Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Pənahəli xan və ya Pənahəli xan Cavanşir (fars. پناهعل خان جوانشیر; 1693, Qarabağ – 1763, Şiraz) — Cavanşirlər sülaləsinə mənsub olan Qarabağ xanlığının qurucusu, ilk xanı, sərkərdə. 1748-ci ildə Nadir şahın ölümündən sonra Pənahəli xan Qarabağ xanlığını yaradır.
| Pənahəli xan | |
|---|---|
| Pənahəli xan İbrahimxəlil ağa oğlu Sarıcalı-Cavanşir | |
 Müasir rəssam Rizvan Qarabağlı tərəfindən təsvirlənmiş, Rəsul Həsən tərəfindən rənglənmiş Pənahəli xanın portreti | |
Qarabağ xanlığının I xanı | |
| 1748 – 1763 | |
| Sonrakı | Mehrəli bəy Sarıcalı-Cavanşir |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 1693 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 1763 |
| Vəfat yeri |
|
| Dəfn yeri | |
| Uşaqları | |
| Dini | şiəlik |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Pənahəli xan xanlığı, var-dövlətini və özünü qorumaq üçün ilk olaraq müdafiə tədbirləri görür və Bayat qalasını tikdirdi. Özünə yaxın və sədaqətli adamlarını ətrafına toplayır. Güclü qoşun yığaraq ona itaət etməyənləri müxtəlif yollarla və vasitələrlə özünə tabe etdirdi. Xalqın hörmətini qazandı. Üç il sonra, 1751-ci ildə Tərnəkütdə Şah bulağı deyilən yerdə Şahbulaq qalasını inşa etdi və tədricən xanlığın ərazisini əlavə torpaqlar hesabına genişləndirdi. Azərbaycanda cərəyan edən hadisələr — feodal vuruşmalar göstərdi ki, Şahbulaq qalası da o qədər qüvvətli sığınacaq deyil, nisbətən qüvvətli düşmənin "qurbanı" ola bilər. Pənahəli xan Şuşa qalasını tikdirib xanlığın iqamətgahına çevirdi. Qarabağ xanlığının ilk şəhəri olan Şuşanın siması Bərdə, Beyləqan, Bakı, Gəncə, Şəki və Şamaxı kimi ərazilərin memarlıq üslublarını özündə əks etdirib.
Pənahəli xanın hakimiyyətini ilk olaraq Vərəndə məliki Şahnəzər tanıdı. Bu tanıma həm də "nikah diplomatiyası" vasitəsilə möhkəmləndirildi. Onun qızı Hürzadla İbrahimxəlil ağa nikahlandı. Xaçın məliki Məlik Mirzədən tabe olmaqdan imtina etməsi Pənahəli xanın onun üzərinə yürüş etməsinə səbəb oldu. O, Ballıqaya adlanan yerdə məğlub olaraq mərkəzi hakimiyyəti tanımaq məcburiyyətində qaldı. Dizaq, Çiləbörd, Gülüstan məliklərinin də düşmənçilik siyasəti iflasa uğradı. Bir müddət sonra onlar da xan hakimiyyətinə tabe oldular.
Bayat savaşından sonra Qarabağ xanlığının ərazisi xeyli genişləndi. Şamaxı, Şəki, İrəvan, Naxçıvan, Təbriz xanlıqları Pənahəli xanın hakimiyyətini qəbul etdi. Pənahəli xan isə öz növbəsində Gəncə, İrəvan, Naxçıvan və Ərdəbili ələ keçirərək onların idarəsini öz adamlarına tapşırdı.
Qarabağ xanlığı kimi bir xanlığın yaranması ətrafdakı xanları və hakimləri ciddi narahat etməyə başladı. Onlarda biri də Astrabad hakimi Məhəmmədhəsən xan Qacar oldu. O, 1757-ci ildə güclü bir qoşunla Qarabağ xanlığı üzərinə yürüşə başladı. Döyüş Qarabağ qüvvələrinin qələbəsi ilə nəticələndi. Xanlıq 1759-cu ildə urmiyalı Fətəli xan Əfşarın hücumuna məruz qaldı. Fətəli xan Əfşarın üzərinə yürüşünü Qarabağ salnaməçiləri ətraflı şəkildə təsvir edirlər. Zənd hakimi Kərim xan, Fətəli xan Əfşarla arasında olan müharibəyə Pənahəli xanı da əlavə etdi. Pənahəli xan Kərim xana yardım məqsədi ilə Fətəli xanla mübarizə apardı. Döyüşlər Fətəli xanın məğlubiyyəti ilə nəticələndi və o, öldürüldü. Kərim xan Zənd isə ona yardım göstərən Azərbaycan xanlarını şənlik adı ilə Şiraza dəvət edib, əsir götürdü. Pənahəli xan 1763-cü ildə, 69–70 yaşlarında Şirazda vəfat etdi.
Pənahəli xan Bayat, Şahbulaq və Şuşa qalalarından əlavə, Əsgəran qalası və Qarabağ xan sarayının yaradıcısıdır. Hal-hazırda qalalar və xan sarayı yararsız vəziyyətdədir. Pənahəli xan Şuşa qalasını tikdirdikdən sonra, burada sikkəxana açdırmışdı. Həmçinin sikkəxanada pənahabad adlı sikkə də buraxılmağa başlamışdı. Pənahabad sikkəsi və Şuşa qalasının parad qapısının açarı hal-hazırda Azərbaycan Tarixi Muzeyində yerləşir.
Həyatının və fəaliyyətinin ilk illəri
Pənahəli xan 1693-cü ildə İbrahimxəlil ağanın və Qızlarbəyim xanımın ailəsində, Qarabağın Alaqarğu kəndində anadan olub. Mirzə Adıgözəl bəy Cavanşir sülaləsinin yaradıcısı olan Pənahəli bəyin əslən Sarıcalı tayfasından оlduğunu qеyd еtmişdir. Mirzə Camal Cavanşir isə оnun bu fikrini Cavanşirlərin Sarıcalı oymağından оlmasını yazmaqla qəbul еdir. Mirzə Camal bəy yazır: "Mərhum Pənah xanın əsl-nəsəbi Qarabağın Cavanşir еlindəndir. Bu еl qədim zamanlarda Türkistandan gəlmiş Bəhmənli еlinin bir qоlu оlan Sarıcalı оymağındandır. Bunların atababaları Cavanşir еli arasında məşhur, adlı-sanlı, çörəkli, mal-dövlət və еhsan sahibi оlmuş adamlar idilər".
1723-cü ildə Osmanlı ordusunun Qarabağı almasından sonra İbrahimxəlil ağa Sarıcalı Cavanşir övladlarını və oymağın bir hissəsini götürüb Araza üz tutdu. Qarabağ bəylərbəyi II Uğurlu xan Ziyadoğlu-Qacar isə II Təhmasibin yanına getdi. 1730-cu ildə şah onu 700 nəfərlik dəstə ilə Qarabağa qoşun toplamağa göndərdi. Uğurlu xan Bərgüşad və Bərdə qəzalarından 12 min nəfərlik qoşun yığdı. İbrahimxəlil ağa və oğulları Fəzləli ağa, Pənahəli ağa, Behbudəli ağa, İsmayılxan ağa də onlara birləşdilər. Bu birləşmə Nadir şah Əfşarın tabeliyinə keçdi. Nadir şah Fəzləli ağaya bəy ünvanı verib, onu əvvəlcə naibi, sonra isə eşikağası təyin etdi. Fəzləli bəy vəfat etdikdən sonra, onun vəzifəsini kiçik qardaşı Pənahəliyə tapşırdılar. Mirzə Adıgözəl bəy yazır: "Nadir şah onun kiçik qardaşı Pənahəlini hüzuruna çağırıb, əlinə çomaq verdi, əynini qiymətli eşikağası xələti ilə bəzədi və böyük qardaşının mənsəbini ona verdi".
Pənahəli bəy qardaşının taleyinin onu da gözlədiyindən şübhələnərək sarayı tərk etdi. Pənahəli bəy müəyyən müddət Zəngəzur yaylağında, Qara Murtuza bəyin yanında qaldı, sonra isə öz tərəfdarlarını toplayaraq, inzibati mərkəzlərə — Gəncəyə, Naxçıvana, Şəkiyə və digər yerlərə basqınlar etdi.Əhməd bəy Cavanşir yazır: "Pənahəli bəy onu tutmaq üçün gələnlərə, habelə Dağıstan tərəfdən olan basqınlardan ölkəni qoruyanlarla mübarizədəki müvəffəqiyyətdən ruhlanaraq, gələcəkdə özü üçün daha əlverişli şərait yaranacağı təqdirdə əhalinin rəğbətini qazanmaq məqsədi ilə, xalqa zülm edənlərə qarşı amansız olmaqla, adi partizan dəstələri başçılarına nisbətən daha çox insanpərvərlik göstərirdi. Bu zaman təqribən 14–15 yaşına çatmış böyük oğlu İbrahimxəlil ağa, bir müddət sonra Qarabağa, Pənahəli bəyin yanına gəlir".
Nаdir şаh Təbriz və Şamaxı hаkimlərinə Pənаhəli bəyin tutularaq paytaxt Məşhədə gətirilməsini əmr edir. Lakin həmin dövrdə Cənubi Qafqazda baş vermiş siyasi qarışıqlıqdan istifadə edən Pənahəli bəy təqiblərdən yayına bilir.
Qarabağda hakimiyyəti
1747-ci il iyulun 19-dan 20-nə keçən gecə Nadir şah öldürüldükdən sonra İranda mərkəzi hakimiyyət pis vəziyyətə düşdüyü üçün, o cümlədən Azərbaycanda xalq azadlıq hərəkatının qələbəsi üçün şərait yarandı. Azərbaycanda 20 müstəqil və yarım-müstəqil xanlıqlar təşəkkül tapdı. Belə bir tarixi şəraitdə Pənahəli xan Qarabağ xanlığının əsasını qoydu. O, 200-ə qədər süvari tərəfdarı ilə birlikdə Qarabağa gəlib özünü xan elan etdi. Pənahəli bəy Xorasana və Gilana sürgün edilmiş Kəbirli, Cavanşir və başqa Qarabağ tayfalarının vətənə qayıtmağına şərait yaratdı. Pənahəli xan onları qarşılamaq üçün Azərbaycan və İraq sərhədinə qədər gedib, onlara kömək göstərdi.
V.A.Potto qeyd edir ki, Pənah xan İrandan böyük miqdarda həmyerliləri ilə Vətənə qaça bildi. 1747-ci ildə Qarabağ xanlığı yarandı və Pənah xan özünü hakim elan etdi. Beləliklə, böyük dövlətin sərhədlərində öz müstəqilliyini inadla qoruyan kiçik bir müstəqil dövlət əmələ gəldi.
Nadir şahın ölümündən sonra onun qardaşı oğlu Əliqulu xan Adil şah adı ilə hakimiyyətə gəlmişdi. Pənahəli xanın şöhrəti Azərbaycan hakimi Əmiraslan xana da yetişdi. Əmiraslan xan vaxt itirmədən Qarabağa gəldi və Pənahəli xanla görüşdü. Əmiraslan xan Pənahəli xana Adil şaha tabe olmağı təklif etdi. Pənahəli xan təklifi qəbul etdi. Adil şah öz növbəsində rəsmi surətdə Pənahəli xana xanlıq rütbəsi fərmanı, eləcə də cəvahiratla bəzədilmiş qılınc, hədiyyələr göndərdi. 1748-ci ildə Adil şah öldürülür və Pənahəli xan xanlığı tam müstəqil idarə etməyə başlayır.
1747-ci ildə məliklərdən biri, Vərəndə məliki Şahnəzər öz əmisi Hüsünü öldürərək məliklik hakimiyyətini ələ keçirdi. Xəmsə məliklikləri bu hadisəni eşitdikdə birləşərək Şahnəzərə qarşı düşmənçilik etməyi qəti qərara aldılar. Vərəndəyə basqın etdilər, xeyli kəndi qarət etsələr də Şahnəzərə qalib gələ bilmədilər. Qış düşdüyü üçün öz mülklərinə çəkilib yazda basqını təkrar etmək qərarına gəldilər. Pənahəli xan Şahnəzərlə əlaqə yaratdı. Şahnəzər xoşluqla Pənahəli xanın hakimiyyətini qəbul etdi və öz qızı Hurizadı xanın oğlu İbrahimxəlil ağaya ərə verdi.
Xaçın məlikini aradan götürmək üçün Pənahəli xan Xındırıstan kəndxudası Mirzəxanı çağırıb bildirdi ki, əgər o, Xaçın məliki Allahverdini tutub onlara təhvil versə, əvəzində özü məlik rütbəsi ala bilər. Mirzəxan belə də etdi. Beləliklə Xaçın məlikliyi də Qarabağ xanından asılı vəziyyətə düşdü. Digər məlumatlara görə isə, Xaçın məliki Ballıca oymağı yanında qızğın müqavimət göstərdikdən sonra oğlanları ilə birlikdə qılıncdan keçirildi. Dizaq məliki Yeqan da öz oğulları və qohumları ilə birlikdə kəskin müqavimət göstərmiş, lakin onların bir hissəsi qırılmış, bir hissəsi isə İslam dinini qəbul etmişdi. Çiləbörd məliki Allahqulu Pənahəli xanın təbəəliyini qəbul etdi. Lakin bir müddət sonra yeni Çiləbörd məliki Hətəm Talışda hakimiyyəti ələ keçirmiş məlik Usubla ittifaqa girərək Pənahəli xana qarşı mübarizəyə başladı. Darmadağın olan məliklər məğlubiyyətə uğrayıb Gəncə xanlığına qaçdılar və 7 il Şəmkir mahalında yaşadılar. Yalnız Qarabağ xanına itaət göstərdiklərini bildirdikdən sonra onlara geri qayıtmaq icazəsi verildi.
Qarabağ xanlığı ərazisində möhkəmləşdirilmiş şəhər yox idi. Bu səbəbdən xanın ilk işi etibarlı qala inşa etdirmək oldu. Pənahəli xan 1748-ci ildəKəbirli mahalında Bayat qalasını tikdirdi. Pənahəli xan şəhərin bir çox adamlarını götürüb Bayat qalasında yerləşdi.
Xanlıqdan gözlədikləri payı almayan Cavanşir və Otuziki elinin nümayəndələri Xəmsə məliklikləri ilə birləşib Hacı Çələbi xanı Şəkidən Qarabağa çağırdılar. Tarixçi Mirzə Adıgözəl bəy yazır: "Sonra, palçıqları kin və həsəd suyu ilə yoğrulmuş olan Cavanşir və Otuziki əhalisinin ürəklərində ədalət alovu şölələndi və beyinlərinə kin havası hücum etdi. Onlar bu xanlığın yox olması uğrunda son dərəcə səy göstərirdilər. Onlar xəmsə məlikliklərini də özlərinə həmməslək və müttəfiq etmişdilər. Əbədi ixtiyar sahibi Hacı Çələbiyə ərizələr yazmışdılar. Ona bildirdilər ki, Pənah xan burada taxta çıxmış, qala və səngər tikdirmişdir. Əgər dəfində bir qədər təxir edilsə, sonra onun qarşısını almaq mümkün olmayacaqdır".
Bunlara inanan Hacı Çələbi, 1748-ci ilin sonunda Şamaxı xanı Hacı Məhəmmədəli xanla birləşərək Pənahəli xanı aradan götürmək üçün Bayat qalasına hücum etdi. Qala mühasirəyə alındı. Bir ay mühasirədə qalan qala təslim olmadı. Pənahəli xan düşmənə qəfil həmlələr edirdi. Nəticəsiz mübarizədən sonra, Hacı Çələbi xan müttəfiqi ilə geri çəkildi. Məqsədinə nail ola bilməyən və mübarizədə məğlub edilən Hacı Çələbi geri dönərkən "Pənahəli xan bu vaxtacan bir sikkəsiz gümüş idi, biz gəldik, ona sikkə vurduq və qayıtdıq" deyə vurğuladı.
Bayat müharibəsindən sonra Pənahəli xan fikirləşdi ki, xanlığa daha etibarlı qala lazımdır. Çünki Bayat qalasının strateji mövqeyi zəif, iqlimi isti olduğundan, orada uzun müddət böyük hərbi qüvvə saxlamaq mümkün deyildi. Buna görə də Pənahəli xan Ağdamın 5–6 kilometrliyində yerləşən Şahbulaq adlanan yerdə inşaat işlərinə başlanıldı və kiçik qala-şəhər halına salındı. Pənahəli xanın iqamətgahını Bayat qalasından Şahbulaq qalasına köçürtməsini Mirzə Adıgözəl bəy belə təsvir edir: "Bundan sonra Pənah xan düşündü ki, mən təzəbinə bir adamam, Cavanşir və Otuziki elatı, Xəmsə məliklikləri mənə düşməndir. Mən gərək möhkəm bir yerdə məskən və mənzil salam. Düşməni dəf etməkdən kahallıq və fəsad əhli ilə mübarizədə səhlənkarlıq etməyəm. Buna görə Bayat şəhərini dağıtdı və gəlib bir təpənin ətəyində Şah bulağı adı ilə məşhur olan bir qala bina etdi".
1749-cu ildə şamaxılı Hacı Məhəmmədəli xan, şəkili Hacı Çələbi xan, qarabağlı Pənahəli xan, gəncəli Şahverdi xan ilə birlikdə Gürcüstana hücum etmək üçün razılığa gəlirlər. Lakin yürüşə başlamazdan əvvəl Pənahəli xan daha çox qənimət əldə etmək üçün 4000 qoşunla İrəvan xanlığına basqın etdi. Qarabağ qoşunları əsasən, "Üçkilsə" monastırının ətrafındakı kəndləri qarət edərək bir çox əsir və qənimətlə geri döndülər.
1749–1750-ci illər arasında Pənahəli xan Gəncəyə hücum edib şəhərin bir hissəsini tutdu. Gəncəli Şahverdi xan şəkili Hacı Çələbi xanı və carlıları köməyə çağırdı. Lakin Pənahəli xan onlarla sövdələşib geri qayıtmalarma nail oldu. Çıxılmaz vəziyyətdə qalan Şahverdi xan gürcü çarları II Teymuraz və II İrakliyə müraciət etdi. Qarabağ xanının Gəncəni tutduqdan sonra gürcülərin zəbt etdikləri Qazax və Borçalını tələb edəcəyindən narahat olan çarlar Şahverdi xanın yardıma gəldilər. Vəziyyətin gərginləşdiyini görən Pənahəli xan Şahverdi xandan 450 tümən bac alıb geri döndü.
Pənahəli xan bundan sonra Qaradağ, Ərdəbil və Naxçıvan xanlıqlarını da öz təsiri altına aldı. Öz mülkünü cənub-şərqə və cənub-qərbə tərəf genişləndirərək Tatev, Sisyan, Qafan, Meğri mahallarını özünə tabe etdi. Zəngəzur və Qapan mahallarını Təbriz bəylərbəyisindən aldı. Kolanıların məskəni olub, Uşacıq kəndindən Göyçə sərhəddinə qədər uzanan Tərtər çayı sahilənədək yerləri İrəvan hakimindən aldı. Gəncə hakimlərinə aid və Xudafərin körpüsündən Kür çayına qədər uzanan yerləri də öz əlinə keçirdi.
Mirzə Adıgözəl bəy yazır: "Naxçıvan elindən olub bir minbaşıya tabe Kəngərli eli, Borçalıdakı Dəmirçihəsənlilərdən olub bir minbaşıya tabe Dəmirçihəsənli eli, yenə Borçalıdan Cinni tayfası da Qarabağa gəlib Pənahəli xanın himayəsinə sığınmışdılar".
Pənahəli xan Şahbulaq qalasının da etibarlı qala olmadığını görüb, yeni Şuşa qalasının inşası üçün danışıqlar apardı. Pənahəli xan söylənilən fikirləri nəzərə alaraq, yeni paytaxtın tikintisi üçün əmrlər verdi. Şahbulaq qalasında sakin olanları, kənd əhalisi ilə köçürüb buraya gətirdilər. Hər şəxs yurd və yer verib xalqı sakitləşdirdilər. Sonra Pənahəli xan öz ailəsi üçün uca imarətlər və geniş binalar saldırdı. Hünərli ustalar, sənət sahibləri və iş bilən memarlar hasar, barı, bürc və divar çəkdilər. Şuşa şəhəri XVIII əsrin ortalarında meydana çıxsa da özünün siyasi, iqtisadi və mədəni inkişafına görə bir çox orta əsr Azəbaycan şəhərlərini qabaqladı.
XVIII əsrin 50-ci illərində Naxçıvan xanı Heydərqulu xan işğalçılardan azad olmaq və hakimiyyətini gücləndirmək üçün Pənahəli xanın görüşünə getdi. Pənahəli xan özünə güclü rəqib saydığı Hacı Çələbi xanla yürüşə hazırlaşırdı. Yürüşün səbəbi isə Şəki xanlığının güclənməsi idi. Heydərqulu xan ona hörmət əlaməti olaraq, qoşunları ilə Qarabağa gəldi. Pənahəli xan, qaradağlı Kazım xan, naxçıvanlı Heydərqulu xan, xoylu Əhməd xan və gəncəli Şahverdi xan məsləhət məclisi qurdular və II İraklini də bu birliyə dəvət etdilər. İrakli görüş yerinə gəlib, birləşmiş xanları Gəncə yaxınlığındakı Qızılqaya adlı yerdə həbs etdirdi. Şahverdi xanın nökərindən bu hadisəni eşidən Hacı Çələbi xan, xanları azad etmək qərarına gəldi. Onun qoşunları Kür çayını keçərək Gəncəyə tərəf hərəkətə başladı. Nizami Gəncəvinin məqbərəsi yaxınlığında baş vermiş həlledici döyüş gürcü qoşunlarının tam məğlubiyyəti ilə nəticələndi. Əsir alınmış xanlar azad edilərək öz vətənlərinə üz tutdular.
Qacar hakimi Məhəmmədhəsən xan taxt-tac uğrunda rəqibləri ilə mübarizəyə girməzdən əvvəl Şimali Azərbaycanda özünə yeni qüvvələr cəlb edib, sursat əldə etmək qərarına gəldi. Bu məqsədlə o, Azərbaycan xanlarını onun Qarabağa qarşı hərbi yürüşündə iştirak etməyə məcbur etmək istəyirdi. Lakin yalnız Qaradağ hakimi Kazım xan və Gəncə hakimi Şahverdi xan Məhəmmədhəsən xanın Qarabağ üzərinə yürüşündə iştirak etməyə razılıq verdilər. Digər Azərbaycan xanları isə onun tələbi ilə Muğana hərbi dəstələr göndərəcəklərinə söz versələr də buna əməl etmədilər. Yalnız qiymətli hədiyyələrlə öz nümayəndələrini buraya göndərməklə kifayətləndilər.
1757-ci ilin avqustunda Qacar şahı Məhəmmədhəsən xan Qovanlı-Qacar Mazandarandan, Astrabaddan və Gilandan 30 minlik ordu yığaraq Şuşаyа yürüş еdərək Хаtunаrхı аdlаnаn yеrdə düşərgə sаldı. Məhəmmədhəsən xan 1 ay burada qaldı. Görülən ciddi hazırlıq işlərinə baxmayaraq, o, qalanı ələ keçirə bilmədi. Həmçinin Qarabağ əhalisindən ibarət dəstələr düşmənə ağır zərbələr vurmağa başladılar. Qacar hakiminin ordusunda fərarilik kütləvi hal aldı. Məhəmmədhəsən xan burada uğur qazana bilmədiyini görərək, geri çəkildi.
Məhəmmədhəsən xan Qacar həlak olandan sonra urmiyalı Fətəli xan Əfşar müstəqilləşdi və yenidən öz gücünü artırmağa başladı. Cənub xanlıqlarının bir çoxunu özündən asılı hala saldı və öz hakimiyyətini Azərbaycanın şimal xanlıqlarına da yaymağı qərara aldı. O, ilk növbədə mühüm strateji əhəmiyyəti olan Qarabağ xanlığını ələ keçirməyə cəhd göstərdi. Qarabağa elçilər göndərib Pənahəli xandan ona tabe olmasını tələb etdi. Lakin Pənahəli xan Fətəli xanın elçisinə kobud cavab verdi.
1759-cu ildə Azərbaycanın cənubu və İranda ali hakimiyyət uğrunda mübarizənin fəal iştirakçısı olan Urmiya xanı Fətəli xan Əfşar 30 minlik qoşun toplayaraq Qarabağa yürüş etdi və Şuşa qalasının yanında düşərgə saldı. Öncə bir neçə mahalı ələ keçirdi. Pənahəli xana qarşı gizli düşmənçiliyi davam etdirən Çiləbörd və Talış məlikləri Məlik Hatəm və Məlik Usub da Fətəli xanla birləşdilər. Pənahəli xanın müdafiəyə yaxşı hazırlaşdığı və Şuşa qalasının möhkəmliyini görən Fətəli xan, şəhərin altı kilometrliyində — Ballıca və Xocalı çayları arasında istehkam inşa etdirdi.
Şəhər əhalisinin güclü müqavimət göstərməsinə baxmayaraq, Fətəli xanın qoşunları gündən-günə qalaya doğru irəliləyirdilər. Şuşaya gedən yollar bağlandığı üçün orada azuqə, hərbi-sursat getdikcə azalır və yеni-yеni çətinliklər mеydаnа çıхırdı. Mühаribənin sоn günlərində Urmiya xanlığının döyüşçüləri аrtıq qаlа divаrı ətrаfındа döyüşürdülər. Şəhər süqut еtmək təhlükəsi qаrşısındа idi. Yаrаnmış vəziyyətlə əlаqədаr оlаrаq Pənаhəli хаn Fətəli хаnla sаzişə gəlməyə məcbur oldu. Pənahəli xan çıxış yolu görmədiyindən tabeçiliyini bildirib oğlu İbrahimxəlil ağanı ona girov kimi verdi.
Mərkəzi İranda öz hakimiyyətini xeyli möhkəmləndirən Kərim xan Zənd belə hesab edirdi ki, Azərbaycan xanlıqlarını tabe etmədən öz mövqelərini kifayət qədər möhkəmləndirə bilməyəcək. Müstəqil siyasət yeridən Azərbaycan xanlarının əksəriyyəti isə Kərim xanın hakimiyyətini qəbul etmək niyyətində deyildilər. Bu dövrdə Cənubi Azərbaycan xanlıqlarının çoxu Fətəli xan Əfşarın hakimiyyəti altında idi. Fətəli xan Qarabağda olduğu zaman taxt-taca digər iddiaçı Kərim xan Zənd öz qüvvələrinin toplayıb İsfahan və Şirazı tutdu.
Kərim xan Zənd güclənib, Fətəli xana hücum etdi. O, Təbrizi tutdu. Təbriz əhlindən bir neçə nəfəri danışıq üçün onun yanına göndərdi. Fətəli xan elçilərə rədd cavabı verərək onları geri göndərdi. Təbrizə çəkilərək möhkəmlənən Fətəli xan, Xoya və Urmiyaya xəbər göndərib, möhkəmlənməklərinə göstəriş verdi.
Kərim xan öncə Marağaya hücum edib, oranı ələ keçirdi. Şahsevən və Şəqaqi ellərini özünə tabe etdi. Kərim xan Mirzə Ələkbər Mollabaşını Fətəli xanın yanına elçi göndərdi. Fətəli xan bu dəfə də rədd cavabı verdi. Bundan qəzəblənən, Kərim xan 1761-ci ilin yay ayında Fətəli xanla Qaraçəmən kəndinin Ucan düzündə qarşılaşdı. Gərgin keçən döyüşdə Kərim xan Fətəli xana ağır zərbə vura bildi və Fətəli xan Urmiya qalasına çəkildi.
| "Fitnə və fəsad sahibi Fətəli xan indi bizimlə qan düşməni olmuşdur. Sizinlə də pis xasiyyətli bir düşməndir. Verdiyi sözün və içdiyi andın əksinə hərəkət etmişdir. İbrahimxəlil ağanı apararaq sizidə dərd və qüssəyə salmışdır. Hər an bir fikirdə və hər gün bir əmirlə hərəkət etməkdədir. Mən də: "Ey ağıl sahibləri, sizin üçün qisas almaqda həyat vardır" ayəsinin məzmununa əsasən intiqam almağı və ədavət qılıncını qınından çəkib hərbə girişməyi qərara almışam. Buna görə cənabınızdan bir dost kimi xahiş edirəm ki, təcili surətdə durmadan və təxir etmədən, hökümünüz altında olan qalib qoşunlarınızla bizə yoldaşlıq edəsiniz; çünki, əsas məqsədim və günəş kimi işıqlı olan fikrim budur ki, həm oğlunuzu xilas edim, həm də qardaşımın qanını alım" |
1762-ci ildə Kərim xan Zənd Pənahəli xana məktub göndərdi. Kərim xan Zənd, Fətəli xanla mübarizədə onunla müttəfiq olmağı təklif etdi. Pənahəli xan Kərim xanın çağırışını cavablayıb, qoşunla Təbrizə yürüş etməyə söz verdi. Bu iş üçün 3 ay hazırlıq gördü.
1763-cü ilin ortalarında Kərim xan xeyli ordu ilə Pənahəli xanla görüşdü. Fətəli xan qaladan çıxıb, öndə dayanan Kərim xanın dəstəsinə hücum etdi. 500 nəfərlik Zənd dəstəsi Fətəli xanın qoşunun mərkəzinə hücum etdi. Fətəli xan çəkilərək Urmiyaya geri döndü. Döyüşçülər isə mübarizəni dayandırmadılar. Kərim xan 9 ay müddətinə Urmiya qalasını mühasirəyə aldı. Fətəli xan əsir düşərək İsfahan yaxınlığında öldürüldü. Azad olunmuş İbrahimxəlil ağanı isə Qarabağa göndərdilər.
Eyni zamanda, o, köməyinə gəlmiş Azərbaycan xanlarını — Pənahəli xanı, qaradağlı Kazım xanı, xoylu Şahbaz xanı, naxçıvanlı Hacı xan Kəngərlini, sərablı Əli xan Şəqqaqini qələbəni qeyd etmək üçün Şirazda keçiriləcək şənliklərə dəvət etdi. Bu dəvəti qəbul etdirməklə Kərim xan sözügedən şəxsləri Şirazda girov kimi saxlaya bildi və onların özündən asılılığını təmin etmiş oldu.
Şirazda girov vəziyyətində olan Pənahəli xan tezliklə dünyasını dəyişdi. Onun ölümünün səbəbləri və təfərrüatları haqqında tarixi faktlar yoxdur. Mənbələrdə bununla bağlı bir çox izahlara rast gəlinir. 1763-cü ildə Pənahəli xan vəfat etdi. Kərim xanın göstərişi ilə Pənahəli xanın nəşini Qarabağa göndərdilər. O, Ağdamda dəfn edildi. Ondan sonra hakimiyyətə, böyük qardaş hesab olunduğu üçün İbrahimxəlil ağa gəldi.
Raffi Pənahəli xanın Şiraza getməsini və ölümünü bir qədər fərqli təsvir edir. Rafinin yazdığına görə, "Kərim xan Zənd Urmiya qalasını ələ keçirərkən Pənahəli xan onun yanında deyildi. Pənahəli xan Kərim xanın İbrahimxəlil ağanı özü ilə apardığını eşidib zəngin hədiyyələrlə oğlunu Qarabağa qaytarmaq üçün Kərim xanın yanına getdi. Lakin Kərim xan İbrahimxəlil ağanı buraxmamış, hətta Pənahəli xanı özü ilə Şiraza aparmışdır. Şirazda qalan Pənahəli xan buradan çıxmaq üçün özünü vəfat etmiş kimi göstərərək tabuta qoyuldu. Pənahəli xanın yanındakılar Kərim xandan xanın cənazəsini Qarabağa gətirilməsini istədi. Pənahəli xan fikirləşirdi ki, bununla Qarabağda hakimiyyətini bərpa edə biləcəkdir. Kərim xan isə hiyləni anlayaraq cənazənin yolda xarab olmamasına görə, Pənahəli xanın qarnının yarılmasını və balzamlaşdırılmasına göstəriş verdi. Beləliklə, Pənahəli xan həlak oldu və bundan sonra Kərim xan İbrahimxəlil ağanı azadlığa buraxdı."
Mirzə Yusif Qarabaği də Pənahəli xanın Şiraz əsirliyindən xilas olmaq üçün özünü ölü kimi göstərdiyini yazır. Mirzə Yusif həmçinin qeyd edir ki, "Kərim xan Pənahəli xanın hiyləsini anlayaraq deyir: Pənah xan mənim xeyirxah dostumdur. Buna görə də məm gərək onun cənazəsini tam hörmətlə Qarabağa göndərim. Kərim xanın göstərişi ilə, Pənahəli xanın qarnı yarılmış, ədviyyat ilə doldurulub Qarabağa göndərilmişdilər."
İqtisadi fəaliyyəti
Qarabağ xanlığının tədqiqatçıları Pənahəli xanın hakimiyyətə başlamasından az sonra xüsusi zərbxana düzəltdirməsi və pul zərbindən bəhs edirlər. Şuşada Pənahəli xan tərəfindən sikkəxana inşa edilmişdi. Burada gümüşdən pənahabad pul sikkəsi zərb olunurdu. Bu pul həm xanlıq daxilində, həm də digər xanlıqların ərazisində işlənirdi. Onun dəyəri 18 şahı, 18 qəpik gümüş yaxud 70 qəpik rus mis pulu qiymətində idi. Eyni zamanda, bu pulun təklik və cütlük olmaqla iki növü var idi. Təklik 15 qəpik, cütlük 30 qəpik hesab olunurdu.
Qarabağda "xan ərşini" adı ilə bir ölçü miqyası var idi. Bu arşın 5–10 santimetrdən artıq idi. Çəki daşı olaraq "istil" deyilən ağırlıq ölçüsü tətbiq olunurdu. Bu da təxminin 800 qram ağırlığında idi. Həmin çəki daşı haqqında xalq arasında müxtəlif rəvayətlər mövcuddur. Bəziləri onun ağırlığı 600 qram, bəziləri isə 1 kiloqram hesab edirdilər.
Pənahəli xanın dövründə, Qarabağ xanlığı əhalisinin də böyük əksəriyyəti kənd təsərrüfatında çalışırdı. Son dərəcə əlverişli iqlim şəraiti, münbit torpaqları, Kür və Araz çaylarının arasında yerləşməsi xanlıqda kənd təsərrüfatının inkişafına zəmin yaradırdı. Xanlıqda daim qarla örtülmüş qarla örtülmüş dağlarla yanaşı isti düzənliklər də var idi.
Kənd təsərrüfatının əsas sahələri əkinçilik və maldarlıq idi. Xanlıqda, xüsusən onun çaylara yaxın yerlərində suvarma qurğularını mövcüd olması əkinçiliyin inkişafına böyük təkan verirdi. Pənahəli xanın dövründə; Qarabağ xanlığının ümumi torpaq fondu 1354000 desyatin təşkil edirdi. Əhalinin hər nəfərinə təxminən 1,1 desyatin əkin sahəsi düşürdü.
Əlverişli iqlim şəraiti və bərəkətli torpaqlar bağçılıq və üzümçülüyün inkişafına da şərait yaradırdı. Pənahəli xanın dövründə bağçılıq və üzümçülük xanlığın Çuləndər,Bazarçay çayları və onların qollarının hövzələrində daha geniş yayılmışdı. Araz və Kür çayı yaxınlıqlarında da bağçılıq və üzümçülüklə məşğul olurdular. Xanlıqda yaşayan xristianlılar ildə 70 min vedrə şərab və 3400 spirtlu içki istehsal edirdilər. Pənahəli xanın dövründə xanlıqda 3080 üzüm, yüzdən artıq meyvə bağı vardı.
Xanların sələflərinin dəfn olunduqları Barlı və Narlı bağları Pənahəli xan tərəfindən salınmışdı. Onun vəsiyyətinə əsasən bu bağları satmaq və icarəyə vermək olmazdı. Barlı bağda xanlığın 8 otaqlı və hamamı olan imarəti vardı. Bağmanlar kəndində də xanın böyük meyvə bağları vardı. Kənd sakinləri bu bağlara qulluq etməli və qorumalı idilər. Barlı bağ vaxtilə Pənahəli xanın atası İbrahimxəlil ağa tərəfindən salınmış, Pənahəli xan isə burada xan sarayı inşa etdirmişdi. Xan sarayının bütün vəfat etmiş üzvləri burada dəfn olunmuşdular və Pənahəli xanın vəsiyyətinə görə, buranı nə satmaq, nə də icarəyə vermək olmazdı.
Xanlıqda baramıçılıq və ipəkçilik inkişaf etmişdi. Pənahəli xanın dövründə Qarabağda ildə 2 min yük, yəni 14 min pud xam ipək istehsal olunurdu. Baramaçılıqla Mehri, Güney, Çuləndər, Bərgüşad, Dizaq, Cəbrayıl, , Vərəndə, Otuziki, Kəbirli, Cavanşir, İyirmidörd, Çiləbörd mahallarında məşğul olurdular. Çoxlu sayda baramaqurdu ilə təchiz olunmuş hər tut bağı ildə 6 batman, bəzən dörd və daha az, iki batman barama verirdi. Xüsusən Pənahəli xanın dövründə, xanlıq ərazisində iki yüzə qədər tut bağı var idi və orta illik barama məhsulu 1.700 puda bərabər idi. Digər mənbələrə görə, bu rəqəm 4 min puda çatırdı.
Mədəni fəaliyyəti
Pənahəli xan dövlətin əsasını qoyduqdan sonra, ətraf xanların öz üzərinə hücüm edəcəkləri təqdirdə ailə və qohumlarının, qulluqçu, yaxın adamlarınının və el böyüklərinin qorunması üçün münasib bir yerdə qala tikilməsini lazım bilmişdi. Məşvərətdən, sonra o, 1748-ci ildə Kəbirli mahalında Bayat qalasının əsasını qoydu. Qısa bir zamanda möhkəm hasar çəkildi, xəndək qazıldı, bazar, hamam və məscid inşa edildi. Xan bütün ailəsini, qohumlarını və el böyüklərini qalaya topladı. Ətrafda olan camaat, Pənahəli xanın tərəqqisini, onun rəftarını eşidən Təbriz və Ərdəbil vilayətlərinin bir çox hissəsi və sənətkarları öz ailələri ilə birlikdə Bayat qalasına yerləşdilər.
İnşa edilmiş Bayat qalası düzənlikdə yerləşdiyindən o qədər etibarlı deyildi. Buna görə də Ağdamdan 10 km aralıda yerləşən Şahbulaq deyilən yerdə 1751-ci ildə yeni qala inşa olundu. Şahbulaq qalasının hasarı daş və əhəngdən tikilmişdi. Qalada daşdan tikilmiş məscid, hamam, şəhər evləri və bazar vardı. Mənbələrin məlumatına görə Şahbulaq qalasında iki qəsr-içqala və xarici qala var idi. İç qəsr təpənin üzərində bulaqların yanında salınmışdı. Pənahəli xanın iqamətgahı yonulmamış daşlardan düzbucaqlı, 8 pilləli şəkildə tikilmişdi. Möhkəm və hündür divarlar var idi.
Pənahəli xanın yeni paytaxt yaratmaq fikrində olduğunu bilən saray əyanlarından bir qrupu ona dəniz səviyyəsindən 1800–2000 metr yüksəklikdə olan və üç tərəfdən təbii müdafiəsi olan, meşələrlə örtülmüş, bir tərəfdən uçurum, digər tərəfdən isə sıldırım qayalarla əhatə olunmuş, bir növ qalanı xatırladan yeri göstərdilər. Xanlığın gələcək paytaxtı və başlıca iqamətgahı olan qalanın istehkamlarını Pənahəli xan özü müəyyən etmişdir.
Pənahəli xanın bir neçə məlumatlı adamı gedib, qalanın yerini və ətrafını nəzərdən keçirdi. Qalanın içində iki-üç bulaqdan başqa axar su yox idi. Bu bulaqların suyu isə qala camaatına kifayət etməzdi. Ona görə də, bura bir neçə quyu qazmaq fikrinə düşdülər. Qalanın şəraitini Pənahəli xana bildirdilər. Pənahəli xan bir neçə öz yaxın adamı ilə buraya gəlib, qalanın əsasını qoydu.
Pənahəli xan bu qalaya Pənahabad adını verdi. Saray adamları Şahbulaq qalasının sakinləri Şuşa qalasına köçürərək onlara ev verdilər. Lakin burada yaşayış evləri yox idi. Bu sahə şəhərin şərq tərəfində, altı verstliyində yaşayan əhalinin əkin yeri idi. Pənahəli xan xalqı yerləşdirdikdən və xüsusilə özü üçün yurd və imarət müəyyən etdikdən sonra, qalanın hasarını çəkdirdi. Pənahəli xanın tikdirdiyi hasar hal-hazırda xarabalıq vəziyyətindədir. Yalnız bəzi yerlərdə divarların qalıqları görünür.
Qala divarları daş və əhənglə bərkidilmişdi. Bu divarlardan dörd qapı açılırdı. Şimal və şərq tərəfdən olan qapıya Şuşa kənd qapısı deyilirdi. İki qapı isə şimal və qərb arasındadır. Bunlardan birinə Gəncə qapısı, digərlərinə isə Ağoğlan və İrəvan qapıları deyilir. Dördüncü qapı isə dağıdılmış və hazırda onun yerinə divarlar tikilmişdir. Hal-hazırda qalanın üç qapısı var.
Şuşa qalasından üç ağaclıq məsafədəQarqarçayın keçdiyi iki dağın arası Əsgəranda Əsgəran və Ağaoğlan qalaları tikilmişdi. Müharibə zamanı bu qalalarda olan piyada qoşunu düşmənin oradan keçib Şuşaya getməsinə imkan vermirdi. Qalaların biri şərq, digəri qərb tərəfdə əhəng və daşdan hörülmüşdü. Rzaqulu bəy Cavanşirin məlumatına görə, "Əsgəran qalasından Şuşa qalasına 8 verstlik məsafə idi. Bu qalaların ətrafı möhkəm dağlar, meşələr daşlar qayalar və böyük səhralar idi." Divarlarınn hündürlüyü 8 metrə, qalınlığı isə 2 metrə çatırdı. Çayın yatağında iki qüllə var idi. Qarqarçayın sahili burada elə sıldırımlı idi ki, Əsgəran qalasından yan ötərək keçmək mümkün deyil idi.
Pənahəli xan həmçinin Şuşanın kənarında özü üçün qəsr tipli saray inşa etdirmişdi. Qəsrin hasarı və bir bürcü var idi. Xan sarayı künclərində dairəvi qüllələr olan hündür divarlarla əhatələnmişdi. Pənahəli xan oğlu İbrahimxəlil ağa üçün də bir qəsr saray inşa etdirmişdi. İkinci oğlu Mehrəli bəy və üçüncü oğlu Talıbxan bəy üçün də bürcü və hasarı olan imarətlər inşa etdirmişdi.
Xanlıqda mərkəzi aparat olan divanxana binası rusların işğalından sonra kilsəyə çevrilmiş, sonralar, XX əsrin 60-cı illərinə kimi isə binadan klub kimi istifadə olunmuşdu. Pənahəli xan Şuşanın tikintisində Təbriz, Ərdəbil və başqa şəhərlərdən ustalar dəvət etmişdi. Sonralar həmin ustalar Şuşada qalıb yaşamışlar.
Şəcərə
| İbrahimxəlil ağa | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Pənahəli xan (1693–1763) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| İbrahimxəlil xan (1732–1806) | Mehrəli bəy (1735–1785) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Məhəmmədhəsən ağa (1755–1806) | Cavad ağa (1757–1779) | Mehdiqulu xan | Əbülfət xan Tuti (1766–1839) | Ağabəyim ağa (1782–1831) | Xanlar ağa (1785–1832) | Məmməd Qasım ağa (?–1843) | Gövhər ağa (1796–1844) | Məhəmməd bəy (1762–1797) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Cəfərqulu xan Nəva (1785–1867) | Xəncan ağa (təq.1793 – ən geci 1844) | Xurşidbanu Natəvan (1832–1897) | Paşa ağa | Cəfərqulu bəy | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ata xan | Mahmud ağa | Mehdiqulu xan Vəfa (1855–1900) | Xanbikə | Azad xan | Əhməd bəy (1823–1903) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Qəmər bəyim Şeyda (1881–1933) | Aslan | Bəhram xan Naxçıvanski | Əkbər xan Naxçıvanski (1873–1961) | Behbud xan (1877–1921) | Həmidə Məmmədquluzadə (1873–1955) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Xan Şuşinski (1901–1979) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Qeydlər
- Qalanın ilk adı Pənahabad idi.
- Digər mənbələrdə Osip deyərək keçilir.
- Səfəvilər dövlətində zərb edilmiş sikkə.
- O cümlədən 100 min desyatini əkinə yararlı idi.
- Digər adlandırma şəkli Çavundur-dur.
- 40 girvənkə yaxud 2 batman 1 puda bərabərdir.
- 20 girvənkə yaxud 8 kiloqram 1 batmana bərabərdir.
- 1 verst 1066 metr və ya 3500 futa bərabərdir.
- Təqribən 25 kilometrdir.
İstinadlar
- Шнирельман, Войны памяти, 200Orijinal mətn (rus.)
Со своей стороны, карабахский хан Ибрагим начал принимать превентивные меры — убийства и заточение меликов в тюрьмы, разорение страны и пр. Результатом были массовое бегство армян и депопуляция Карабаха в конце XVIII в.
Таким образом, во второй половине XVIII в. состав населения Карабаха резко изменился. Мусульманские (курды) и тюркские племена, которые обитали на окраинах Карабаха с XI—XII вв., в середине XVIII в. получили доступ к горным районам и впервые стали заселять Шушу. В то же время к концу XVIII в. Нагорный Карабах покинула значительная часть его армянских обитателей.
- Michael P. Croissant, The Armenia-Azerbaijan conflict: causes and implications, p.11:Orijinal mətn (ing.)
Importantly, disunion amongst the allowed the establishment of a foothold in mountainous Karabakh by a Turkic tribe around 1750. This event marked the first time that Turks were able to penetrate the eastern Armenian highlands…
- George A. Bournoutian: The Politics of Demography
- Мамедов С., Велиев Т., Годжаев А. История Азербайджана (учебник для IX класса). Б.: Тахсил. 2002. s.117.
- Sitat səhvi: Yanlış
<ref>teqi;:34adlı istinad üçün mətn göstərilməyib - "Qarabağ xanı Pənahəli xan Cavanşir (1693–1763)" (az.). Portal.Azertag.az. 2 yanvar 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 15 oktyabr 2018.
- Uğur. Qarabağ Azərbaycanın əzəli torpağıdır. III yazı. Xalq cəbhəsi.- 2017.- 24 fevral.s.13.
- Fazil Qaraoğlu. "Tarixdə iz buraxanlar: Pənahəli xan" (az.). Baki-Xeber.com. 25 oktyabr 2017. 2 yanvar 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 15 oktyabr 2018.
- Yunis Hüseynov, 2007. səh. 29-30
- Ənvər Çingizoğlu, Mais Əmrahov, Habil Həsənov, 2008. səh. 64
- Zemfira Hacıyeva, 2007. səh. 41
- Mustafazadə Tofiq, 2009. səh. 29-30
- Ənvər Çingizoğlu, Mais Əmrahov, Habil Həsənov, 2008. səh. 65
- Mustafazadə Tofiq, 2009. səh. 30
- Qarabağnamələr.III kitab, 2006. səh. 80
- Yunis Hüseynov, 2007. səh. 35
- Qarabağnamələr.I kitab, 2006. səh. 33
- Qarabağnamələr.II kitab, 2006. səh. 20
- Ənvər Çingizoğlu, Mais Əmrahov, Habil Həsənov, 2008. səh. 67-68
- Zemfira Hacıyeva, 2007. səh. 45
- Mustafazadə Tofiq, 2009. səh. 33
- Qarabağnəmələr.II kitab, 2006. səh. 40
- Ənvər Çingizoğlu, Mais Əmrahov, Həsənov Habil, 2007. səh. 66-67
- Qarabağnəmələr.III kitab, 2006. səh. 82
- Mustafazadə Tofiq, 2009. səh. 34
- Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı. Bakı: "Şərq-Qərb". 2007. s.83.
- Zemfira Hacıyeva, 2007. səh. 44
- Mustafazadə Tofiq, 2009. səh. 35
- Ənvər Çingizoğlu, Mais Əmrahov, Həsənov Habil, 2008. səh. 70
- Yunis Hüseynov, 2007. səh. 37
- Qarabağnamələr.I kitab, 2006. səh. 50
- Mustafazadə Tofiq, 2009. səh. 36
- Ənvər Çingizoğlu, Mais Əmrahov, Habil Həsənov, 2008. səh. 76-77
- Mustafazadə Tofiq, 2009. səh. 41
- Ənvər Çingizoğlu, Mais Əmrahov, Habil Həsənov, 2008. səh. 76
- Mustafazadə Tofiq, 2009. səh. 43
- Zemfira Hacıyeva, 2007. səh. 55
- Ənvər Çingizoğlu, Mais Əmrahov, Habil Həsənov, 2007. səh. 77
- Mustafazadə Tofiq, 2009. səh. 47
- Bəhram Məmmədli, Ənvər Çingizoğlu, 2013. səh. 121-122
- Bəhram Məmmədli, Ənvər Çingizoğlu, 2013. səh. 122
- Bəhram Məmmədli, Ənvər Çingizoğlu, 2013. səh. 123
- Ənvər Çingizoğlu, Mais Əmrahov, Habil Həsənov, 2008. səh. 78
- Mustafazadə Tofiq, 2009. səh. 48
- Zemfira Hacıyeva, 2007. səh. 57
- Mustafazadə Tofiq, 2009. səh. 125
- Mustafazadə Tofiq, 2009. səh. 49
- "Раффи. Меликства Хамсы". 2007-12-19 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-10-20.
- . 2007-01-27 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-10-20.
- Mustafazadə Tofiq, 2009. səh. 49-50
- Qarabağnamələr.III kitab, 2006. səh. 83
- Mustafazadə Tofiq, 2009. səh. 53
- Mustafazadə Tofiq, 2009. səh. 54
- Mustafazadə Tofiq, 2009. səh. 55
- Zemfira Hacıyeva, 2007. səh. 90
- Qarabağnamələr.I kitab, 2006. səh. 127
- Mustafazadə Tofiq, 2009. səh. 115
- Yunis Hüseynov, 2007. səh. 37-38
- Yunis Hüseynov, 2007. səh. 38
- Qarabağnamələr.I kitab, 2006. səh. 131
- Qarabağnamələr.II kitab, 2006. səh. 23
- Qarabağnamələr.II kitab, 2006. səh. 280
- Zemfira Hacıyeva, 2007. səh. 209
- Mustafazadə Tofiq, 2009. səh. 117
- Zemfira Hacıyeva, 2007. səh. 134
Ədəbiyyat
- Yunis Hüseynov. "Qarabağnamələr". Azərbaycan tarixini öyrənmək üçün mənbə kimi. Bakı, "Mütərcim", 2007. – 216 səh.
- Tofiq Mustafazadə. Qarabağ xanlığı. Bakı, "Sabah", 2009. – 333 səh.
- Zemfira Hacıyeva. Qarabağ xanlığı: sosialiqtisadi münasibətlər və dövlət quruluşu. Bakı, "Təhsil", 2007. – 254 səh.
- Nazim Axundov, Akif Fərzəliyev. Qarabağnamələr. I kitab. Bakı, "Şərq-Qərb", 2006. – 216 səh.
- Ənvər Çingizoğlu, Mais Əmrahov, Habil Həsənov. Qarabağ xanlığı. Bakı, "Mütərcim", 2008. – 208 səh.
- Nazim Axundov, Akif Fərzəliyev. Qarabağnamələr. II kitab. Bakı, "Şərq-Qərb", 2006. – 288 səh.
- Bəhram Məmmədli, Ənvər Çingizoğlu. Urmiya xanlığı. Bakı, "Mütərcim", 2013. – 188 səh.
- Nazim Axundov, Akif Fərzəliyev. Qarabağnamələr. III kitab. Bakı, "Şərq-Qərb", 2006. – 248 səh.
Xarici keçidlər
- Pənahəli xan Cavanşir
- "Gorun çatladımı Pənahəli xan?" — Şeir
- Şuşa rayonunun əsir abidələri
- Pənahəli xanın 25 il əvvəl hazırlanmış heykəli üzə çıxdı — MÜSAHİBƏ, FOTOSESSİYA
| SƏLƏF İbrahimxəlil ağa |  | Pənahəli xan | | XƏLƏF İbrahimxəlil xan |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Penaheli xan ve ya Penaheli xan Cavansir fars پناهعل خان جوانشیر 1693 Qarabag 1763 Siraz Cavansirler sulalesine mensub olan Qarabag xanliginin qurucusu ilk xani serkerde 1748 ci ilde Nadir sahin olumunden sonra Penaheli xan Qarabag xanligini yaradir Penaheli xanPenaheli xan Ibrahimxelil aga oglu Saricali CavansirMuasir ressam Rizvan Qarabagli terefinden tesvirlenmis Resul Hesen terefinden renglenmis Penaheli xanin portretiQarabag xanliginin I xani1748 1763SonrakiMehreli bey Saricali CavansirSexsi melumatlarDogum tarixi 1693Dogum yeri QarabagVefat tarixi 1763Vefat yeri Siraz Merkezi bexsi d Siraz sehristani Fars ostani IranDefn yeri Imaret qebiristanligiUsaqlari Ibrahim xan Mehreli bey Saricali CavansirDini sielik Vikianbarda elaqeli mediafayllar Penaheli xan xanligi var dovletini ve ozunu qorumaq ucun ilk olaraq mudafie tedbirleri gorur ve Bayat qalasini tikdirdi Ozune yaxin ve sedaqetli adamlarini etrafina toplayir Guclu qosun yigaraq ona itaet etmeyenleri muxtelif yollarla ve vasitelerle ozune tabe etdirdi Xalqin hormetini qazandi Uc il sonra 1751 ci ilde Ternekutde Sah bulagi deyilen yerde Sahbulaq qalasini insa etdi ve tedricen xanligin erazisini elave torpaqlar hesabina genislendirdi Azerbaycanda cereyan eden hadiseler feodal vurusmalar gosterdi ki Sahbulaq qalasi da o qeder quvvetli siginacaq deyil nisbeten quvvetli dusmenin qurbani ola biler Penaheli xan Susa qalasini tikdirib xanligin iqametgahina cevirdi Qarabag xanliginin ilk seheri olan Susanin simasi Berde Beyleqan Baki Gence Seki ve Samaxi kimi erazilerin memarliq uslublarini ozunde eks etdirib Penaheli xanin hakimiyyetini ilk olaraq Verende meliki Sahnezer tanidi Bu tanima hem de nikah diplomatiyasi vasitesile mohkemlendirildi Onun qizi Hurzadla Ibrahimxelil aga nikahlandi Xacin meliki Melik Mirzeden tabe olmaqdan imtina etmesi Penaheli xanin onun uzerine yurus etmesine sebeb oldu O Balliqaya adlanan yerde meglub olaraq merkezi hakimiyyeti tanimaq mecburiyyetinde qaldi Dizaq Cilebord Gulustan meliklerinin de dusmencilik siyaseti iflasa ugradi Bir muddet sonra onlar da xan hakimiyyetine tabe oldular Bayat savasindan sonra Qarabag xanliginin erazisi xeyli genislendi Samaxi Seki Irevan Naxcivan Tebriz xanliqlari Penaheli xanin hakimiyyetini qebul etdi Penaheli xan ise oz novbesinde Gence Irevan Naxcivan ve Erdebili ele kecirerek onlarin idaresini oz adamlarina tapsirdi Qarabag xanligi kimi bir xanligin yaranmasi etrafdaki xanlari ve hakimleri ciddi narahat etmeye basladi Onlarda biri de Astrabad hakimi Mehemmedhesen xan Qacar oldu O 1757 ci ilde guclu bir qosunla Qarabag xanligi uzerine yuruse basladi Doyus Qarabag quvvelerinin qelebesi ile neticelendi Xanliq 1759 cu ilde urmiyali Feteli xan Efsarin hucumuna meruz qaldi Feteli xan Efsarin uzerine yurusunu Qarabag salnamecileri etrafli sekilde tesvir edirler Zend hakimi Kerim xan Feteli xan Efsarla arasinda olan muharibeye Penaheli xani da elave etdi Penaheli xan Kerim xana yardim meqsedi ile Feteli xanla mubarize apardi Doyusler Feteli xanin meglubiyyeti ile neticelendi ve o olduruldu Kerim xan Zend ise ona yardim gosteren Azerbaycan xanlarini senlik adi ile Siraza devet edib esir goturdu Penaheli xan 1763 cu ilde 69 70 yaslarinda Sirazda vefat etdi Penaheli xan Bayat Sahbulaq ve Susa qalalarindan elave Esgeran qalasi ve Qarabag xan sarayinin yaradicisidir Hal hazirda qalalar ve xan sarayi yararsiz veziyyetdedir Penaheli xan Susa qalasini tikdirdikden sonra burada sikkexana acdirmisdi Hemcinin sikkexanada penahabad adli sikke de buraxilmaga baslamisdi Penahabad sikkesi ve Susa qalasinin parad qapisinin acari hal hazirda Azerbaycan Tarixi Muzeyinde yerlesir Heyatinin ve fealiyyetinin ilk illeriPenaheli xan 1693 cu ilde Ibrahimxelil aganin ve Qizlarbeyim xanimin ailesinde Qarabagin Alaqargu kendinde anadan olub Mirze Adigozel bey Cavansir sulalesinin yaradicisi olan Penaheli beyin eslen Saricali tayfasindan oldugunu qeyd etmisdir Mirze Camal Cavansir ise onun bu fikrini Cavansirlerin Saricali oymagindan olmasini yazmaqla qebul edir Mirze Camal bey yazir Merhum Penah xanin esl nesebi Qarabagin Cavansir elindendir Bu el qedim zamanlarda Turkistandan gelmis Behmenli elinin bir qolu olan Saricali oymagindandir Bunlarin atababalari Cavansir eli arasinda meshur adli sanli corekli mal dovlet ve ehsan sahibi olmus adamlar idiler 1723 cu ilde Osmanli ordusunun Qarabagi almasindan sonra Ibrahimxelil aga Saricali Cavansir ovladlarini ve oymagin bir hissesini goturub Araza uz tutdu Qarabag beylerbeyi II Ugurlu xan Ziyadoglu Qacar ise II Tehmasibin yanina getdi 1730 cu ilde sah onu 700 neferlik deste ile Qarabaga qosun toplamaga gonderdi Ugurlu xan Bergusad ve Berde qezalarindan 12 min neferlik qosun yigdi Ibrahimxelil aga ve ogullari Fezleli aga Penaheli aga Behbudeli aga Ismayilxan aga de onlara birlesdiler Bu birlesme Nadir sah Efsarin tabeliyine kecdi Nadir sah Fezleli agaya bey unvani verib onu evvelce naibi sonra ise esikagasi teyin etdi Fezleli bey vefat etdikden sonra onun vezifesini kicik qardasi Penaheliye tapsirdilar Mirze Adigozel bey yazir Nadir sah onun kicik qardasi Penahelini huzuruna cagirib eline comaq verdi eynini qiymetli esikagasi xeleti ile bezedi ve boyuk qardasinin mensebini ona verdi Penaheli bey qardasinin taleyinin onu da gozlediyinden subhelenerek sarayi terk etdi Penaheli bey mueyyen muddet Zengezur yaylaginda Qara Murtuza beyin yaninda qaldi sonra ise oz terefdarlarini toplayaraq inzibati merkezlere Genceye Naxcivana Sekiye ve diger yerlere basqinlar etdi Ehmed bey Cavansir yazir Penaheli bey onu tutmaq ucun gelenlere habele Dagistan terefden olan basqinlardan olkeni qoruyanlarla mubarizedeki muveffeqiyyetden ruhlanaraq gelecekde ozu ucun daha elverisli serait yaranacagi teqdirde ehalinin regbetini qazanmaq meqsedi ile xalqa zulm edenlere qarsi amansiz olmaqla adi partizan desteleri bascilarina nisbeten daha cox insanperverlik gosterirdi Bu zaman teqriben 14 15 yasina catmis boyuk oglu Ibrahimxelil aga bir muddet sonra Qarabaga Penaheli beyin yanina gelir Nadir sah Tebriz ve Samaxi hakimlerine Penaheli beyin tutularaq paytaxt Meshede getirilmesini emr edir Lakin hemin dovrde Cenubi Qafqazda bas vermis siyasi qarisiqliqdan istifade eden Penaheli bey teqiblerden yayina bilir Qarabagda hakimiyyetiNadir sah 1747 ci il iyulun 19 dan 20 ne kecen gece Nadir sah olduruldukden sonra Iranda merkezi hakimiyyet pis veziyyete dusduyu ucun o cumleden Azerbaycanda xalq azadliq herekatinin qelebesi ucun serait yarandi Azerbaycanda 20 musteqil ve yarim musteqil xanliqlar tesekkul tapdi Bele bir tarixi seraitde Penaheli xan Qarabag xanliginin esasini qoydu O 200 e qeder suvari terefdari ile birlikde Qarabaga gelib ozunu xan elan etdi Penaheli bey Xorasana ve Gilana surgun edilmis Kebirli Cavansir ve basqa Qarabag tayfalarinin vetene qayitmagina serait yaratdi Penaheli xan onlari qarsilamaq ucun Azerbaycan ve Iraq serhedine qeder gedib onlara komek gosterdi V A Potto qeyd edir ki Penah xan Irandan boyuk miqdarda hemyerlileri ile Vetene qaca bildi 1747 ci ilde Qarabag xanligi yarandi ve Penah xan ozunu hakim elan etdi Belelikle boyuk dovletin serhedlerinde oz musteqilliyini inadla qoruyan kicik bir musteqil dovlet emele geldi Nadir sahin olumunden sonra onun qardasi oglu Eliqulu xan Adil sah adi ile hakimiyyete gelmisdi Penaheli xanin sohreti Azerbaycan hakimi Emiraslan xana da yetisdi Emiraslan xan vaxt itirmeden Qarabaga geldi ve Penaheli xanla gorusdu Emiraslan xan Penaheli xana Adil saha tabe olmagi teklif etdi Penaheli xan teklifi qebul etdi Adil sah oz novbesinde resmi suretde Penaheli xana xanliq rutbesi fermani elece de cevahiratla bezedilmis qilinc hediyyeler gonderdi 1748 ci ilde Adil sah oldurulur ve Penaheli xan xanligi tam musteqil idare etmeye baslayir 1747 ci ilde meliklerden biri Verende meliki Sahnezer oz emisi Husunu oldurerek meliklik hakimiyyetini ele kecirdi Xemse meliklikleri bu hadiseni esitdikde birleserek Sahnezere qarsi dusmencilik etmeyi qeti qerara aldilar Verendeye basqin etdiler xeyli kendi qaret etseler de Sahnezere qalib gele bilmediler Qis dusduyu ucun oz mulklerine cekilib yazda basqini tekrar etmek qerarina geldiler Penaheli xan Sahnezerle elaqe yaratdi Sahnezer xosluqla Penaheli xanin hakimiyyetini qebul etdi ve oz qizi Hurizadi xanin oglu Ibrahimxelil agaya ere verdi Xacin melikini aradan goturmek ucun Penaheli xan Xindiristan kendxudasi Mirzexani cagirib bildirdi ki eger o Xacin meliki Allahverdini tutub onlara tehvil verse evezinde ozu melik rutbesi ala biler Mirzexan bele de etdi Belelikle Xacin melikliyi de Qarabag xanindan asili veziyyete dusdu Diger melumatlara gore ise Xacin meliki Ballica oymagi yaninda qizgin muqavimet gosterdikden sonra oglanlari ile birlikde qilincdan kecirildi Dizaq meliki Yeqan da oz ogullari ve qohumlari ile birlikde keskin muqavimet gostermis lakin onlarin bir hissesi qirilmis bir hissesi ise Islam dinini qebul etmisdi Cilebord meliki Allahqulu Penaheli xanin tebeeliyini qebul etdi Lakin bir muddet sonra yeni Cilebord meliki Hetem Talisda hakimiyyeti ele kecirmis melik Usubla ittifaqa girerek Penaheli xana qarsi mubarizeye basladi Darmadagin olan melikler meglubiyyete ugrayib Gence xanligina qacdilar ve 7 il Semkir mahalinda yasadilar Yalniz Qarabag xanina itaet gosterdiklerini bildirdikden sonra onlara geri qayitmaq icazesi verildi Qarabag xanligi erazisinde mohkemlesdirilmis seher yox idi Bu sebebden xanin ilk isi etibarli qala insa etdirmek oldu Penaheli xan 1748 ci ildeKebirli mahalinda Bayat qalasini tikdirdi Penaheli xan seherin bir cox adamlarini goturub Bayat qalasinda yerlesdi Xanliqdan gozledikleri payi almayan Cavansir ve Otuziki elinin numayendeleri Xemse meliklikleri ile birlesib Haci Celebi xani Sekiden Qarabaga cagirdilar Tarixci Mirze Adigozel bey yazir Sonra palciqlari kin ve hesed suyu ile yogrulmus olan Cavansir ve Otuziki ehalisinin ureklerinde edalet alovu solelendi ve beyinlerine kin havasi hucum etdi Onlar bu xanligin yox olmasi ugrunda son derece sey gosterirdiler Onlar xemse melikliklerini de ozlerine hemmeslek ve muttefiq etmisdiler Ebedi ixtiyar sahibi Haci Celebiye erizeler yazmisdilar Ona bildirdiler ki Penah xan burada taxta cixmis qala ve senger tikdirmisdir Eger definde bir qeder texir edilse sonra onun qarsisini almaq mumkun olmayacaqdir Bunlara inanan Haci Celebi 1748 ci ilin sonunda Samaxi xani Haci Mehemmedeli xanla birleserek Penaheli xani aradan goturmek ucun Bayat qalasina hucum etdi Qala muhasireye alindi Bir ay muhasirede qalan qala teslim olmadi Penaheli xan dusmene qefil hemleler edirdi Neticesiz mubarizeden sonra Haci Celebi xan muttefiqi ile geri cekildi Meqsedine nail ola bilmeyen ve mubarizede meglub edilen Haci Celebi geri donerken Penaheli xan bu vaxtacan bir sikkesiz gumus idi biz geldik ona sikke vurduq ve qayitdiq deye vurguladi Bayat muharibesinden sonra Penaheli xan fikirlesdi ki xanliga daha etibarli qala lazimdir Cunki Bayat qalasinin strateji movqeyi zeif iqlimi isti oldugundan orada uzun muddet boyuk herbi quvve saxlamaq mumkun deyildi Buna gore de Penaheli xan Agdamin 5 6 kilometrliyinde yerlesen Sahbulaq adlanan yerde insaat islerine baslanildi ve kicik qala seher halina salindi Penaheli xanin iqametgahini Bayat qalasindan Sahbulaq qalasina kocurtmesini Mirze Adigozel bey bele tesvir edir Bundan sonra Penah xan dusundu ki men tezebine bir adamam Cavansir ve Otuziki elati Xemse meliklikleri mene dusmendir Men gerek mohkem bir yerde mesken ve menzil salam Dusmeni def etmekden kahalliq ve fesad ehli ile mubarizede sehlenkarliq etmeyem Buna gore Bayat seherini dagitdi ve gelib bir tepenin eteyinde Sah bulagi adi ile meshur olan bir qala bina etdi 1749 cu ilde samaxili Haci Mehemmedeli xan sekili Haci Celebi xan qarabagli Penaheli xan genceli Sahverdi xan ile birlikde Gurcustana hucum etmek ucun raziliga gelirler Lakin yuruse baslamazdan evvel Penaheli xan daha cox qenimet elde etmek ucun 4000 qosunla Irevan xanligina basqin etdi Qarabag qosunlari esasen Uckilse monastirinin etrafindaki kendleri qaret ederek bir cox esir ve qenimetle geri donduler 1749 1750 ci iller arasinda Penaheli xan Genceye hucum edib seherin bir hissesini tutdu Genceli Sahverdi xan sekili Haci Celebi xani ve carlilari komeye cagirdi Lakin Penaheli xan onlarla sovdelesib geri qayitmalarma nail oldu Cixilmaz veziyyetde qalan Sahverdi xan gurcu carlari II Teymuraz ve II Irakliye muraciet etdi Qarabag xaninin Genceni tutduqdan sonra gurculerin zebt etdikleri Qazax ve Borcalini teleb edeceyinden narahat olan carlar Sahverdi xanin yardima geldiler Veziyyetin gerginlesdiyini goren Penaheli xan Sahverdi xandan 450 tumen bac alib geri dondu Penaheli xan bundan sonra Qaradag Erdebil ve Naxcivan xanliqlarini da oz tesiri altina aldi Oz mulkunu cenub serqe ve cenub qerbe teref genislendirerek Tatev Sisyan Qafan Megri mahallarini ozune tabe etdi Zengezur ve Qapan mahallarini Tebriz beylerbeyisinden aldi Kolanilarin meskeni olub Usaciq kendinden Goyce serheddine qeder uzanan Terter cayi sahilenedek yerleri Irevan hakiminden aldi Gence hakimlerine aid ve Xudaferin korpusunden Kur cayina qeder uzanan yerleri de oz eline kecirdi Mirze Adigozel bey yazir Naxcivan elinden olub bir minbasiya tabe Kengerli eli Borcalidaki Demircihesenlilerden olub bir minbasiya tabe Demircihesenli eli yene Borcalidan Cinni tayfasi da Qarabaga gelib Penaheli xanin himayesine siginmisdilar Penaheli xan Sahbulaq qalasinin da etibarli qala olmadigini gorub yeni Susa qalasinin insasi ucun danisiqlar apardi Penaheli xan soylenilen fikirleri nezere alaraq yeni paytaxtin tikintisi ucun emrler verdi Sahbulaq qalasinda sakin olanlari kend ehalisi ile kocurub buraya getirdiler Her sexs yurd ve yer verib xalqi sakitlesdirdiler Sonra Penaheli xan oz ailesi ucun uca imaretler ve genis binalar saldirdi Hunerli ustalar senet sahibleri ve is bilen memarlar hasar bari burc ve divar cekdiler Susa seheri XVIII esrin ortalarinda meydana cixsa da ozunun siyasi iqtisadi ve medeni inkisafina gore bir cox orta esr Azebaycan seherlerini qabaqladi XVIII esrin 50 ci illerinde Naxcivan xani Heyderqulu xan isgalcilardan azad olmaq ve hakimiyyetini guclendirmek ucun Penaheli xanin gorusune getdi Penaheli xan ozune guclu reqib saydigi Haci Celebi xanla yuruse hazirlasirdi Yurusun sebebi ise Seki xanliginin guclenmesi idi Heyderqulu xan ona hormet elameti olaraq qosunlari ile Qarabaga geldi Penaheli xan qaradagli Kazim xan naxcivanli Heyderqulu xan xoylu Ehmed xan ve genceli Sahverdi xan meslehet meclisi qurdular ve II Iraklini de bu birliye devet etdiler Irakli gorus yerine gelib birlesmis xanlari Gence yaxinligindaki Qizilqaya adli yerde hebs etdirdi Sahverdi xanin nokerinden bu hadiseni esiden Haci Celebi xan xanlari azad etmek qerarina geldi Onun qosunlari Kur cayini kecerek Genceye teref herekete basladi Nizami Gencevinin meqberesi yaxinliginda bas vermis helledici doyus gurcu qosunlarinin tam meglubiyyeti ile neticelendi Esir alinmis xanlar azad edilerek oz vetenlerine uz tutdular Qarabag xanligina aid qalxan Azerbaycan Milli Incesenet Muzeyi Qacar hakimi Mehemmedhesen xan taxt tac ugrunda reqibleri ile mubarizeye girmezden evvel Simali Azerbaycanda ozune yeni quvveler celb edib sursat elde etmek qerarina geldi Bu meqsedle o Azerbaycan xanlarini onun Qarabaga qarsi herbi yurusunde istirak etmeye mecbur etmek isteyirdi Lakin yalniz Qaradag hakimi Kazim xan ve Gence hakimi Sahverdi xan Mehemmedhesen xanin Qarabag uzerine yurusunde istirak etmeye raziliq verdiler Diger Azerbaycan xanlari ise onun telebi ile Mugana herbi desteler gondereceklerine soz verseler de buna emel etmediler Yalniz qiymetli hediyyelerle oz numayendelerini buraya gondermekle kifayetlendiler 1757 ci ilin avqustunda Qacar sahi Mehemmedhesen xan Qovanli Qacar Mazandarandan Astrabaddan ve Gilandan 30 minlik ordu yigaraq Susaya yurus ederek Hatunarhi adlanan yerde duserge saldi Mehemmedhesen xan 1 ay burada qaldi Gorulen ciddi hazirliq islerine baxmayaraq o qalani ele kecire bilmedi Hemcinin Qarabag ehalisinden ibaret desteler dusmene agir zerbeler vurmaga basladilar Qacar hakiminin ordusunda ferarilik kutlevi hal aldi Mehemmedhesen xan burada ugur qazana bilmediyini gorerek geri cekildi Mehemmedhesen xan Qacar helak olandan sonra urmiyali Feteli xan Efsar musteqillesdi ve yeniden oz gucunu artirmaga basladi Cenub xanliqlarinin bir coxunu ozunden asili hala saldi ve oz hakimiyyetini Azerbaycanin simal xanliqlarina da yaymagi qerara aldi O ilk novbede muhum strateji ehemiyyeti olan Qarabag xanligini ele kecirmeye cehd gosterdi Qarabaga elciler gonderib Penaheli xandan ona tabe olmasini teleb etdi Lakin Penaheli xan Feteli xanin elcisine kobud cavab verdi 1759 cu ilde Azerbaycanin cenubu ve Iranda ali hakimiyyet ugrunda mubarizenin feal istirakcisi olan Urmiya xani Feteli xan Efsar 30 minlik qosun toplayaraq Qarabaga yurus etdi ve Susa qalasinin yaninda duserge saldi Once bir nece mahali ele kecirdi Penaheli xana qarsi gizli dusmenciliyi davam etdiren Cilebord ve Talis melikleri Melik Hatem ve Melik Usub da Feteli xanla birlesdiler Penaheli xanin mudafieye yaxsi hazirlasdigi ve Susa qalasinin mohkemliyini goren Feteli xan seherin alti kilometrliyinde Ballica ve Xocali caylari arasinda istehkam insa etdirdi Seher ehalisinin guclu muqavimet gostermesine baxmayaraq Feteli xanin qosunlari gunden gune qalaya dogru irelileyirdiler Susaya geden yollar baglandigi ucun orada azuqe herbi sursat getdikce azalir ve yeni yeni cetinlikler meydana cihirdi Muharibenin son gunlerinde Urmiya xanliginin doyusculeri artiq qala divari etrafinda doyusurduler Seher suqut etmek tehlukesi qarsisinda idi Yaranmis veziyyetle elaqedar olaraq Penaheli han Feteli hanla sazise gelmeye mecbur oldu Penaheli xan cixis yolu gormediyinden tabeciliyini bildirib oglu Ibrahimxelil agani ona girov kimi verdi Merkezi Iranda oz hakimiyyetini xeyli mohkemlendiren Kerim xan Zend bele hesab edirdi ki Azerbaycan xanliqlarini tabe etmeden oz movqelerini kifayet qeder mohkemlendire bilmeyecek Musteqil siyaset yeriden Azerbaycan xanlarinin ekseriyyeti ise Kerim xanin hakimiyyetini qebul etmek niyyetinde deyildiler Bu dovrde Cenubi Azerbaycan xanliqlarinin coxu Feteli xan Efsarin hakimiyyeti altinda idi Feteli xan Qarabagda oldugu zaman taxt taca diger iddiaci Kerim xan Zend oz quvvelerinin toplayib Isfahan ve Sirazi tutdu Kerim xan Zend guclenib Feteli xana hucum etdi O Tebrizi tutdu Tebriz ehlinden bir nece neferi danisiq ucun onun yanina gonderdi Feteli xan elcilere redd cavabi vererek onlari geri gonderdi Tebrize cekilerek mohkemlenen Feteli xan Xoya ve Urmiyaya xeber gonderib mohkemlenmeklerine gosteris verdi Kerim xan once Maragaya hucum edib orani ele kecirdi Sahseven ve Seqaqi ellerini ozune tabe etdi Kerim xan Mirze Elekber Mollabasini Feteli xanin yanina elci gonderdi Feteli xan bu defe de redd cavabi verdi Bundan qezeblenen Kerim xan 1761 ci ilin yay ayinda Feteli xanla Qaracemen kendinin Ucan duzunde qarsilasdi Gergin kecen doyusde Kerim xan Feteli xana agir zerbe vura bildi ve Feteli xan Urmiya qalasina cekildi Fitne ve fesad sahibi Feteli xan indi bizimle qan dusmeni olmusdur Sizinle de pis xasiyyetli bir dusmendir Verdiyi sozun ve icdiyi andin eksine hereket etmisdir Ibrahimxelil agani apararaq sizide derd ve qusseye salmisdir Her an bir fikirde ve her gun bir emirle hereket etmekdedir Men de Ey agil sahibleri sizin ucun qisas almaqda heyat vardir ayesinin mezmununa esasen intiqam almagi ve edavet qilincini qinindan cekib herbe girismeyi qerara almisam Buna gore cenabinizdan bir dost kimi xahis edirem ki tecili suretde durmadan ve texir etmeden hokumunuz altinda olan qalib qosunlarinizla bize yoldasliq edesiniz cunki esas meqsedim ve gunes kimi isiqli olan fikrim budur ki hem oglunuzu xilas edim hem de qardasimin qanini alim Kerim xan Zendin Penaheli xan Cavansire 1762 ci il tarixli mektubu 1762 ci ilde Kerim xan Zend Penaheli xana mektub gonderdi Kerim xan Zend Feteli xanla mubarizede onunla muttefiq olmagi teklif etdi Penaheli xan Kerim xanin cagirisini cavablayib qosunla Tebrize yurus etmeye soz verdi Bu is ucun 3 ay hazirliq gordu 1763 cu ilin ortalarinda Kerim xan xeyli ordu ile Penaheli xanla gorusdu Feteli xan qaladan cixib onde dayanan Kerim xanin destesine hucum etdi 500 neferlik Zend destesi Feteli xanin qosunun merkezine hucum etdi Feteli xan cekilerek Urmiyaya geri dondu Doyusculer ise mubarizeni dayandirmadilar Kerim xan 9 ay muddetine Urmiya qalasini muhasireye aldi Feteli xan esir duserek Isfahan yaxinliginda olduruldu Azad olunmus Ibrahimxelil agani ise Qarabaga gonderdiler Eyni zamanda o komeyine gelmis Azerbaycan xanlarini Penaheli xani qaradagli Kazim xani xoylu Sahbaz xani naxcivanli Haci xan Kengerlini serabli Eli xan Seqqaqini qelebeni qeyd etmek ucun Sirazda kecirilecek senliklere devet etdi Bu deveti qebul etdirmekle Kerim xan sozugeden sexsleri Sirazda girov kimi saxlaya bildi ve onlarin ozunden asililigini temin etmis oldu Sirazda girov veziyyetinde olan Penaheli xan tezlikle dunyasini deyisdi Onun olumunun sebebleri ve teferruatlari haqqinda tarixi faktlar yoxdur Menbelerde bununla bagli bir cox izahlara rast gelinir 1763 cu ilde Penaheli xan vefat etdi Kerim xanin gosterisi ile Penaheli xanin nesini Qarabaga gonderdiler O Agdamda defn edildi Ondan sonra hakimiyyete boyuk qardas hesab olundugu ucun Ibrahimxelil aga geldi Raffi Penaheli xanin Siraza getmesini ve olumunu bir qeder ferqli tesvir edir Rafinin yazdigina gore Kerim xan Zend Urmiya qalasini ele kecirerken Penaheli xan onun yaninda deyildi Penaheli xan Kerim xanin Ibrahimxelil agani ozu ile apardigini esidib zengin hediyyelerle oglunu Qarabaga qaytarmaq ucun Kerim xanin yanina getdi Lakin Kerim xan Ibrahimxelil agani buraxmamis hetta Penaheli xani ozu ile Siraza aparmisdir Sirazda qalan Penaheli xan buradan cixmaq ucun ozunu vefat etmis kimi gostererek tabuta qoyuldu Penaheli xanin yanindakilar Kerim xandan xanin cenazesini Qarabaga getirilmesini istedi Penaheli xan fikirlesirdi ki bununla Qarabagda hakimiyyetini berpa ede bilecekdir Kerim xan ise hiyleni anlayaraq cenazenin yolda xarab olmamasina gore Penaheli xanin qarninin yarilmasini ve balzamlasdirilmasina gosteris verdi Belelikle Penaheli xan helak oldu ve bundan sonra Kerim xan Ibrahimxelil agani azadliga buraxdi Mirze Yusif Qarabagi de Penaheli xanin Siraz esirliyinden xilas olmaq ucun ozunu olu kimi gosterdiyini yazir Mirze Yusif hemcinin qeyd edir ki Kerim xan Penaheli xanin hiylesini anlayaraq deyir Penah xan menim xeyirxah dostumdur Buna gore de mem gerek onun cenazesini tam hormetle Qarabaga gonderim Kerim xanin gosterisi ile Penaheli xanin qarni yarilmis edviyyat ile doldurulub Qarabaga gonderilmisdiler Iqtisadi fealiyyetiPenaheli xan terefinden zerb edilmis penahabad Azerbaycan Tarixi Muzeyinin Numizmatika Fondu Qarabag xanliginin tedqiqatcilari Penaheli xanin hakimiyyete baslamasindan az sonra xususi zerbxana duzeltdirmesi ve pul zerbinden behs edirler Susada Penaheli xan terefinden sikkexana insa edilmisdi Burada gumusden penahabad pul sikkesi zerb olunurdu Bu pul hem xanliq daxilinde hem de diger xanliqlarin erazisinde islenirdi Onun deyeri 18 sahi 18 qepik gumus yaxud 70 qepik rus mis pulu qiymetinde idi Eyni zamanda bu pulun teklik ve cutluk olmaqla iki novu var idi Teklik 15 qepik cutluk 30 qepik hesab olunurdu Qarabagda xan ersini adi ile bir olcu miqyasi var idi Bu arsin 5 10 santimetrden artiq idi Ceki dasi olaraq istil deyilen agirliq olcusu tetbiq olunurdu Bu da texminin 800 qram agirliginda idi Hemin ceki dasi haqqinda xalq arasinda muxtelif revayetler movcuddur Bezileri onun agirligi 600 qram bezileri ise 1 kiloqram hesab edirdiler Penaheli xanin dovrunde Qarabag xanligi ehalisinin de boyuk ekseriyyeti kend teserrufatinda calisirdi Son derece elverisli iqlim seraiti munbit torpaqlari Kur ve Araz caylarinin arasinda yerlesmesi xanliqda kend teserrufatinin inkisafina zemin yaradirdi Xanliqda daim qarla ortulmus qarla ortulmus daglarla yanasi isti duzenlikler de var idi Kend teserrufatinin esas saheleri ekincilik ve maldarliq idi Xanliqda xususen onun caylara yaxin yerlerinde suvarma qurgularini movcud olmasi ekinciliyin inkisafina boyuk tekan verirdi Penaheli xanin dovrunde Qarabag xanliginin umumi torpaq fondu 1354000 desyatin teskil edirdi Ehalinin her neferine texminen 1 1 desyatin ekin sahesi dusurdu Elverisli iqlim seraiti ve bereketli torpaqlar bagciliq ve uzumculuyun inkisafina da serait yaradirdi Penaheli xanin dovrunde bagciliq ve uzumculuk xanligin Culender Bazarcay caylari ve onlarin qollarinin hovzelerinde daha genis yayilmisdi Araz ve Kur cayi yaxinliqlarinda da bagciliq ve uzumculukle mesgul olurdular Xanliqda yasayan xristianlilar ilde 70 min vedre serab ve 3400 spirtlu icki istehsal edirdiler Penaheli xanin dovrunde xanliqda 3080 uzum yuzden artiq meyve bagi vardi Xanlarin seleflerinin defn olunduqlari Barli ve Narli baglari Penaheli xan terefinden salinmisdi Onun vesiyyetine esasen bu baglari satmaq ve icareye vermek olmazdi Barli bagda xanligin 8 otaqli ve hamami olan imareti vardi Bagmanlar kendinde de xanin boyuk meyve baglari vardi Kend sakinleri bu baglara qulluq etmeli ve qorumali idiler Barli bag vaxtile Penaheli xanin atasi Ibrahimxelil aga terefinden salinmis Penaheli xan ise burada xan sarayi insa etdirmisdi Xan sarayinin butun vefat etmis uzvleri burada defn olunmusdular ve Penaheli xanin vesiyyetine gore burani ne satmaq ne de icareye vermek olmazdi Xanliqda baramiciliq ve ipekcilik inkisaf etmisdi Penaheli xanin dovrunde Qarabagda ilde 2 min yuk yeni 14 min pud xam ipek istehsal olunurdu Baramaciliqla Mehri Guney Culender Bergusad Dizaq Cebrayil Verende Otuziki Kebirli Cavansir Iyirmidord Cilebord mahallarinda mesgul olurdular Coxlu sayda baramaqurdu ile techiz olunmus her tut bagi ilde 6 batman bezen dord ve daha az iki batman barama verirdi Xususen Penaheli xanin dovrunde xanliq erazisinde iki yuze qeder tut bagi var idi ve orta illik barama mehsulu 1 700 puda beraber idi Diger menbelere gore bu reqem 4 min puda catirdi Medeni fealiyyetiUcuncu sekil ermeni isgalindan sonraya aiddir Susa qalasiEsgeran qalasiQarabag xan sarayi Penaheli xan dovletin esasini qoyduqdan sonra etraf xanlarin oz uzerine hucum edecekleri teqdirde aile ve qohumlarinin qulluqcu yaxin adamlarininin ve el boyuklerinin qorunmasi ucun munasib bir yerde qala tikilmesini lazim bilmisdi Mesveretden sonra o 1748 ci ilde Kebirli mahalinda Bayat qalasinin esasini qoydu Qisa bir zamanda mohkem hasar cekildi xendek qazildi bazar hamam ve mescid insa edildi Xan butun ailesini qohumlarini ve el boyuklerini qalaya topladi Etrafda olan camaat Penaheli xanin tereqqisini onun reftarini esiden Tebriz ve Erdebil vilayetlerinin bir cox hissesi ve senetkarlari oz aileleri ile birlikde Bayat qalasina yerlesdiler Insa edilmis Bayat qalasi duzenlikde yerlesdiyinden o qeder etibarli deyildi Buna gore de Agdamdan 10 km aralida yerlesen Sahbulaq deyilen yerde 1751 ci ilde yeni qala insa olundu Sahbulaq qalasinin hasari das ve ehengden tikilmisdi Qalada dasdan tikilmis mescid hamam seher evleri ve bazar vardi Menbelerin melumatina gore Sahbulaq qalasinda iki qesr icqala ve xarici qala var idi Ic qesr tepenin uzerinde bulaqlarin yaninda salinmisdi Penaheli xanin iqametgahi yonulmamis daslardan duzbucaqli 8 pilleli sekilde tikilmisdi Mohkem ve hundur divarlar var idi Penaheli xanin yeni paytaxt yaratmaq fikrinde oldugunu bilen saray eyanlarindan bir qrupu ona deniz seviyyesinden 1800 2000 metr yukseklikde olan ve uc terefden tebii mudafiesi olan meselerle ortulmus bir terefden ucurum diger terefden ise sildirim qayalarla ehate olunmus bir nov qalani xatirladan yeri gosterdiler Xanligin gelecek paytaxti ve baslica iqametgahi olan qalanin istehkamlarini Penaheli xan ozu mueyyen etmisdir Penaheli xanin bir nece melumatli adami gedib qalanin yerini ve etrafini nezerden kecirdi Qalanin icinde iki uc bulaqdan basqa axar su yox idi Bu bulaqlarin suyu ise qala camaatina kifayet etmezdi Ona gore de bura bir nece quyu qazmaq fikrine dusduler Qalanin seraitini Penaheli xana bildirdiler Penaheli xan bir nece oz yaxin adami ile buraya gelib qalanin esasini qoydu Penaheli xan bu qalaya Penahabad adini verdi Saray adamlari Sahbulaq qalasinin sakinleri Susa qalasina kocurerek onlara ev verdiler Lakin burada yasayis evleri yox idi Bu sahe seherin serq terefinde alti verstliyinde yasayan ehalinin ekin yeri idi Penaheli xan xalqi yerlesdirdikden ve xususile ozu ucun yurd ve imaret mueyyen etdikden sonra qalanin hasarini cekdirdi Penaheli xanin tikdirdiyi hasar hal hazirda xarabaliq veziyyetindedir Yalniz bezi yerlerde divarlarin qaliqlari gorunur Qala divarlari das ve ehengle berkidilmisdi Bu divarlardan dord qapi acilirdi Simal ve serq terefden olan qapiya Susa kend qapisi deyilirdi Iki qapi ise simal ve qerb arasindadir Bunlardan birine Gence qapisi digerlerine ise Agoglan ve Irevan qapilari deyilir Dorduncu qapi ise dagidilmis ve hazirda onun yerine divarlar tikilmisdir Hal hazirda qalanin uc qapisi var Susa qalasindan uc agacliq mesafedeQarqarcayin kecdiyi iki dagin arasi Esgeranda Esgeran ve Agaoglan qalalari tikilmisdi Muharibe zamani bu qalalarda olan piyada qosunu dusmenin oradan kecib Susaya getmesine imkan vermirdi Qalalarin biri serq digeri qerb terefde eheng ve dasdan horulmusdu Rzaqulu bey Cavansirin melumatina gore Esgeran qalasindan Susa qalasina 8 verstlik mesafe idi Bu qalalarin etrafi mohkem daglar meseler daslar qayalar ve boyuk sehralar idi Divarlarinn hundurluyu 8 metre qalinligi ise 2 metre catirdi Cayin yataginda iki qulle var idi Qarqarcayin sahili burada ele sildirimli idi ki Esgeran qalasindan yan oterek kecmek mumkun deyil idi Penaheli xan hemcinin Susanin kenarinda ozu ucun qesr tipli saray insa etdirmisdi Qesrin hasari ve bir burcu var idi Xan sarayi kunclerinde dairevi qulleler olan hundur divarlarla ehatelenmisdi Penaheli xan oglu Ibrahimxelil aga ucun de bir qesr saray insa etdirmisdi Ikinci oglu Mehreli bey ve ucuncu oglu Talibxan bey ucun de burcu ve hasari olan imaretler insa etdirmisdi Xanliqda merkezi aparat olan divanxana binasi ruslarin isgalindan sonra kilseye cevrilmis sonralar XX esrin 60 ci illerine kimi ise binadan klub kimi istifade olunmusdu Penaheli xan Susanin tikintisinde Tebriz Erdebil ve basqa seherlerden ustalar devet etmisdi Sonralar hemin ustalar Susada qalib yasamislar Secere Ibrahimxelil aga Penaheli xan 1693 1763 Ibrahimxelil xan 1732 1806 Mehreli bey 1735 1785 Mehemmedhesen aga 1755 1806 Cavad aga 1757 1779 Mehdiqulu xanEbulfet xan Tuti 1766 1839 Agabeyim aga 1782 1831 Xanlar aga 1785 1832 Memmed Qasim aga 1843 Govher aga 1796 1844 Mehemmed bey 1762 1797 Ceferqulu xan Neva 1785 1867 Xencan aga teq 1793 en geci 1844 Xursidbanu Natevan 1832 1897 Pasa agaCeferqulu bey Ata xanMahmud agaMehdiqulu xan Vefa 1855 1900 XanbikeAzad xanEhmed bey 1823 1903 Qemer beyim Seyda 1881 1933 AslanBehram xan NaxcivanskiEkber xan Naxcivanski 1873 1961 Behbud xan 1877 1921 Hemide Memmedquluzade 1873 1955 Xan Susinski 1901 1979 QeydlerQalanin ilk adi Penahabad idi Diger menbelerde Osip deyerek kecilir Sefeviler dovletinde zerb edilmis sikke O cumleden 100 min desyatini ekine yararli idi Diger adlandirma sekli Cavundur dur 40 girvenke yaxud 2 batman 1 puda beraberdir 20 girvenke yaxud 8 kiloqram 1 batmana beraberdir 1 verst 1066 metr ve ya 3500 futa beraberdir Teqriben 25 kilometrdir IstinadlarShnirelman Vojny pamyati 200Orijinal metn rus So svoej storony karabahskij han Ibragim nachal prinimat preventivnye mery ubijstva i zatochenie melikov v tyurmy razorenie strany i pr Rezultatom byli massovoe begstvo armyan i depopulyaciya Karabaha v konce XVIII v Takim obrazom vo vtoroj polovine XVIII v sostav naseleniya Karabaha rezko izmenilsya Musulmanskie kurdy i tyurkskie plemena kotorye obitali na okrainah Karabaha s XI XII vv v seredine XVIII v poluchili dostup k gornym rajonam i vpervye stali zaselyat Shushu V to zhe vremya k koncu XVIII v Nagornyj Karabah pokinula znachitelnaya chast ego armyanskih obitatelej Michael P Croissant The Armenia Azerbaijan conflict causes and implications p 11 Orijinal metn ing Importantly disunion amongst the allowed the establishment of a foothold in mountainous Karabakh by a Turkic tribe around 1750 This event marked the first time that Turks were able to penetrate the eastern Armenian highlands George A Bournoutian The Politics of Demography Mamedov S Veliev T Godzhaev A Istoriya Azerbajdzhana uchebnik dlya IX klassa B Tahsil 2002 s 117 Sitat sehvi Yanlis lt ref gt teqi 34 adli istinad ucun metn gosterilmeyib Qarabag xani Penaheli xan Cavansir 1693 1763 az Portal Azertag az 2 yanvar 2019 tarixinde Istifade tarixi 15 oktyabr 2018 Ugur Qarabag Azerbaycanin ezeli torpagidir III yazi Xalq cebhesi 2017 24 fevral s 13 Fazil Qaraoglu Tarixde iz buraxanlar Penaheli xan az Baki Xeber com 25 oktyabr 2017 2 yanvar 2019 tarixinde Istifade tarixi 15 oktyabr 2018 Yunis Huseynov 2007 seh 29 30 Enver Cingizoglu Mais Emrahov Habil Hesenov 2008 seh 64 Zemfira Haciyeva 2007 seh 41 Mustafazade Tofiq 2009 seh 29 30 Enver Cingizoglu Mais Emrahov Habil Hesenov 2008 seh 65 Mustafazade Tofiq 2009 seh 30 Qarabagnameler III kitab 2006 seh 80 Yunis Huseynov 2007 seh 35 Qarabagnameler I kitab 2006 seh 33 Qarabagnameler II kitab 2006 seh 20 Enver Cingizoglu Mais Emrahov Habil Hesenov 2008 seh 67 68 Zemfira Haciyeva 2007 seh 45 Mustafazade Tofiq 2009 seh 33 Qarabagnemeler II kitab 2006 seh 40 Enver Cingizoglu Mais Emrahov Hesenov Habil 2007 seh 66 67 Qarabagnemeler III kitab 2006 seh 82 Mustafazade Tofiq 2009 seh 34 Fuad Eliyev Urfan Hesenov Irevan xanligi Baki Serq Qerb 2007 s 83 Zemfira Haciyeva 2007 seh 44 Mustafazade Tofiq 2009 seh 35 Enver Cingizoglu Mais Emrahov Hesenov Habil 2008 seh 70 Yunis Huseynov 2007 seh 37 Qarabagnameler I kitab 2006 seh 50 Mustafazade Tofiq 2009 seh 36 Enver Cingizoglu Mais Emrahov Habil Hesenov 2008 seh 76 77 Mustafazade Tofiq 2009 seh 41 Enver Cingizoglu Mais Emrahov Habil Hesenov 2008 seh 76 Mustafazade Tofiq 2009 seh 43 Zemfira Haciyeva 2007 seh 55 Enver Cingizoglu Mais Emrahov Habil Hesenov 2007 seh 77 Mustafazade Tofiq 2009 seh 47 Behram Memmedli Enver Cingizoglu 2013 seh 121 122 Behram Memmedli Enver Cingizoglu 2013 seh 122 Behram Memmedli Enver Cingizoglu 2013 seh 123 Enver Cingizoglu Mais Emrahov Habil Hesenov 2008 seh 78 Mustafazade Tofiq 2009 seh 48 Zemfira Haciyeva 2007 seh 57 Mustafazade Tofiq 2009 seh 125 Mustafazade Tofiq 2009 seh 49 Raffi Melikstva Hamsy 2007 12 19 tarixinde Istifade tarixi 2018 10 20 2007 01 27 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2018 10 20 Mustafazade Tofiq 2009 seh 49 50 Qarabagnameler III kitab 2006 seh 83 Mustafazade Tofiq 2009 seh 53 Mustafazade Tofiq 2009 seh 54 Mustafazade Tofiq 2009 seh 55 Zemfira Haciyeva 2007 seh 90 Qarabagnameler I kitab 2006 seh 127 Mustafazade Tofiq 2009 seh 115 Yunis Huseynov 2007 seh 37 38 Yunis Huseynov 2007 seh 38 Qarabagnameler I kitab 2006 seh 131 Qarabagnameler II kitab 2006 seh 23 Qarabagnameler II kitab 2006 seh 280 Zemfira Haciyeva 2007 seh 209 Mustafazade Tofiq 2009 seh 117 Zemfira Haciyeva 2007 seh 134EdebiyyatYunis Huseynov Qarabagnameler Azerbaycan tarixini oyrenmek ucun menbe kimi Baki Mutercim 2007 216 seh Tofiq Mustafazade Qarabag xanligi Baki Sabah 2009 333 seh Zemfira Haciyeva Qarabag xanligi sosialiqtisadi munasibetler ve dovlet qurulusu Baki Tehsil 2007 254 seh Nazim Axundov Akif Ferzeliyev Qarabagnameler I kitab Baki Serq Qerb 2006 216 seh Enver Cingizoglu Mais Emrahov Habil Hesenov Qarabag xanligi Baki Mutercim 2008 208 seh Nazim Axundov Akif Ferzeliyev Qarabagnameler II kitab Baki Serq Qerb 2006 288 seh Behram Memmedli Enver Cingizoglu Urmiya xanligi Baki Mutercim 2013 188 seh Nazim Axundov Akif Ferzeliyev Qarabagnameler III kitab Baki Serq Qerb 2006 248 seh Xarici kecidlerPenaheli xan Cavansir Gorun catladimi Penaheli xan Seir Susa rayonunun esir abideleri Penaheli xanin 25 il evvel hazirlanmis heykeli uze cixdi MUSAHIBE FOTOSESSIYA SELEF Ibrahimxelil aga Penaheli xan XELEF Ibrahimxelil xan