Azərbaycanca AzərbaycancaБеларускі БеларускіDansk DanskDeutsch DeutschEspañola EspañolaFrançais FrançaisIndonesia IndonesiaItaliana Italiana日本語 日本語Қазақ ҚазақLietuvos LietuvosNederlands NederlandsPortuguês PortuguêsРусский Русскийසිංහල සිංහලแบบไทย แบบไทยTürkçe TürkçeУкраїнська Українська中國人 中國人United State United StateAfrikaans Afrikaans
Dəstək
www.wikimedia.az-az.nina.az
  • Vikipediya

Bu adın digər istifadə formaları üçün bax Sünik dəqiqləşdirmə Sünik və ya Sisakan erm Սյունիք Սիսական Cənubi Qafqazda ta

Sisakan

Sisakan
www.wikimedia.az-az.nina.azhttps://www.wikimedia.az-az.nina.az
Bu adın digər istifadə formaları üçün bax: Sünik (dəqiqləşdirmə).

Sünik və ya Sisakan (erm. Սյունիք, Սիսական) – Cənubi Qafqazda tarixi-coğrafi region. I Artaşesin hakimiyyəti dövründə (e.ə. 189 – 160) ermənilər tərəfindən ələ keçirilən Sünik albandilli tayfalar olan ərazi sayılırdı və b.e. 387-ci ilində Ermənistanın Bizans və Sasanilər arasında bölünməsinə kimi Ermənistan krallığının işğal etdiyi doqquzuncu vilayətini təşkil etmiş, 387-ci ildən sonra Sasanilərin tərkibində gah Qafqaz Albaniyasından, gah da Atropatenadan asılı olmuşdur. “VII əsr Ermənistan coğrafiyası”na görə Sünik 12 vilayətdən ibarət olmuşdur. Sünikin cənubu mənbələrdə həm də Zəngəzur kimi qeyd edilir.

Tarixi Ermənistan/Azərbaycan əraziləri
Sünik
image
Ümumi məlumatlar
Ölkə
İnzibati mərkəz Tatev
İndiki adı Syunik
Əhalisi Antik dövr: sünikliklər, sisaklar, albanlar, qarqarlar.
Orta əsrlər:azərbaycanlılar, ermənilər.
Müasir dövr: azərbaycanlılar, ermənilər.
Ən yeni dövr (1991-ci ildən sonra): ermənilər 141 771 (2011)
Xəritədə yeri
image
image
image
Sünik

387-ci ilə kimi Ermənistan ordusuna başçılıq edən bdeşx-sərkərdə vəzifələrini Sünik knyazları daşımışlar. dövründə Sünik knyazları İberiyaya da nəzarət etmişlər. Artıq VI əsr mənbələrində Sünikin nestorian mövqeyi tutan Ermənistandan siyasi və dini baxımdan ayrılması qeyd edilir. Sasanilərin bilavasitə vassalı sayılan Sünik, həm də, siyasi baxımdan Mehranilərdən asılı olmuşdur.

Albaniyanın böyük knyazı Cavanşir Sünik knyazının qızı ilə evlənərək, onların ailəsi ilə qohumluq münasibətləri yaratmışdı.Ərəb Xəlifəsi I Muaviyə Süniki Cavanşirin tabeliyinə vermişdi. IX əsrdə Arranda ərəblərdən asılı knyazlarlıqlar arasında da vardı. IX əsrdə ərəb sərkərdəsi Sevadın Sünikə basqını zamanı Sünik knyazı Vasak kömək məqsədilə Babəkə müraciət etdi. Babək ərəb qoşunlarını darmadağın etdikdən sonra Sünik knyazının qızı ilə evləndi. 654-cü ildə Qafqaz Albaniyası, Ermənistan və İberiya ilə birlikdə Sünik də ərəblər tərəfindən işğal edilmişdir.

Kilsə-iyerarxiya münasibətlərinə gəlincə, alban katolikosları Sünik yepiskoplarını təyin etmək hüququna malik idi. Uzun müddət ərzində erməni katolikosları bu hüququ əldə etməyə çalışırdılar. 571-ci ildə erməni patriarxlığının parçalandığı vaxt Sünik ruhaniləri ermənilərdən imtina etdilər və əlqoymanı Qafqaz Albaniyasından qəbul etməyə başladılar. 660-cı ilə kimi Sünik konfessional (dini) baxımdan Ermənistandan tamamilə ayrı olmuş, yalnız həmin tarixdən sonra Sünik kilsəsi Erməni Qriqoryan Kilsəsinə tabe edilmişdir. VII əsrin əvvəlində Erməni Qriqoryan Kilsəsi ilə kilsə-iyerarxik və doqmatik mübahisələrin gedişində Sünik öz kilsəsi üçün mitropolit rütbəsi almağa müvəffəq olmuşdu.

Adı

Qafqazın bu ərazisi mənbələrdə iki adla xatırlanır: Sisakan və Sünik. Fəridə Məmmədova Sünik adının Sisakandan daha erkən işlədildiyini qeyd edir. Prokopo Kesari Sünikin “albanların qonşuluğunda” ölkə olduğunu qeyd edir. “Sünik” adının fars dilinə uyğunlaşdırılmış variantı olan “Sisakan” ifadəsinə ilk dəfə VI əsr suriya müllifi Zaxari Ritorun əsərində təsadüf olunur. Bu müəllif Sisakanı "Arran və Qurzan təki Ermənistandan ayrı bir ölkə" kimi təsvir edir. Erməni ədəbiyyatında da Sisakan adı Sünik adından sonra meydana çıxır.Moisey Kalankatlı digər adlarla yanaşı “Sünestan” ifadəsini də işlədir. Sünik adı mənbələrdə həm də etnik mənada, Qafqazın ən qədim sülalələrindən biri olan Sünik sülaləsinin adı kimi də işlədilir.Gürcü mənbələrində Sünik, "Sivnieti",ərəb mənbələrində "Sisəcan", Sünikin ən böyük vilayəti olan Vayots-Zor isə "Vayzur" adlandırılır.

Etnik tərkibi

Kamilla Trever yazır ki: “Sünik, etnik, mədəni və siyasi baxımdan Ermənistandan daha çox Albaniyaya və Atropatenaya bağlı olmuşdur. Lakin görünür Sünik ilk alban qəbilə ittifaqına daxil olmamışdır." H. Hubşman və İ. Markvart isə Süniki ümumiyyətlə alban vilayəti hesab edirlər.

VIII əsr müəllifi Stefan Sünikli yazır: “Sünikdə və Artsakda Sünik və Artsak dillərində danışırlar.” R. Açaryan yazır:

image “Erməni xalqının və erməni dilinin formalaşmasında urartululardan başqa öz qədim dili və yazısı olan 18 xalq yaxından iştirak etmişdir. Stefan Süniklinin və başqa erməni müəlliflərinin məlumatlarına əsaslanaraq demək olar ki, VIII əsrə qədər onlardan yalnız yeddisi qalmışdır. Bunlardan biri də Sünik dili idi.” image

Н. N. Adonts isə qeyd edir ki, Sünik həm mülki, həm də kilsə baxımından Ermənistandan az asılı olmuşdur və bu həmin ərazinin etnik fərqliliyi ilə bağlı idi. O, yazır:

image “Ermənistanın alban ucqarı olan Sünik əhalisinə görə Ermənistanın digər ərazilərindən fərqlənirdi. Oranın əhalisinin tayfa istisnalığı qonşu dağlıq ölkədən axıb gələn köçərilərin hesabına saxlanır və bərpa olunurdu.” image

Mənbələr bizim eranın I əsrində hakimiyyətə gəlmiş ilk alban hökmdarının da Sünikin hökmdar nəslindən olduğunu bildirir. Həmin mənbələr göstərir ki, Parfiya şahı Valarşak Sisakan (Sünik) nəslindən olan Arranı Albaniyaya başçı təyin etdi. Elə həmin Valarşak da eramızın I əsrindən Dərbənd keçidini qorumaq məqsədiylə təşkil olunmuş şah ordusuna başçılıq etmək hüququnu Sünik sülaləsinə vermişdi.

Tarixi coğrafiyası

image
Sünik Böyük Ermənistanın tərkibində.

Sünik böyük vilayət olmaqla Şərqi Ermənistanın böyük bir hissəsini əhatə etmişdir. Qərbdən və Şimal-Qərbdən Ayrarat vilayətinin tərkibindəki, mərkəzi Dvin şəhəri olan Vostan-Hayots havarı ilə, Cənubdan və Cənub-Şərqdən Vaspurakan vilayəti ilə, Şərqdən isə Qafqaz Albaniyasının Artsak vilayəti ilə həmsərhəd olmuşdur. Şərqdə Artsak və Sünik arasında sərhəddə Həkəri çayı axırdı, Cənub-Qərbdə isə Sünik, Vaspurakan vilayətinin tərkibində olan Naxçıvanla sərhədlənir, şimala doğru irəliləyən sərhəd Qeqarqunik əyaləti ərazisindəki Qeqam gölünü və Araks çayına kimi uzanan Sotk əyalətini də əhatə edirdi. Aşxaratsuytsa görə Sünik 12 havara bölünürdü:

image “9. Ayraratdan şərqdə, Araks və Artsak arasında yerləşən Sünik on iki havara bölünürdü: 1. Erancak, 2. Çaquk, 3. , 4. , 5. , 6. Aqexeçk, 7. Çqak, 8. Haband, 9. Balk, 10. Zork, 11. Arevik, 12. Kusakan. Bu vilayətdə mür, hereri (?) və nar yetişir. Orada çoxlu dağlıq ərazilər var.” image

Tarixi

Antik dövr

image Əsas məqalə: Sünik (sülalə)

Moisey Xorenlinin qeyd etdiyinə görə, Sünik/Sisakan adı ermənilərin əfsanəvi əcdadı sayılan Haykın nəslindən olan Sisakın adından əmələ gəlmişdir. Lakin M. Xorenlinin Haykla bağlı məlumatlarının yalnız əfsanə xarakteri daşıdığı qəbul edilmişdir. Moisey Xorenli Sünik haqqında yazır:

image “Erməni dilinin şərq sərhəddində yerli tayfalardan olan Sisaklar və Kadmeanlardan hökmdar təyin edildi.”
Moisey Xorenli – Ermənistan Tarixi, I, XII
 image

Akademik N. Y. Marr "Sisakan" adının sak etnonimini əks etdirdiyini yazır.Q. Qeybullayev sisakların sakların bir tayfası olduğunu qeyd edir. O yazır:

image “Sisakan toponimi “Si” və “Sakan” (Balasakan toponimində olduğu kimi) hissələrindən ibarətdir. “Sakan” komponenti “Sak” etnoniminə və “-an” şəkilçisinə ayrılır. Ümumilikdə bu ad “Si sakları” anlamnı verir. Adın birinci komponenti olan “Si” adı isə F. M. Kirgizoğlunun da yazdığı kimi, Sünikdə hakimiyyətdə olmuş sülalənin adıdır. Qədim erməni mənbələrində Sisakan adından əvvəl Siuni adı işlədilir. Bu ad da “Si” etnonimindən və urartu dilindən erməni dilinə keçmiş tayfa adlarına əlavə olunan (Etiuni adında olduğu kimi) “-uni” şəkilçisindən ibarətdir.” image

E.ə. VIII əsrdən etibarən sisaklar Urartu ilə müntəzəm əlaqədə olurdular. E.ə. 782-ci ildə I Argiştinin hakimiyyəti dövründə Göyçə gölünün Şimal-Qərbinə kimi olan ərazilər Urartu dövlətinin tərkibinə qatılmışdı. II Sardurinin dövründə isə Göyçə gölünün Qərb sahilinə kimi olan bütün ərazilər Urartu dövlətinin tərkibinə qatılmışdı. E.ə. VI – IV əsrlərdə isə Sünik Əhəmənilər imperiyasının 18-ci satraplığına daxil olmuşdu.

E.ə. 189-cu ildə I Artaşesin hakimiyyətə gəlməsindən sonra Sünik Böyük Ermənistanın tərkibinə qatılmış, əvvəlcə , sonra isə hakimiyyətinə tabe olmuşdur. Bir çox tədqiqatçılar I Artaşesin (e.ə. 189–160) Şərqə yürüşləri zamanı, Strabonun qeyd etdiyinə görə midiyalılardan (atropatenlilərdən) aldığı Favena vilayətinin Sünik vilayəti olduğunu qeyd edirlər. Əgər bu belədirsə, e.ə. II əsrdə Böyük Ermənistanın süqutu zamanı Sünik yenidən Atropatenanın tərkibinə qayıtmışdır.

B.e.-nın I əsrindən etibarən Sünikdə xristianlıq yayılmağa başlayır. Sünikdə xristianlığın yayılması həvari adı ilə bağlıdır. XIII əsrdə yaşamış Sünik tarixçisi yazır:

image “Hər şeydən əvvəl qeyd etmək vacib və faydalıdır ki, biz süniklilər Tanrını Ermənistan əhalisindən əvvəl tanımışıq və müqəddəs həvari Varfolomey vasitəsi ilə müqəddəs İncilin təlimlərinə itaət etmişik. Varfolomey İrandan qayıdarkən Atrpatakandan keçdi, şagirdləriylə birgə Araks çayını adlayaraq, Sisakan hüdudlarına daxil oldu və Arevik vilayətinin Ordubad kəndində, Baqk və Qoxtn mülklərində moizə elədi. Bu mülklərin camaatı çəlləkdə xaç suyuna çəkilib, müqəddəs həvari Varfolomeyin vasitəsiylə xristianlığı qəbul etdilər. Müqəddəs həvari isə kilsə tikdirdi...Müqəddəs həvari oradan çıxıb Ermənistanın paytaxtı Dvin şəhərinə gəldi”
Stepannos Orbeli – Sünik vilayətinin tarixi, V fəsil.
 image
image
.

Sünik ərazisində aşkar edilmişdir. III əsrdən etibarən etibarən Sünikdə Sünik sülaləsi hakimiyyətdə olmuşdur. Sünik knyazları da, erməni zadəgan sülalələrinin başçıları ilə birgə əlqoyma üçün Qeysəriyyəyə gedən müşayət etmişdilər. Dövlət hərbi reyesteri olan Zoronamaka əsasən Sünik vilayəti müharibə zamanı 19 400 atlı (başqa bir mənbəyə görə 9400 atlı) çıxara bilirdi, Qaxanamaka görə isə Sünik knyazları hökmdar sarayında əyanlar arasında birinci yeri tuturdu.

387-ci ildə Ermənistanın Bizans və Sasanilər arasında bölünməsindən sonra Sünik Sasanilər dövlətinin tərkibinə qatılmışdır. 390-cı illərdə Mesrop Maştots şərqə səfəri zamanı Sünikdə maarifləndirmə işləri ilə məşğul olmuşdur. 406-cı ildə erməni əlifbasının yaradılmasından sonra knyazlar Vaqinak və Vasakın köməkliyi ilə Sünikdə yeni əlifbanın tədris edildiyi məktəb açılmışdır. Koryun bu haqqda yazır:

image “Bundan sonra o, [Qoltnla] sərhəd olan Sünakan vilayətinə getdi. Orada onu Tanrı sevgisinə tabe olmuş Vaqinak adlı Sünik işxanı qəbul etdi. O, (Maştots) Sünikin hər yerinə səyahət etməmiş qarşısına qoyduğu məqsədin həyata keçirilməsi üçün ondan böyük kömək aldı.”
Koryun – .
 image

Bu haqqda Sünik tarixçisi Stepannos Orbeli yazır:

image “O, Sünik ölkəsində məktəblər açdı...və erməni əlifbasını insanlara öyrətməyə başladı.”
Stepannos Orbeli – Sünik vilayətinin tarixi.
 image

428-ci ildə Sasanilərin Erməni Arşakilərini tamamilə hakimiyyətdən uzaqlaşdırmasından sonra Sünik yeni yaradılmış və Sasanilərin təyin etdiyi nümayəndə tərəfindən idarə olunan tərkibinə daxil oldu. 440-cı illərdən Sünik knyazı Vasak Süni Erməni mərzbanlığına mərzban təyin edildi. Elə həmin dövrdə, Sünik knyazlarına Dərbənd keçidinin mühafizəsi üçün yaradılmış yeni şah ordusuna rəhbərlik etmək hüququ da verildi. Bu faktlar Sünik hökmdar sülaləsinin Sasani sarayındakı nüfuzundan xəbər verir.

Orta əsrlər

image
Albaniya və qonşu ölkələr (VI əsr — VIII əsrin əvvəlləri) — Təerib edəni: İ.S.Süleymanov

VI–IX əsrlər

571-ci ildə knyaz Vaan Süninin təşəbbüsü ilə Sünik Ermənistandan ayrılaraq ayrıca şəhr kimi Atropatenaya birləşdirildi. Vaan Süni Sasani şahı Xosrovdan xahiş elədi ki, Sünik torpağının arxivlərini Dvin şəhərindən Paytakarana köçürsün, onların şəhərlərini Atropatenanın sərhədləri hüduduna daxil etsin. Orta əsr erməni tarixçisi Sebeos bu haqqda yazır:

image “Sünik hakimi üsyan edərək ermənilərdən ayrıldı. Sasani şahı Xosrovdan xahiş elədi ki, Sünik torpağının arxivlərini Dvin şəhərindən Paytakaran köçürsün, onların şəhərlərini Atropatenanın sərhəddləri hüduduna daxil etsin və onların üstündən erməni adı götürülsün. Əmr yerinə yetirildi.”
Sebeos - Çar İraklinin tarixi.
 image

640-cı ildə bütün Cənubi Qafqaz ərəblər tərəfindən işğal edilir. Sünik ərəblərin yaratdığı inzibati bölgü olan dörd Ərməniyyədən birincisinin tərkibinə daxil edilir. İbn Xordadbeh (IX əsr) bu haqqda yazır:

image “Birinci Ərməniyyə: əs-Sisəcan, Arran, Tiflis, Bərdə, Beyləqan, Qəbələ, Şirvan; İkinci Ərməniyyə: Curzan, Suğdəbil, Bab Feyruz Qubad, əl-Ləkz; Üçüncü Ərməniyyə: Bəsfuracan, Təbil, Sirac, Bağravand, Nəşavə; Dördüncü Ərməniyyə: Şimşat, Hilat, Qaliqala, , Bacuneys. Arran, Curzan, əs-Sisəcan vilayətləri xəzərlərin, Dəbil, Nəşavə, Sirac, Bağravand, Hilat, Bacuneys rumların ölkəsindədir.” image

821-ci ildə ərəb qüvvələri Sünikin böyük bir hissəsini idarə edən Vasak Süniyə qarşı yürüş təşkil etdilər. Lakin, Xürrəmilər hərəkatının rəhbəri Babəkin köməkliyi ilə süniklilər öz torpaqlarını ərəblərdən azad edə bildilər. Lakin bu dəfə də Sünik hakimi Babəkdən asılı vəziyyətə düşdü. Babəkə qarşı müharibənin aparıldığı dövrdə o, yürüş edərək Göyçə gölü sahilində yerləşən Balk və Qeqrqunik havarlarını taladı. Vasak Süninin ölümündən sonra, onun böyük oğlu Filipe mərkəzi Süniki, kiçik oğlu Saak Süni isə Göyçə gölü ətrafındakı əraziləri idarə edərək Sünik sülaləsinin haykazunları (hakimləri) olan qolunun əsasını qoymuşdur.

image
Sisəvan kilsəsi, VII əsr, Qarakilsə.

831–832-ci illərdə Sünik Xalid ibn Yezidə qarşı təşkil olunmuş üsyanda iştirak etmişdi. 853-cü ildə Sünik ərəb sərkərdəsi Buğa əl-Kəbirin yürüşünə məruz qalır, Vasak İşxanik və Aşot Süni isə həbs edilərək Samirəyə göndərilir. Vasak İşxanikin Sünikə dönməsinə kimi ölkə Sünik sülaləsindən olan Qeqarqunik hakimiVasak Qabur tərəfindən idarə olunmuşdur:

image “Bu zaman işxanlar işxanı Aşot, Qabur ləqəbi ilə tanınan Vasak Haykazunu Sünikdə işxan kimi tanıdı və o, Sisakanın hər yerində hökmdarlıq etdi.”
Hovannes Drasxanakertçi – Ermənistan tarixi.
 image

886-cı ildə yəhudi mənşəli sülaləsinin qurmasından sonra, Sünik knyazlığı bu dövlətdən asılı vəziyyətə düşmüşdür.. Bu zaman Sünik knyazı Vasak İşxanik idi və o, vassal asılılığını qəbul etməyə məcbur olmuşdu. Hovannes Drasxanakertçi bu haqqda yazır:

image “Əzizləmə anlamında İşxanik adlandırılan Sünikin böyük işxanı Vasak müqavimət göstərmədən, səbrlə işxanlar işxanı Aşota tabe oldu, onun məsləhətlərini dinlədi, sözlərini qəbul etdi və qanun kimi ürəyində saxladı.”
Hovannes Drasxanakertçi – Ermənistan tarixi
 image

Bizans imperatoru göndərdiyi rəsmi məktubda ünvan olaraq "Ermənistanda – Sünik knyazına və Ermənistanda Vayots-Zor knyazına" yazılmışdı.

X–XII əsrlər

image
Tatev monastırı — əsası 906-cı ildə Sünik hakimi Aşot Süni və onun arvadı Şuşanik tərəfindən qoyulub. Monastırın inşasına Sünik sülaləsindən olan Qeqarqunik hakimi II Qriqor Supan da kömək edib.

X əsrin əvvəllərindən Sünik knyazları Naxçıvan üzərində hakimiyyətlərini bərpa etmək üçün mübarizəyə başlayırlar və bu da 903-cü ildə Ani knyazı ilə münasibətləri kəskinləşdirir. Beləcə, 904-cü ildə I Smbat Naxçıvanı Sünik knyazlarına güzəştə getməyə məcbur olur. 909-cu ildə Azərbaycan hakimi olan Sacilər sülaləsindən Yusif ibn Əbu Sac Sünikə yürüş edir və əyaləti ələ keçirilir. X əsrdə İstəxri yazır ki, Sisəcan Bərdədən Dəbilə gedən yolun üstündə, Ərməniyyədə yerləşir və ora "Aşotun oğlu Snbatın hakimiyyətinə tabedir." X əsrin əvvəlində Sünik Aşotun oğlanları arasında iki yerə bölünür və iki knyazlıq yaranır. Knyaz Smbata Qərbi Sünik və Şaaponk ərazisi, onun qardaşına isə Balk və Həkəri çayı sahili çatır. X əsrin 70–80-ci illərindən etibarən Sünikin siyasi mərkəzi Balk əyalətinə keçir. 987-ci ildə Ani çarlığının vassallığından imtina edən I Smbat Süniki müstəqil knyazlıq elan edir. Stepannos Orbeli yazır:

image “Sünik sülaləsindən olan böyük ər erməni Smbatın başına tac qoyaraq onu taxta gətirdilər.”
Orijinal mətn  (erm.)  

Թագ կապեն գեղեցկահասակ եւ վայելչագիտակ առնն հայկազնոյ Սմբատայ` Սիւնեաց տեառն

image

Lakin bir il sonra, yəni 988-ci ildə ölümüdən sonraAzərbaycan feodal dövlətləri zəifləmiş və I Smbat erməni vassal asılılığını qəbul etməyə məcbur olmuşdu. Bundan sonra Ani çarlığı Səlcuqlular tərəfindən süqut etdirilənə kimi Sünik və onun knyazları ermənilərin bütün hərbi və siyasi fəaliyyətində (974, 988, 1003, 1040) iştirak etməyə məcbur olmuş, vassallıq münasibətlərinə sadiq qalmışdır. 991-992-ci illərdə I Qagikin faəliyyəti nəticəsində Ani çarlığı daha güclənmiş, Sünikin ətrafındakı ərazilər olan Vayots-Zor və digər əyalətlər Ani çarlığına tabe edilmişdir. Stepannos Taronatsi 1003-cü ildə yazır:

image “989-cu ilin qışında, çar ölümü günü onun qardaşı Qagikin tacqoyma mərasimi keçirildi. O, bir çox qalaların hökmdarı oldu, ətrafdakı , Xaçın və əraziləri də ona tabe edildi...”
Stepannos Taronatsi – Ümumi tarix.
 image

XI əsrin I yarısında Vasak və II Smbatın hakimiyyəti dövründə Sünik çiçəklənmə və iqtisadi inkişaf dövrünü yaşayır. 1045-ci ildə Ani çarlığının Səlcuqlular tərəfindən məhv edilməsindən sonra Sünik knyazlığı yenidən müstəqillik əldə edir. XI əsrin ortalarında Alp Arslanın yürüşləri zamanı Sünik müqavimət göstərmədən səlcuqlulara tabe olur. Sünik sülaləsinin varisi olmayan sonuncu hökmdarı I Qriqorun ölümündən sonra, 1072-ci ildə Sultan MəlikşahSənəkərimi Sünik knyazı təyin edir. 1103-cü ildə Çortmanın rəhbərliyi ilə yürüş edən səlcuqlular Sünikin mərkəzi olan Qafanı ələ keçirirlər. 1104-cü ildə Urud, bir il sonra isə sonuncu ərazi olan Bqen səlcuqluların əlinə keçir. 1120-ci illərin sonunda Qafan və Arevik havarı Əmir Harunun orduları tərəfindən dağıdılır. Səlcuqluların yürüşlərindən əvvəl Sünikdə 1000 kənd olduğu bildirilsə də, XIII əsrin sonlarında bu rəqəm 677-yə düşmüşdü (başqa bir məlumata görə yürüçlərdən əvvəl 1400 kənd olmuş, XI əsrin sonu-XIII əsrin əvvəllərində isə bu rəqəm 682 idi). 1166-1169-cu ildə Azərbaycan Atabəylər dövlətinin qurucusu Şəmsəddin Eldəniz Qrham, Qexi, Kakavaberd və Kknoç qalalarını öz hakimiyyətinə tabe edir. 1170-ci ildə Şəki qalası da tabe edilir və bununla da Sünik knyazlığına son qoyulur.

XIII-XVI əsrlər

1211-ci ildə Zaxar və İvane Zaxarelər hücum edərək Süniki Atabəylərin təsirindən xilas edirlər. Sünik tarixçisi Stepannos Orbeli bu haqqda yazır: “Onlar böyük gücləri ilə hucum edərək Ermənistanı farsların hakimiyyətindən azad etdilər...660-cı ildə (1211) Sünik, Vorotn və Bxen azad edildi.”Kirakos Gəncəli isə bildirir:

image “...onlar böyük ordu ilə hərəkətə keçdilər: dəniz ətrafında yerləşən havarlar Qeqarkuni, Taşir, Ayrarat, şəhərlər Bicni, Dvin, Anberd, Ani, Qars, Vayotszor, Sünik əyaləti və ona tabe olan qalaları və şəhərləri müsəlmanlar və farsların hökmdarlıq etdiyi bir çox erməni əyalətini döyüşərək azad etdilər.”
Kirakos Gəncəli – Tarix
 image
image
Əliqum Orbelinin yerləşən məzarı.

Azad edilən Sünikdə Zaxarilərin vassalı olan iki knyaz sülaləsi və Xaxbakyanlar idarəçiliyə başlamışlar. Sünik sülaləsi olan Orbelilərin əsasını Əliqum oğlu Liparit qoymuşdur, əslən Xaçından olan Xaxbakyanlar sülaləsinin əsasını isə Vasak qoymuşdur. Ərazidə hakimiyyətini gücləndirən Orbelilər bir müddət sonra mədəni inkişafa ciddi təkan vermişlər. Xaxbakyanlar əsasən (Göyçə gölünün Cənub-Qərbi) və Vayots-zorda hökm sürmüş, siyasi mərkəzləri isə Başkənd kəndi olmuşdur.Azərbaycanın monqollar tərəfindən fəth edilməsindən sonra, 1230-cu ildə hər iki sülalə monqol ağalığını qəbul etməli olur. Smbat Orbeli monqol sarayından hüququ almağa nail olur. Bu hüquq sonradan Hülakü xanın və digər elxanların da hakimiyyəti zamanı saxlanılır. Alınmış bu idarəçilik hüququ nəticəsində bölgədə yaranmış sakitlik Sünikdə böyük iqtisadi və mədəni inkişafın baş verməsinə şərait yaratmışdı. Həmin dövrdə, Sünikdə, öz dövrünün qabaqcıl xristian təhsil mərkəzi olan fəaliyyətə başlamışdır. Smbat Orbelinin idarə etdiyi ərazi Naxçıvana qədər çatırdı, knyaz sülaləsinin kiçik qolu isə Göyçə gölü ətrafı əraziləri idarə edirdi.

1250-ci ildə Sünikdə kəndli hərəkatı baş verir. Tarsaiç Orbelinin (1273—1290) hakimiyyəti dövründə Sünikin ərazi birliyi təmin edilir, və Qeqarkunik də Sünikə birləşdirlir. Əliqum Orbelinin (1290—1300) hakimiyyəti dövründə Sünikdə sülh bərqərar olur. Onun varisi knyaz Burtelin qırx illik (təxm. 1300—1344) hakimiyyəti dövründə mədəni mühit daha da inkişaf etmişdi.

image
, 1205-ci il

1380-ci ildə Qızıl Orda hökmdarı Toxtamış xan Azərbaycana yürüşü zamanı Süniki də tutmuş, bir neçə il sonra, 1387-ci ildə isə Əmir Teymurun yürüşlərinə məruz qalmışdı. Bununla belə, XIV əsrinn sonu – XV əsrin əvvəllərinə kimi Sünikin knyaz sülalələri öz rütbələrini qoruya bilmişdi. Orbelilər və Xaxbaxyanların hakim statusunu saxlaması, XIII-XIV əsrlərdə Sünikdə xristian mədəniyyətinin (qriqoryanlığın ciddi təsiri altında) inkişafına təkan vermişdir. Azərbaycanı ələ keçirən Teymurilər də Orbelilər və Xaxbaxyanların hökmdar statusunu saxlamışdı. 1403-cü ildə Sünikin iki knyazı Smbat və Burtel Orbelilər Teymurilər tərəfindən həbs edilərək Səmərqəndə göndərilmiş, daha sonra isə azad edilərək yenidən vəzifələrinə təyin etmişlər. Azərbaycanda Qaraqoyunlular dövləti qurulduqdan sonra, 1410-cu ildə Qara Yusif Smbat Orbelinin hakim statusunu ləğv etmişdir. Knyaz Smbat Orbeli, oğlanları İvane, Beşken və Şahla birgə, Orbelilərin digər qolunun yaşadığı və knyaz statusuna malik olduğu Gürcüstana üz tutmuşdur. 1417-ci ildə İvane və Beşken yenidən Sünik ərazisinə hakim təyin edilirlər. Beşkenin oğlu Rüstəm Qara İsgəndərin sarayında xidmət edir və Orbelilərin Sünikdəki hüququnu bərpa etdirməyə nail olur. 1453-cü ildə Sultan Şahruxun Azərbaycana üçüncü yürüşündən sonra, Başken təbəələri ilə birgə Azərbaycanı tərk edərək Gürcüstana köçür, burada sülaləsindən olan gücü çarı onu Loru hakimi təyin edir. XV əsrin ortalarında, hakimiyyətə gələn Qaraqoyunlu şahı Cahanşah Həqiqi Orbelilərin Sünik və Vayots-Zor üzərində hüququnu tanıyır. Daha sonra isə Sünik Azərbaycanda Qaraqoyunlulardan sonra hakimiyyətə gəlmiş Ağqoyunlu sülaləsinə tabe olur.

1500-cü ildə Şamlı, Rumlu tayfaları, habelə Qaradağ və Talış ərazisindən ona qoşulmuş 2.000-ə yaxın qızılbaşla birgə Ərdəbildən Qarabağa gələn Şah İsmayıl Xətai Çuxursəd vilayətinə keçir, Çuxursəddən Şörəyelə, oradan isə Kağızmana gedir. 1501-ci ildə Şah İsmayılın Təbrizdə Səfəvilər dövlətinin qurulmasını elan etməsindən sonra, Sünik yeni yaradılmış Qarabağ (Gəncə) bəylərbəyliyinin tərkibinə daxil olur. Səfəvi-Osmanlı müharibələri başlayandan sonra, döyüşlərin müxtəlif mərhələlərində bağlanmış sülh müqavilələrinə əsasən Sünik gah Osmanlı, gah da Səfəvi imperiyalarının tərkibinə daxil olmuşdur. 1555-ci il Amasya sülh müqaviləsinə əsasən Sünik Səfəvilərin ərazisinə daxil olur, 1590-cı il İstanbul müqaviləsinə görə isə Osmanlı imperiyasının tərkibinə qatılır. 1639-cu ildə bağlanmış Qəsri-Şirin sülh müqaviləsinə əsasən Sünik ərazisi yenidən Səfəvi dövlərinin tərkibinə qatılır. Bir neçə əsr ərzində müsəlman dövlətlərinin tərkibində olmasına baxmayaraq, Sünikdə xristian ənənələri məlikliklərin simasında saxlanılmağa davam edirdi. Onlardan ən güclüləri Qeqarqunikdən Məlik Şahnəzər, Kaşataqdan Məlik Aykaz, Anqexakotdan Məlik Səfraz idi.

XVII-XVIII əsrlər

image
Sünik Səfəvilər imperiyasının tərkibində (1720-ci il)

XVII əsrin əvvəllərində Azərbaycan ərazisini işğal etmiş Osmanlılarla mübarizə şəraitində, Osmanlı ordusunun Azərbaycanda irəliləməsinin qarşısını almaq məqsədi iləI Şah Abbas Osmanlı ordusunun hərəkət istiqamətində bütün yaşayış məntəqələrinin boşaldılması, ərzaq və su ehtiyatının məhv edilməsi əmrini verdi. Boşaldılacaq ərazinin əhalisi isə İranın içərilərinə doğru köçürülməli idi. Beləcə Naxçıvan, Ordubad, Culfa, Xoy, Maku və başqa ərazilərdən xeyli əhali İrana köçürüldü, köçürülmüş əhalinin məskunlaşdığı ərazidə Yeni Culfa yaşayış məntəqəsi yaradıldı. Azərbaycan tarixində “Böyük sürgün” adı ilə məlum olan bu köçürülmə zamanı Sünik əhalisinin də bir hissəsi İrana köçməyə məcbur edilmişdi. XVII əsrdə Təbrizdə yaşamış erməni tarixçisi I Şah Abbasın köçürmə siyasətinin “ermənilərin Ermənistandakı mövqeyinin zəiflədilməsi"nə hesablandığını yazır və qeyd edir:

image “...o, firavan və münbit Ermənistanı boş [səhraya] çevirdi. Bu köçürülmə zamanı o, bir iki ərazidən yox, bir çox havardan, Naxçıvan sərhəddindən başlayaraq, Yexeqnadzora, Qeqam gölü sahillərinə Lori və Xamzaçiman havarları və Aparan...əhalisi Persiyaya qovuldu.”
Arakel Davrijetsi – Tarix kitabı.
 image
image
Üsyançı Qafan şəhərində ucaldılmış müasir heykəli.

da bu fikri təkrar edir.

XVII-XVIII əsrlərdə Sünikin cənubu olan Zəngəzur erməni dilli əhalinin üsyan mərkəzinə çevrilir. Sünik məlikləri 1677-ci ildə keçirilmiş və ermənilərin azad edilməsi məqasədini qarşıya qoymuş Eçmiədzin toplantısında iştirak edirlər.1699-cu ildə Sünik məliyinin oğluİsrail Ori Anqexakotda, on bir məliyin iştirakı ilə gizli görüş təşkil etdi və görüşdə ermənilərin azad edilməsinə kömək etmələri üçün Qərbi Avropa dövlətlərinə müraciət edilməsi qərara alındı. Artıq 1700-cü illərdə o, Sünik və Qarabağ məliklərinin də iştirak etdiyi milli azadlıq hərəkatını yaratmışdı.

1720-ci ildə Sünikdə Səfəvi hakimiyyətinə qarşı üsyan başladı. Üsyana rəhbərlik edən Sünikin cənubunu, o cümlədən Qafan şəhərini tutur. Bir müddət sonra üsyan Naxçıvan əyalətinə də yayıldı və bəzi zamanlarda David bəy Aqulis kəndini də ələ keçirdi. Eyni zamanda o, 1725-1727-ci illərdə Sünik Çuxursəd ərazisini işğal etməyə çalışan Osmanlı qüvvələrinə qarşı mübarizə aparırdı. Bu mübarizədə, 1727-ci ildə Qladzor yaxınlığındakı döyüşdə əldə edilmiş qələbə mühüm rol oynamışdı. Elə həmin il Səfəvilər David bəyin bölgədə mülkiyyət hüququnu tanımışdılar. Bir müddət sonra üsyançılar arasında parçalanma baş verir, Ter-Avetisin rəhbərliyi ilə bir qrup osmanlılarla danışığa başlayır və nəticədə Alidzor qalası osmanlılara təslim edilir.1728-ci ildə David bəyin ölümündən sonra üsyançılara rəhbərlik edən Mixitar Sparapet Ordubad şəhərini də ələ keçirə bilir.1730-cu ildə üsyanın bütün rəhbərləri öldürülür və səkkiz il davam edən Sünik üsyanı başa çatır.1736-cı ildə hakimiyyətə gələn Nadir şah Sünik və Qarabağ məliklərinin yarımmüstəqil hakimiyyətini tanıyır.

XVII-XVIII əsrlərdə Sünik ərazisi müxtəlif ərazi-inzibati vahidlərinin tərkibinə daxil olub: Göyçə gölü ətrafı ərazilər Çuxursəd bəylərbəyliyi tərkibinə daxil olmuşdur, Vayots-Zor, Çaxuk, Şaaponk və Ərincək ərazisi əvvəl Təbriz bəylərbəyliyinin, daha sonra isə Naxçıvan xanlığının tərkibndə olmuşdur; Çxuk, Aqaeçk və Haband əvvəlcə Qarabağ bəylərbəyliyinin, Zork, Balk və Arevik Təbriz bəylərbəyliyinin tərkibində olmuşdur. XVIII əsrin II yarısında Göyçə gölü sahilləri İrəvan xanlığının, Cənubi Sünik – Zəngəzur ərazisi isə Qarabağ xanlığının tərkibinə daxil olmuşdur.

Yeni dövr

image
Azərbaycan xanlıqları dövründə Sünik Naxçıvan, İrəvan və Qarabağ xanlıqlarının tərkibində olmuşdur.

Şimali Azərbaycana köçməsinə icazə verilməsi haqqında xüsusi bənd daxil edilmişdi. Həmin bənddə deyilir:

image
Azərbaycan nümayəndə heyəti tərəfindən Paris Sülh Konfransına təqdim olunmuş xəritə.
image
Ermənistan nümayəndə heyəti tərəfindən Paris Sülh Konfransına təqdim olunmuş xəritə.

1805-ci ildə Qarabağ xanlığı ilə Çar Rusiyası arasında Kürəkçay müqaviləsinin imzalanmasından sonra, xanlığın ərazisi, o cümlədən də, Zəngəzur Çar Rusiyasının tərkibinə qatıldı. 1813-cü ildə Gülüstan müqaviləsinin imzalanmasından sonra Göyçə gölü sahilindəki ərazilər də Çar Rusiyasının tərkibinə keçdi. 1826-1828-ci illər Rus-Qacar müharibəsinin yekunu olaraq Türkmənçay müqaviləsinin imzalanamsı ilə İrəvan xanlığının bütün ərazisi Çar Rusiyasının tərkibinə qatıldı. 1828-ci ildə Sünikin Qərb hissəsində (Qelakunik, Sotk, Vayots-Zor, Çaxuk, Şaaponk, Ərincək) Erməni vilayəti yaradıldı, Şərq hissəsi isə (Çxuk, Aqaxeçk, Haband, Zork, Balk, Arevik) isə Qarabağ vilayətinin tərkibində saxlanıldı.

image “Şah həzrətləri öz dövlətinə sakitliyi qaytarmaq və öz təbəələrindən hazırkı müqavilə ilə bu qədər xoşbəxtliklə başa çatmış müharibədə törədilmiş bədbəxtlikləri daha da artıra bilən hər şeyi kənar etmək kimi xeyirli, xilasedici niyyətlə hərəkət edərək, Azərbaycan adlanan vilayətin bütün əhalisinə və məmurlarına büsbütün və tam bağışlanma əta edir. Hansı dərəcəyə məxsus olmasından asılı olmayaraq, onlardan heç kəs öz hərəkətinə və ya müharibə ərzində və ya Rus ordusunun adı çəkilən vilayəti müvəqqəti tutduğu zaman davranışına görə təqibə, dini əqidəsinə görə təhqirə məruz qalmamalıdır. Bundan başqa o məmur və sakinlərə bu gündən başlayaraq öz ailəsi ilə birlikdə İran vilayətindən Rusiyaya sərbəst keçmək, hökumət və yerli rəisliyin heç bir maneçiliyi olmadan onların satlıq malına və ya əmlakına və əşyalarına hər hansı gömrük və vergi qoyulmadan tərpənən mülkiyyətini aparmaq və satmaq üçün bir il vaxt verilir. Tərpənməz mülkə gəldikdə isə, onun satılması və ya onun haqqında özxoşuna sərəncam üçün beş illik müddət müəyyən edilir. Lakin bu bağışlanma qeyd olunan bir illik müddət başa çatanadək məhkəmə cəzası düşən günah və ya cinayət işləmiş adamlara şamil edilmir.”
Türkmənçay müqaviləsi
image

Bu müqavilədən sonra İranda yaşayan minlərlə erməni ailəsi Azərbaycana köçürüldü və əsasən keçmiş İrəvan, Naxçıvan, Qarabağ xanlıqlarının ərazisində, o cümlədən Sünikdə yerləşdirildi.

1849-cu ildə İrəvan quberniyasının yaradılmasından sonra Sünik (Qelakunik, Sotk, Vayots-Zor, Çxuk, Şaaponk, Ərincək, Zork, Balk, Arevik və Kovsakanın bir hissəsi) bu quberniyanın tərkibinə daxil edildi. Çxuk, Haband və Kovsakanın digər hissəsi Şamaxı quberniyasının tərkibndə saxlanıldı. XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində Zəngəzur dağlarının qərbi İrəvan Quberniyasının, Şərqi isə Yelizavetpol quberniyasının Zəngəzur qəzasının tərkibinə daxil edildi.

Azərbaycanlıların Sofulu, Dərzili, Saralı, Puşanlı, Qiqili, Xocamusalı və Baharlı tayfaları məhz zəngəzur ərazisində yaşayırdı. Zəngəzurdakı zavodlarda 1288 nəfər çalışırdı ki, bunların da böyük bir hissəsi dağ-mədən işçiləri idi. Zəngəzurda 97 erməni kilsəsi və 9 monastır, 9-u sünni, 24-ü şiə olmaqla 33 məscid, 1 pravoslav kilsəsi vardı.

image
Andranik Ozanyan
image
Qareqin Njde
XX əsrin əvvəllərində erməni dəstələrinin fəaliyyəti nəticəsində Sünikdə yüzlərlə azərbaycanlı kəndi məhv edilmişdir.

1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurulması zamanı Zəngəzur ərazisi həmin dövlətin tərkibinə daxil olsa da, bölgədə sabitliyin təmin edilməsi çətin olmuş, 1918-1920-ci illərdə ərazi azərbaycanlılarla ermənilərin toqquşma meydanına çevrilmişdir. 1918-ci ildə Andranik Ozanyan tərəfindən həyata keçirilmiş dağıdıcı yürüşlər zamanı bölgənin müsəlman əhalisinin böyük bir hissəsi öldürülmüş, kəndləri dağıdılmışdır. 1918-ci ilin ortalarından etibarən Zəngəzur faktiki olaraq Andranik Ozanyanın nəzarəti altına keçir, o, mərkəzi Gorus olan Erməni Milli Sovetini qurur. 1919-cu ildə Zəngəzurun cənubu olan Qafan bölgəsində Qareqin Njde rəhbərliyə başlamış, Qarakilsə ərazisinin müdafiəsi isə Poqos Ter-Davtyana tapşırılmışdır.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti ölkənin ərazi bütövlüyünü təmin etmək üçün Zəngəzura qoşun hissələrinin göndərilməsini qərara aldı. Bu məqsədlə hərbi nazirlik 1919-cu il 30 oktyabrda xüsusi Zəngəzur dəstəsi yaratdı. Dəstənin rəhbəri 1-ci piyada diviziyasının komandiri, general-mayor Cavad bəy Şıxlinski idi. Noyabrda Gorus yaxınlığında AXC ordusu ilə erməni silahlıları arasında baş verən döyüşdə Azərbaycan ordusunun məğlub edilməsindən sonra erməni silahlıları azərbaycanlıların yaşadığı kəndlər üzərinə daha böyük hücum dalğasını gerçəkləşdirməyə başladılar.

28 aprel 1920-ci ildə Azərbaycanda sovet hökuməti qurulduqdan sonra Zəngəzur ərazisi də bütün Azərbaycan ərazisi kimi rəsmən SSRİ-nin tərkibinə qatıldı. Lakin Njde və Ter-Davtyan sovet hakimiyyətinin qurulması ilə razılaşmayaraq, Qırmızı Orduya qarşı mübarizəyə başladılar, tezliklə Ter-Davtyan həlak oldu, Njde Zəngəzurdakı bütün erməni qüvvələrinə rəhbərliyi əlində cəmləşdirdi. Azərbaycan SSR hökuməti (Müvəqqəti İnqilab Komitəsi) 1920-ci il 30 aprel tarixli notasında Ermənistandan Zəngəzur və Qarabağı öz qoşunlarından təmizləməsini tələb etmişdi.

Oktyabrın əvvəlində Zəngəzurda erməni kəndlilərinin də iştirakı ilə üsyan başlayır, noyabrın sonunda isə sovet ordusu tamamilə həmin ərazidən çıxarılır. Sparapet titulunu qəbul edən Njde Tatev monastırında “Sünik Muxtar Respublikası”nın qurulduğunu elan edir. 27 aprel 1921-ci ildə Njde Dağlıq Ermənistan Respublikasının qurulduğunu elan edir və özü həmin tanınmamış dövlətdə baş nazir, hərbi və xarici işlər naziri vəzifələrini tutur. 1 iyulda həmin dövlətin adı dəyişdirilərək Ermənistan Respublikası adlandırılır və birinci Ermənistan Respublikasının varisi olduğu elan edilir. Baş nazir olaraq Simon Vraçyan, hərbi naziri isə Njde elan olundu. Lakin 9 iyulda Sovet ordusu yenidən Zəngəzur üzərində nəzarəti bərpa edir, Njde və digər erməni silahlıları Azərbaycanı tərk edərək İrana qaçır.

Müasir dövr

1920-ci il 10 avqustda Rusiya K(b)P-nin Qafqaz Bürosu Azərbaycanın bolşevik rəhbərliyinin razılığı olmadan Naxçıvanın Şərur-Dərələyəz bölgəsini Ermənistana vermək bərədə qərar çıxardı, Qarabağ və Zəngəzur isə Azərbaycanla Ermənistan arasında "mübahisəli ərazilər" elan olundu. 1920-ci il 29 noyabrda Ermənistnda (İrəvanda) sovet hakimiyyətinin qurulduğu elan olundu, hərçənd bölgələrdə daşnak hökuməti hələ tam süqut etməmişdi. Zəngəzurun Ermənistana verilməsi 1920-ci il 30 noyabrda keçirilən Azərbacan K/b/P MK Siyasi və Təşkilat bürolarının birgə iclasının qəbul etdiyi qərarı ilə həll olundu. Qərarda Zəngəzur bölgəsini 2 yerə: Qərbi Zəngəzur qəzası və Şərqi – əhalisinin kürdlərdən ibarət olmasına görə Kürdüstan qəzasına bölmək təklif edilirdi. Nəticədə Zəngəzur qəzasının 6.742 kv. verstlik ərazisindən 3.105 kv. versti Azərbaycan SSR tərkibində qalmış, 3.637 kv. verstlik hissəsi isə Ermənistana verilmişdi. Sovet hakimiyyəti illərində bölgənin iqtisadiyyatı xeyli inkişaf etmişdi. Bu inkişaf metallurgiya sahəsində özünü daha qabarıq göstərirdi. Həmin dövrdə Qacaran şəhərində Zəngəzur mis-molibden kombinatı yaradılmışdı.

1991-ci ildə SSRİ-nin parçalanıb Ermənistanın müstəqillik əldə etməsindən sonra tarixi Sünik ərazisinin Ermənistanda qalan hissəsi 3 marza – Sünik, Vayots-Zor və Qeqarqunik marzlarına bölündü.

  • image
    Gorus
  • image
    Qacaran
  • image
    Mehri
  • image
    Cermuk

Mədəni həyat

image
Urud abidələr kompleksi.
image
Qarakilsədə daş qoçlar.

Sünik Qafqazın ən qədim xristian mərkəzlərindən biridir. Burada xristianlıq Orta əsrlərdə Sünikin xristian əhalisinin erməniləşdirilməsindən sonra, Sünik orta əsr əsas mərkəzlərindən birinə çevrilmişdi. Burada xristianlıq b.e. I əsrində təbliği nəticəsində yayılmağa başlamışdır. IV əsrin sonu-V əsrin əvvəllərində Mesrop Maştots burada erməni əlifbasının öyrədilməsi üçün məktəblər açdırmışdır. V əsrdə Sünik xristian seminariyası (VIII əsrdə Sotk havarındakı Makenaç monastırında yerləşirdi) yaradılmışdır.

image
Tatev miniatür məktəbi nümayəndəsi Qriqor Tatevatsinin 1378-ci ildə çəkdiyi bir miniatür.

Sünik həm də bir çox mədəniyyət xadiminin vətəni kimi məşhurdur. Burada V əsrdə himnoqraf-şair (birinci), VI əsrdə , VII əsrdə kitabçı (ikinci) kimi şəxsiyyətlər yaşamışdır. 895-ci ildə Sünikin ruhani mərkəzi olan Tatevdə xristian məktəbi yaradılmışdır. XIII-XIV əsrlərdə sabit siyasi vəziyyət Sünikdə mədəni həyatın daha da inkişaf etməsinə şərait yaratmışdı. Məsələn, 1280-ci illər Burtel Orbelinin idarə etdiyi Vayots-Zor havarındakı fəaliyyəti ilə məşhurdur. Qladzor universiteti orta əsrlərdə Qriqoryan Kilsəsinin monofizit mədəniyyətinin saxlandığı əsas monax məktəblərindən biri olmuşdur. Burada “Sünik vilayətinin tarixi” əsərinin müəllifi olan sünikli tarixçi , memar , miniatürçü , Avaq və başqaları təhsil almışdır.

1373-cü ildə Qladzor universitetinin yetirməsi olan Hovan Vorotnetsi əsasını qoyur. Filosof və pedaqoq (XIV-XV əsrlər) burada yaşayıb-yaratmışdır. Tatev monastırı orta əsrlərdə Qafqazın ən böyük xristian mədəniyyət mərkəzlərindən biri olmaqla Tatev miniatür məktəbinin formalaşdığı yerdir. Monastırın həm də zəngin kitabxanası olmuşdur.

Sünik bir çox orta əsrlər əlyazmalarının da vətənidir ki, onlardan da ən məşhuru “Qladzor İncili”dir. XIII-XIV əsrlərdə Vayots-Zor havarında xüsusi rəssamlıq məktəbi (Sünik məktəbi) formalaşmış, Sünik abidələri həmin rəsmlərdə təsvir olunmuşdur. Sünikin ən qədim əlyazmalarından biri 989-cu ildə yazılmış İncildir.

Sünik həm də memarlıq abidələri ilə zəngindir. Gəmiqaya petroqlifləri (tunc dövrü), Qarakilsə petroqlifləri (tunc dövrü), Xarabagilan (IV-V əsrlər), Tatev monastırı (895-906), (XIII-XIV əsrlər), (911), (X-XI əsrlər), (IX-XI əsrlər), (1062), (1273-1279), (1321), (1320-1330), Urud abidələr kompleksi (VII-XVI əsrlər), Arzuman körpüsü (844), Sınıq karvansara (1319), Ağkənd karvansarası (XIV əsr), Səlim karvansarası (1328-1329), Dədəli körpüsü (XIII əsr), Darkənd türbəsi (XIV-XV əsrlər), Ordubad cümə məscidi (1604), Ambaras məscidi (XVII əsr) və sair. Həmçinin Sünikin Şəki, Vaqudi, Mərdhuz, Qarraq, Saldaş, Karkyal, Ağbəs, Ağbağ, Hacıəmi, Ballıqaya, Karkas, Çaralı, Xardcmaqlı, Dəstəkərd, Qalacıq, Cicimli, Qaroaçalı, Seydlər, Mollalar, Təzə Kilsə, Nərcan, Zor, Əfəndilər, Pasan, Xurtekes, Hacıqəmbər, Qarabağlar, Dəmirçilər, Dondarlı, Kurdaluq, Ulaclı, Saraclı, Dərzili, Oxçi, Kaqlar kəndlərində tarixi əhəmiyyətli məscidlər olub.

Qalereya

  • image
    Qoşundaş
  • image
    Nüvədi-Qarqadaşı petroqlifləri
  • image
    Gəmiqaya petroqlifləri
  • image
    Urud abidələr kompleksi, VII-XVI əsrlər.
  • image
    , IX—XI əsrlər.
  • image
    Nərədüz, XII_XIX əsrlər.
  • image
    , 1321-ci il
  • image
    , 1273—1279-cu illər
  • image
    .
  • image
    , 930-cu il.
  • image
    , X—XI-ci əsrlər.
  • image
    , 1062-ci il.
  • image
    , 1320—1330-cu illər.
  • image
    Səlim karvansarası, 1332-ci il.

Tanınmış şəxslər

Antik dövr

  • Vaqinak Süni — IV əsrin əvvəllərində Böyük Ermənistanın dövlət və hərbi xadimi.
  • Antioks Süni — IV əsrdə Böyük Ermənistanın dövlət və hərbi xadimi.
  • Pərəncəm — Sünik şahzadəsi, həyat yoldaşı (350—368).
  • — Ermənistan katolikosu 440—454-cü illər.
  • Vasak Süni (V əsr) — dövlət xadimi, 442—451-ci illərdə Ermənistan mərzbanı.

Orta əsrlər

  • (V əsr) — himnoqraf.
  • (VI əsr) — kitabçı, tarixçi.
  • (VII—VIII əsrlər) — qrammatik, şair.
  • (VIII əsr) — şairə.
  • I Vahan Sünetsi — Ermənistan katolikosu 968—969-cu illər.
  • I Smbat - Sünikin müstəqilliyini elan etmiş ilk Sünik knyazı 987—998-ci illər.
  • Stepanos Orbelyan (XIII əsr) — tarixçi.
  • (XIII—XIV əsrlər) — memar.
  • (XIV əsr) — filosof, pedaqoq.
  • Arakel Sünetsi (XIV—XV əsrlər) — şair, filosof.

Yeni dövr

  • III Movses Tatevatsi (Sünetsi) — Ermənistan katolikosu 1629—1632-ci illər
  • Yeremiya Mehritsi (XVII əsr) — linqvist
  • İsrail Ori — Erməni milli-azadlıq hərəkatının rəhbərlərindən biri, 1690-1711-ci illər
  • — Erməni milli-azadlıq hərəkatının rəhbərlərindən biri, 1720-ci illərdə Səfəvilərə qarşı Sünik üsyanının rəhbəri.
  • İsrafil Məmmədov (1927) - tarixçi.
  • Hidayət Orucov (1944) - Azərbaycan Respublikasının Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin sədri.
  • Musa Urud (1961) - şair, tibb elmləri namizədi.

Həmçinin bax

"" portalı
  • Böyük Ermənistan
  • Qafqaz Albaniyası
  • Sisaklar
  • Sünik sülaləsi

Qeydlər

  1. Bu haqqda Vahanavəng məbədinin 1086-cı il tarixli Şaanduxt kitabəsində qeyd edilir:«Ի: ՇԼԵ: (1086) ԹՎԱԿԱՆԻՆ, ԵՍ՝ ՇԱՀԱՆԴՈՒԽՏ ԴՈՒՍՏՐ ՍԵԻԱԴԱ(Յ)Ի ԱՂՎԱՆԻՑ ԹԱԳԱԻՈՐԻ ԵԻ ԱՄՈՒՍԻՆ ԳՐԻԳՈՐ ԹԱԳԱԻՈՐԻ՝ ՈՐԴԻՈՅ ԱՇՈՏԿԱ, ՎԱՍՆ ՈՉ ԳՈԼՈՅ ՄԵՐ Ի ՄԻԱՍԻՆ ԺԱՌԱՆԳ (Ը)ՍՏ ՄԱՐՄՆՈ…» Bax.: Свод армянских надписей, пр. II, 1960, с. 138
  2. Sonrakı dövrdə də bu ərazidə Orbelilərin hakimiyyəti qeyd edilir. Məsələn, 1450-ci illərə aid farsdilli sənəddə Beşkenin oğlu haqqında məlumat saxlanmışdır: «Erməni əmirzadə Smbatın olğlu Beşkenin oğlu Rüstəm». Ətraflı məlumat üçün bax. А. Д. Папазян. Персидские документы Матенадарана. Купчие.. — Ер., 1968. — В. 1. док. 7

İstinadlar

  1. 12-21 oktyabr 2011-ci ildə Ermənistan Respublikasında keçirilmiş əhalinin siyahıya alınmasının nəticələri 2012-11-16 at the Wayback Machine (erməni dilində).
  2. «Армянская География VII века по Р. Х (приписывавшаяся Моисею Хоренскому)» 2017-07-08 at the Wayback Machine. Пер. с др.-арм. и коммент. К. П. Патканова. — СПб., 1877.
  3. Cyril Toumanoff. Studies in Christian Caucasian History. — Georgetown University Press, 1963. — С. 129.

    The south-eastern group was comprised of the provinces of Otene or Uti, Arts’akh, Caspiane or P’aytakaran, and, between the last two and west of them, Siunia or Siunik'; the south-western group contained the provinces of Tayk' and of Upper Armenia.

  4. И. А. Джавахов – История церковного разрыва между Грузей и Арменией в начале VII в., Изв. АН – СПб., 1908, т. 2, №5 и №6.
  5. История епископа Себеоса//пер. С древнеарм. яз. Ст. Малхасяна, Ереван, 1938, стр. 26-29
  6. Зангезур 2019-09-23 at the Wayback Machine — статья из Большой советской энциклопедии (3 издание)
  7. С. Т. Еремян – Сиуния и оборона Сасанидами кавказских проходов, Изв. Арм.ФАН СССР, 1941, №7, 12
  8. К. В. Тревер – Очерки по истории и културе Кавквзской Албании, М-Л, 1959, стр.202
  9. История епископа Себеоса//пер. С древнеарм. яз. Ст. Малхасяна, Ереван, 1938, стр. 28-29
  10. Kalankatlı, II, 19, 28
  11. Kalankatlı, II, 19
  12. Kalankatlı, II, 28
  13. Kalankatlı, III, 19
  14. Kalankatuklu, II, 48, 91, səh. 423
  15. Kalankatlı, II, 48
  16. F. Məmmədov – Qafqaz Albaniyasının siyasi tarixi və tarixi coğrafiyası, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, Bakı, 1993, səh. 94.
  17. Прокопий Кесарийский – История войн римлян с персами, вандалами и готами// пер. С. Дестуниса, -СПб., 1876 -1880, стр. 180
  18. Н. Адонтс – Армения в Юстиниаиа, Ереван, 1971, стр. 422-423
  19. Т. Х. Акопян – Очерки по исторической географии Армении, Ереван, 1960, стр. 189-195
  20. Ф. Мамедова – Кавказская Албания и албаны, Баку, 2005, стр. 263
  21. Cyril Toumanoff - Studies in Christian Caucasian History, Georgetown University Press, 1963, səh 252-253
  22. Stephen H. Rapp (Jr) Studies in medieval Georgian historiography: early texts and Eurasian contexts[ölü keçid] // Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium, Subsidia. — Peeters Publishers, 2003. — Т. 113. — С. 315.:

    Sivniet’i is the Armenian region Siwnik'; Guaspuragani is the Armenian region Vaspurakan.
  23. The Journal of Jewish studies. — 2002. — В. 1–2. — Т. 53.:

    Vayots Dzor was the largest district of the kingdom of Siwnik which was founded in 987 by the 'principal prince' Smbat, son of Sahak prince of Baghk
  24. К. В. Тревер – Очерки по истории и културе Кавквзской Албании, М-Л, 1959, стр. 146
  25. H. Hübschmann – Die Altarmenische Ortsnamen, Strassburg, 1904
  26. J. Markwart – De Entstehung der armenischen Bistumer, Orientalia Christian, XXVII, 2, Roma, 1932
  27. Н. Адонтс – Дионисий Фракийский и армянские толкователи, Пг., 1915, стр. 187
  28. Р. Ачарян – История армянского языка, Ереван, 1951, стр. 128-129
  29. Н. Адонтс- Армения в епоху Юстиниана, Ереван, 1971, стр. 421
  30. Н. Адонтс- Армения в епоху Юстиниана, Ереван, 1971, стр. 423
  31. Moisey Kalankatuklu, I, IV
  32. Moisey Xorenatsi, II, VIII
  33. Степаннос Орбелян – Из истории рода Сисакан, I, IV Н. Адонтс- Армения в епоху Юстиниана, Ереван, 1971, стр. 421-422
  34. Steven Runciman. The Emperor Romanus Lecapenus and his reign: a study of tenth-century Byzantium. — Cambridge University Press, 1988. — С. 160—161.:

    The third great family of Armenia was the Orbelians of Siounia. Siounia was the large canton to the east of the country, which stretched from Lake Sevan to the southernmost bend of the Araxes. Siounia was subdivided among various members of the princely house, and possessions seem to have changed hands among them fairly frequently. There were main branches of the family; of the elder the head at the time of Sembat’s martyrdom was the Grand Ischkan Sembat whose possessions lay on the west of Siounia, including Vaiotzor and Sisagan (which he apparently acquired from his cousins of the younger branch) and extending down to Nakhidchevan. He had married an Ardzrouni princess, Sophie, Gagic’s sister, and was one of the most prominent figures in Armenia. His brother Sahac owned the districts of Siounia on the east, with his capital probably at Erendchac; a third brother Papgen, the villain of the family, owned a town or two on the east and was jealous of his richer brothers; a fourth, Vasac, had already been killed in the interminable civil wars. The possessions of the younger branch clustered round Lake Sevan.
  35. Cyril Toumanoff. Studies in Christian Caucasian History. — Georgetown University Press, 1963. — С. 129:

    The south-eastern group was comprised of the provinces of Otene or Uti, Arts’akh, Caspiane or P’aytakaran, and, between the last two and west of them, Siunia or Siunik'; the south-western group contained the provinces of Tayk' and of Upper Armenia.

  36. Зангезур 2021-01-18 at the Wayback Machine // Большой энциклопедический словарь. — 2012. — С. 467}}
  37. V. Minorsky. Studies in Caucasian History. — CUP Archive, 1953. — С. 68–69.:

    The highly mountainous area extending roughly between Lake Sevan and the Araxes bore in Armenian the name of Siunik'. The river Hakar (now Akera), which like a sword-cut divides the rugged highlands, separates Siunik' from its eastern neighbour Artsakh (now Qarabagh). In the North-East Siunik' bordered on the territories lying immediately west of Ganja. In the West lay the plains of the Armenian districts the left bank of the Araxes (Dvin, Nakhchevan).
  38. V. Minorsky. Studies in Caucasian History. — CUP Archive, 1953. — С. 72.:

    Sot’k may be Sot’k, a district of Siunik lying to the South-East of Lake Sevan, see Humschmann, p. 348. If so, the Local ruler might have been the prince of Gelam of Gelakuni (the basin of Lake Sevan). In fact some Haykids of Siunik' had this region as their special fief.
  39. Igor Dorfmann-Lazarev. Arméniens et byzantins à l'époque de Photius: deux débats théologiques après le triomphe de l'orthodoxie // Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium. — Peeters Publishers, 2004. — Т. 117. — С. 73.:

    Une autre sourche de la vie du diacre de Nisibe est la Préface à la traduction arménienne de son Commentaire sur l'Évangile de Jean, achevée sous le patronage de la fille de Asot le Carnassier la princess Mariam (Marem; † 914), femme du prince du Gelakunik' (Siwnik' occidental) Vasak Gabur.
  40. V. Minorsky. Studies in Caucasian History. — CUP Archive, 1953. — С. 72.
  41. Moisey Xorenli. История Армении, кн. I, гл. 12
  42. V. Minorsky — Studies in Caucasian History, CUP Archive, 1953, səh. 69

    Siunik' had its own ancient dynasty claiming descent from Hayk, the founder of the Armenian nation. According to the local historian: "the race of Sisak, issued from Hayk…"
  43. Шнирельман В.А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Рецензент: Л.Б. Алаев. — М.: Академкнига, 2003. — С. 52
  44. Mordtmann A.D. Über die Keilinschriften von Armenien // Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft. — Leipzig, 1877. — В. XXXI.
  45. Gatteyrias J.-A. Arménie et les Arméniens. — Paris: Librairie Leopold Cerf, 1882. — С. 13.
  46. Н. Я. Марр – Избранные работы, том V , М-Л, 1935, стр. 270
  47. Q. Qeybullayev – Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən, Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1994, səh 163
  48. Периханян А. Г. Арамейская надпись из Зангезура (Некоторые вопросы среднеиранской диалектологии) 2014-09-15 at the Wayback Machine // Ист.-филол. журн.. — 1965. — № 4. — С. 107–128.
  49. А. Я. Борисов. Надписи Артаксия (Арташеса), царя Армении 2012-02-16 at the Wayback Machine // ВДИ. — 1946. — № 2.
  50. V. Minorsky. Studies in Caucasian History. — CUP Archive, 1953. — С. 69.
  51. . "История Армении"; "Спасительное обращение страны нашей Армении через святого мужа-мученика" 2020-02-17 at the Wayback Machine , 795 CXII:

    795. СХП. Тогда царь, немедля, со страхом и великой радостью позаботился о том, чтобы собрать главных нахараров и наместников страны: первым [был] ишхан Ангехтуна, вторым — ишхан Алдзника, который был великим бдешхом, третьим — ишхан мардпетского княжества, четвёртым — венцевозлагатель ишхан, наделенный аспетской властью, пятым — ишхан спарапетства, военачальник страны Армянской, шестым — ишхан края Кордук, седьмым — ишхан земли Цопк, восьмым — ишхан земли Гугарк, именуемый другим бдешхом, девятым — ишхан земли Рштуник, десятым — ишхан земли Мокк, одиннадцатый -ишхан земли Сюник, двенадцатый — ишхан земли Цавда, тринадцатый — ишхан земли Утик, четырнадцатым — шаап, ишхан областей Зараванд и Гер, пятнадцатым — ишхан дома малхазутюн, шестнадцатым — ишхан Арцруника.
  52. Cyril Toumanoff. Armenia and Georgia // The Cambridge Medieval History. — Cambridge, 1966. — Т. IV: The Byzantine Empire, part I chapter XIV. — С. 593–637.:

    The political weight of these houses is best illustrated by the size of their cavalry contingents, placed at the service of their suzerain, the King of Armenia and, later, the Great King: Gogarene and Arzanene, 4500 and 4000 horse respectively; Ingilene, 3400; Artsruni, Bagratids, Mamikonids, Sophene, 1000 each; Kamsarakan, 600; Siunia, at a later period, 9400 horse; cf. C. Toumanoff, 'Introduction', II, table V.
  53. Cyril Toumanoff. Studies in Christian Caucasian History. — Georgetown University Press, 1963. — С. 252
  54. Cyril Toumanoff. Studies in Christian Caucasian History. — Georgetown University Press, 1963. — С. 131.

    Before the downfall of the Arsacid Monarchy in the fifth century, all the outlying territories, save Tayk', Siunia, and Moxoene, had been lost to it.
  55. Henri-Jean Martin. The History and Power of Writing / Пер. Lydia G. Cochrane. — University of Chicago Press, 1995. — С. 39.:

    St. Sahac, the patriarch, and King Vramshapuh encouraged various attempts to constitute a national writing system, but the merit of having resolved the problem falls to St. Mesrop Machtots. Mesrop had studied Greek literature in his youth, after which he served as "chancellor of the ordinances of the sovereign" and custodian of the royal archives until he went to evangelize the province of Siunia.
  56. Agop Jack Hacikyan, Gabriel Basmajian, Edward S. Franchuk. The Heritage of Armenian Literature: From the Eighteenth Century to Modern Times. 2016-03-17 at the Wayback Machine — Wayne State University Press, 2005. — С. 166–167.
  57. Koryun. Житие Маштоца 2020-03-12 at the Wayback Machine, 14
  58. Степанос Орбелян. История области Сисакан. — Тифлис, 1910. — С. 55
  59. A. Fazili — Atropatena, Bakı, 1993
  60. "Sebeos - Çar İraklinin tarixi, XXVIII, XXIX". 2008-12-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-08-06.
  61. N. Vəlixanlı – Ərəb Xilafəti və Azərbaycan, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, Bakı, 1993, səh 35
  62. V. Minorsky. Studies in Caucasian History. — CUP Archive, 1953. — С. 69.
  63. Lynn Jones. Between Islam and Byzantium: Aght'amar and the visual construction of medieval Armenian rulership. — Ashgate Publishing, 2007. — P. 35. — 144 p. — ,
  64. Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. I. The Dynastic Periods: From Antiquity to the Fourteenth Century. — P. 141. — 386 p. — ,
  65. Bax. Qeyd. 128 2014-10-10 at the Wayback Machine
  66. Иованнес Драсханакертци. гл. XXVIII // История Армении 2009-09-08 at the Wayback Machine. — Ер., 1986.
  67. S. Rapp, Studies In Medieval Georgian Historiography: Early Texts And Eurasian Contexts, p. 169
  68. Cyril Toumanoff. Armenia and Georgia // The Cambridge Medieval History. — Cambridge, 1966. — Т. IV: The Byzantine Empire, part I chapter XIV. — С. 593–637.:

    So now Caucasia was divided into the following large states: the kingdom of Abasgia; Armenia with the Bagratid principalities of Bagaran (Arsharunik'-Siracene) and Taraun, Artsrunid Vaspurakan, Siunia, and the Muslim amirates; Iberia with the Bagratid principalities of Tao, Cholarzene, and Javakhet’i, the amirate of Tiflis, and Kakhetia; and Albania with lesser princedoms dependent on it (3)
  69. Constantine Porphyrogenitus. De Cerimoniis Aulae Byzantinae 2013-09-25 at the Wayback Machine, II, 48
  70. Nicholas Holding, Deirdre Holding. Armenia with Nagorno Karabagh 2014-03-05 at the Wayback Machine. — 3-е изд. — Bradt Travel Guides, 2011. — Т. 3. — С. 256:

    On the north facade are also representations of the founders of the church – Prince Ashot, his wife Shushan, Grigor Supan, the ruler of Gegharkunik, and Prince Dzagik.
  71. Lynn Jones. Between Islam and Byzantium: Aght'amar and the visual construction of medieval Armenian rulership. — Ashgate Publishing, 2007. — P. 65. — 144 p. — ,

    The catholicos promptly excommunicated Ashot, and the prince died one year later, in 904. Gagik Artsruni succeeded his brother as prince of Vaspuarakan. Smbat, unsure of Artsrunik' loyalty, took Nakhchavan from them and restored it to the prince of Siunik'.
  72. Н. А. Караулов. Сведения арабских писателей о Кавказе, Армении и Адербейджане // Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа. — Тифлис, 1901. — В. 29.:

    Путь из Берда’а в Дабиль: от Берда’а до Каль-катуса 9 фарсахов; из Калькатуса в Метрис 13 фарсахов; из Метриса в Давмис 12 фарсахов; из Давмиса в Киль-Куй (А без точек; В: "Киль-курэ"; D: "К-н-клуин"; Е: "Киликун"; Мукаддаси: "Килвай"; Якут: "Кидькуй") 16 фарсахов; от Киль-Куй до Сисаджана (E: "Сисаян") 16 фарсахов и от Сисаджана до Дабиля 16 фарсахов.


    |194| Путь из Берда’а в Дабиль идет по землям армян, и все эти города в царстве Санбата, сына Ашута.
  73. Степанос Орбелян. История области Сисакан. — Ер., 1986. — С. 190.
  74. V. Minorsky. Studies in Caucasian History. — CUP Archive, 1953. — С. 69–70.:

    By the beginning of the 10th century the family domains were divided into two principalities: Smbat took the western part consisting of Vayots'-dzor and Shahaponk', and his brother the eastern part, namely Balk' down to the river Akera.
  75. Степанос Орбелян. История области Сисакан. — Тифлис, 1910. — С. 300.
  76. Степаненко В. П. Из истории армяно-византийских отношений второй половины X–XI в. (к атрибуции монет Кюрикэ куропалата) // Античная древность и средние века. — 1978. — В. 15. — С. 46.:

    Войска вассальных государств принимали участие во всех внешнеполитических акциях анийских Багратидов. В качестве примера можно привести конфликт владетеля Тао Давида Куролалата с царём Абхазии Картли Багратом III и его отцом Гургэном (988). Союзник Давида шаханшах Смбат II направил ему на помощь войска Вананда, Сюника, Васпуракана и Ташир-Дзорагета.
  77. Степаненко В. П. Из истории армяно-византийских отношений второй половины X–XI в. (к атрибуции монет Кюрикэ куропалата) // Античная древность и средние века. — 1978. — В. 15. — С. 46.:

    Войска вассальных государств принимали участие во всех внешнеполитических акциях анийских Багратидов. В качестве примера можно привести конфликт владетеля Тао Давида Куропалата с царём Абхазии Картли Багратом III и его отцом Гургэном (988). Союзник Давида шаханшах Смбат II направил ему на помощь войска Вананда, Сюника, Васпуракана и Ташир-Дзорагета.
  78. Böyük Sovet Ensiklopediyasında Sünik çarlığı məqaləsi 2014-10-07 at the Wayback Machine
  79. Степаненко В. П. Из истории армяно-византийских отношений второй половины X–XI в. (к атрибуции монет Кюрикэ куропалата) // Античная древность и средние века. — 1978. — В. 15. — С. 45.:

    Так, в 974 году византийская армия во главе с императором Иоанном Цимисхием двинулась к границам армянских государств, что вызвало немедленную реакцию с их стороны. Объединенная восьмидесятитысячная армия царей Васпуракана, Сюника, Ташир Дзорагета и Анийского царства, возглавляемая шаханшахом Ашотом III, двинулась навстречу византийским войскам и расположилась в Харке
  80. V. Minorsky. Studies in Caucasian History. — CUP Archive, 1953. — С. 51.
  81. Böyük Sovet Ensiklopediyasından "Сюникское царство 2014-10-10 at the Wayback Machine" məqaləsi
  82. {{книга |автор= Steven Runciman. The Emperor Romanus Lecapenus and his reign: a study of tenth-century Byzantium. — Cambridge University Press, 1988. — С. 126-127.:

    All, except for the house of Siounia which on the whole remained close allies of the Bagratids, spend their days in a mass of intricate and changeful intrigues, alliances and wars directed solely by envy and the desire of self-aggrandizement.
  83. Böyük Sovet Ensiklopediyasında I Qagik 2014-07-19 at the Wayback Machine məqaləsi.
  84. Всеобщая история Степаноса Таронскаго Асохьика по прозванию: Писателя 11. стол / Перевед. с армянскаго и об-яснена Н. Еминым. — М.: Типогр. Лазарев. Инст. восточ. языков, 1864. — С. 183.
  85. University of Cambridge. The Cambridge history of Iran 2016-03-16 at the Wayback Machine. — Cambridge University Press, 1991. — Т. 5. — С. 64.:

    Alp-Arslan’s victory at Malazgirt also meant that, apart from the districts of Tashir and eastern Siunik', Armenia passes definitely into Muslim hands; and within the nest decade or so, the Byzantines, resolutely anti-Armenian to the end, exterminated several survivors of the native Bagratid and Ardzrunid dynasties.
  86. Britannika ensiklopediyasından Armenia 2015-05-03 at the Wayback Machine məqaləsi:

    The Byzantine conquest was short-lived: in 1048 Toghrïl Beg led the first Seljuq raid into Armenia, in 1064 Ani and Kars fell to Toghrïl’s nephew and heir Alp-Arslan, and after the Battle of Manzikert (1071) most of the country was in Turkish hands. In 1072 the Kurdish Shāddādids received Ani as a fief. A few native Armenian rulers survived for a time in the Kiurikian kingdom of Lori, the Siuniqian kingdom of Baghq or Kapan, and the principates of Khachen (Artzakh) and Sasun.
  87. Levon Chorbajian, Patrick Donabédian, Claude Mutafian. The Caucasian knot: the history & geopolitics of Nagorno-Karabagh 2016-03-17 at the Wayback Machine. — Zed Books, 1994. — С. 62.:

    With the approval of the conciliatory Seljuk Sultan Melik Shah, son of the conqueror Alp Arslan, Senekerim assumed his throne on the death of Grigor and reigned from 1072 to 1094 or 1096.
  88. V. Minorsky. Studies in Caucasian History. — CUP Archive, 1953. — С. 72.:

    This Senek’erim received the royal title from Malikshah but after the latter’s death (in 1092) he was attacked and killed. Our sources, however, are at variance.
  89. "Советская историческая энциклопедия". 2016-03-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-08-06.
  90. Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. I. The Dynastic Periods: From Antiquity to the Fourteenth Century. — P. 269. — 386 p. — ,
  91. Всемирная история. Энциклопедия. Глава XXXVII. 3. — М., 1957. — Т. 3.
  92. C. Burnutyan - İranika ensiklopediyasında Ermənistan və İran 2011-08-10 at the Wayback Machine məqaləsi:

    In 1170, with a new invasion, the Armenian Kingdom of Siunikʿ was terminated. The Armeno-Georgian armies, challenged by the troops of the Azerbaijan atabegs and the emirate of Ganǰa were defeated in the great battle of 1196, and a few years later the Zakʿarids liberated the capital Dvin
  93. Thomas F. Mathews, Avedis Krikor Sanjian. Armenian gospel iconography: the tradition of the Glajor Gospel. 2016-03-16 at the Wayback Machine — Dumbarton Oaks, 1991. — С. 8.
  94. M. Chahin. The kingdom of Armenia: a history. — 2-е изд. — Routledge, 2001. — С. 236:

    The brother Ivane and later his son, Avag, ruled over the extensive eastern areas of the reconquered land: Hayots Dzor, Siunik, Nakhichevan, Erevan and most of Artsakh, as well as Dvin and later Bjni. The Orbelians, Khaghbakian and others became subjects of Ivane’s house.
  95. Степанос Орбелян. История области Сисакан. — М., 1861. — С. 316.
  96. Киракос Гандзакеци. Гл. 4 // История Армении 2018-11-14 at the Wayback Machine.. — М.: Наука, 1976. — С. 118.
  97. Bayarsaikhan Dashdondog. The Mongols and the Armenians (1220-1335). — BRILL, 2010. — С. 34.:

    The subjects of Iwanē's family were the Orbelians, Khaghbakians, Dopians, HasanJalalians and others (see Map 4).18 The representatives of these major Armenian families entered into direct contact with the Mongols in order to retain their conquered lands, the discussion of which follows in nest chapters.
  98. Киракос Гандзакеци. Гл. 12 // История Армении. 2013-09-27 at the Wayback Machine. — М.: Наука, 1976. — С. 139-140.:

    В числе других были захвачены сын Хахбака Григор, брат храброго Васака, и племянник его Папак. У Васака было трое сыновей: Папак, Мкдем и Гасан, коего называли Прошем, — мужи храбрые и знатные, от страха перед которыми дрожало все мусульманское войско […] И были они родом из Хачена, знатного происхождения, по вере православные христиане и армяне по национальности.
  99. Thomas F. Mathews, Avedis Krikor Sanjian. Armenian gospel iconography: the tradition of the Glajor Gospel 2016-03-16 at the Wayback Machine. — Dumbarton Oaks, 1991. — С. 9.
  100. Thomas F. Mathews, Avedis Krikor Sanjian. Armenian gospel iconography: the tradition of the Glajor Gospel. — Dumbarton Oaks, 1991. — С. 15.
  101. Thomas F. Mathews, Avedis Krikor Sanjian. Armenian gospel iconography: the tradition of the Glajor Gospel. — Dumbarton Oaks, 1991. — С. 8.:

    Prince Vasak I of the Xalbakian family, who had played an important role in the reconquest of Siwnik, was rewarded with the district of Vayoc' Jor and a series of fortress and monasteries in Kotayk'.
  102. Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. I. The Dynastic Periods: From Antiquity to the Fourteenth Century. — P. 262. — 386 p. — ,
  103. Thomas F. Mathews, Avedis Krikor Sanjian. Armenian gospel iconography: the tradition of the Glajor Gospel. — Dumbarton Oaks, 1991. — С. 8.:

    Opposition in Greater Armenia now centred in the south in Siwnik' under the Orbelean house, whose fortunes had been rising since 1256 when they had received their lands as an inju directly under Mongol suzerainty
  104. Corc Burnutyan - İranika Ensiklopediyasından "Armenia and Iran 2020-05-26 at the Wayback Machine" məqaləsi:

    However, Prince Smbat of the Orbelid feudal dynasty ruling in the province of Siwnikʿ in southeastern Armenia, had been able to obtain certain rights from the great khan Möngke (Mangū Qāʾān) preserved later on by Hūlāgū Khan and thereafter. Thanks to this feudal immunity, there existed in that part of Armenia relatively bearable conditions which reflected in the economic and cultural life.
  105. Thomas F. Mathews, Alice Taylor, J. Paul Getty Museum. The Armenian Gospels of Gladzor: the life of Christ illuminated 2022-08-29 at the Wayback Machine. — Getty Publications, 2001. — С. 27.:

    When the Orbelians served under the Mongols, Siunik' was a refuge where Armenian culture flourished.

  106. Cambridge History of Christianity 2015-01-28 at the Wayback Machine / Edited by Michael Angold. — Cambridge University Press, 2006. — Т. 5, Eastern Christianity. — С. 412.:

    The most illustrious medieval armenian monastic centre of higher learning at this time was founded at Glajor in the region of Siwnik', whose activities spanned the years 1280—1340.
  107. Thomas F. Mathews, Avedis Krikor Sanjian. Armenian gospel iconography: the tradition of the Glajor Gospel. — Dumbarton Oaks, 1991. — С. 12.:

    During his eighteen-year rule Tarsayics principality encompassed all of Siwnik' including the cantons of Vayoc' Jor and Gelark’unik.
  108. Thomas F. Mathews, Avedis Krikor Sanjian. Armenian gospel iconography: the tradition of the Glajor Gospel. — Dumbarton Oaks, 1991. — С. 13.:

    Under Elikum III (1290—1300) Siwnik' enjoyed relative peace. While other parts of Armenia suffered from the civil strife that followed the murder of Argun Khan in 1291.

  109. Thomas F. Mathews, Avedis Krikor Sanjian. Armenian gospel iconography: the tradition of the Glajor Gospel. — Dumbarton Oaks, 1991. — С. 13.:

    Elikums son and successor, Prince Burt’el, maintained the Orbelian control of Siwnik' through a long rule of over four decades (1300—44?). Contemporary sources refer to him as the «great commander-in-chief of the Armenians and the Georgians», and it was under his rule that the monastery of Glajor enjoyed its most conspicuous flowering.
  110. Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. I. The Dynastic Periods: From Antiquity to the Fourteenth Century. — P. 267. — 386 p. — ,
  111. Петрушевский И. П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI - начале XIX вв. — Л., 1949. — С. 118.:

    В Армении, вошедшей вместе с большей частью Азербайджана в начале XV века в состав туркменской державы Каракойюнлу, именно к XV веку завершился в основном процесс исчезновения старинной местной армянской феодальной знати; лишь немногие её представители уцелели (в Сюнике, Маку и т. д.), да ещё монастыри остались представителями старинного армянского землевладения.
  112. C. Burnutyan - İranika Ensiklopediyasından "Armenia and Iran 2011-08-10 at the Wayback Machine" məqaləsi:

    During these years of confusion in certain Armenian provinces, the feudal principalities were partially revived, particularly the Orbelids of Siwnikʿ and their vassals the Prošians, within whose boundaries comparatively favorable conditions were created for the development of Armenian academic life, literature, and medieval science.
    In those years (1282), the famous university of Glajor was founded, which extended its function to the other spiritual and cultural institutions of the province of Siwnikʿ, e.g., the monasteries of Taṭʿev, Hermon, Aprakunis, and Vorotni and elsewhere
  113. Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. I. The Dynastic Periods: From Antiquity to the Fourteenth Century. — P. 270. — 386 p. — ,
  114. Фома Мецопский. История Тимур-Ланка и его преемников 2011-06-28 at the Wayback Machine. — Баку, 1957.:blockquote>Забрав их, пошли они [войска Тимура] в Хорасан, и тот поганый тиран назначил сына своего Миран-шаха правителем районов Атрапатакана в шахастан Тавриз, а последний дал его сыну своему, по имени Омар, который страшно ненавидел христиан. Первый год своего правления он насильственно обратил в безверие трех наших ишханов, оставшихся [после уничтожения всех остальных], подобно виноградной веточке: сына Иване, внука Буртела, именем Буртела из рода Орбелян, владетелея Воротана, брата его, по имени Смбат со всей семьей увели с собою в Самарканд, но он милостью божией и молитвами их, освободившись, возвратился в свою страну. Затем владетеля Егекац, по имени Тарсаич, сына Горгона, заставили отречься [от христианства].
  115. Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 5. — 493 p. — , .:

    The latter began persecutions in the Siunik area, forcing the Armenian noble Beshken Orbelian with 6,000 house-holds to emigrate north to Lori, at the time under the control of King Alexsander of Georgia, who was married to Beshken’s sister.
  116. Петрушевский И. П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI - начале XIX вв. — Л., 1949. — С. 35.:

    Местные армянские феодальные государственные образования в конце XIV в. и в первой половине XV в. были уничтожены, армянская феодальная знать, кроме церковной, частью эмигрировала, как князья Сюника Орбелианы, переселившиеся в Грузию с частью населения
  117. Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 6. — 493 p. — , .:

    Jihanshah (1437—1467), faced by various enemies, also looked toward the Armenians for support. Several feudal chiefs were given control of one or more regions and even allowed to use the title «prince» (ishkhan); these included the lords of Siunik, Vayots Dzor, Artsakh, and Gugark.
  118. O. Əfəndiyev - Azərbaycan Səfəvilər dövləti, Bakı, 2006 (II nəşri), səh. 168
  119. Gəncə-Qarabağ əyalətinin müfəssəl dəftəri, "Şuşa" nəşriyyatı. Bakı. 2000. Səh.4-6
  120. A. E. Redgate. The Armenians 2017-12-01 at the Wayback Machine. — Wiley-Blackwell, 2000. — С. 263.
  121. Петрушевский И. П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI - начале XIX вв. — Л., 1949. — С. 59.:

    Наряду с этим были и владетельные мелики — армяне в следующих округах: 1) в Лори на севере кавказской Армении, на границе с Грузией; 2) в пяти округах Нагорного Карабага — Чараберд (Джраберт), Гюлистан, Хачен, Варанда и Дизак; эти пять карабагских армянских меликств обычно известны под общим именем «Хамсэй-и Карабаг» («карабагская пятерица»); 3) в Кыштаге по р. Акере к юго-западу от Карабага.
  122. O. Əfəndiyev - Azərbaycan Səfəvilər dövləti, Bakı, 2006 (II nəşri), səh. 351
  123. Аракел Даврижеци. «Книга историй 2020-01-30 at the Wayback Machine»
  124. Шнирельман В. А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Под ред. Алаева Л. Б. — М.: Академкнига, 2003. — С. 199.:

    При персидской династии Сефевидов Карабах являлся одной из провинций (бегларбекство), где низменности и предгорья входили в мусульманские ханства, а горы оставались в руках армянских правителей. Система меликств окончательно сложилась в Нагорном Карабахе в годы правления шаха Аббаса I (1587—1629) в Персии. Тогда персидские власти, с одной стороны, поощряли армянских меликов к активным действиям против Османской империи, а с другой, пытались ослабить их, отделив их от основных армянских территорий путем переселения курдских племен в район, расположенный между Арцахом и Сюником. Тем не менее, в XVII—XVIII вв. пять армянских меликств Карабаха составляли силу, с которой приходилось считаться их могущественным соседям. Именно эти горные районы стали тем центром, где возникла идея армянского возрождения и образования независимого армянского государства. Однако борьба за власть в одном из меликств привела к междоусобице, в которую с выгодой для себя вмешалось соседнее кочевое племя сарыджалы, и в середине XVIII в.власть в Карабахе первый раз за всю его историю досталась тюркскому хану
  125. C. Burnutyan - İranika Ensiklopediyasından "Armenia and Iran 2011-08-10 at the Wayback Machine" məqaləsi:

    In 1677, with the leadership of Catholicos Yakob of Julfa, a secret meeting was held in Echmiadzin attended by representatives of the clergy, the secular aristocracy, and of the meliks (secular lords) of Siwnikʿ and Arcʿax. The assembly decided to send a delegation to Rome and hoped that by expressing obedience to the Pope they would receive armed assistance to achieve the task of liberation.
  126. S. Peter Cowe - İranika Ensiklopediyasından "Ejmiatsin 2010-12-25 at the Wayback Machine" məqaləsi:

    One delegation, Israel Ori, son of one of the meliks (secular lords) of Siwnikʿ, attempted single-handedly to pursue negotiations but with no success.
  127. Ори Исраэл 2014-10-08 at the Wayback Machine — статья из Большой советской энциклопедии (3 издание)
  128. C. Burnutyan - İranika Ensiklopediyasından "Armenia and Iran 2011-08-10 at the Wayback Machine":

    In 1701, Ori traveled to Moscow with the Archimandrite Minas Tigranean, and presented to Peter the Great his plan for the liberation of Armenia, with the help of Russia, by means of the military forces of the meliks of Siwnikʿ and Arcʿax.

  129. Peter Avery, William Bayne Fisher, Gavin Hambly, Charles Melville. The Cambridge history of Iran: From Nadir Shah to the Islamic Republic. 2012-10-21 at the Wayback Machine — Cambridge University Press, 1991. — Т. 7. — С. 314.
  130. Петрушевский И. П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI - начале XIX вв. — Л., 1949. — С. 170.:

    Еще до вмешательства России и Турции, в 1722 г., против шахского владычества восстали грузины в Картии и армяне в Зангезуре и Нахчеванском крае, надеясь на помощь единоверной России. Но после Константинопольского трактата христианские районы Закавказья целиком отошли под власть Турции. Армянские повстанцы, основная масса которых состояла из крестьян, под предводительством Давид-бега, ещё долго продолжали бороться с турецкими войсками в трудно доступных горных ущельях Кавказа, Зангезура и Нахчеванского края (район Акулис-Ордубад). Последним успехом Давит-бега было занятие Акулиса. В 1728 г. Давит-бег умер в своей резиденции, крепости Алидзор. Его заместил храбрый Мхитар. Однако раздоры в среде предводителей движения, среди которых было немало меликов, мелких землевладельцев и священников, привели к тому, что в 1729 г. часть их во главе со священником тэр Аветисом вступила в переговоры с турецкими властями и сдала им крепость Алидзор, получив обещание амнистии. Обещание не было выполнено, сдавшиеся были перебиты, их жены и дети обращены в рабство. Тэр Аветис один получил свободу и позволение удалиться со своей семьей в Иерусалим. Мхитар продолжал борьбу, ему удалось ещё взять г. Ордубад. В 1730 г. он был убит предателем, голова его была отослана к турецкому паше в Тебриз, ополчение его было рассеяно. Так кончилось восстание, продолжавшееся 8 лет.

  131. C. Burnutyan - İranika Ensiklopediyasından "Armenia and Iran 2011-08-10 at the Wayback Machine":

    In 1722, the Afghan Maḥmūd son of Mīr Ways seized Isfahan, putting an end to the 200-year Safavid kingdom. Meanwhile, in the provinces of Arcʿax and Siwnikʿ in eastern Armenia (Qarabāḡ and Zangezūr), armed strife spread between rebelling Armenian soldiers and local khans and Turkish-speaking nomadic feudal lords seeking self determination in the face of anarchy.
  132. Britaanika Ensiklopediyasından "Armenia 2015-05-03 at the Wayback Machine" məqaləsi:

    In mountainous Karabakh a group of five Armenian maliks (princes) succeeded in conserving their autonomy and maintained a short period of independence (1722-30) during the struggle between Persia and Turkey at the beginning of the 18th century; despite the heroic resistance of the Armenian leader David Beg, the Turks occupied the region but were driven out by the Persians under the general Nādr Qolī Beg (from 1736-47, Nādir Shah) in 1735.
  133. Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 88. — 493 p. — , :

    Although the Turks were successful in capturing those fortresses, as well as most of northeastern Persia in 1724, the Armenian region of Karabagh-Zangezur fought on. The Armenians there were armed and had found a formidable leader in the person of Davit Bek
  134. C. Burnutyan - İranika Ensiklopediyasından "Armenia and Iran 2011-08-10 at the Wayback Machine" məqaləsi:

    Having only recently shaken off the yoke of the qezelbāš, the Armenian people reengaged in a struggle for liberation, this time against Ottoman occupation troops. The armed Armenian forces waged heroic battles on the outskirts of Erevan, in Qarabāḡ, in the mountainous regions of Siwnikʿ and elsewhere. Daviṭʿ Beg, leader of the liberation battles being waged in Siwnikʿ, defeated the Ottoman troops and reached the banks of the Aras. He linked with Shah Ṭahmāsp II who was conducting the war against the Ottomans in Azerbaijan. Shah Ṭahmāsp by special edict recognized the dominion of Daviṭʿ Beg over the province of Siwnikʿ

  135. Christopher J. Walker. Visions of Ararat: writings on Armenia. — I.B.Tauris, 2005. — С. 24.:

    Further south, the Armenians of Siunik were being welded into a nation by an Armenian from Tiflis, David Bek, who for a dozen years created conditions of empire-free autonomy, showing military competence by defeating a Turkish army at Halidsor.

  136. Петрушевский И. П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI - начале XIX вв. — Л., 1949. — С. 28.:

    В 1722 г. армяне Карабага и Зангезура, ожидая обещанного Петром I карабагским меликам прихода русских войск, восстали против шаха Хусейна одновременно с Вахтангом VI, царём картлийским. Потом восставшие армяне боролись с турецкой оккупационной армией сперва под предводительством Давит-бега, а после его смерти (1728) — под начальством храброго Мхитара и свяшенника (ерэц — иерей) тэр-Аветиса (до 1730 г.).
  137. Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 89. — 493 p. — , :

    In response to the heroic defense by the Armenians, Nader recognized the autonomy of the meliks of Karabagh and rewarded them by recognizing Karabakh and Zangezur as semiautonomous enclaves.
  138. K. Şükürov - Türkmənçay (tarixi xronika), Bakı, 2006, səh 37
  139. Глинка С. Н. Описание переселения армян адербиджанских в пределы России, с кратким предварительным изложением исторических времен Армении. М., 1831, с. 92.
  140. Михайлова О. И. Л. Е. Лазарев, знакомый Грибоедова // А. С. Грибоедов: Материалы к биографии: Сборник науч. тр. — Л.: Наука. Ленингр. отд-ние, 1989. — С. 159
  141. Обозрение истории армянского народа от начала бытия его до возрождения области армянской в Российской империи, Автор: Сергей Глинка, Издатель — Тип. Лазаревых, 1833, т. 2, стр. 264
  142. On the religious frontier: Tsarist Russia and Islam in the Caucasus. 2016-03-17 at the Wayback Machine Firouzeh Mostashari. I.B.Tauris, 2006. , 9781850437710. Стр. 41
  143. Журнал «Вопросы Истории» — Исторические корни русской ориентации армянского народа и прогрессивное значение присоединения восточной Армении к России. Г. А. Галоян. Член-корреспондент АН Армянской ССР Г. А. Галоян. Стр. 10-11. 1978. № 10
  144. George A. Bournoutian. The Politics of Demography: Misuse of Sources on the Armenian Population of Mountainous Karabakh Arxivləşdirilib 2010-08-19 at // Journal of the Society for Armenian Studies. — Society for Armenian Studies, 1999. — Vol. 9. — P. 99—103.:

    he only work which deals primarily with the Armenian immigration from Persian Azerbaijan to Russia is by Sergei Glinka.(11) He does not supply any numbers, but makes it clear that the majority of the Armenians were headed towards the newly-established Armenian Province, created from the Khanates of Erevan and Nakhichevan. An archival document, however, does shine some light on the issue. The document states that only 279 Armenian families decided to immigrate to Karabakh, and that they settled in Kapan and Meghri on the banks of the Arax (in the southernmost part of Zangezur bordering Iran).(12)
  145. Razmik Panossian. The Armenians: from kings and priests to merchants and commissars. Columbia University Press, 2006. . Стр. 121—122.:

    «The treaty of Turkmanchai stipulated mass population transfers: Armenians were to move to the Russian held domains, and Muslims were to leave them. Consequently, after 1828, 30,000 people from various parts of (northern) Iran crossed the Arax river into now Russian Armenia (a 'homecoming' of sorts, 225 years after Shah Abbas' forced migration of Armenians in the opposite direction). Similarly, after the 1828-9 Russo-Turkish war and the treaty of Adrianople, thousands of Armenians moved to Russia from the Ottoman empire. Whereas before 1828 there were 87,000 Muslims and 20,000 Armenians in the Yerevan khanate/province, after the mass migrations Armenians constituted the majority population: 65,000, as opposed to 50,000 Muslims.».
  146. Р. Ш. Джарилгасинова, В. Н. Шинкарев. Имя и этнос: общие вопросы ономастики, этнонимия, антропонимия, теонимия, топонимия : сборник. 2016-03-17 at the Wayback Machine — Ин-т этнологии и антропологии, 1996. — С. 24-30.
  147. Кавказский календарь на 1900 г., III Отдел. Статист. свед. с. 42-43, Елизаветпольская губерния. Свод статистических данных извлеченных из посемейных списков населения Кавказа., Тифлис, 1888, с.V
  148. . 2014-07-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-08-11.
  149. İ.Musayev "Azərbaycanın Naxzıvan və Zənqəzur bölgələrində siyasi vəziyət və xarici dövlətlərin siyasəti (1917-1921-ci illər)", Bakı, 1998, səh.284
  150. Скибицкий А.М. Карабахский кризис // Союз, 1991, №7; Гейдаров Н.Г. В горах Зангезура. Баку, 1986, səh.3
  151. André Vauchez, Richard Barrie Dobson, Michael Lapidge. Encyclopedia of the Middle Ages 2015-01-10 at the Wayback Machine. — Routledge, 2000. — Т. 1. — С. 108.:

    Cultural centres. The aristocratic society of medieval Armenia was hostile to the towns, which were only rarely cultural centers, a role generally reserved for the monastic communities. From the late 9th c., a multitude of monasteries was established in remote, parts of Armenia, among others at Halbat, Sanahin and Horomos, the Bagratid necropolises of the north, Makenoc' and Tat’ew in Siunik, Varag, Albak, Narek and Mus in the south. In these large agglomerations, purely religious buildings were surrounded by libraries and rooms for the translation, copying and illumination of manuscripts, and for discussions and philosophical and theological teaching which transformed them into veritable academies
  152. Е. Д. Джагацпанян. Вардапет 2012-07-08 at the Wayback Machine // Православная энциклопедия. — М., 2003. — Т. 6. — С. 572.
  153. Kenneth Parry. The Blackwell companion to Eastern Christianity. — John Wiley & Sons, 2007. — С. 400.
  154. Измайлова, Т. А. Сюникская школа армянской миниатюры второй половины XIII—начала XIV вв 2014-02-02 at the Wayback Machine // Историко-филологический журнал. — 1978. — № 2. — С. 182—190.
  155. А. Ю. Казарян. Вайоц-Дзор 2009-12-20 at the Wayback Machine // Православная энциклопедия. — М., 2003. — Т. 6. — С. 498—499.
  156. Лазарев В. Н. VI. 10. Искусство Армении // История византийской живописи 2010-12-24 at the Wayback Machine. — М.: Искусство, 1986.

Ədəbiyyat

Tarixi mənbələr

  • Stepannos Orbeli - Sisakan vilayətinin tarixi, Tiflis, 1910.  (erm.)
  • Moisey Kalankatuklu - Alban ölkəsinin tarixi/qədim erməni dilindən təcümə akad. Z. M. Bünyadov, Bakı, 2006.
  • Yeqişe - Vardan və erməni müharibəsi haqqında/qədim erməni dilindən tərcümə akad. İ. A. Orbeli, Yerevan, 1971.
  • Hovannes Drasxanakertçi - Ermənistan tarixi/qədim erməni dilindən tərcümə M. O. Darbinyan-Melikyan, Yerevan, 1984

Müasir ədəbiyyat

  • V. Minorsky. Studies in Caucasian History. — CUP Archive, 1953. — P. 68—74.
  • Г. Григорян. Очерки истории Сюника IX—XV вв. — Ер.: АН АрмССР, 1990.
  • Г. Григорян. Царство Сюник (X—XII вв) 2015-06-30 at the Wayback Machine // Ист.-филол. журн. — 2006. — № 2. — С. 134-145. (арм.)
  • Г. Григорян. Новонайденные надписи Ваанаванка 2015-06-30 at the Wayback Machine // Ист.-филол. журн. — 1972. — № 1. — С. 215-229.
  • A. Utmazyan. Sünik IX-XI əsrlərdə. — Yerevan., 1957.  (erm.)
  • T. Akopyan. Sünik çarlığı. — Yerevan., 1966.  (erm.)
  • Петрушевский И. П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI - начале XIX вв. — Л., 1949.
  • İ.Musayev. Azərbaycanın Naxzıvan və Zənqəzur bölgələrində siyasi vəziyət və xarici dövlətlərin siyasəti (1917-1921-ci illər)., Bakı, 1998.
  • B. Ə. Budaqov, Q. Ə. Qeybullayev. Ermənistanda Azərbaycan mənşəli toponimlərin izahlı lüğəti., Bakı, 1998.

Xarici keçidlər

wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer

Bu adin diger istifade formalari ucun bax Sunik deqiqlesdirme Sunik ve ya Sisakan erm Սյունիք Սիսական Cenubi Qafqazda tarixi cografi region I Artasesin hakimiyyeti dovrunde e e 189 160 ermeniler terefinden ele kecirilen Sunik albandilli tayfalar olan erazi sayilirdi ve b e 387 ci ilinde Ermenistanin Bizans ve Sasaniler arasinda bolunmesine kimi Ermenistan kralliginin isgal etdiyi doqquzuncu vilayetini teskil etmis 387 ci ilden sonra Sasanilerin terkibinde gah Qafqaz Albaniyasindan gah da Atropatenadan asili olmusdur VII esr Ermenistan cografiyasi na gore Sunik 12 vilayetden ibaret olmusdur Sunikin cenubu menbelerde hem de Zengezur kimi qeyd edilir Tarixi Ermenistan Azerbaycan erazileriSunikUmumi melumatlarOlkeInzibati merkez TatevIndiki adi SyunikEhalisi Antik dovr suniklikler sisaklar albanlar qarqarlar Orta esrler azerbaycanlilar ermeniler Muasir dovr azerbaycanlilar ermeniler En yeni dovr 1991 ci ilden sonra ermeniler 141 771 2011 Xeritede yeriSunik 387 ci ile kimi Ermenistan ordusuna basciliq eden bdesx serkerde vezifelerini Sunik knyazlari dasimislar dovrunde Sunik knyazlari Iberiyaya da nezaret etmisler Artiq VI esr menbelerinde Sunikin nestorian movqeyi tutan Ermenistandan siyasi ve dini baximdan ayrilmasi qeyd edilir Sasanilerin bilavasite vassali sayilan Sunik hem de siyasi baximdan Mehranilerden asili olmusdur Albaniyanin boyuk knyazi Cavansir Sunik knyazinin qizi ile evlenerek onlarin ailesi ile qohumluq munasibetleri yaratmisdi Ereb Xelifesi I Muaviye Suniki Cavansirin tabeliyine vermisdi IX esrde Arranda ereblerden asili knyazlarliqlar arasinda da vardi IX esrde ereb serkerdesi Sevadin Sunike basqini zamani Sunik knyazi Vasak komek meqsedile Babeke muraciet etdi Babek ereb qosunlarini darmadagin etdikden sonra Sunik knyazinin qizi ile evlendi 654 cu ilde Qafqaz Albaniyasi Ermenistan ve Iberiya ile birlikde Sunik de erebler terefinden isgal edilmisdir Kilse iyerarxiya munasibetlerine gelince alban katolikoslari Sunik yepiskoplarini teyin etmek huququna malik idi Uzun muddet erzinde ermeni katolikoslari bu huququ elde etmeye calisirdilar 571 ci ilde ermeni patriarxliginin parcalandigi vaxt Sunik ruhanileri ermenilerden imtina etdiler ve elqoymani Qafqaz Albaniyasindan qebul etmeye basladilar 660 ci ile kimi Sunik konfessional dini baximdan Ermenistandan tamamile ayri olmus yalniz hemin tarixden sonra Sunik kilsesi Ermeni Qriqoryan Kilsesine tabe edilmisdir VII esrin evvelinde Ermeni Qriqoryan Kilsesi ile kilse iyerarxik ve doqmatik mubahiselerin gedisinde Sunik oz kilsesi ucun mitropolit rutbesi almaga muveffeq olmusdu AdiQafqazin bu erazisi menbelerde iki adla xatirlanir Sisakan ve Sunik Feride Memmedova Sunik adinin Sisakandan daha erken isledildiyini qeyd edir Prokopo Kesari Sunikin albanlarin qonsulugunda olke oldugunu qeyd edir Sunik adinin fars diline uygunlasdirilmis varianti olan Sisakan ifadesine ilk defe VI esr suriya mullifi Zaxari Ritorun eserinde tesaduf olunur Bu muellif Sisakani Arran ve Qurzan teki Ermenistandan ayri bir olke kimi tesvir edir Ermeni edebiyyatinda da Sisakan adi Sunik adindan sonra meydana cixir Moisey Kalankatli diger adlarla yanasi Sunestan ifadesini de isledir Sunik adi menbelerde hem de etnik menada Qafqazin en qedim sulalelerinden biri olan Sunik sulalesinin adi kimi de isledilir Gurcu menbelerinde Sunik Sivnieti ereb menbelerinde Sisecan Sunikin en boyuk vilayeti olan Vayots Zor ise Vayzur adlandirilir Etnik terkibiKamilla Trever yazir ki Sunik etnik medeni ve siyasi baximdan Ermenistandan daha cox Albaniyaya ve Atropatenaya bagli olmusdur Lakin gorunur Sunik ilk alban qebile ittifaqina daxil olmamisdir H Hubsman ve I Markvart ise Suniki umumiyyetle alban vilayeti hesab edirler VIII esr muellifi Stefan Sunikli yazir Sunikde ve Artsakda Sunik ve Artsak dillerinde danisirlar R Acaryan yazir Ermeni xalqinin ve ermeni dilinin formalasmasinda urartululardan basqa oz qedim dili ve yazisi olan 18 xalq yaxindan istirak etmisdir Stefan Suniklinin ve basqa ermeni muelliflerinin melumatlarina esaslanaraq demek olar ki VIII esre qeder onlardan yalniz yeddisi qalmisdir Bunlardan biri de Sunik dili idi N N Adonts ise qeyd edir ki Sunik hem mulki hem de kilse baximindan Ermenistandan az asili olmusdur ve bu hemin erazinin etnik ferqliliyi ile bagli idi O yazir Ermenistanin alban ucqari olan Sunik ehalisine gore Ermenistanin diger erazilerinden ferqlenirdi Oranin ehalisinin tayfa istisnaligi qonsu dagliq olkeden axib gelen kocerilerin hesabina saxlanir ve berpa olunurdu Menbeler bizim eranin I esrinde hakimiyyete gelmis ilk alban hokmdarinin da Sunikin hokmdar neslinden oldugunu bildirir Hemin menbeler gosterir ki Parfiya sahi Valarsak Sisakan Sunik neslinden olan Arrani Albaniyaya basci teyin etdi Ele hemin Valarsak da eramizin I esrinden Derbend kecidini qorumaq meqsediyle teskil olunmus sah ordusuna basciliq etmek huququnu Sunik sulalesine vermisdi Tarixi cografiyasiSunik Boyuk Ermenistanin terkibinde Sunik boyuk vilayet olmaqla Serqi Ermenistanin boyuk bir hissesini ehate etmisdir Qerbden ve Simal Qerbden Ayrarat vilayetinin terkibindeki merkezi Dvin seheri olan Vostan Hayots havari ile Cenubdan ve Cenub Serqden Vaspurakan vilayeti ile Serqden ise Qafqaz Albaniyasinin Artsak vilayeti ile hemserhed olmusdur Serqde Artsak ve Sunik arasinda serhedde Hekeri cayi axirdi Cenub Qerbde ise Sunik Vaspurakan vilayetinin terkibinde olan Naxcivanla serhedlenir simala dogru irelileyen serhed Qeqarqunik eyaleti erazisindeki Qeqam golunu ve Araks cayina kimi uzanan Sotk eyaletini de ehate edirdi Asxaratsuytsa gore Sunik 12 havara bolunurdu 9 Ayraratdan serqde Araks ve Artsak arasinda yerlesen Sunik on iki havara bolunurdu 1 Erancak 2 Caquk 3 4 5 6 Aqexeck 7 Cqak 8 Haband 9 Balk 10 Zork 11 Arevik 12 Kusakan Bu vilayetde mur hereri ve nar yetisir Orada coxlu dagliq eraziler var TarixiAntik dovr Esas meqale Sunik sulale Moisey Xorenlinin qeyd etdiyine gore Sunik Sisakan adi ermenilerin efsanevi ecdadi sayilan Haykin neslinden olan Sisakin adindan emele gelmisdir Lakin M Xorenlinin Haykla bagli melumatlarinin yalniz efsane xarakteri dasidigi qebul edilmisdir Moisey Xorenli Sunik haqqinda yazir Ermeni dilinin serq serheddinde yerli tayfalardan olan Sisaklar ve Kadmeanlardan hokmdar teyin edildi Moisey Xorenli Ermenistan Tarixi I XII Akademik N Y Marr Sisakan adinin sak etnonimini eks etdirdiyini yazir Q Qeybullayev sisaklarin saklarin bir tayfasi oldugunu qeyd edir O yazir Sisakan toponimi Si ve Sakan Balasakan toponiminde oldugu kimi hisselerinden ibaretdir Sakan komponenti Sak etnonimine ve an sekilcisine ayrilir Umumilikde bu ad Si saklari anlamni verir Adin birinci komponenti olan Si adi ise F M Kirgizoglunun da yazdigi kimi Sunikde hakimiyyetde olmus sulalenin adidir Qedim ermeni menbelerinde Sisakan adindan evvel Siuni adi isledilir Bu ad da Si etnoniminden ve urartu dilinden ermeni diline kecmis tayfa adlarina elave olunan Etiuni adinda oldugu kimi uni sekilcisinden ibaretdir E e VIII esrden etibaren sisaklar Urartu ile muntezem elaqede olurdular E e 782 ci ilde I Argistinin hakimiyyeti dovrunde Goyce golunun Simal Qerbine kimi olan eraziler Urartu dovletinin terkibine qatilmisdi II Sardurinin dovrunde ise Goyce golunun Qerb sahiline kimi olan butun eraziler Urartu dovletinin terkibine qatilmisdi E e VI IV esrlerde ise Sunik Ehemeniler imperiyasinin 18 ci satrapligina daxil olmusdu E e 189 cu ilde I Artasesin hakimiyyete gelmesinden sonra Sunik Boyuk Ermenistanin terkibine qatilmis evvelce sonra ise hakimiyyetine tabe olmusdur Bir cox tedqiqatcilar I Artasesin e e 189 160 Serqe yurusleri zamani Strabonun qeyd etdiyine gore midiyalilardan atropatenlilerden aldigi Favena vilayetinin Sunik vilayeti oldugunu qeyd edirler Eger bu beledirse e e II esrde Boyuk Ermenistanin suqutu zamani Sunik yeniden Atropatenanin terkibine qayitmisdir B e nin I esrinden etibaren Sunikde xristianliq yayilmaga baslayir Sunikde xristianligin yayilmasi hevari adi ile baglidir XIII esrde yasamis Sunik tarixcisi yazir Her seyden evvel qeyd etmek vacib ve faydalidir ki biz sunikliler Tanrini Ermenistan ehalisinden evvel tanimisiq ve muqeddes hevari Varfolomey vasitesi ile muqeddes Incilin telimlerine itaet etmisik Varfolomey Irandan qayidarken Atrpatakandan kecdi sagirdleriyle birge Araks cayini adlayaraq Sisakan hududlarina daxil oldu ve Arevik vilayetinin Ordubad kendinde Baqk ve Qoxtn mulklerinde moize eledi Bu mulklerin camaati cellekde xac suyuna cekilib muqeddes hevari Varfolomeyin vasitesiyle xristianligi qebul etdiler Muqeddes hevari ise kilse tikdirdi Muqeddes hevari oradan cixib Ermenistanin paytaxti Dvin seherine geldi Stepannos Orbeli Sunik vilayetinin tarixi V fesil Sunik erazisinde askar edilmisdir III esrden etibaren etibaren Sunikde Sunik sulalesi hakimiyyetde olmusdur Sunik knyazlari da ermeni zadegan sulalelerinin bascilari ile birge elqoyma ucun Qeyseriyyeye geden musayet etmisdiler Dovlet herbi reyesteri olan Zoronamaka esasen Sunik vilayeti muharibe zamani 19 400 atli basqa bir menbeye gore 9400 atli cixara bilirdi Qaxanamaka gore ise Sunik knyazlari hokmdar sarayinda eyanlar arasinda birinci yeri tuturdu 387 ci ilde Ermenistanin Bizans ve Sasaniler arasinda bolunmesinden sonra Sunik Sasaniler dovletinin terkibine qatilmisdir 390 ci illerde Mesrop Mastots serqe seferi zamani Sunikde maariflendirme isleri ile mesgul olmusdur 406 ci ilde ermeni elifbasinin yaradilmasindan sonra knyazlar Vaqinak ve Vasakin komekliyi ile Sunikde yeni elifbanin tedris edildiyi mekteb acilmisdir Koryun bu haqqda yazir Bundan sonra o Qoltnla serhed olan Sunakan vilayetine getdi Orada onu Tanri sevgisine tabe olmus Vaqinak adli Sunik isxani qebul etdi O Mastots Sunikin her yerine seyahet etmemis qarsisina qoydugu meqsedin heyata kecirilmesi ucun ondan boyuk komek aldi Koryun Bu haqqda Sunik tarixcisi Stepannos Orbeli yazir O Sunik olkesinde mektebler acdi ve ermeni elifbasini insanlara oyretmeye basladi Stepannos Orbeli Sunik vilayetinin tarixi 428 ci ilde Sasanilerin Ermeni Arsakilerini tamamile hakimiyyetden uzaqlasdirmasindan sonra Sunik yeni yaradilmis ve Sasanilerin teyin etdiyi numayende terefinden idare olunan terkibine daxil oldu 440 ci illerden Sunik knyazi Vasak Suni Ermeni merzbanligina merzban teyin edildi Ele hemin dovrde Sunik knyazlarina Derbend kecidinin muhafizesi ucun yaradilmis yeni sah ordusuna rehberlik etmek huququ da verildi Bu faktlar Sunik hokmdar sulalesinin Sasani sarayindaki nufuzundan xeber verir Orta esrler Albaniya ve qonsu olkeler VI esr VIII esrin evvelleri Teerib edeni I S SuleymanovVI IX esrler 571 ci ilde knyaz Vaan Suninin tesebbusu ile Sunik Ermenistandan ayrilaraq ayrica sehr kimi Atropatenaya birlesdirildi Vaan Suni Sasani sahi Xosrovdan xahis eledi ki Sunik torpaginin arxivlerini Dvin seherinden Paytakarana kocursun onlarin seherlerini Atropatenanin serhedleri hududuna daxil etsin Orta esr ermeni tarixcisi Sebeos bu haqqda yazir Sunik hakimi usyan ederek ermenilerden ayrildi Sasani sahi Xosrovdan xahis eledi ki Sunik torpaginin arxivlerini Dvin seherinden Paytakaran kocursun onlarin seherlerini Atropatenanin serheddleri hududuna daxil etsin ve onlarin ustunden ermeni adi goturulsun Emr yerine yetirildi Sebeos Car Iraklinin tarixi 640 ci ilde butun Cenubi Qafqaz erebler terefinden isgal edilir Sunik ereblerin yaratdigi inzibati bolgu olan dord Ermeniyyeden birincisinin terkibine daxil edilir Ibn Xordadbeh IX esr bu haqqda yazir Birinci Ermeniyye es Sisecan Arran Tiflis Berde Beyleqan Qebele Sirvan Ikinci Ermeniyye Curzan Sugdebil Bab Feyruz Qubad el Lekz Ucuncu Ermeniyye Besfuracan Tebil Sirac Bagravand Nesave Dorduncu Ermeniyye Simsat Hilat Qaliqala Bacuneys Arran Curzan es Sisecan vilayetleri xezerlerin Debil Nesave Sirac Bagravand Hilat Bacuneys rumlarin olkesindedir 821 ci ilde ereb quvveleri Sunikin boyuk bir hissesini idare eden Vasak Suniye qarsi yurus teskil etdiler Lakin Xurremiler herekatinin rehberi Babekin komekliyi ile sunikliler oz torpaqlarini ereblerden azad ede bildiler Lakin bu defe de Sunik hakimi Babekden asili veziyyete dusdu Babeke qarsi muharibenin aparildigi dovrde o yurus ederek Goyce golu sahilinde yerlesen Balk ve Qeqrqunik havarlarini taladi Vasak Suninin olumunden sonra onun boyuk oglu Filipe merkezi Suniki kicik oglu Saak Suni ise Goyce golu etrafindaki erazileri idare ederek Sunik sulalesinin haykazunlari hakimleri olan qolunun esasini qoymusdur Sisevan kilsesi VII esr Qarakilse 831 832 ci illerde Sunik Xalid ibn Yezide qarsi teskil olunmus usyanda istirak etmisdi 853 cu ilde Sunik ereb serkerdesi Buga el Kebirin yurusune meruz qalir Vasak Isxanik ve Asot Suni ise hebs edilerek Samireye gonderilir Vasak Isxanikin Sunike donmesine kimi olke Sunik sulalesinden olan Qeqarqunik hakimiVasak Qabur terefinden idare olunmusdur Bu zaman isxanlar isxani Asot Qabur leqebi ile taninan Vasak Haykazunu Sunikde isxan kimi tanidi ve o Sisakanin her yerinde hokmdarliq etdi Hovannes Drasxanakertci Ermenistan tarixi 886 ci ilde yehudi menseli sulalesinin qurmasindan sonra Sunik knyazligi bu dovletden asili veziyyete dusmusdur Bu zaman Sunik knyazi Vasak Isxanik idi ve o vassal asililigini qebul etmeye mecbur olmusdu Hovannes Drasxanakertci bu haqqda yazir Ezizleme anlaminda Isxanik adlandirilan Sunikin boyuk isxani Vasak muqavimet gostermeden sebrle isxanlar isxani Asota tabe oldu onun meslehetlerini dinledi sozlerini qebul etdi ve qanun kimi ureyinde saxladi Hovannes Drasxanakertci Ermenistan tarixi Bizans imperatoru gonderdiyi resmi mektubda unvan olaraq Ermenistanda Sunik knyazina ve Ermenistanda Vayots Zor knyazina yazilmisdi X XII esrler Tatev monastiri esasi 906 ci ilde Sunik hakimi Asot Suni ve onun arvadi Susanik terefinden qoyulub Monastirin insasina Sunik sulalesinden olan Qeqarqunik hakimi II Qriqor Supan da komek edib X esrin evvellerinden Sunik knyazlari Naxcivan uzerinde hakimiyyetlerini berpa etmek ucun mubarizeye baslayirlar ve bu da 903 cu ilde Ani knyazi ile munasibetleri keskinlesdirir Belece 904 cu ilde I Smbat Naxcivani Sunik knyazlarina guzeste getmeye mecbur olur 909 cu ilde Azerbaycan hakimi olan Saciler sulalesinden Yusif ibn Ebu Sac Sunike yurus edir ve eyaleti ele kecirilir X esrde Istexri yazir ki Sisecan Berdeden Debile geden yolun ustunde Ermeniyyede yerlesir ve ora Asotun oglu Snbatin hakimiyyetine tabedir X esrin evvelinde Sunik Asotun oglanlari arasinda iki yere bolunur ve iki knyazliq yaranir Knyaz Smbata Qerbi Sunik ve Saaponk erazisi onun qardasina ise Balk ve Hekeri cayi sahili catir X esrin 70 80 ci illerinden etibaren Sunikin siyasi merkezi Balk eyaletine kecir 987 ci ilde Ani carliginin vassalligindan imtina eden I Smbat Suniki musteqil knyazliq elan edir Stepannos Orbeli yazir Sunik sulalesinden olan boyuk er ermeni Smbatin basina tac qoyaraq onu taxta getirdiler Orijinal metn erm Թագ կապեն գեղեցկահասակ եւ վայելչագիտակ առնն հայկազնոյ Սմբատայ Սիւնեաց տեառն Lakin bir il sonra yeni 988 ci ilde olumuden sonraAzerbaycan feodal dovletleri zeiflemis ve I Smbat ermeni vassal asililigini qebul etmeye mecbur olmusdu Bundan sonra Ani carligi Selcuqlular terefinden suqut etdirilene kimi Sunik ve onun knyazlari ermenilerin butun herbi ve siyasi fealiyyetinde 974 988 1003 1040 istirak etmeye mecbur olmus vassalliq munasibetlerine sadiq qalmisdir 991 992 ci illerde I Qagikin faeliyyeti neticesinde Ani carligi daha guclenmis Sunikin etrafindaki eraziler olan Vayots Zor ve diger eyaletler Ani carligina tabe edilmisdir Stepannos Taronatsi 1003 cu ilde yazir 989 cu ilin qisinda car olumu gunu onun qardasi Qagikin tacqoyma merasimi kecirildi O bir cox qalalarin hokmdari oldu etrafdaki Xacin ve erazileri de ona tabe edildi Stepannos Taronatsi Umumi tarix XI esrin I yarisinda Vasak ve II Smbatin hakimiyyeti dovrunde Sunik ciceklenme ve iqtisadi inkisaf dovrunu yasayir 1045 ci ilde Ani carliginin Selcuqlular terefinden mehv edilmesinden sonra Sunik knyazligi yeniden musteqillik elde edir XI esrin ortalarinda Alp Arslanin yurusleri zamani Sunik muqavimet gostermeden selcuqlulara tabe olur Sunik sulalesinin varisi olmayan sonuncu hokmdari I Qriqorun olumunden sonra 1072 ci ilde Sultan MeliksahSenekerimi Sunik knyazi teyin edir 1103 cu ilde Cortmanin rehberliyi ile yurus eden selcuqlular Sunikin merkezi olan Qafani ele kecirirler 1104 cu ilde Urud bir il sonra ise sonuncu erazi olan Bqen selcuqlularin eline kecir 1120 ci illerin sonunda Qafan ve Arevik havari Emir Harunun ordulari terefinden dagidilir Selcuqlularin yuruslerinden evvel Sunikde 1000 kend oldugu bildirilse de XIII esrin sonlarinda bu reqem 677 ye dusmusdu basqa bir melumata gore yuruclerden evvel 1400 kend olmus XI esrin sonu XIII esrin evvellerinde ise bu reqem 682 idi 1166 1169 cu ilde Azerbaycan Atabeyler dovletinin qurucusu Semseddin Eldeniz Qrham Qexi Kakavaberd ve Kknoc qalalarini oz hakimiyyetine tabe edir 1170 ci ilde Seki qalasi da tabe edilir ve bununla da Sunik knyazligina son qoyulur XIII XVI esrler 1211 ci ilde Zaxar ve Ivane Zaxareler hucum ederek Suniki Atabeylerin tesirinden xilas edirler Sunik tarixcisi Stepannos Orbeli bu haqqda yazir Onlar boyuk gucleri ile hucum ederek Ermenistani farslarin hakimiyyetinden azad etdiler 660 ci ilde 1211 Sunik Vorotn ve Bxen azad edildi Kirakos Genceli ise bildirir onlar boyuk ordu ile herekete kecdiler deniz etrafinda yerlesen havarlar Qeqarkuni Tasir Ayrarat seherler Bicni Dvin Anberd Ani Qars Vayotszor Sunik eyaleti ve ona tabe olan qalalari ve seherleri muselmanlar ve farslarin hokmdarliq etdiyi bir cox ermeni eyaletini doyuserek azad etdiler Kirakos Genceli TarixEliqum Orbelinin yerlesen mezari Azad edilen Sunikde Zaxarilerin vassali olan iki knyaz sulalesi ve Xaxbakyanlar idareciliye baslamislar Sunik sulalesi olan Orbelilerin esasini Eliqum oglu Liparit qoymusdur eslen Xacindan olan Xaxbakyanlar sulalesinin esasini ise Vasak qoymusdur Erazide hakimiyyetini guclendiren Orbeliler bir muddet sonra medeni inkisafa ciddi tekan vermisler Xaxbakyanlar esasen Goyce golunun Cenub Qerbi ve Vayots zorda hokm surmus siyasi merkezleri ise Baskend kendi olmusdur Azerbaycanin monqollar terefinden feth edilmesinden sonra 1230 cu ilde her iki sulale monqol agaligini qebul etmeli olur Smbat Orbeli monqol sarayindan huququ almaga nail olur Bu huquq sonradan Hulaku xanin ve diger elxanlarin da hakimiyyeti zamani saxlanilir Alinmis bu idarecilik huququ neticesinde bolgede yaranmis sakitlik Sunikde boyuk iqtisadi ve medeni inkisafin bas vermesine serait yaratmisdi Hemin dovrde Sunikde oz dovrunun qabaqcil xristian tehsil merkezi olan fealiyyete baslamisdir Smbat Orbelinin idare etdiyi erazi Naxcivana qeder catirdi knyaz sulalesinin kicik qolu ise Goyce golu etrafi erazileri idare edirdi 1250 ci ilde Sunikde kendli herekati bas verir Tarsaic Orbelinin 1273 1290 hakimiyyeti dovrunde Sunikin erazi birliyi temin edilir ve Qeqarkunik de Sunike birlesdirlir Eliqum Orbelinin 1290 1300 hakimiyyeti dovrunde Sunikde sulh berqerar olur Onun varisi knyaz Burtelin qirx illik texm 1300 1344 hakimiyyeti dovrunde medeni muhit daha da inkisaf etmisdi 1205 ci il 1380 ci ilde Qizil Orda hokmdari Toxtamis xan Azerbaycana yurusu zamani Suniki de tutmus bir nece il sonra 1387 ci ilde ise Emir Teymurun yuruslerine meruz qalmisdi Bununla bele XIV esrinn sonu XV esrin evvellerine kimi Sunikin knyaz sulaleleri oz rutbelerini qoruya bilmisdi Orbeliler ve Xaxbaxyanlarin hakim statusunu saxlamasi XIII XIV esrlerde Sunikde xristian medeniyyetinin qriqoryanligin ciddi tesiri altinda inkisafina tekan vermisdir Azerbaycani ele keciren Teymuriler de Orbeliler ve Xaxbaxyanlarin hokmdar statusunu saxlamisdi 1403 cu ilde Sunikin iki knyazi Smbat ve Burtel Orbeliler Teymuriler terefinden hebs edilerek Semerqende gonderilmis daha sonra ise azad edilerek yeniden vezifelerine teyin etmisler Azerbaycanda Qaraqoyunlular dovleti qurulduqdan sonra 1410 cu ilde Qara Yusif Smbat Orbelinin hakim statusunu legv etmisdir Knyaz Smbat Orbeli oglanlari Ivane Besken ve Sahla birge Orbelilerin diger qolunun yasadigi ve knyaz statusuna malik oldugu Gurcustana uz tutmusdur 1417 ci ilde Ivane ve Besken yeniden Sunik erazisine hakim teyin edilirler Beskenin oglu Rustem Qara Isgenderin sarayinda xidmet edir ve Orbelilerin Sunikdeki huququnu berpa etdirmeye nail olur 1453 cu ilde Sultan Sahruxun Azerbaycana ucuncu yurusunden sonra Basken tebeeleri ile birge Azerbaycani terk ederek Gurcustana kocur burada sulalesinden olan gucu cari onu Loru hakimi teyin edir XV esrin ortalarinda hakimiyyete gelen Qaraqoyunlu sahi Cahansah Heqiqi Orbelilerin Sunik ve Vayots Zor uzerinde huququnu taniyir Daha sonra ise Sunik Azerbaycanda Qaraqoyunlulardan sonra hakimiyyete gelmis Agqoyunlu sulalesine tabe olur 1500 cu ilde Samli Rumlu tayfalari habele Qaradag ve Talis erazisinden ona qosulmus 2 000 e yaxin qizilbasla birge Erdebilden Qarabaga gelen Sah Ismayil Xetai Cuxursed vilayetine kecir Cuxursedden Soreyele oradan ise Kagizmana gedir 1501 ci ilde Sah Ismayilin Tebrizde Sefeviler dovletinin qurulmasini elan etmesinden sonra Sunik yeni yaradilmis Qarabag Gence beylerbeyliyinin terkibine daxil olur Sefevi Osmanli muharibeleri baslayandan sonra doyuslerin muxtelif merhelelerinde baglanmis sulh muqavilelerine esasen Sunik gah Osmanli gah da Sefevi imperiyalarinin terkibine daxil olmusdur 1555 ci il Amasya sulh muqavilesine esasen Sunik Sefevilerin erazisine daxil olur 1590 ci il Istanbul muqavilesine gore ise Osmanli imperiyasinin terkibine qatilir 1639 cu ilde baglanmis Qesri Sirin sulh muqavilesine esasen Sunik erazisi yeniden Sefevi dovlerinin terkibine qatilir Bir nece esr erzinde muselman dovletlerinin terkibinde olmasina baxmayaraq Sunikde xristian eneneleri melikliklerin simasinda saxlanilmaga davam edirdi Onlardan en gucluleri Qeqarqunikden Melik Sahnezer Kasataqdan Melik Aykaz Anqexakotdan Melik Sefraz idi XVII XVIII esrler Sunik Sefeviler imperiyasinin terkibinde 1720 ci il XVII esrin evvellerinde Azerbaycan erazisini isgal etmis Osmanlilarla mubarize seraitinde Osmanli ordusunun Azerbaycanda irelilemesinin qarsisini almaq meqsedi ileI Sah Abbas Osmanli ordusunun hereket istiqametinde butun yasayis menteqelerinin bosaldilmasi erzaq ve su ehtiyatinin mehv edilmesi emrini verdi Bosaldilacaq erazinin ehalisi ise Iranin icerilerine dogru kocurulmeli idi Belece Naxcivan Ordubad Culfa Xoy Maku ve basqa erazilerden xeyli ehali Irana kocuruldu kocurulmus ehalinin meskunlasdigi erazide Yeni Culfa yasayis menteqesi yaradildi Azerbaycan tarixinde Boyuk surgun adi ile melum olan bu kocurulme zamani Sunik ehalisinin de bir hissesi Irana kocmeye mecbur edilmisdi XVII esrde Tebrizde yasamis ermeni tarixcisi I Sah Abbasin kocurme siyasetinin ermenilerin Ermenistandaki movqeyinin zeifledilmesi ne hesablandigini yazir ve qeyd edir o firavan ve munbit Ermenistani bos sehraya cevirdi Bu kocurulme zamani o bir iki eraziden yox bir cox havardan Naxcivan serheddinden baslayaraq Yexeqnadzora Qeqam golu sahillerine Lori ve Xamzaciman havarlari ve Aparan ehalisi Persiyaya qovuldu Arakel Davrijetsi Tarix kitabi Usyanci Qafan seherinde ucaldilmis muasir heykeli da bu fikri tekrar edir XVII XVIII esrlerde Sunikin cenubu olan Zengezur ermeni dilli ehalinin usyan merkezine cevrilir Sunik melikleri 1677 ci ilde kecirilmis ve ermenilerin azad edilmesi meqasedini qarsiya qoymus Ecmiedzin toplantisinda istirak edirler 1699 cu ilde Sunik meliyinin ogluIsrail Ori Anqexakotda on bir meliyin istiraki ile gizli gorus teskil etdi ve gorusde ermenilerin azad edilmesine komek etmeleri ucun Qerbi Avropa dovletlerine muraciet edilmesi qerara alindi Artiq 1700 cu illerde o Sunik ve Qarabag meliklerinin de istirak etdiyi milli azadliq herekatini yaratmisdi 1720 ci ilde Sunikde Sefevi hakimiyyetine qarsi usyan basladi Usyana rehberlik eden Sunikin cenubunu o cumleden Qafan seherini tutur Bir muddet sonra usyan Naxcivan eyaletine de yayildi ve bezi zamanlarda David bey Aqulis kendini de ele kecirdi Eyni zamanda o 1725 1727 ci illerde Sunik Cuxursed erazisini isgal etmeye calisan Osmanli quvvelerine qarsi mubarize aparirdi Bu mubarizede 1727 ci ilde Qladzor yaxinligindaki doyusde elde edilmis qelebe muhum rol oynamisdi Ele hemin il Sefeviler David beyin bolgede mulkiyyet huququnu tanimisdilar Bir muddet sonra usyancilar arasinda parcalanma bas verir Ter Avetisin rehberliyi ile bir qrup osmanlilarla danisiga baslayir ve neticede Alidzor qalasi osmanlilara teslim edilir 1728 ci ilde David beyin olumunden sonra usyancilara rehberlik eden Mixitar Sparapet Ordubad seherini de ele kecire bilir 1730 cu ilde usyanin butun rehberleri oldurulur ve sekkiz il davam eden Sunik usyani basa catir 1736 ci ilde hakimiyyete gelen Nadir sah Sunik ve Qarabag meliklerinin yarimmusteqil hakimiyyetini taniyir XVII XVIII esrlerde Sunik erazisi muxtelif erazi inzibati vahidlerinin terkibine daxil olub Goyce golu etrafi eraziler Cuxursed beylerbeyliyi terkibine daxil olmusdur Vayots Zor Caxuk Saaponk ve Erincek erazisi evvel Tebriz beylerbeyliyinin daha sonra ise Naxcivan xanliginin terkibnde olmusdur Cxuk Aqaeck ve Haband evvelce Qarabag beylerbeyliyinin Zork Balk ve Arevik Tebriz beylerbeyliyinin terkibinde olmusdur XVIII esrin II yarisinda Goyce golu sahilleri Irevan xanliginin Cenubi Sunik Zengezur erazisi ise Qarabag xanliginin terkibine daxil olmusdur Yeni dovr Azerbaycan xanliqlari dovrunde Sunik Naxcivan Irevan ve Qarabag xanliqlarinin terkibinde olmusdur Simali Azerbaycana kocmesine icaze verilmesi haqqinda xususi bend daxil edilmisdi Hemin bendde deyilir Azerbaycan numayende heyeti terefinden Paris Sulh Konfransina teqdim olunmus xerite Ermenistan numayende heyeti terefinden Paris Sulh Konfransina teqdim olunmus xerite 1805 ci ilde Qarabag xanligi ile Car Rusiyasi arasinda Kurekcay muqavilesinin imzalanmasindan sonra xanligin erazisi o cumleden de Zengezur Car Rusiyasinin terkibine qatildi 1813 cu ilde Gulustan muqavilesinin imzalanmasindan sonra Goyce golu sahilindeki eraziler de Car Rusiyasinin terkibine kecdi 1826 1828 ci iller Rus Qacar muharibesinin yekunu olaraq Turkmencay muqavilesinin imzalanamsi ile Irevan xanliginin butun erazisi Car Rusiyasinin terkibine qatildi 1828 ci ilde Sunikin Qerb hissesinde Qelakunik Sotk Vayots Zor Caxuk Saaponk Erincek Ermeni vilayeti yaradildi Serq hissesi ise Cxuk Aqaxeck Haband Zork Balk Arevik ise Qarabag vilayetinin terkibinde saxlanildi Sah hezretleri oz dovletine sakitliyi qaytarmaq ve oz tebeelerinden hazirki muqavile ile bu qeder xosbextlikle basa catmis muharibede toredilmis bedbextlikleri daha da artira bilen her seyi kenar etmek kimi xeyirli xilasedici niyyetle hereket ederek Azerbaycan adlanan vilayetin butun ehalisine ve memurlarina busbutun ve tam bagislanma eta edir Hansi dereceye mexsus olmasindan asili olmayaraq onlardan hec kes oz hereketine ve ya muharibe erzinde ve ya Rus ordusunun adi cekilen vilayeti muveqqeti tutdugu zaman davranisina gore teqibe dini eqidesine gore tehqire meruz qalmamalidir Bundan basqa o memur ve sakinlere bu gunden baslayaraq oz ailesi ile birlikde Iran vilayetinden Rusiyaya serbest kecmek hokumet ve yerli reisliyin hec bir maneciliyi olmadan onlarin satliq malina ve ya emlakina ve esyalarina her hansi gomruk ve vergi qoyulmadan terpenen mulkiyyetini aparmaq ve satmaq ucun bir il vaxt verilir Terpenmez mulke geldikde ise onun satilmasi ve ya onun haqqinda ozxosuna serencam ucun bes illik muddet mueyyen edilir Lakin bu bagislanma qeyd olunan bir illik muddet basa catanadek mehkeme cezasi dusen gunah ve ya cinayet islemis adamlara samil edilmir Turkmencay muqavilesi Bu muqavileden sonra Iranda yasayan minlerle ermeni ailesi Azerbaycana kocuruldu ve esasen kecmis Irevan Naxcivan Qarabag xanliqlarinin erazisinde o cumleden Sunikde yerlesdirildi 1849 cu ilde Irevan quberniyasinin yaradilmasindan sonra Sunik Qelakunik Sotk Vayots Zor Cxuk Saaponk Erincek Zork Balk Arevik ve Kovsakanin bir hissesi bu quberniyanin terkibine daxil edildi Cxuk Haband ve Kovsakanin diger hissesi Samaxi quberniyasinin terkibnde saxlanildi XIX esrin sonu XX esrin evvellerinde Zengezur daglarinin qerbi Irevan Quberniyasinin Serqi ise Yelizavetpol quberniyasinin Zengezur qezasinin terkibine daxil edildi Azerbaycanlilarin Sofulu Derzili Sarali Pusanli Qiqili Xocamusali ve Baharli tayfalari mehz zengezur erazisinde yasayirdi Zengezurdaki zavodlarda 1288 nefer calisirdi ki bunlarin da boyuk bir hissesi dag meden iscileri idi Zengezurda 97 ermeni kilsesi ve 9 monastir 9 u sunni 24 u sie olmaqla 33 mescid 1 pravoslav kilsesi vardi Andranik OzanyanQareqin NjdeXX esrin evvellerinde ermeni destelerinin fealiyyeti neticesinde Sunikde yuzlerle azerbaycanli kendi mehv edilmisdir 1918 ci ilde Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin qurulmasi zamani Zengezur erazisi hemin dovletin terkibine daxil olsa da bolgede sabitliyin temin edilmesi cetin olmus 1918 1920 ci illerde erazi azerbaycanlilarla ermenilerin toqqusma meydanina cevrilmisdir 1918 ci ilde Andranik Ozanyan terefinden heyata kecirilmis dagidici yurusler zamani bolgenin muselman ehalisinin boyuk bir hissesi oldurulmus kendleri dagidilmisdir 1918 ci ilin ortalarindan etibaren Zengezur faktiki olaraq Andranik Ozanyanin nezareti altina kecir o merkezi Gorus olan Ermeni Milli Sovetini qurur 1919 cu ilde Zengezurun cenubu olan Qafan bolgesinde Qareqin Njde rehberliye baslamis Qarakilse erazisinin mudafiesi ise Poqos Ter Davtyana tapsirilmisdir Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti hokumeti olkenin erazi butovluyunu temin etmek ucun Zengezura qosun hisselerinin gonderilmesini qerara aldi Bu meqsedle herbi nazirlik 1919 cu il 30 oktyabrda xususi Zengezur destesi yaratdi Destenin rehberi 1 ci piyada diviziyasinin komandiri general mayor Cavad bey Sixlinski idi Noyabrda Gorus yaxinliginda AXC ordusu ile ermeni silahlilari arasinda bas veren doyusde Azerbaycan ordusunun meglub edilmesinden sonra ermeni silahlilari azerbaycanlilarin yasadigi kendler uzerine daha boyuk hucum dalgasini gerceklesdirmeye basladilar 28 aprel 1920 ci ilde Azerbaycanda sovet hokumeti qurulduqdan sonra Zengezur erazisi de butun Azerbaycan erazisi kimi resmen SSRI nin terkibine qatildi Lakin Njde ve Ter Davtyan sovet hakimiyyetinin qurulmasi ile razilasmayaraq Qirmizi Orduya qarsi mubarizeye basladilar tezlikle Ter Davtyan helak oldu Njde Zengezurdaki butun ermeni quvvelerine rehberliyi elinde cemlesdirdi Azerbaycan SSR hokumeti Muveqqeti Inqilab Komitesi 1920 ci il 30 aprel tarixli notasinda Ermenistandan Zengezur ve Qarabagi oz qosunlarindan temizlemesini teleb etmisdi Oktyabrin evvelinde Zengezurda ermeni kendlilerinin de istiraki ile usyan baslayir noyabrin sonunda ise sovet ordusu tamamile hemin eraziden cixarilir Sparapet titulunu qebul eden Njde Tatev monastirinda Sunik Muxtar Respublikasi nin quruldugunu elan edir 27 aprel 1921 ci ilde Njde Dagliq Ermenistan Respublikasinin quruldugunu elan edir ve ozu hemin taninmamis dovletde bas nazir herbi ve xarici isler naziri vezifelerini tutur 1 iyulda hemin dovletin adi deyisdirilerek Ermenistan Respublikasi adlandirilir ve birinci Ermenistan Respublikasinin varisi oldugu elan edilir Bas nazir olaraq Simon Vracyan herbi naziri ise Njde elan olundu Lakin 9 iyulda Sovet ordusu yeniden Zengezur uzerinde nezareti berpa edir Njde ve diger ermeni silahlilari Azerbaycani terk ederek Irana qacir Muasir dovr 1920 ci il 10 avqustda Rusiya K b P nin Qafqaz Burosu Azerbaycanin bolsevik rehberliyinin raziligi olmadan Naxcivanin Serur Dereleyez bolgesini Ermenistana vermek berede qerar cixardi Qarabag ve Zengezur ise Azerbaycanla Ermenistan arasinda mubahiseli eraziler elan olundu 1920 ci il 29 noyabrda Ermenistnda Irevanda sovet hakimiyyetinin quruldugu elan olundu hercend bolgelerde dasnak hokumeti hele tam suqut etmemisdi Zengezurun Ermenistana verilmesi 1920 ci il 30 noyabrda kecirilen Azerbacan K b P MK Siyasi ve Teskilat burolarinin birge iclasinin qebul etdiyi qerari ile hell olundu Qerarda Zengezur bolgesini 2 yere Qerbi Zengezur qezasi ve Serqi ehalisinin kurdlerden ibaret olmasina gore Kurdustan qezasina bolmek teklif edilirdi Neticede Zengezur qezasinin 6 742 kv verstlik erazisinden 3 105 kv versti Azerbaycan SSR terkibinde qalmis 3 637 kv verstlik hissesi ise Ermenistana verilmisdi Sovet hakimiyyeti illerinde bolgenin iqtisadiyyati xeyli inkisaf etmisdi Bu inkisaf metallurgiya sahesinde ozunu daha qabariq gosterirdi Hemin dovrde Qacaran seherinde Zengezur mis molibden kombinati yaradilmisdi 1991 ci ilde SSRI nin parcalanib Ermenistanin musteqillik elde etmesinden sonra tarixi Sunik erazisinin Ermenistanda qalan hissesi 3 marza Sunik Vayots Zor ve Qeqarqunik marzlarina bolundu Gorus Qacaran Mehri CermukMedeni heyatUrud abideler kompleksi Qarakilsede das qoclar Sunik Qafqazin en qedim xristian merkezlerinden biridir Burada xristianliq Orta esrlerde Sunikin xristian ehalisinin ermenilesdirilmesinden sonra Sunik orta esr esas merkezlerinden birine cevrilmisdi Burada xristianliq b e I esrinde tebligi neticesinde yayilmaga baslamisdir IV esrin sonu V esrin evvellerinde Mesrop Mastots burada ermeni elifbasinin oyredilmesi ucun mektebler acdirmisdir V esrde Sunik xristian seminariyasi VIII esrde Sotk havarindaki Makenac monastirinda yerlesirdi yaradilmisdir Tatev miniatur mektebi numayendesi Qriqor Tatevatsinin 1378 ci ilde cekdiyi bir miniatur Sunik hem de bir cox medeniyyet xadiminin veteni kimi meshurdur Burada V esrde himnoqraf sair birinci VI esrde VII esrde kitabci ikinci kimi sexsiyyetler yasamisdir 895 ci ilde Sunikin ruhani merkezi olan Tatevde xristian mektebi yaradilmisdir XIII XIV esrlerde sabit siyasi veziyyet Sunikde medeni heyatin daha da inkisaf etmesine serait yaratmisdi Meselen 1280 ci iller Burtel Orbelinin idare etdiyi Vayots Zor havarindaki fealiyyeti ile meshurdur Qladzor universiteti orta esrlerde Qriqoryan Kilsesinin monofizit medeniyyetinin saxlandigi esas monax mekteblerinden biri olmusdur Burada Sunik vilayetinin tarixi eserinin muellifi olan sunikli tarixci memar miniaturcu Avaq ve basqalari tehsil almisdir 1373 cu ilde Qladzor universitetinin yetirmesi olan Hovan Vorotnetsi esasini qoyur Filosof ve pedaqoq XIV XV esrler burada yasayib yaratmisdir Tatev monastiri orta esrlerde Qafqazin en boyuk xristian medeniyyet merkezlerinden biri olmaqla Tatev miniatur mektebinin formalasdigi yerdir Monastirin hem de zengin kitabxanasi olmusdur Sunik bir cox orta esrler elyazmalarinin da vetenidir ki onlardan da en meshuru Qladzor Incili dir XIII XIV esrlerde Vayots Zor havarinda xususi ressamliq mektebi Sunik mektebi formalasmis Sunik abideleri hemin resmlerde tesvir olunmusdur Sunikin en qedim elyazmalarindan biri 989 cu ilde yazilmis Incildir Sunik hem de memarliq abideleri ile zengindir Gemiqaya petroqlifleri tunc dovru Qarakilse petroqlifleri tunc dovru Xarabagilan IV V esrler Tatev monastiri 895 906 XIII XIV esrler 911 X XI esrler IX XI esrler 1062 1273 1279 1321 1320 1330 Urud abideler kompleksi VII XVI esrler Arzuman korpusu 844 Siniq karvansara 1319 Agkend karvansarasi XIV esr Selim karvansarasi 1328 1329 Dedeli korpusu XIII esr Darkend turbesi XIV XV esrler Ordubad cume mescidi 1604 Ambaras mescidi XVII esr ve sair Hemcinin Sunikin Seki Vaqudi Merdhuz Qarraq Saldas Karkyal Agbes Agbag Haciemi Balliqaya Karkas Carali Xardcmaqli Destekerd Qalaciq Cicimli Qaroacali Seydler Mollalar Teze Kilse Nercan Zor Efendiler Pasan Xurtekes Haciqember Qarabaglar Demirciler Dondarli Kurdaluq Ulacli Saracli Derzili Oxci Kaqlar kendlerinde tarixi ehemiyyetli mescidler olub Qalereya Qosundas Nuvedi Qarqadasi petroqlifleri Gemiqaya petroqlifleri Urud abideler kompleksi VII XVI esrler IX XI esrler Nereduz XII XIX esrler 1321 ci il 1273 1279 cu iller 930 cu il X XI ci esrler 1062 ci il 1320 1330 cu iller Selim karvansarasi 1332 ci il Taninmis sexslerAntik dovr Vaqinak Suni IV esrin evvellerinde Boyuk Ermenistanin dovlet ve herbi xadimi Antioks Suni IV esrde Boyuk Ermenistanin dovlet ve herbi xadimi Perencem Sunik sahzadesi heyat yoldasi 350 368 Ermenistan katolikosu 440 454 cu iller Vasak Suni V esr dovlet xadimi 442 451 ci illerde Ermenistan merzbani Orta esrler V esr himnoqraf VI esr kitabci tarixci VII VIII esrler qrammatik sair VIII esr saire I Vahan Sunetsi Ermenistan katolikosu 968 969 cu iller I Smbat Sunikin musteqilliyini elan etmis ilk Sunik knyazi 987 998 ci iller Stepanos Orbelyan XIII esr tarixci XIII XIV esrler memar XIV esr filosof pedaqoq Arakel Sunetsi XIV XV esrler sair filosof Yeni dovr III Movses Tatevatsi Sunetsi Ermenistan katolikosu 1629 1632 ci iller Yeremiya Mehritsi XVII esr linqvist Israil Ori Ermeni milli azadliq herekatinin rehberlerinden biri 1690 1711 ci iller Ermeni milli azadliq herekatinin rehberlerinden biri 1720 ci illerde Sefevilere qarsi Sunik usyaninin rehberi Israfil Memmedov 1927 tarixci Hidayet Orucov 1944 Azerbaycan Respublikasinin Dini Qurumlarla Is uzre Dovlet Komitesinin sedri Musa Urud 1961 sair tibb elmleri namizedi Hemcinin bax Qafqaz Albaniyasi portaliBoyuk Ermenistan Qafqaz Albaniyasi Sisaklar Sunik sulalesiQeydlerBu haqqda Vahanaveng mebedinin 1086 ci il tarixli Saanduxt kitabesinde qeyd edilir Ի ՇԼԵ 1086 ԹՎԱԿԱՆԻՆ ԵՍ ՇԱՀԱՆԴՈՒԽՏ ԴՈՒՍՏՐ ՍԵԻԱԴԱ Յ Ի ԱՂՎԱՆԻՑ ԹԱԳԱԻՈՐԻ ԵԻ ԱՄՈՒՍԻՆ ԳՐԻԳՈՐ ԹԱԳԱԻՈՐԻ ՈՐԴԻՈՅ ԱՇՈՏԿԱ ՎԱՍՆ ՈՉ ԳՈԼՈՅ ՄԵՐ Ի ՄԻԱՍԻՆ ԺԱՌԱՆԳ Ը ՍՏ ՄԱՐՄՆՈ Bax Svod armyanskih nadpisej pr II 1960 s 138 Sonraki dovrde de bu erazide Orbelilerin hakimiyyeti qeyd edilir Meselen 1450 ci illere aid farsdilli senedde Beskenin oglu haqqinda melumat saxlanmisdir Ermeni emirzade Smbatin olglu Beskenin oglu Rustem Etrafli melumat ucun bax A D Papazyan Persidskie dokumenty Matenadarana Kupchie Er 1968 V 1 dok 7Istinadlar12 21 oktyabr 2011 ci ilde Ermenistan Respublikasinda kecirilmis ehalinin siyahiya alinmasinin neticeleri 2012 11 16 at the Wayback Machine ermeni dilinde Armyanskaya Geografiya VII veka po R H pripisyvavshayasya Moiseyu Horenskomu 2017 07 08 at the Wayback Machine Per s dr arm i komment K P Patkanova SPb 1877 Cyril Toumanoff Studies in Christian Caucasian History Georgetown University Press 1963 S 129 The south eastern group was comprised of the provinces of Otene or Uti Arts akh Caspiane or P aytakaran and between the last two and west of them Siunia or Siunik the south western group contained the provinces of Tayk and of Upper Armenia I A Dzhavahov Istoriya cerkovnogo razryva mezhdu Gruzej i Armeniej v nachale VII v Izv AN SPb 1908 t 2 5 i 6 Istoriya episkopa Sebeosa per S drevnearm yaz St Malhasyana Erevan 1938 str 26 29 Zangezur 2019 09 23 at the Wayback Machine statya iz Bolshoj sovetskoj enciklopedii 3 izdanie S T Eremyan Siuniya i oborona Sasanidami kavkazskih prohodov Izv Arm FAN SSSR 1941 7 12 K V Trever Ocherki po istorii i kulture Kavkvzskoj Albanii M L 1959 str 202 Istoriya episkopa Sebeosa per S drevnearm yaz St Malhasyana Erevan 1938 str 28 29 Kalankatli II 19 28 Kalankatli II 19 Kalankatli II 28 Kalankatli III 19 Kalankatuklu II 48 91 seh 423 Kalankatli II 48 F Memmedov Qafqaz Albaniyasinin siyasi tarixi ve tarixi cografiyasi Azerbaycan Dovlet Nesriyyati Baki 1993 seh 94 Prokopij Kesarijskij Istoriya vojn rimlyan s persami vandalami i gotami per S Destunisa SPb 1876 1880 str 180 N Adonts Armeniya v Yustiniaia Erevan 1971 str 422 423 T H Akopyan Ocherki po istoricheskoj geografii Armenii Erevan 1960 str 189 195 F Mamedova Kavkazskaya Albaniya i albany Baku 2005 str 263 Cyril Toumanoff Studies in Christian Caucasian History Georgetown University Press 1963 seh 252 253 Stephen H Rapp Jr Studies in medieval Georgian historiography early texts and Eurasian contexts olu kecid Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium Subsidia Peeters Publishers 2003 T 113 S 315 Sivniet i is the Armenian region Siwnik Guaspuragani is the Armenian region Vaspurakan The Journal of Jewish studies 2002 V 1 2 T 53 Vayots Dzor was the largest district of the kingdom of Siwnik which was founded in 987 by the principal prince Smbat son of Sahak prince of Baghk K V Trever Ocherki po istorii i kulture Kavkvzskoj Albanii M L 1959 str 146 H Hubschmann Die Altarmenische Ortsnamen Strassburg 1904 J Markwart De Entstehung der armenischen Bistumer Orientalia Christian XXVII 2 Roma 1932 N Adonts Dionisij Frakijskij i armyanskie tolkovateli Pg 1915 str 187 R Acharyan Istoriya armyanskogo yazyka Erevan 1951 str 128 129 N Adonts Armeniya v epohu Yustiniana Erevan 1971 str 421 N Adonts Armeniya v epohu Yustiniana Erevan 1971 str 423 Moisey Kalankatuklu I IV Moisey Xorenatsi II VIII Stepannos Orbelyan Iz istorii roda Sisakan I IV N Adonts Armeniya v epohu Yustiniana Erevan 1971 str 421 422 Steven Runciman The Emperor Romanus Lecapenus and his reign a study of tenth century Byzantium Cambridge University Press 1988 S 160 161 The third great family of Armenia was the Orbelians of Siounia Siounia was the large canton to the east of the country which stretched from Lake Sevan to the southernmost bend of the Araxes Siounia was subdivided among various members of the princely house and possessions seem to have changed hands among them fairly frequently There were main branches of the family of the elder the head at the time of Sembat s martyrdom was the Grand Ischkan Sembat whose possessions lay on the west of Siounia including Vaiotzor and Sisagan which he apparently acquired from his cousins of the younger branch and extending down to Nakhidchevan He had married an Ardzrouni princess Sophie Gagic s sister and was one of the most prominent figures in Armenia His brother Sahac owned the districts of Siounia on the east with his capital probably at Erendchac a third brother Papgen the villain of the family owned a town or two on the east and was jealous of his richer brothers a fourth Vasac had already been killed in the interminable civil wars The possessions of the younger branch clustered round Lake Sevan Cyril Toumanoff Studies in Christian Caucasian History Georgetown University Press 1963 S 129 The south eastern group was comprised of the provinces of Otene or Uti Arts akh Caspiane or P aytakaran and between the last two and west of them Siunia or Siunik the south western group contained the provinces of Tayk and of Upper Armenia Zangezur 2021 01 18 at the Wayback Machine Bolshoj enciklopedicheskij slovar 2012 S 467 V Minorsky Studies in Caucasian History CUP Archive 1953 S 68 69 The highly mountainous area extending roughly between Lake Sevan and the Araxes bore in Armenian the name of Siunik The river Hakar now Akera which like a sword cut divides the rugged highlands separates Siunik from its eastern neighbour Artsakh now Qarabagh In the North East Siunik bordered on the territories lying immediately west of Ganja In the West lay the plains of the Armenian districts the left bank of the Araxes Dvin Nakhchevan V Minorsky Studies in Caucasian History CUP Archive 1953 S 72 Sot k may be Sot k a district of Siunik lying to the South East of Lake Sevan see Humschmann p 348 If so the Local ruler might have been the prince of Gelam of Gelakuni the basin of Lake Sevan In fact some Haykids of Siunik had this region as their special fief Igor Dorfmann Lazarev Armeniens et byzantins a l epoque de Photius deux debats theologiques apres le triomphe de l orthodoxie Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium Peeters Publishers 2004 T 117 S 73 Une autre sourche de la vie du diacre de Nisibe est la Preface a la traduction armenienne de son Commentaire sur l Evangile de Jean achevee sous le patronage de la fille de Asot le Carnassier la princess Mariam Marem 914 femme du prince du Gelakunik Siwnik occidental Vasak Gabur V Minorsky Studies in Caucasian History CUP Archive 1953 S 72 Moisey Xorenli Istoriya Armenii kn I gl 12 V Minorsky Studies in Caucasian History CUP Archive 1953 seh 69 Siunik had its own ancient dynasty claiming descent from Hayk the founder of the Armenian nation According to the local historian the race of Sisak issued from Hayk Shnirelman V A Vojny pamyati mify identichnost i politika v Zakavkaze Recenzent L B Alaev M Akademkniga 2003 S 52 Mordtmann A D Uber die Keilinschriften von Armenien Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft Leipzig 1877 V XXXI Gatteyrias J A Armenie et les Armeniens Paris Librairie Leopold Cerf 1882 S 13 N Ya Marr Izbrannye raboty tom V M L 1935 str 270 Q Qeybullayev Azerbaycan turklerinin tesekkulu tarixinden Baki Azerbaycan Dovlet Nesriyyati 1994 seh 163 Perihanyan A G Aramejskaya nadpis iz Zangezura Nekotorye voprosy sredneiranskoj dialektologii 2014 09 15 at the Wayback Machine Ist filol zhurn 1965 4 S 107 128 A Ya Borisov Nadpisi Artaksiya Artashesa carya Armenii 2012 02 16 at the Wayback Machine VDI 1946 2 V Minorsky Studies in Caucasian History CUP Archive 1953 S 69 Istoriya Armenii Spasitelnoe obrashenie strany nashej Armenii cherez svyatogo muzha muchenika 2020 02 17 at the Wayback Machine 795 CXII 795 SHP Togda car nemedlya so strahom i velikoj radostyu pozabotilsya o tom chtoby sobrat glavnyh nahararov i namestnikov strany pervym byl ishhan Angehtuna vtorym ishhan Aldznika kotoryj byl velikim bdeshhom tretim ishhan mardpetskogo knyazhestva chetvyortym vencevozlagatel ishhan nadelennyj aspetskoj vlastyu pyatym ishhan sparapetstva voenachalnik strany Armyanskoj shestym ishhan kraya Korduk sedmym ishhan zemli Copk vosmym ishhan zemli Gugark imenuemyj drugim bdeshhom devyatym ishhan zemli Rshtunik desyatym ishhan zemli Mokk odinnadcatyj ishhan zemli Syunik dvenadcatyj ishhan zemli Cavda trinadcatyj ishhan zemli Utik chetyrnadcatym shaap ishhan oblastej Zaravand i Ger pyatnadcatym ishhan doma malhazutyun shestnadcatym ishhan Arcrunika Cyril Toumanoff Armenia and Georgia The Cambridge Medieval History Cambridge 1966 T IV The Byzantine Empire part I chapter XIV S 593 637 The political weight of these houses is best illustrated by the size of their cavalry contingents placed at the service of their suzerain the King of Armenia and later the Great King Gogarene and Arzanene 4500 and 4000 horse respectively Ingilene 3400 Artsruni Bagratids Mamikonids Sophene 1000 each Kamsarakan 600 Siunia at a later period 9400 horse cf C Toumanoff Introduction II table V Cyril Toumanoff Studies in Christian Caucasian History Georgetown University Press 1963 S 252 Cyril Toumanoff Studies in Christian Caucasian History Georgetown University Press 1963 S 131 Before the downfall of the Arsacid Monarchy in the fifth century all the outlying territories save Tayk Siunia and Moxoene had been lost to it Henri Jean Martin The History and Power of Writing Per Lydia G Cochrane University of Chicago Press 1995 S 39 St Sahac the patriarch and King Vramshapuh encouraged various attempts to constitute a national writing system but the merit of having resolved the problem falls to St Mesrop Machtots Mesrop had studied Greek literature in his youth after which he served as chancellor of the ordinances of the sovereign and custodian of the royal archives until he went to evangelize the province of Siunia Agop Jack Hacikyan Gabriel Basmajian Edward S Franchuk The Heritage of Armenian Literature From the Eighteenth Century to Modern Times 2016 03 17 at the Wayback Machine Wayne State University Press 2005 S 166 167 Koryun Zhitie Mashtoca 2020 03 12 at the Wayback Machine 14 Stepanos Orbelyan Istoriya oblasti Sisakan Tiflis 1910 S 55 A Fazili Atropatena Baki 1993 Sebeos Car Iraklinin tarixi XXVIII XXIX 2008 12 09 tarixinde Istifade tarixi 2013 08 06 N Velixanli Ereb Xilafeti ve Azerbaycan Azerbaycan Dovlet Nesriyyati Baki 1993 seh 35 V Minorsky Studies in Caucasian History CUP Archive 1953 S 69 Lynn Jones Between Islam and Byzantium Aght amar and the visual construction of medieval Armenian rulership Ashgate Publishing 2007 P 35 144 p ISBN 0754638529 ISBN 9780754638520 Richard G Hovannisian The Armenian People from Ancient to Modern Times Palgrave Macmillan 1997 Vol I The Dynastic Periods From Antiquity to the Fourteenth Century P 141 386 p ISBN 0 312 10169 4 ISBN 978 0 312 10169 5 Bax Qeyd 128 2014 10 10 at the Wayback Machine Iovannes Drashanakertci gl XXVIII Istoriya Armenii 2009 09 08 at the Wayback Machine Er 1986 S Rapp Studies In Medieval Georgian Historiography Early Texts And Eurasian Contexts p 169 Cyril Toumanoff Armenia and Georgia The Cambridge Medieval History Cambridge 1966 T IV The Byzantine Empire part I chapter XIV S 593 637 So now Caucasia was divided into the following large states the kingdom of Abasgia Armenia with the Bagratid principalities of Bagaran Arsharunik Siracene and Taraun Artsrunid Vaspurakan Siunia and the Muslim amirates Iberia with the Bagratid principalities of Tao Cholarzene and Javakhet i the amirate of Tiflis and Kakhetia and Albania with lesser princedoms dependent on it 3 Constantine Porphyrogenitus De Cerimoniis Aulae Byzantinae 2013 09 25 at the Wayback Machine II 48 Nicholas Holding Deirdre Holding Armenia with Nagorno Karabagh 2014 03 05 at the Wayback Machine 3 e izd Bradt Travel Guides 2011 T 3 S 256 On the north facade are also representations of the founders of the church Prince Ashot his wife Shushan Grigor Supan the ruler of Gegharkunik and Prince Dzagik Lynn Jones Between Islam and Byzantium Aght amar and the visual construction of medieval Armenian rulership Ashgate Publishing 2007 P 65 144 p ISBN 0754638529 ISBN 9780754638520 The catholicos promptly excommunicated Ashot and the prince died one year later in 904 Gagik Artsruni succeeded his brother as prince of Vaspuarakan Smbat unsure of Artsrunik loyalty took Nakhchavan from them and restored it to the prince of Siunik N A Karaulov Svedeniya arabskih pisatelej o Kavkaze Armenii i Aderbejdzhane Sbornik materialov dlya opisaniya mestnostej i plemen Kavkaza Tiflis 1901 V 29 Put iz Berda a v Dabil ot Berda a do Kal katusa 9 farsahov iz Kalkatusa v Metris 13 farsahov iz Metrisa v Davmis 12 farsahov iz Davmisa v Kil Kuj A bez tochek V Kil kure D K n kluin E Kilikun Mukaddasi Kilvaj Yakut Kidkuj 16 farsahov ot Kil Kuj do Sisadzhana E Sisayan 16 farsahov i ot Sisadzhana do Dabilya 16 farsahov 194 Put iz Berda a v Dabil idet po zemlyam armyan i vse eti goroda v carstve Sanbata syna Ashuta Stepanos Orbelyan Istoriya oblasti Sisakan Er 1986 S 190 V Minorsky Studies in Caucasian History CUP Archive 1953 S 69 70 By the beginning of the 10th century the family domains were divided into two principalities Smbat took the western part consisting of Vayots dzor and Shahaponk and his brother the eastern part namely Balk down to the river Akera Stepanos Orbelyan Istoriya oblasti Sisakan Tiflis 1910 S 300 Stepanenko V P Iz istorii armyano vizantijskih otnoshenij vtoroj poloviny X XI v k atribucii monet Kyurike kuropalata Antichnaya drevnost i srednie veka 1978 V 15 S 46 Vojska vassalnyh gosudarstv prinimali uchastie vo vseh vneshnepoliticheskih akciyah anijskih Bagratidov V kachestve primera mozhno privesti konflikt vladetelya Tao Davida Kurolalata s caryom Abhazii Kartli Bagratom III i ego otcom Gurgenom 988 Soyuznik Davida shahanshah Smbat II napravil emu na pomosh vojska Vananda Syunika Vaspurakana i Tashir Dzorageta Stepanenko V P Iz istorii armyano vizantijskih otnoshenij vtoroj poloviny X XI v k atribucii monet Kyurike kuropalata Antichnaya drevnost i srednie veka 1978 V 15 S 46 Vojska vassalnyh gosudarstv prinimali uchastie vo vseh vneshnepoliticheskih akciyah anijskih Bagratidov V kachestve primera mozhno privesti konflikt vladetelya Tao Davida Kuropalata s caryom Abhazii Kartli Bagratom III i ego otcom Gurgenom 988 Soyuznik Davida shahanshah Smbat II napravil emu na pomosh vojska Vananda Syunika Vaspurakana i Tashir Dzorageta Boyuk Sovet Ensiklopediyasinda Sunik carligi meqalesi 2014 10 07 at the Wayback Machine Stepanenko V P Iz istorii armyano vizantijskih otnoshenij vtoroj poloviny X XI v k atribucii monet Kyurike kuropalata Antichnaya drevnost i srednie veka 1978 V 15 S 45 Tak v 974 godu vizantijskaya armiya vo glave s imperatorom Ioannom Cimishiem dvinulas k granicam armyanskih gosudarstv chto vyzvalo nemedlennuyu reakciyu s ih storony Obedinennaya vosmidesyatitysyachnaya armiya carej Vaspurakana Syunika Tashir Dzorageta i Anijskogo carstva vozglavlyaemaya shahanshahom Ashotom III dvinulas navstrechu vizantijskim vojskam i raspolozhilas v Harke V Minorsky Studies in Caucasian History CUP Archive 1953 S 51 Boyuk Sovet Ensiklopediyasindan Syunikskoe carstvo 2014 10 10 at the Wayback Machine meqalesi kniga avtor Steven Runciman The Emperor Romanus Lecapenus and his reign a study of tenth century Byzantium Cambridge University Press 1988 S 126 127 All except for the house of Siounia which on the whole remained close allies of the Bagratids spend their days in a mass of intricate and changeful intrigues alliances and wars directed solely by envy and the desire of self aggrandizement Boyuk Sovet Ensiklopediyasinda I Qagik 2014 07 19 at the Wayback Machine meqalesi Vseobshaya istoriya Stepanosa Taronskago Asohika po prozvaniyu Pisatelya 11 stol Pereved s armyanskago i ob yasnena N Eminym M Tipogr Lazarev Inst vostoch yazykov 1864 S 183 University of Cambridge The Cambridge history of Iran 2016 03 16 at the Wayback Machine Cambridge University Press 1991 T 5 S 64 Alp Arslan s victory at Malazgirt also meant that apart from the districts of Tashir and eastern Siunik Armenia passes definitely into Muslim hands and within the nest decade or so the Byzantines resolutely anti Armenian to the end exterminated several survivors of the native Bagratid and Ardzrunid dynasties Britannika ensiklopediyasindan Armenia 2015 05 03 at the Wayback Machine meqalesi The Byzantine conquest was short lived in 1048 Toghril Beg led the first Seljuq raid into Armenia in 1064 Ani and Kars fell to Toghril s nephew and heir Alp Arslan and after the Battle of Manzikert 1071 most of the country was in Turkish hands In 1072 the Kurdish Shaddadids received Ani as a fief A few native Armenian rulers survived for a time in the Kiurikian kingdom of Lori the Siuniqian kingdom of Baghq or Kapan and the principates of Khachen Artzakh and Sasun Levon Chorbajian Patrick Donabedian Claude Mutafian The Caucasian knot the history amp geopolitics of Nagorno Karabagh 2016 03 17 at the Wayback Machine Zed Books 1994 S 62 With the approval of the conciliatory Seljuk Sultan Melik Shah son of the conqueror Alp Arslan Senekerim assumed his throne on the death of Grigor and reigned from 1072 to 1094 or 1096 V Minorsky Studies in Caucasian History CUP Archive 1953 S 72 This Senek erim received the royal title from Malikshah but after the latter s death in 1092 he was attacked and killed Our sources however are at variance Sovetskaya istoricheskaya enciklopediya 2016 03 05 tarixinde Istifade tarixi 2013 08 06 Richard G Hovannisian The Armenian People from Ancient to Modern Times Palgrave Macmillan 1997 Vol I The Dynastic Periods From Antiquity to the Fourteenth Century P 269 386 p ISBN 0 312 10169 4 ISBN 978 0 312 10169 5 Vsemirnaya istoriya Enciklopediya Glava XXXVII 3 M 1957 T 3 C Burnutyan Iranika ensiklopediyasinda Ermenistan ve Iran 2011 08 10 at the Wayback Machine meqalesi In 1170 with a new invasion the Armenian Kingdom of Siunikʿ was terminated The Armeno Georgian armies challenged by the troops of the Azerbaijan atabegs and the emirate of Ganǰa were defeated in the great battle of 1196 and a few years later the Zakʿarids liberated the capital Dvin Thomas F Mathews Avedis Krikor Sanjian Armenian gospel iconography the tradition of the Glajor Gospel 2016 03 16 at the Wayback Machine Dumbarton Oaks 1991 S 8 M Chahin The kingdom of Armenia a history 2 e izd Routledge 2001 S 236 The brother Ivane and later his son Avag ruled over the extensive eastern areas of the reconquered land Hayots Dzor Siunik Nakhichevan Erevan and most of Artsakh as well as Dvin and later Bjni The Orbelians Khaghbakian and others became subjects of Ivane s house Stepanos Orbelyan Istoriya oblasti Sisakan M 1861 S 316 Kirakos Gandzakeci Gl 4 Istoriya Armenii 2018 11 14 at the Wayback Machine M Nauka 1976 S 118 Bayarsaikhan Dashdondog The Mongols and the Armenians 1220 1335 BRILL 2010 S 34 The subjects of Iwane s family were the Orbelians Khaghbakians Dopians HasanJalalians and others see Map 4 18 The representatives of these major Armenian families entered into direct contact with the Mongols in order to retain their conquered lands the discussion of which follows in nest chapters Kirakos Gandzakeci Gl 12 Istoriya Armenii 2013 09 27 at the Wayback Machine M Nauka 1976 S 139 140 V chisle drugih byli zahvacheny syn Hahbaka Grigor brat hrabrogo Vasaka i plemyannik ego Papak U Vasaka bylo troe synovej Papak Mkdem i Gasan koego nazyvali Proshem muzhi hrabrye i znatnye ot straha pered kotorymi drozhalo vse musulmanskoe vojsko I byli oni rodom iz Hachena znatnogo proishozhdeniya po vere pravoslavnye hristiane i armyane po nacionalnosti Thomas F Mathews Avedis Krikor Sanjian Armenian gospel iconography the tradition of the Glajor Gospel 2016 03 16 at the Wayback Machine Dumbarton Oaks 1991 S 9 Thomas F Mathews Avedis Krikor Sanjian Armenian gospel iconography the tradition of the Glajor Gospel Dumbarton Oaks 1991 S 15 Thomas F Mathews Avedis Krikor Sanjian Armenian gospel iconography the tradition of the Glajor Gospel Dumbarton Oaks 1991 S 8 Prince Vasak I of the Xalbakian family who had played an important role in the reconquest of Siwnik was rewarded with the district of Vayoc Jor and a series of fortress and monasteries in Kotayk Richard G Hovannisian The Armenian People from Ancient to Modern Times Palgrave Macmillan 1997 Vol I The Dynastic Periods From Antiquity to the Fourteenth Century P 262 386 p ISBN 0 312 10169 4 ISBN 978 0 312 10169 5 Thomas F Mathews Avedis Krikor Sanjian Armenian gospel iconography the tradition of the Glajor Gospel Dumbarton Oaks 1991 S 8 Opposition in Greater Armenia now centred in the south in Siwnik under the Orbelean house whose fortunes had been rising since 1256 when they had received their lands as an inju directly under Mongol suzerainty Corc Burnutyan Iranika Ensiklopediyasindan Armenia and Iran 2020 05 26 at the Wayback Machine meqalesi However Prince Smbat of the Orbelid feudal dynasty ruling in the province of Siwnikʿ in southeastern Armenia had been able to obtain certain rights from the great khan Mongke Mangu Qaʾan preserved later on by Hulagu Khan and thereafter Thanks to this feudal immunity there existed in that part of Armenia relatively bearable conditions which reflected in the economic and cultural life Thomas F Mathews Alice Taylor J Paul Getty Museum The Armenian Gospels of Gladzor the life of Christ illuminated 2022 08 29 at the Wayback Machine Getty Publications 2001 S 27 When the Orbelians served under the Mongols Siunik was a refuge where Armenian culture flourished Cambridge History of Christianity 2015 01 28 at the Wayback Machine Edited by Michael Angold Cambridge University Press 2006 T 5 Eastern Christianity S 412 The most illustrious medieval armenian monastic centre of higher learning at this time was founded at Glajor in the region of Siwnik whose activities spanned the years 1280 1340 Thomas F Mathews Avedis Krikor Sanjian Armenian gospel iconography the tradition of the Glajor Gospel Dumbarton Oaks 1991 S 12 During his eighteen year rule Tarsayics principality encompassed all of Siwnik including the cantons of Vayoc Jor and Gelark unik Thomas F Mathews Avedis Krikor Sanjian Armenian gospel iconography the tradition of the Glajor Gospel Dumbarton Oaks 1991 S 13 Under Elikum III 1290 1300 Siwnik enjoyed relative peace While other parts of Armenia suffered from the civil strife that followed the murder of Argun Khan in 1291 Thomas F Mathews Avedis Krikor Sanjian Armenian gospel iconography the tradition of the Glajor Gospel Dumbarton Oaks 1991 S 13 Elikums son and successor Prince Burt el maintained the Orbelian control of Siwnik through a long rule of over four decades 1300 44 Contemporary sources refer to him as the great commander in chief of the Armenians and the Georgians and it was under his rule that the monastery of Glajor enjoyed its most conspicuous flowering Richard G Hovannisian The Armenian People from Ancient to Modern Times Palgrave Macmillan 1997 Vol I The Dynastic Periods From Antiquity to the Fourteenth Century P 267 386 p ISBN 0 312 10169 4 ISBN 978 0 312 10169 5 Petrushevskij I P Ocherki po istorii feodalnyh otnoshenij v Azerbajdzhane i Armenii v XVI nachale XIX vv L 1949 S 118 V Armenii voshedshej vmeste s bolshej chastyu Azerbajdzhana v nachale XV veka v sostav turkmenskoj derzhavy Karakojyunlu imenno k XV veku zavershilsya v osnovnom process ischeznoveniya starinnoj mestnoj armyanskoj feodalnoj znati lish nemnogie eyo predstaviteli uceleli v Syunike Maku i t d da eshyo monastyri ostalis predstavitelyami starinnogo armyanskogo zemlevladeniya C Burnutyan Iranika Ensiklopediyasindan Armenia and Iran 2011 08 10 at the Wayback Machine meqalesi During these years of confusion in certain Armenian provinces the feudal principalities were partially revived particularly the Orbelids of Siwnikʿ and their vassals the Prosians within whose boundaries comparatively favorable conditions were created for the development of Armenian academic life literature and medieval science In those years 1282 the famous university of Glajor was founded which extended its function to the other spiritual and cultural institutions of the province of Siwnikʿ e g the monasteries of Taṭʿev Hermon Aprakunis and Vorotni and elsewhere Richard G Hovannisian The Armenian People from Ancient to Modern Times Palgrave Macmillan 1997 Vol I The Dynastic Periods From Antiquity to the Fourteenth Century P 270 386 p ISBN 0 312 10169 4 ISBN 978 0 312 10169 5 Foma Mecopskij Istoriya Timur Lanka i ego preemnikov 2011 06 28 at the Wayback Machine Baku 1957 blockquote gt Zabrav ih poshli oni vojska Timura v Horasan i tot poganyj tiran naznachil syna svoego Miran shaha pravitelem rajonov Atrapatakana v shahastan Tavriz a poslednij dal ego synu svoemu po imeni Omar kotoryj strashno nenavidel hristian Pervyj god svoego pravleniya on nasilstvenno obratil v bezverie treh nashih ishhanov ostavshihsya posle unichtozheniya vseh ostalnyh podobno vinogradnoj vetochke syna Ivane vnuka Burtela imenem Burtela iz roda Orbelyan vladeteleya Vorotana brata ego po imeni Smbat so vsej semej uveli s soboyu v Samarkand no on milostyu bozhiej i molitvami ih osvobodivshis vozvratilsya v svoyu stranu Zatem vladetelya Egekac po imeni Tarsaich syna Gorgona zastavili otrechsya ot hristianstva Richard G Hovannisian The Armenian People from Ancient to Modern Times Palgrave Macmillan 1997 Vol II Foreign Dominion to Statehood The Fifteenth Century to the Twentieth Century P 5 493 p ISBN 0312101686 ISBN 9780312101688 The latter began persecutions in the Siunik area forcing the Armenian noble Beshken Orbelian with 6 000 house holds to emigrate north to Lori at the time under the control of King Alexsander of Georgia who was married to Beshken s sister Petrushevskij I P Ocherki po istorii feodalnyh otnoshenij v Azerbajdzhane i Armenii v XVI nachale XIX vv L 1949 S 35 Mestnye armyanskie feodalnye gosudarstvennye obrazovaniya v konce XIV v i v pervoj polovine XV v byli unichtozheny armyanskaya feodalnaya znat krome cerkovnoj chastyu emigrirovala kak knyazya Syunika Orbeliany pereselivshiesya v Gruziyu s chastyu naseleniya Richard G Hovannisian The Armenian People from Ancient to Modern Times Palgrave Macmillan 1997 Vol II Foreign Dominion to Statehood The Fifteenth Century to the Twentieth Century P 6 493 p ISBN 0312101686 ISBN 9780312101688 Jihanshah 1437 1467 faced by various enemies also looked toward the Armenians for support Several feudal chiefs were given control of one or more regions and even allowed to use the title prince ishkhan these included the lords of Siunik Vayots Dzor Artsakh and Gugark O Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti Baki 2006 II nesri seh 168 Gence Qarabag eyaletinin mufessel defteri Susa nesriyyati Baki 2000 Seh 4 6 A E Redgate The Armenians 2017 12 01 at the Wayback Machine Wiley Blackwell 2000 S 263 Petrushevskij I P Ocherki po istorii feodalnyh otnoshenij v Azerbajdzhane i Armenii v XVI nachale XIX vv L 1949 S 59 Naryadu s etim byli i vladetelnye meliki armyane v sleduyushih okrugah 1 v Lori na severe kavkazskoj Armenii na granice s Gruziej 2 v pyati okrugah Nagornogo Karabaga Charaberd Dzhrabert Gyulistan Hachen Varanda i Dizak eti pyat karabagskih armyanskih melikstv obychno izvestny pod obshim imenem Hamsej i Karabag karabagskaya pyaterica 3 v Kyshtage po r Akere k yugo zapadu ot Karabaga O Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti Baki 2006 II nesri seh 351 Arakel Davrizheci Kniga istorij 2020 01 30 at the Wayback Machine Shnirelman V A Vojny pamyati mify identichnost i politika v Zakavkaze Pod red Alaeva L B M Akademkniga 2003 S 199 Pri persidskoj dinastii Sefevidov Karabah yavlyalsya odnoj iz provincij beglarbekstvo gde nizmennosti i predgorya vhodili v musulmanskie hanstva a gory ostavalis v rukah armyanskih pravitelej Sistema melikstv okonchatelno slozhilas v Nagornom Karabahe v gody pravleniya shaha Abbasa I 1587 1629 v Persii Togda persidskie vlasti s odnoj storony pooshryali armyanskih melikov k aktivnym dejstviyam protiv Osmanskoj imperii a s drugoj pytalis oslabit ih otdeliv ih ot osnovnyh armyanskih territorij putem pereseleniya kurdskih plemen v rajon raspolozhennyj mezhdu Arcahom i Syunikom Tem ne menee v XVII XVIII vv pyat armyanskih melikstv Karabaha sostavlyali silu s kotoroj prihodilos schitatsya ih mogushestvennym sosedyam Imenno eti gornye rajony stali tem centrom gde voznikla ideya armyanskogo vozrozhdeniya i obrazovaniya nezavisimogo armyanskogo gosudarstva Odnako borba za vlast v odnom iz melikstv privela k mezhdousobice v kotoruyu s vygodoj dlya sebya vmeshalos sosednee kochevoe plemya sarydzhaly i v seredine XVIII v vlast v Karabahe pervyj raz za vsyu ego istoriyu dostalas tyurkskomu hanu C Burnutyan Iranika Ensiklopediyasindan Armenia and Iran 2011 08 10 at the Wayback Machine meqalesi In 1677 with the leadership of Catholicos Yakob of Julfa a secret meeting was held in Echmiadzin attended by representatives of the clergy the secular aristocracy and of the meliks secular lords of Siwnikʿ and Arcʿax The assembly decided to send a delegation to Rome and hoped that by expressing obedience to the Pope they would receive armed assistance to achieve the task of liberation S Peter Cowe Iranika Ensiklopediyasindan Ejmiatsin 2010 12 25 at the Wayback Machine meqalesi One delegation Israel Ori son of one of the meliks secular lords of Siwnikʿ attempted single handedly to pursue negotiations but with no success Ori Israel 2014 10 08 at the Wayback Machine statya iz Bolshoj sovetskoj enciklopedii 3 izdanie C Burnutyan Iranika Ensiklopediyasindan Armenia and Iran 2011 08 10 at the Wayback Machine In 1701 Ori traveled to Moscow with the Archimandrite Minas Tigranean and presented to Peter the Great his plan for the liberation of Armenia with the help of Russia by means of the military forces of the meliks of Siwnikʿ and Arcʿax Peter Avery William Bayne Fisher Gavin Hambly Charles Melville The Cambridge history of Iran From Nadir Shah to the Islamic Republic 2012 10 21 at the Wayback Machine Cambridge University Press 1991 T 7 S 314 Petrushevskij I P Ocherki po istorii feodalnyh otnoshenij v Azerbajdzhane i Armenii v XVI nachale XIX vv L 1949 S 170 Eshe do vmeshatelstva Rossii i Turcii v 1722 g protiv shahskogo vladychestva vosstali gruziny v Kartii i armyane v Zangezure i Nahchevanskom krae nadeyas na pomosh edinovernoj Rossii No posle Konstantinopolskogo traktata hristianskie rajony Zakavkazya celikom otoshli pod vlast Turcii Armyanskie povstancy osnovnaya massa kotoryh sostoyala iz krestyan pod predvoditelstvom David bega eshyo dolgo prodolzhali borotsya s tureckimi vojskami v trudno dostupnyh gornyh ushelyah Kavkaza Zangezura i Nahchevanskogo kraya rajon Akulis Ordubad Poslednim uspehom Davit bega bylo zanyatie Akulisa V 1728 g Davit beg umer v svoej rezidencii kreposti Alidzor Ego zamestil hrabryj Mhitar Odnako razdory v srede predvoditelej dvizheniya sredi kotoryh bylo nemalo melikov melkih zemlevladelcev i svyashennikov priveli k tomu chto v 1729 g chast ih vo glave so svyashennikom ter Avetisom vstupila v peregovory s tureckimi vlastyami i sdala im krepost Alidzor poluchiv obeshanie amnistii Obeshanie ne bylo vypolneno sdavshiesya byli perebity ih zheny i deti obrasheny v rabstvo Ter Avetis odin poluchil svobodu i pozvolenie udalitsya so svoej semej v Ierusalim Mhitar prodolzhal borbu emu udalos eshyo vzyat g Ordubad V 1730 g on byl ubit predatelem golova ego byla otoslana k tureckomu pashe v Tebriz opolchenie ego bylo rasseyano Tak konchilos vosstanie prodolzhavsheesya 8 let C Burnutyan Iranika Ensiklopediyasindan Armenia and Iran 2011 08 10 at the Wayback Machine In 1722 the Afghan Maḥmud son of Mir Ways seized Isfahan putting an end to the 200 year Safavid kingdom Meanwhile in the provinces of Arcʿax and Siwnikʿ in eastern Armenia Qarabaḡ and Zangezur armed strife spread between rebelling Armenian soldiers and local khans and Turkish speaking nomadic feudal lords seeking self determination in the face of anarchy Britaanika Ensiklopediyasindan Armenia 2015 05 03 at the Wayback Machine meqalesi In mountainous Karabakh a group of five Armenian maliks princes succeeded in conserving their autonomy and maintained a short period of independence 1722 30 during the struggle between Persia and Turkey at the beginning of the 18th century despite the heroic resistance of the Armenian leader David Beg the Turks occupied the region but were driven out by the Persians under the general Nadr Qoli Beg from 1736 47 Nadir Shah in 1735 Richard G Hovannisian The Armenian People from Ancient to Modern Times Palgrave Macmillan 1997 Vol II Foreign Dominion to Statehood The Fifteenth Century to the Twentieth Century P 88 493 p ISBN 0312101686 ISBN 9780312101688 Although the Turks were successful in capturing those fortresses as well as most of northeastern Persia in 1724 the Armenian region of Karabagh Zangezur fought on The Armenians there were armed and had found a formidable leader in the person of Davit Bek C Burnutyan Iranika Ensiklopediyasindan Armenia and Iran 2011 08 10 at the Wayback Machine meqalesi Having only recently shaken off the yoke of the qezelbas the Armenian people reengaged in a struggle for liberation this time against Ottoman occupation troops The armed Armenian forces waged heroic battles on the outskirts of Erevan in Qarabaḡ in the mountainous regions of Siwnikʿ and elsewhere Daviṭʿ Beg leader of the liberation battles being waged in Siwnikʿ defeated the Ottoman troops and reached the banks of the Aras He linked with Shah Ṭahmasp II who was conducting the war against the Ottomans in Azerbaijan Shah Ṭahmasp by special edict recognized the dominion of Daviṭʿ Beg over the province of Siwnikʿ Christopher J Walker Visions of Ararat writings on Armenia I B Tauris 2005 S 24 Further south the Armenians of Siunik were being welded into a nation by an Armenian from Tiflis David Bek who for a dozen years created conditions of empire free autonomy showing military competence by defeating a Turkish army at Halidsor Petrushevskij I P Ocherki po istorii feodalnyh otnoshenij v Azerbajdzhane i Armenii v XVI nachale XIX vv L 1949 S 28 V 1722 g armyane Karabaga i Zangezura ozhidaya obeshannogo Petrom I karabagskim melikam prihoda russkih vojsk vosstali protiv shaha Husejna odnovremenno s Vahtangom VI caryom kartlijskim Potom vosstavshie armyane borolis s tureckoj okkupacionnoj armiej sperva pod predvoditelstvom Davit bega a posle ego smerti 1728 pod nachalstvom hrabrogo Mhitara i svyashennika erec ierej ter Avetisa do 1730 g Richard G Hovannisian The Armenian People from Ancient to Modern Times Palgrave Macmillan 1997 Vol II Foreign Dominion to Statehood The Fifteenth Century to the Twentieth Century P 89 493 p ISBN 0312101686 ISBN 9780312101688 In response to the heroic defense by the Armenians Nader recognized the autonomy of the meliks of Karabagh and rewarded them by recognizing Karabakh and Zangezur as semiautonomous enclaves K Sukurov Turkmencay tarixi xronika Baki 2006 seh 37 Glinka S N Opisanie pereseleniya armyan aderbidzhanskih v predely Rossii s kratkim predvaritelnym izlozheniem istoricheskih vremen Armenii M 1831 s 92 Mihajlova O I L E Lazarev znakomyj Griboedova A S Griboedov Materialy k biografii Sbornik nauch tr L Nauka Leningr otd nie 1989 S 159 Obozrenie istorii armyanskogo naroda ot nachala bytiya ego do vozrozhdeniya oblasti armyanskoj v Rossijskoj imperii Avtor Sergej Glinka Izdatel Tip Lazarevyh 1833 t 2 str 264 On the religious frontier Tsarist Russia and Islam in the Caucasus 2016 03 17 at the Wayback Machine Firouzeh Mostashari I B Tauris 2006 ISBN 1 85043 771 8 9781850437710 Str 41 Zhurnal Voprosy Istorii Istoricheskie korni russkoj orientacii armyanskogo naroda i progressivnoe znachenie prisoedineniya vostochnoj Armenii k Rossii G A Galoyan Chlen korrespondent AN Armyanskoj SSR G A Galoyan Str 10 11 1978 10 George A Bournoutian The Politics of Demography Misuse of Sources on the Armenian Population of Mountainous Karabakh Arxivlesdirilib 2010 08 19 at Journal of the Society for Armenian Studies Society for Armenian Studies 1999 Vol 9 P 99 103 he only work which deals primarily with the Armenian immigration from Persian Azerbaijan to Russia is by Sergei Glinka 11 He does not supply any numbers but makes it clear that the majority of the Armenians were headed towards the newly established Armenian Province created from the Khanates of Erevan and Nakhichevan An archival document however does shine some light on the issue The document states that only 279 Armenian families decided to immigrate to Karabakh and that they settled in Kapan and Meghri on the banks of the Arax in the southernmost part of Zangezur bordering Iran 12 Razmik Panossian The Armenians from kings and priests to merchants and commissars Columbia University Press 2006 ISBN 0 231 13926 8 Str 121 122 The treaty of Turkmanchai stipulated mass population transfers Armenians were to move to the Russian held domains and Muslims were to leave them Consequently after 1828 30 000 people from various parts of northern Iran crossed the Arax river into now Russian Armenia a homecoming of sorts 225 years after Shah Abbas forced migration of Armenians in the opposite direction Similarly after the 1828 9 Russo Turkish war and the treaty of Adrianople thousands of Armenians moved to Russia from the Ottoman empire Whereas before 1828 there were 87 000 Muslims and 20 000 Armenians in the Yerevan khanate province after the mass migrations Armenians constituted the majority population 65 000 as opposed to 50 000 Muslims R Sh Dzharilgasinova V N Shinkarev Imya i etnos obshie voprosy onomastiki etnonimiya antroponimiya teonimiya toponimiya sbornik 2016 03 17 at the Wayback Machine In t etnologii i antropologii 1996 S 24 30 Kavkazskij kalendar na 1900 g III Otdel Statist sved s 42 43 Elizavetpolskaya guberniya Svod statisticheskih dannyh izvlechennyh iz posemejnyh spiskov naseleniya Kavkaza Tiflis 1888 s V 2014 07 23 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 08 11 I Musayev Azerbaycanin Naxzivan ve Zenqezur bolgelerinde siyasi veziyet ve xarici dovletlerin siyaseti 1917 1921 ci iller Baki 1998 seh 284 Skibickij A M Karabahskij krizis Soyuz 1991 7 Gejdarov N G V gorah Zangezura Baku 1986 seh 3 Andre Vauchez Richard Barrie Dobson Michael Lapidge Encyclopedia of the Middle Ages 2015 01 10 at the Wayback Machine Routledge 2000 T 1 S 108 Cultural centres The aristocratic society of medieval Armenia was hostile to the towns which were only rarely cultural centers a role generally reserved for the monastic communities From the late 9th c a multitude of monasteries was established in remote parts of Armenia among others at Halbat Sanahin and Horomos the Bagratid necropolises of the north Makenoc and Tat ew in Siunik Varag Albak Narek and Mus in the south In these large agglomerations purely religious buildings were surrounded by libraries and rooms for the translation copying and illumination of manuscripts and for discussions and philosophical and theological teaching which transformed them into veritable academies E D Dzhagacpanyan Vardapet 2012 07 08 at the Wayback Machine Pravoslavnaya enciklopediya M 2003 T 6 S 572 Kenneth Parry The Blackwell companion to Eastern Christianity John Wiley amp Sons 2007 S 400 Izmajlova T A Syunikskaya shkola armyanskoj miniatyury vtoroj poloviny XIII nachala XIV vv 2014 02 02 at the Wayback Machine Istoriko filologicheskij zhurnal 1978 2 S 182 190 A Yu Kazaryan Vajoc Dzor 2009 12 20 at the Wayback Machine Pravoslavnaya enciklopediya M 2003 T 6 S 498 499 Lazarev V N VI 10 Iskusstvo Armenii Istoriya vizantijskoj zhivopisi 2010 12 24 at the Wayback Machine M Iskusstvo 1986 EdebiyyatTarixi menbeler Stepannos Orbeli Sisakan vilayetinin tarixi Tiflis 1910 erm Moisey Kalankatuklu Alban olkesinin tarixi qedim ermeni dilinden tecume akad Z M Bunyadov Baki 2006 Yeqise Vardan ve ermeni muharibesi haqqinda qedim ermeni dilinden tercume akad I A Orbeli Yerevan 1971 Hovannes Drasxanakertci Ermenistan tarixi qedim ermeni dilinden tercume M O Darbinyan Melikyan Yerevan 1984Muasir edebiyyat V Minorsky Studies in Caucasian History CUP Archive 1953 P 68 74 G Grigoryan Ocherki istorii Syunika IX XV vv Er AN ArmSSR 1990 G Grigoryan Carstvo Syunik X XII vv 2015 06 30 at the Wayback Machine Ist filol zhurn 2006 2 S 134 145 arm G Grigoryan Novonajdennye nadpisi Vaanavanka 2015 06 30 at the Wayback Machine Ist filol zhurn 1972 1 S 215 229 A Utmazyan Sunik IX XI esrlerde Yerevan 1957 erm T Akopyan Sunik carligi Yerevan 1966 erm Petrushevskij I P Ocherki po istorii feodalnyh otnoshenij v Azerbajdzhane i Armenii v XVI nachale XIX vv L 1949 I Musayev Azerbaycanin Naxzivan ve Zenqezur bolgelerinde siyasi veziyet ve xarici dovletlerin siyaseti 1917 1921 ci iller Baki 1998 B E Budaqov Q E Qeybullayev Ermenistanda Azerbaycan menseli toponimlerin izahli lugeti Baki 1998 Xarici kecidler

Nəşr tarixi: İyun 17, 2024, 10:50 am
Ən çox oxunan
  • Oktyabr 24, 2024

    Babül-Məndəb

  • September 22, 2024

    Bayram Məmmədov (siyasi fəal)

  • September 12, 2024

    Bayram Musayev

  • Avqust 18, 2024

    Baymaq

  • September 07, 2024

    Bavariyalı Yelizaveta (Belçika kraliçası)

Gündəlik

  • Azərbaycan dili

  • Dəniz kələmi

  • Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı

  • İsrail

  • Həsən Nəsrullah

  • Üsamə bin Laden

  • Xuskar

  • Külək telefonu

  • Seneqal

  • 15 noyabr

NiNa.Az - Studiya

  • Vikipediya

Bülletendə Qeydiyyat

E-poçt siyahımıza abunə olmaqla siz həmişə bizdən ən son xəbərləri alacaqsınız.
Əlaqədə olmaq
Bizimlə əlaqə
DMCA Sitemap Feeds
© 2019 nina.az - Bütün hüquqlar qorunur.
Müəllif hüququ: Dadaş Mammedov
Yuxarı