yarisinda Maskut hokmdari Sanesananin ermeni hokmdari ile muharibesini tesvir eden V esr muellifinin eserinde cekilir Bu menbede boyuk Kur cayi maskutlarin serhedi kimi gosterilir Massaget maskut tayfalari Sabran seddinden simalda deniz sahili boyunda yasayirdilar VII esre aid anonim menbede asagidakilar bildirilir Xezer denizinin simal terefinde Qafqaz sira daglarinin gelib catdigi denize qeder Vardanian duzenliyinde maskutlar yasayir Derbend seddi buradadir Ermeni ve ereb menbelerine gore maskutlarin Qafqaz massagetlerinin olkesi indiki Dagistanin Derbend rayonunun Xezersahili erazisinde elece de Azerbaycan Respublikasinin Quba Qusar ve Deveci rayonlarinda Abseron ve Mugan duzunde yerlesirdi Massagetler Bas Qafqaz silsilesi ile deniz sahili arasinda Derbendden Abserona ve Mugan duzune qederki bereketli vilayetde meskun idiler Bu eraziler Samurcayin asagi axini ve cenuba dogru axan basqa caylar vasitesile suvarilirdi VII esr mexezinde Samur ve Gilgilcay caylari arasindaki duzenlik Mazkutk IX X esrler ereb menbelerinde Mesqet sonralar orta esrlerde ise Muskur adlanmisdir Artiq eramizin I esrinde maskutlarin oz hokmdarligi var idi Hokmdarligin paytaxti adi ehtimal ki Xosrov Enusirevan terefinden meglub edilmis VI col adli turk tayfasinin adindan goturulmus Cor yaxud Col seheri idi Melumdur ki skif tayfalari Azerbaycandan kecmis ve subhesiz onlarin mueyyen hissesi bu bolgede mesken salmisdi Bunu arxeoloji materiallar da tesdiqleyir Quba rayonunun Abseronun ve Muganin bir sira toponimleri irandili leksikaya mensubdur Ermeni ereb ve fars menbelerinin verdiyi melumata gore Sasani hokmdarlari I Qubad I Xosrov Enusirevan V VI esrlerde ozlerinin simal serhedlerini koceri turklerin basqinlarindan qorunmaq ucun bir sira istehkamlar ve Derbend divarini tikdirmis Lahican Teberistan Gilan ve s yerlerden bezi irandilli tayfalar simal serqi Azerbaycana daha dogrusu Sirvan vilayeti bolgesine kocurmusduler Bu adlar hemin zonanin toponimikasinda da eksini tapmisdir Sirvan Lahic Ismayilli rayonunda Abseronda Teberseran Cenubi Dagistanda Gurgan Abseronda ve s Bezi tedqiqatcilarin A A Bakixanov M H Veliyev Baharli fikrince Xezer denizinin qerb sahili boyunca Abserondan Derbendedek meskunlasmis tatlar buraya kocurulmus qedim iranlilarin qaliqlaridir Eli Mehemmed oglu Sirvaninin duzeltdiyi burunc luleyin Sirvan 1206 Ermitaj Ereb muelliflerinin melumatina gore Mugan eyaletinde korfezden arali maqlarin yasadigi boyuk kend var idi Bezi alimlerin fikrince Muganda qedim maq tayfasi yasamis Sasaniler dovrunde ve daha evvel onlarm arasinda kahinler tebeqesi yaranmisdi Mugan sozu bir cox serq o cumleden Mugan duzu Mugan seheri toponimik terminlerinin esasini teskil edir Sirvanda Qafqaz ve Iran menseli toponimlerle yanasi etimoloji mensubiyyeti turk tipli diller zemininde mueyyenlesdirilen etnonimler ve antroponomiya faktlari ile temsil olunan kend adlari da movcuddur Narrativ tehkiye xarakterli menbelerle yanasi lapidar yigcam menbelerin toponimikasinin oyrenilmesi koceri turklerin Sirvana hele erken orta esrlerde geldiklerini gosterir verdiyi melumata gore erken orta esr menbelerinde turklerle eynilesdirilen hunlar V esrde Abserona koc etmisdiler Hunlarin sabirlerin xezerlerin ve basqa turk tayfalarinin Sirvan vilayetine soxulmalarini ve basqinlarini ermeni muellifleri Yegise Favstos Buzand V esr ve VIII esr da qeyd etmisler Yegiseye gore hunlar artiq V esrin ikinci yarisinda Simali Qafqaza gelmis Xezer denizi ve Qafqaz daglari boyunca uzanan vadini Derbendedek tutmusdular 503 cu ilde sabirler Zaqafqaziyaya ve Albaniyaya hucum etmisdiler VII esrin evveli anonim muellifin melumatina gore Xezer denizinin simal qeribnde Atil Volqa cayinadek turkdilli savir sabir tayfalan yasayirdi Ibn Xordadbeh IX esr qeyd edir ki Bab el Ebvabdan o yana Suvar Savir seltenetidir Mitilenli Zekeriyye 555 ci ile aid salnamesinde qeyd edir ki qapinin yeni Derbendin arxasinda Dagistanda ve Simali Qafqazda avqar auanqur sabir burqar alan kurtarqar avar xezer dirmar sirurqur baqrasik kulas abdel eftali tayfalari yasayir Bu on uc xalq cadirlarda yasayir mal qara baliq ve vehsi heyvan eti ile dolanirlar VI esre aid bu salnamede adi cekilen tayfalar cadirlarda yasayan koceriler kimi xarakterize olunur Onlarin ekseriyyeti turkdilli tayfalardir On uc addan doqquzu ar er ur sonlugu ile bitir Onlardan burqarlar bulqarlar sabirler avarlar xezerler abdeller saraqurlar sirurqurlar onoqurlar auanqurlar ve basqalarinin turkdilli olmalari diger menbelerden melumdur Menbeler tesdiq edir ki I Xosrov Enusirevan 531 579 xezerler uzerinde qelebe caldiqdan sonra uc min esir turk ailesini 50 min nefer adam Arrana ve Azerbaycana kocurmusdu Ibn Misqeveyhin sozlerine gore turk esirlerinin cergesi on fersenge teqriben 60 km qeder uzanirdi Basqa menbelere gore kocurulen ailelerin sayi 10000 e catirdi 40 Belelikle VI esrde turklerin Arrana Sirvana ve Mugana guclu miqrasiyasi bas verirdi Bu olkelerin toponimikasinda turk unsurlerinin movcud olmasina Qobu Turkan Abseronda Qala Sabiroba Xacmaz rayonunda Balisakan Bileceri Bilesuvar Bicenek Qipcaq Xezer Salyan rayonunda muxtelif turkdilli tayfalarin Sirvan zonasina ve qonsu vilayetlere gelmelerine dair narrativ ve lapidar menbelerin verdiyi melumatlari da tesdiq ederek olkede erken orta esrlerden III IV esrlerden hunlar baslayaraq VI VIII esrlerde daha intensiv sekilde sabirler xezerler peceneqler ve b turklesme prosesi getdiyini gosterir Eramizin evvelinden Sirvanda Arranda oturaq heyata kecen hemin turk tayfalari Azerbaycan turklerinin tesekkulunde istirak eden muhum komponentlerden olmuslar Menbeler gosterir ki Sirvanda nezerden kecirdiyimiz Qafqaz Iran ve turk menseli qedim ehali ile yanasi VI IX esrlerde ve sonralar erebler de yasamisdir X esr ereb muellifi el Mesudinin yazdigina gore Haydaqla el Bab arasinda ereb dilinden savayi hec bir dilde yaxsi danisa bilmeyen muselman erebler yasayir Onlar meselerde cengelliklerde vadilerde iri caylarin sahilinde hele vaxti ile ereb sehralarindan qacib gelenlerin tutduqlari kendlerde yasayirlar Onlar Haydaq memleketi ile serhedde yasayir lakin ondan cengellik iri caylar vasitesile qorunurlar Onlarla el Baibn arasinda mesafe uc mile bir ferseng qederdir El Baibn ehalisi onlara komek gosterir El Belazuri IX esr ve el Qernatinin XII esr melumatina gore ereb serkerdesi Mesleme ibn Ebd el Melik VIII esr Derbendde onun etraf kendlerinde ve Tebeseranda Mosuldan Demesqden Tedmurdan Helebden Suriya ve el Cezairenin diger seherlerinden 24 min ereb esgeri Qernatide ailesi yerlesdirilmisdi Derbendin dord mehellesi muvafiq olaraq Demesq Hims Kufe ve el Cezire adlandirilmisdi XII esrde Ibn el Ezraq daglarda ve Derbendin etrafinda hele olkenin Xilafet terefinden istila edildiyi vaxtdan burada yasayan ereblere rast geldiyini gosterir Menbeler ve toponomik melumatlar gosterir ki Qafqaz irandilli ve turkdilli tayfalardan ibaret yerli ehali eramizm evvelinden etibaren yerli turklerle intensiv suretde qaynayib qarismisdir Azerbaycanda meskunlasmis ereb tayfalari yerli ehali ile qaynayib qarismis dilleri aradan cixmis onun izleri yalniz toponimikada ve mehelli leksikada qalmisdilar Bu ereb istilasinadek Azerbaycanda turk unsurlerinin davamli ve sabit oldugunu gosterir TarixiOqtay Sadiqzade terefinden cekimis Ingilis diplomati Rusiyanin Moskva Kompaniyasi nin agenti Antoni Cenkinson Abdulla xan Ustaclinin qebulunda 1562 1563 tablosu Azerbaycan Tarix Muzeyinde saxlanilir Orta esrler ermeni ereb ve fars muellifleri Xezer denizinin qerb sahilinde Kurden serqde yerlesib qedim Qafqaz Albaniyasinin yaxud erken orta esrler Arraninin bir hissesi olan vilayeti Servan ve ya Sirvan adlandirirdilar Sirvan toponimine bir sira olkelerin yer adlarinda Cenub serqi Anadoluda Simali Iraqda Cenubi Azerbaycanda qerb hissesi Xoydan cenubda ve Xorasan yaxinliginda rast gelinir Sirvan Iraq tayfalarindan birinin adi kimi de cekilir Lakin butun ereb menbelerinde Sirvan adi ile yanasi Servan formasina da tesaduf edilir Bunu gurcu salnameleri da tesdiq edir Sirvan adinin etimologiyasinin muxtelif yozumlari sirler diyari sud olkesi Enusirevanin adinin qisaldilmis formasi ve s melumdur En aglabatani Sirvan sozunun sir yaxud ser tayfasinin adindan toremesi ehtimalini ireli suren V F Minorskinin fikridir O hemcinin yazir Sirvan adini Serqi Qafqazin bir sira yerlerine Xezerin cenub sahillerinden Gilan Deylem kocub gelenlerin kohne meskenleri ile bagliligini gosteren adlar sirasina daxil etmek mumkundur H 18 639 ci ilde Iran ve Azerbaycani zebt eden ereb qosunlarinin bir hissesi Bukayr ibn Abdullahin basciligi ile simal qerb istiqametinde hereket ederek bir nece doyusden sonra h 21 641 2 ci ilde Mugani tutdu ehali uzerinde cizye vergisi qoydu Muganlilarla muqavile baglandi ve ehalinin onlarin emlakinin din ve qanunlarinin tehlukesizliyine ve toxunulmazligina teminat veren ferman verildi Bunun muqabilinde heddi buluga catmis her kes bir dinar yaxud onun deyerini vermeli her bir muselmana semimi munasibet beslemeli ona beledcilik etmeli ve bir gece gunduz qonaq saxlamah idi Ereb qosunlan Mugandan Xezer denizi sahili boyunca simala dogru hereket ederek ele hemin il Bab el Ebvaba Derbende catdilar Et Teberinin X esr melumatina gore Sirvan serkerde Suraqe ibn Emraya Derbendi zebt etmek emri vermis xelife Omer ibn el Xettabin hakimiyyeti dovrunde h 22 642 43 ci ilde feth olunmusdur Suraqe Bukayr ibn Abdullahi ve Ebdurrehman ibn er Rebie el Behilini qabaqda gondererek Sirvana dogru hereket etdi Onlar Derbende yaxinlasarken bu vilayetin irsi hakimi sah ehtimal ki Sirvansah adlanan Sehriyar itaet gosterdi lakin cizye vermemek onu serhedleri simaldan gelen kocerilerin hucumlarindan qoruyan qosunun saxlanilmasina serf etmek sertile sulh istedi Sehriyar asagidakilari beyan etdi Men adlari bele cekilmeye layiq olmayan qeddar dusmenlerle ve muxtelif xalqlarla uz uze dayanmisam Leyaqetli ve agilli adamlar necabetliler eleyhine onlara yardim gostermemelidir Menim ne Qafqaz daglarinin ehalisi ne de ermenilerle hec bir elaqem yoxdur Siz erebler menim olkemi ve xalqimi istila etmisiniz ve bu gun men sizlerden biriyem menim ellerim sizin ellerinizdir men size cizye vermeliyem men size komek etmeye ve sizin isteklerin izi yerine yetirmeye borcluyam Ona gore de bizi cizye qoymaqla alcaltmayin zira siz bizi dusmenlerinizin eli ile zeifledersiniz Onu her il odemeli oldugunuz xeracin hesabina yazin Sehriyarin sertlerini nezere alan Suraqe cizyeni evde qalib dusmenle vurusmaga getmeyenlerden almaq qerarina geldi ve bunu xelife Omerin ixtiyarina buraxdi Xelife Omer Sirvan hakimlerinin vergiden azad olunmasina raziliq verdi Bunun muqabilinde Derbendin ve onun etrafinin ehalisi kafirlerle vurusmali ve onlari muselmanlarin erazisine buraxmamali idiler Belelikle sulh muqavilesine gore ereblerin hemin bolgelerde qosun saxlamasina luzum qalmadi Ereb ordusu xelife Omer ibn Effanin 644 656 ci iller dovrunde cenub qerbden hucum ederek Arran ve Sirvani tutmusdur Naxcivan zebt edildikden sonra Hebib ibn Meslemenin ordusuna daxil olan bir deste Selman ibn Rebienin komandanligi ile Bicenek asirimindan kecerek Sekiye ve Gorusa dogru hereket etdi ve Arrana cataraq h 25 ci il 28 X 645 16 X 646 ci iller sulh muqavilesine esasen Beyleqani zebt etdi Hemin muqavilede ehalinin heyatinin emlakinin seher divarlarinin qorunub saxlanilmasina teminat verilir ehali uzerinde xerac ve cizye vergisi qoyulurdu Sonra Selman Berdeye geldi ve Turtur Terter cayinin sahilinde seherden azi bir ferseng arali duserge saldi Berde sakinleri ile sulh baglayib sehere daxil olan Selman bir muddetden sonra qosunlarla hereket ederek Saksin Sakasen Meskuan Metskuenk Ud Uti Mesiran Metsarants Xarxilyan Xarcilank Teber Tri vilayetlerinin kendlerini ve Arranin diger yerlerini tutdu Qedim Semkir seherini ele keciren Selman ibn Rebie el Behili on minlik qosunla Berdican arxasindan Arazla Kurun qovusdugu yere gederek Kur cayini kecib Qebeleni tutdu Sekkan Seki ve Kamiberan Kambizena hakimleri ile xerac vermeleri sertile sulh bagladi Xeyzan Haydaq ehalisi de onunla Selmanla bu cur muqavile bagladi Sonra o Sirvana yaxinlasdi Sirvansahi yanina cagirdi ve onunla da dagli hakimler Mesqet Seberan ve Bab Derbend seheri sakinleri kimi sulh sazisi bagladi Lakin Selman seherden cixan kimi ehali qapilari onun ardinca bagladi Xezer xaqani ise coxminillik ordunun basinda Belencer cayinin arxasinda onun qabagini kesdi Burada Selman olduruldu ve ereblerin dord minlik destesi mehv edildi Selmanin olumunden sonra h 32 ci il 12 VIII 652 1 VIII 653 cu iller xelife Osman Xuzeyfe ibn Yemani Azerbaycana ve Arrana vali teyin etdi O xelife canisinlerinin oturdugu Berdeni ozunun iqametgahina cevirdi Baki qalasi Sirvan tarixde ilk defe Sasaniler dovrunde Qafqaz Albaniyasinin simali bolgelerine verilen addir Ereb xilafetinin isgalindan sonra Sirvan erazisi xelifin teyin etdiyi hakimlerin mulkune cevrilmisdir 799 cu ilden 1538 ci iledek Sirvansahlarin idare etdiyi ve paytaxti Samaxida yerlesen musteqil dovlet kimi movcud olmusdur XVI esrde Sirvan Sefeviler dovletinin terkibine daxil edilmis ve XVIII esrde bir xanliq kimi fealiyyet gostermisdir Nehayet 1813 cu ilde Sirvan erazisi Gulustan muqavilesinin neticesinde Rusiya imperiyasinin terkibine daxil edilmisdir TebietiSirvan vilayetine bereketli mehsuldar duzenlikler gozel otlaqlari cemenlik ve meseleri olan ovaliqlar daxil idi Burada heyvan besleyir taxil becerirdiler Kend teserrufati inkisaf etmisdi Meyve baglari var idi Kur cayinin ve denizin yaxinligi ehalini qiymetli baliq novleri ile temin edirdi Sirvan torpagi neftle duzla muxtelif faydali qazintilarla qiymetli metallarla minerallarla gille zengin idi Alban tarixcisi Musa Kalankatli Albaniya tarixi eserinde VII esr Albaniyasindan behs ederek yazirdi Qafqazin hundur daglarinin qoynunda yerlesen Albaniya olkesi tebietin bexs etdiyi elvan nemetleri ile gozel ve fusunkardir Bu torpaqdan sakit sakit axan Kur cayi ozu ile kulli miqdarda iri ve xirda baliq getirir ve Xezer denizine tokulur Onun collerinde bol taxil ve serab neft ve duz ipek ve pambiq saysiz hesabsiz zeytun agaclari var Daglarinda qizil gumus mis ve oxra cixarilir Vehsi heyvanlar sir peleng bebir gur curbecur quslar qartal sahin ve s yasayir Abseronda ta qedimden neft ve duz hasil olunur Samaxida cekil pambiq ve uzum becerilir arpa bugda ve s ekilirdi Vehsi heyvanlara dair menbelerde verilen melumatlar Baki yaxinligindaki uzerinde sir peleng gur kulan ve sair heyvanlar tesvir olunmus Qobustan ve Abseron qayaustu tesvirleri de tesdiq edir Kend teserrufati ve heyvandarligin habele dag meden isinin ve onunla bagli metal emalinin inkisafi ehalinin rifahini temin edirdi Sirvanin tarixini tedqiq etmis A A Bakixanovun tebirince Sirvan Qafqaz olkesinin en gozel ve en genis vilayetlerindendir Istinadlar www tourism az 2021 06 08 tarixinde Istifade tarixi 2009 10 27 Cyce Axmad Atlac Bardad 1371 1952 Baladzori Balazuri Kniga zavoevaniya stran Tekst perev s arab P K Zhuze Materialy po istorii Azerbajdzhana vyp III Baku 1927 str 5 ereb metni Yakut Izvlechenie iz geograficheskogo slovarya Yakuta Hamavi Perev P K Zhuze Baku 1942 NAIIANA inv 505 II str 282 Zakarija al Kazvini Asar al bilad va ahbar al ibad Bejrut 1960 ereb metni str 600 601 Kartlis chovreba Izd S G Kauhchishvili gurcu metni I II Tbilisi 1955 1959 str 344 V F Minorskij Istoriya Shirvana i Derbenda X XI vekov M 1963 str 34 35 Apmyanckaya geoipafiya VII v Izd K P Patkanova CPb 1877 c 50 51 El Belazuri s 5 Ibn Khordadbeh Kitab al Masalik Wa 1 Mamalik BGA ed M Jde Goeje 6 Lugd Batav 1889 s 17 Robert H Hewsen Apnenia according to the Asxarhac ouc Revue des etudes armeniennes nouvelle serie t II Paris 1965 s 341 342 J Marquart Osteuropaishe und ostasiatishe Streifzuge Leipzig 1903 s 170 Geographie de Moise de Corene d apres Ptolemee texte armenien traduit en francais par le P Arsene Soukry Mekhitariste Venise 1881 c 37 dpevneapmyan tekct c 27 A F Lyajctep i G F Chypcin Geofafiya Zakavkazya M 1929 c 169 Engelberto Kaempfero Amoenitatumexoticarumpoliticophysico medicashm et descriptions rerum persicarum ei ulterioris Asiae Lemgoviae 1972 p 357 361 E A Paxomov Besh Bapmak Izv Azepb apxeol komiteta 1925 vyp II c 10 12 Paxomov Kpypnejshie pamyatniki c 40 43 C T Epemyan Politicheckaya ictopiya Albanii III VII vv Ochepki ictopii CCCP III IX vv M 1958 c 316 Paxomov Kpypnejshie pamyatniki c 42 43 Ibn Xordadbeh s l22 124 N M Velixanli s 16 24 Paxomov Kpypnejshie pamyatniki c 43 Epemyan Politicheckaya ictopiya Albanii c 316 The geographical part of the Nuzhat al Qulub composed by Hamd Allah Mustawfi of Qazwin in 740 1340 ed and transl by G Le Strange Leyden London 1915 1919 GMS XXIII 1 2 s 93 A A Bakixanov Gulustani Irem Baki 2001 s 6 Ictopiya Apmenii Favctoca Byzanda Pepev M A Gevopgyana Epevan 1953 c 15 16 Apmyanckaya geofafiya c 36 39 Georpafiya izd Cykpi c 36 37 Agathange Histoire du renge de Tiridate trad en francais pap V Langlois Collection des histo iens anciens et modernes de Armenie Paris 1867 p l 15 Favctoc Byzand Ictopiya Apmenii Favctoca Byzanda Pepev c dpevneapmyanck M A Gevopgyana Epevan 1953 c 15 16 M I Aptamonov Ictopiya xazap L 1962 c 52 53 Yu G Dzha fapov Gynny i Azepbajdzhan Avtopef kand dicc Baky 1981 c 5 6 Ckazaniya Ppicka Panijckogo Pepev G C Decty nica Uch zap II otd Imp akad nayk kn VII vyp I CPb 1861 c 61 65 Egishe c Zl 170 Moicej Kalankatyjckij c 9 J Marquartt Eransahr nach der Geographie des Ps Moses Xorenac i Band III N 2 Betlin 1901 c 56 96 119 Kaptlic uxovpeba I c 15 17 Menandpa Bizantijca ppodolzhenie ictopii Aiafnevoii Bizantijckie ictopiki Pepev c gpech C Dectynica CPb 1860 c 411 Apta monov c 57 70 124 126 H Pigylevckaya Cipnjckiie ictochniki io ictopii napodov CCCP M L 1941 c 86 87 Z M Bunyadov Azerbaycan VH IX esrlerde Baki 1988 s 180 A B Gadlo Etnicheckaya ictopiya Cevepnogo Kavkaza IV X vv L 1979 c 89 91 Moicej Kalankatyjckij Pepev Daycetta c 38 41 Gevond c Yu 71 72 Cteiiannoc Taponckij Acogik Bceobshaya ictopiya Pepev c apmyanck H Emina M 1864 c 91 Gadlo c 138 142 Geogpafiya Izd Cykpi c 36 37 Hudud al Alam The Regions of the world A Persian Geography transl and expl By V Minorssky GMS New Series XI London 1937 s 144 145 Minopckij Ictopiya Shipvana c l 14 115 Favctoc Byzand c 15 Georpafiya Izd Cykpi c 37 dpevneapmyanck tekct c 27 C T Epemyan Shapotpena Ptolemeya v cvyazi c icctopiej ckifckogo capava ppikacpijckogo pobepezhya Tbilici 1966 c 76 77 K B Tpevep Ochepki po ictopii i kyltype Kaazhazckoj Alba nii M L 1959 c 192 C T Epemyan Apmeniya po Ashxapacyjuy Apmyanckaya geogpafiya VII v j na apmyanck yaz Epevan 1963 c 64 Compendshm libri Kitab al Boldan auctore Ibn al Fakih al Hamadhani BGA V ed M J de Goeje Lugd Batav 1885 s 293 297 298 Ibn Xordadbeh s 173 Minopckij Ictopiya Shipvana c 108 115 Minopckij Ictopiya Shipvana c 180 185 Mapkvapt Epanshaxp c 73 A I Kolecnikov Ipan v nachale VII Palectinckij cb vyp XXII LXXXV L 1970 cr 97 99 C B Ashypbejli Ochepk ictopii cpednevekovogo Baky Baku 1964 c 25 26 Bakixanov c 19 Ashypbejli Toponimika c 54 60 Egishe c 92 117 118 el Mesudi Muruc s 213 el Belazugi s 5 7 Bakihanov str 17 20 Veliev Baharly Azerbajdzhan Baku 1921 str 52 A1 Istakhri Kitab masalik al mamalik BGA ed M J de Goeje I Lugd Batav 1870 s 190 I M Dyakonov Ictopiya Midii M L 1956 c 374 379 Irpap Aliev Ictopiya Midii Baky 1960 c 302 303 Feofilakt Cimokatta Ictopiya M 1957 c 36 77 102 Ppick Panijckij c 61 65 Ashypbejli Toponimika c 62 Egishe c 116 117 Favctoc Byzand c l5 Gevond c 71 72 Pigylevckaya c 65 66 Aptamonov c 69 70 Dzhafapov K voppocy o pepvom poyavlenii cabip v Zakavkaze BDI 1979 c 171 172 Geogpafiya Izd Cykpi c 37 dpevneapmyanck tekct c 27 The Syriac Chronicle known as that of Zachariah oi Mitlylene XII 7 London 1899 s 215 Pirylevckaya c 83 Ibn Mickavejx Tadzhapib al ymam Pepev c apab P K Zhuze HAII AHA inv 162 c 199 Annales quos scripsit Abu Djafar Mohammed ibn Djarir at Tabari ed M J de Goeje ser 1 Lugd Batav 1879 s 894 El Mesudi Muruc s 203 El Belazuri s 17 ereb metni s 12 Le Tuhfat al Albab de Abu Hamid al Andalusi a 1 Garnati ed par Gabriel Ferrand Journal Asiatique Juillet Septembre 1925 Paris s 83 Ictopiya Majjafapikina ibn al Azpaka B F Minopckij Istopiya Shipvana i Depbenda ppil B M 1963 c 222 225 Ashypbejli Toponimika c 66 Cyce Axmad Atlac Bardad 1371 1952 Apab tekct Baladzopi Balazypi Kniga zavoevaniya ctpan Tekct pepev c apab P K Zhyze Matepiaty po ictopii Azepbajdzhana vyp Sh Baky 1927 c 5 ereb metni Jakyt Izvlechenie iz geofafichecko clovapya Yakyta Xamavi Pepev P K Zhy ze Baky 1942 HAIIAHA inv 505 II c 282 Zakapija ai Kazvini Acap al bilad va axbap ai ibad Bejpyt 1960 ereb metni c 600 601 Kaptlic cxovpeba Izd C G Kayx chishvili gurcu metni t I II Tbilici 1955 1959 c 344 B F Minopckij Ictopiya Shipvana i Depbenda X XI vekov M 1963 c 34 35 El Belazuri s 23 29 ereb metni s 16 21 et Teberi I s 2bb1 2662 Ibn al Acip Tapix al Kamin Pepev c apabck P K ZhU3 Matep ryu ictopii Azepbajdzhana Baky 1940 c 13 14 Z M Byniyato Azepbajdzhan c 81 82 Et Teberi I s 2665 2667 Ibn el Esir s 13 14 3 M Byniyatov Azepbajdzhan c 81 82 Et Teberi I s 2663 2664 Ibn el Esir s 13 15 Bakixanov c 44 45 Et Teberi I s 2666 2668 Ibn el Esir III s 12 13 Bakihanov c 44 Et Teberi I s 2665 Ibn el Esir s 13 Dopn c 536 537 Byniyatov Azepbajdzhan c 84 El Belazuri s 13 ereb metni s 9 Jakybi Ictopiya Tekct i pepev c apabck P K Zhyze Baky 1927 Matep po ictopii Azepbajdzha na vyp IV c 5 ereb metni s Z al Kyfi ch II c 111 112 Z Byniyatov Azepbajdzhan c 82 83 El Belazuri s 14 ereb metni s 9 10 Yequbi II s 5 ereb metni s Z al Kyfi ch II c 112 114 Z Byniyatov Azepbajdzhan c 83 Moicej Kalankatyjckij gl 5 c 4 5 A A Bakixanov Gulustani Irem Baki 1951 s 13Xarici kecidlerServan Encyclopaedia Iranica yoxlanilib 10 06 2014Hemcinin baxSirvansahlar Sirvansahlar dovleti Sirvan beylerbeyliyi Sirvan xanligi Sirvan eyaleti