Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Paleontologiya tarixi canlı orqanizmlərin qalıqları əsasında Yer kürəsində həyatın yaranması şəraitini və onun inkişaf mərhələlərini öyrənir. Paleontologiya elminin əsas vəzifələrindən biri canlı orqanizmlərin inkişaf tarixinin öyrənilməsi ilə bağlı olduğundan onu biologiya elminin bir hissəsi hesab etmək olar, lakin Yer kürəsinin özünün tarixini tədqiq etdiyinə görə paleontologiya, həm də geologiya elmi ilə sıx əlaqədardır.
XVII əsrə qədər
Qədim dövrlərdə yunan mütəfəkkiri Ksenofan (e.ə.570-480) vaxtilə quruda yaşamış, sonralar su altında qalmış ərazilərdə aşkar edilmiş dəniz canlılarının (molyuskların) qalıqlarından yazmışdır.
Yunan filosofu Aristotel (e.ə. 384-322) hesab edirdi ki, daşlaşmış canlı orqanizm qalıqları nəm və ilıq lildən əmələ gəlmişdir. O formanı isə onlara təbiətin plastik və forma əmələ gətirən qüvvələri vermişdir. Aristotelin nəzəriyyəsinə görə, həmin qalıqlar canlı və qeyri-canlı təbiət arasında keçid formalarıdır.
Orta əsrlərdə görkəmli mütəfəkkir İbn Sina özünün "Şəfa kitabı" əsərində (1027) daşlaşmış canlı orqanizmlərdən danışarkən, bu qalıqların müxtəlif dərinliklərdə yerləşən və atmosferdə havanın temperaturundan yüksək temperatura malik olan flyuidlərin meydana gəlməsində mühüm rol oynaması barədə nəzəriyyə irəli sürmüşdür. XIV əsrdə Saksoniyalı Albert bu ideyanı daha da təkmilləşdirmişdi.. XVI əsrdə bir çox naturalistlər Saksoniyalı Albertin nəzəriyyəsinə əsaslanan tədqiqatlar aparmışlar.. Çin naturalisti Şen Ko (1031-1095) Şensi əyalətində Yanyan adlı dağlıq ərazidə tapılmış daşlaşmış bambuk qalıqları əsasında tədricən baş verən iqlim dəyişiklikləri barədə nəzəriyyə irəli sürmüşdür, onun bu qənaətə gəlməsinin əsas səbəbi o idi ki, quru iqlimə malik Şensidə bambuk bitmir.. Sun imperiyası dövründə yaşamış Şen Ko Tayxanşan dağlarında tapılmış dəniz canlılarının qalıqlarına əsasən geomorfologiyada olduğu kimi geoloji proseslərin mövcud olması və tədricən sahil xətlərinin əvəzlənməsi qənaətinə gəlmişdir..
İlk paleontoloji araşdırmalar Leonardo da Vinçi tərəfindən Misirdən gətirilmiş əhəng daşında nummulitlərlə (Nummulites) rastlaşması ilə aparılmağa başlanmışdır. Leonardo da Vinci nummulitlərin bir orqanizm qalığı olduğunu anlamışdır.
Yeni tarixin əvvəllərində rasionalizm dövründə Avropada natural fəlsəfənin inkişafında baş verən əsas dəyişikliklərdən biri də daşlaşmış canlı orqanizmlərin qalıqların sistemli şəkildə tədqiq edilməsidir. XVII və XVIII əsrlərdə daşlaşmış orqanizm qalıqlarının keçmiş həyatla bağlılığının öyrənilməsində mühüm nailiyyətlər əldə edilmişdir.
XVII əsrdə
| Paleontologiya tarixi | ||||
|---|---|---|---|---|
 Nils Stensenin 1667-ci ildə akulanın dişləri ilə diş qalıqlarının müqayisə edildiyi əsərindən illustrasiya. | ||||
| Elmi təsnifat | ||||
| XƏTA: latin parametri doldurulmayıb. | ||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||
| XƏTA HAQQINDA MƏLUMAT Bu parametr doldurulmayıb: latin | ||||
| ||||
1665-ci ildə alman alimi Afanasi Kirxer özünün «Mundus subterraneus» adlı traktatını nəsli kəsilmiş nəhəng insanların sümüklərinin tədqiqinə həsr etmişdi. Elə həmin il ingilis təbiətşünası və alimi Robert Huk mikroskopdan istifadə etməklə öz müşahidələri əsasında tərtib etdiyi illustrasiyalı kolleksiyasını - "Mikroqrafiya" adlı əsərini nəşr etdirmişdir. Robert Huk belə hesab edirdi ki, daşlaşmış canlı qalıqları Yer üzərində həyatın tarixinin sübutudur. Robert Huk qeyd edirdi ki, əgər arxeoloji qazıntılar zamanı aşkar edilən pullar, medallar və zəngin tabutlar keçmiş dövrlərdə məşhur şəxsiyyətlərin, şəhərlərin mövcud olmasının bilavasitə sübutudursa, daşlaşmış qalıqlar da, bütün düşünən insanların fikrincə, qədim dövrlərdə mövcud olmuş bitki və ya canlıların mövcudluğunun isbatıdır.. Alim iddia edirdi ki, bu qalıqların bir hissəsi geoloji fəlakətlər zamanı baş vermiş kütləvi qırğınlar nəticəsində nəsli kəsilmiş canlı orqanizmlərə aiddir..
1667-ci ildə Nils Stensen akulanın başının quruluşu haqqında məruzə yazdı. O, akulanın dişlərini (tongue stones) adlanan daşlaşmış əşya qalıqları ilə müqayisə edərək bu qənaətə gəldi ki, bu qalıqlar (o, bu qalıqları «glossopetrae» adlandırmışdı) akulanın dişləridir.. Nils Stensen sonralar daşlaşmış canlı qalıqları ilə daha dərindən maraqlanmağa başlımışdı. Tədqiqatçı bu qalıqların keçmiş həyatın izləri olmasını inkar edən bir çox arqumentlərin əsassız olduğunu təsdiq etmək üçün o, daha dərindən lövhələri öyrənməyə başladı. Nils Stensonun akulanın dişləri haqqında tədqiqatları nəticəsində belə bir qənaətə gəlindi ki, hər hansı bir möhkəm əşya digər bir möhkəm əşyanın, məsələn, qaya parçasının da daxilində ola bilər.
Bu tədqiqatların nəticəsi olaraq 1669-cu ildə onun "De solido intra solidum naturaliter contento dissertationis prodromus" adlı əsəri nəşr olundu.
Nils Stensen XVII əsrdə yaşamış, demək olar ki, bütün naturalist filosoflar kimi, canlı orqanizmlərin Bibliyada təsvir olunan böyük daşqının baş verdiyi ərazilərdən uzaqda aşkar edilməsinə əsaslanaraq Yer kürəsinin bir neçə min il yaşı olduğunu düşünürdü..
XVII əsrdə Nils Stensenlə eyni dövrdə yaşamış Martin Lister (1638—1712) və Con Rey (1627—1705) daşlaşmış qalıqların canlı orqanizmlərlə heç bir bağlılığının ola bilməyəcəyini iddia edirdilər. Onları ammonitlər adlandırılan obyektlər xüsusilə maraqlandırıdı və bu filosoflar qeyd edirdilər ki, ammonitlər Robert Hukun göstərdiyi kimi, canlı varlıqlar ola bilməzlər, çünki onlar məlum olan heç bir canlı orqanizm növlərinə oxşamırlar.
Bu, yalnız kütləvi qırğınlar dövründə ammonitlərin nəslinin kəsilməsi ilə bağlı ola bilərdi, lakin elmi və dini baxışların mürəkkəb mübarizəsi şəraitində həmin filosoflar uçün məsələnin əsl mahiyyətinin dəqiqləşdiilməsi çətin bir proses idi.
XVIII əsrdə
XVIII əsrin sonlarında fransız naturalisti və təbiətşünası Jorj Küvye müxtəlif bioloji növlərin nəslinin kəsilməsi barədə çoxillik mübahisələrə son qoydu və müqayisəli anatomiyanın köməyi ilə paleontologiyanın müstəqil elm kimi yarandığı qənaətinə gəldi. Paleontologiya salnamələri haqqında biliklərin çiçəklənməsi geologiyanın və xüsusilə stratiqrafiyanın inkişafında mühüm rol oynamışdır.
1796-cı ildə Jorj Küvye canlı və daşlaşmış fil qalıqları mövsusundakı məruzəsində Hindistan və Afrika fillərinin qalıqlarını mamont və sonralar mastodontlar adlandırılan canlıların qalıqları ilə müqayisə etmişdi. O, ilk dəfə olaraq müəyyən etdi ki, Hindistan və Afrika filləri ayrı-ayrı növlərdir, mamontlar isə onların ikisindən də fərqlənirdi və mamontların nəsli kəsilmişdir. Daha sonra o, belə bir nəticəyə gəldi ki, mastodontlar nəsli kəsilmiş daha bir canlı növüdür və onlar da Hindistan və Afrika fillərindən, o cümlədən, mamontlardan fərqlənmişlər.
Geoloq və dağ-mədən mühəndisi Uilyam Smit ilk dəfə olaraq stratiqrafiya metodunun köməyi ilə daşlaşmış canlı orqanizmlərin qalıqlarından fəal istifadə edərək ayrı-ayrı yerlərdəki dağ təbəqələri arasındakı əlaqənin öyrənilməsinə cəhd göstərdi. O, XVIII əsrin sonlarında və XIX əsrin əvvəllərində apardığı tədqiqatlrın nəticəsində İngiltərənin ilk geoloji xəritəsini yaratmağa müvəffəq oldu. Uilyam Smit faunanın inkişafının ardıcıllığı prinsipinin müəyyən edilməsinə nail oldu, bu prinsipə əsasən hər bir dağ təbəqəsi özündə canlı orqanizmlərin qalıqlarının müəyyən tiplərini saxlayır və bu üsul hətta bir-birindən çox aralı məsafədə yerləşən ayrı-ayrı dağ təbəqələrinin belə, geoloji dövrlərinin ardıcıllığını müəyyənləşdirməyə imkan verir. Elə həmin dövrdə Jorj Küvye və Parisməktəbinin dağ-mədən mühəndisliyi üzrə təlimatçısı Aleksandr Bronyar Paris şəhəri ətrafındakı regionun geoloji cəhətdən tədqiqi zamanı oxşar metodlardan istifadə etmişlər.
XIX əsrin əvvəllərində və ortalarında
Sürünənlər dövrü
Avropada paleontologiyanın "qızıl əsri" XIX əsrin birinci yarısına təsadüf edir. Paleontoloji qalıqların tapıldığı yerlərin sayı artdıqca, müxtəlif ölkələrdə təbiət tarixi muzeyləri və təbiət muzeyləri açıldı.
1808-ci ildə Jorj Küvye Maastrixtdə aşkar edilmiş, sonralar mozazavrlar adlandırdıqları dəniz canlılarınının qalıqlarını identifikasiyalaşdırdı. O, həmçinin Bavariyada tapılmış və pterodaktil adlandırdığı uçmaq qabiliyyətinə malik sürünənləri şəklinə görə identifikasıyalaşdırdı. Jorj Küvye aşkar edilmiş qalıqlara əsasən belə bir qənaətə gəldi ki, südlə qidalananlar dövründə Yer kürəsində nəhəng sürünənlər yaşamışlar.. Son iki onillikdə Böyük Britaniyada tapılmış daşlaşmış qalıqlar Jorj Küvyenin haqlı olduğunu sübut etdi. 11 yaşından canlı orqanizmlərin daşlaşmış qalıqlarından ibarət peşəkar kolleksiya yaradılması ilə məşğul olan Meri Enninq Laym-Recisdə təbaşir dövrünə aid bir sıra dəniz canlılarının qalıqlarını tapdı. Onun tapıntıları içərisində 1811-ci ildə tapdığı ixtiozavrların ilk skeleti, 1821 və 1823-cü illərdə pleziozavrların ilk skeletləri də var idi. Geoloqlar Uilyam Konibzar, Henri Tomas de la Beş və Uilyam Baklend Jorj Küvyenin aşkar etdiyi tapıntıların əksəriyyətinin elmi cəhətdən təhlilini vermişlər.. Məhz Meri Enninq ilk dəfə olaraq müəyyən etdi ki, bezoarlar adı ilə məlum olan daş obyektlər nadir hallarda rast gəlinən ixtiozavrların skeletləridir. 1824-cü ildə Baklend Stounsfild ətrafında təbaşir dövrünə aid təbəqələrdə alt çənə sümüklərinin qalıqlarını tapdı və onların təsvirini verdi. O, müəyyən etdi ki, bu daşlaşmış qalıqlar quruda yaşamış sürünənlərə məxsusdur və tədqiqatçı onu meqalozavr adlandırdı. Elə həmin il Gideon Mantell etiraf etdi ki, onun 1822-ci ildə Tilqeyt ətrafında təbaşir dövrünə aid təbəqələrdən aşkar etdiyi bir neçə iri dişin daşlaşmış qalıqları quruda yaşamış nəhəng və ot yeyən sürünənlərə məxsusdur.
Paleobotanika və "paleontologiya" sözünün mənşəyi və mənası
1828-ci ildə Aleksandr Bronyarın oğlu botanik Adolf Bronyar aşkar edilmiş bitki qalıqlarının tarixinə dair çıxışlarının toplusunu dərc etdirdi. Adolf Bronyar bu əsərdə belə bir qənaətə gəmişdir ki, bitki qalıqlarının tarixini təxminən 4 hissəyə bölmək olar. Birinci dövr çiçəkləməyən bitkilər dövrü kimi səciyyələndirmək olar. İkinci dövrün fərqləndirici əlaməti çılpaqtoxumluların meydana çıxmasıdır. Üçüncü dövrdə örtülütoxumlular, dördüncü dövrdə çiçəkli bitkilər meydana çıxdı. Geoloji araşdırmalara əsasən bir dövrdən digərinə keçid kəskin dönüşlə müşahidə olunsa da, bitkilərin dəyişmə dövrləri uzun müddət davam etmişdir. Bronyarın tədqiqatları paleobotanikanın əsasını təşkil etmişdir. Bu tədqiqatlar, eyni zamanda, Yer üzərində həyatın uzun və mürəkkəb bir tarixə malik olması, müxtəlif bitli və heyvan qruplarının ardıcıl olaraq meydana çıxması barədə nəzəriyyəni daha da gücləndirdi.. Bronyar belə hesab edirdi ki, bitki qalıqlarının tədqiqi sübut edir ki, daş kömür dövründə Şimali Avropada tropik iqlim mövcud olmuşdur; bu isə o deməkdir ki, Yer üzərində iqlim dəyişkənliyi də tədricən baş vermişdir..
XIX əsrin birinci onilliyində aşkar edilmiş bitki qalıqlarına marağın artması nəticəsində keçmiş həyatın oyrənilməsi üçün tətbiq edilən terminologiya daha da zənginləşdi. «Journal de Physique» adlı nüfuzlu fransız elmi jurnalının redaktoru, Jorj Küvyenin şagirdi Anri-Mari Dyukrote-de-Blenvil 1817-ci ildə nəsli kəsilmiş heyvanların aşkar edilmiş sümüklərinin bərpası ilə əlaqədar Jorj Küvye və digər naturalistlər tərəfindən aparılan tədqiqat işlərini ifadə etmək üçün ilk dəfə «paleozoologie (paleozoologiya)» terminini işlətmişdir. Lakin Blenvil elə bir söz axtarırdı ki, bu terminlə həm heyvan qalıqlarının, həm də bitki qalıqlarının tədqiqatlarını ifadə etmək mümkün olsun və o, 1822-ci ildə «palaeontologie» termininin üzərində dayandı. Blenveldin bu termini qısa müddətdə elmi ictimaiyyət tərəfindən qəbul edildi.
Paleontologiya adı üç yunan sözündən əmələ gəlmişdir: "paleos"-qədim, "ontos"-mövcud olan varlıq, "loqos"-söz, elm: sözün hərfi mənası belədir: "qədim varlıqlar haqqında elm, "ontos" sözünün digər mənası - "şeylərin mahiyyəti" deməkdir. Həqiqətən, paleontologiya elmi təkcə vaxtilə yaşamış orqanizmləri deyil, həmçinin, qədim həyatın mahiyyətini, onun inkişaf yollarını öyrənir. XVIII və XIX əsrlərin hüdudlarında bu elmi yunan dilində oriktoqnoziya, yəni daşlaşmış qalıqlar haqqında elm adlandırırdılar.
Transformasiya və paleontologiya salnaməsi
| † Dinozavrlar | ||||
|---|---|---|---|---|
 Amerika Təbiətşünaslıq Muzeyində Apatozavrın düz quraşdırılmış skeleti | ||||
| Elmi təsnifat | ||||
| XƏTA: latin parametri doldurulmayıb. | ||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||
| XƏTA HAQQINDA MƏLUMAT Bu parametr doldurulmayıb: latin | ||||
| ||||
XX əsrin əvvəllərində Jan-Batist Lamark daşlaşmış canlı qalıqlarından növlərin transformasiyası barədə öz nəzəriyyəsini sübut etmək üçün istifadə etmişdir.. Sonrakı bir neçə onillikdə həyatın, zaman keçdikcə dəyişməsini sübut edən çanlı qalıqlarının aşkar edilməsi bu nəzəriyyəni yenidən müzakirə obyektinə çevirdi.. Robert Çeymberz daşlaşmış canlı qalıqlarından özünün «Vestiges of the Natural History of Creation» adlı kitabının tərtibində geniş istifadə etmişdir. Bu əsərdə iddia olunnurdu ki, Yer kürəsində olduğu kimi kosmosda da həyat təkamül təbiətinə malikdir. Jan-Batist Lamarkın nəzəriyyəsinə əsaslanan Robert Ceymberz bu əsərində sübut edirdi ki, həyat sadədən mürəkkəbə doğru hərəkət edir.. Bu erkən təkamül nəzəriyyəsi elmi dairələrdə geniş müzakirə olunsa da, o, öz elmi təsdiqini tapmadı.. tranformasiya ideyasının bir çox tənqidçisi öz arqumentlərini əsaslandırmaq üçün daşlaşmış canlı qalıqlarından istifadə etmişlər. Robert Ouen "dinozavr" terminini ifadə etdiyi dissertasiyasında göstərirdi ki, dinozavrlar müasir sürünənlər kimi mürəkkəb quruluşa malikdir, bu isə, Robert Ouenin fikrincə, transformasiya nəzəriyyəsinə zidd idi.. Xyu Müller Old Red Sendstounda tapılmış balıqların daşlaşmış qalıqlarına əsasən belə bir fakta diqqət yetirmişdir ki, bu balıqların quruluşu "Vestiges of the Natural History of Creation» adlı kitabda iddia edildiyi kimi, nə sonrakı dövrlərdə mövcud olmuş balıqlarla müqayisədə mürəkkəb, nə də əvvəlki dövrlərlə mövcud olan balıqlarla müqayisədə primitiv quruluşa malik olmamışdır.. Bu təkamül nəzəriyyələri o zaman müəyyən elmi dairələr tərəfindən müdafiə olunmasa da, bu məsələlər ətrafında gedən müzakirələr sonralar Darvinin təkamül nəzəriyyəsinin meydana çıxmasında mühüm rol oynamışdır..
Geoloji şkala və həyatın tarixi
| Paleontologiya tarixi | ||||
|---|---|---|---|---|
 Riçard Ouenin kitabında (1861) verilmiş canlı aləmin əsas varlıqlarının yaranma ardıcıllığının əks olunduğu geoxronoloji cədvəl . | ||||
| Elmi təsnifat | ||||
| XƏTA: latin parametri doldurulmayıb. | ||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||
| XƏTA HAQQINDA MƏLUMAT Bu parametr doldurulmayıb: latin | ||||
| ||||
"Böyük devon (paleozoy erasının dördüncü geoloji dövrü) debatları"ndə iştirak edən Adam Secvik və Roderik Murçison kimi geoloqlar stratiqrafiyanın inkişafında mühüm rol oynadılar. Onlar yeni geoloji dövrlərin (kembri, silur, devon və Perm) təsvirini vermişlər. Stratiqrafiyanın tərəqqisi canlı orqanizmlərin daş qalıqlarının müəyyən tipləri haqqında xüsusi biliklərə malik olan ekspertlərin rəyindən daha çox asılı idi.Məsələn, Uilyam Lonsdeyl və Con Lindli "Devon debatları"nda və onların yekunlaşdırılmasında mühüm rol oynamışlar.. XIX əsrin 40-cı illərində geoxronoloji şkalanın tərtibinin əsas hissəsi yekunlaşdırıldı. 1841-ci ildə Con Filips paleontoloji salnamələrdəki fərqlər əsasında geoloji dövləşməni üç böyük eraya (paleozoy, mezozoy və kaynazoy) böldü.. Ordovik dövrü istisna olmaqla, o, mezozoyun 3 dövrünü və paleozoyun bütün dövrlərini müəyyənləşdirdi. Onun tərtib etdiyi geoxronoloji şkaladan bu gün də istifadə olunur.. O zaman dövrləşmələrin mütləq yaş dövrlərinin müəyyən edilməsi üçün müəyyən metodlar olmadığından onların yaşı təxmini mülahizələrə əsaslanırdı. Belə hesab olunurdu ki, "sürünənlər dövrü"ndə həyat yalnız dənizlərdə mövcud olmuşdur.
XIX əsrin sonlarında
Təkamül
1859-cu ildə Çarlz Darvinin "Növlərin mənşəyi" əsərinin çap olunması həyatı tədqiq edən bütün elm sahələrində və xüsusilə, paleontologiya elmində ciddi dönüş yaratdı. Çarlz Darvinin təkamül nəzəriyyəsinin yaranmasında daşlaşmış canlı qalıqlarının mühüm rolu olmuşdur. Çarlz Darvində daha çox təəssürat yaradan nəhəng zirehlilərin qalıqları idi, o zaman o belə düşünürdü ki, bu qalıqlar ümumdünya səyahəti zamanı Cənubi Amerikada rast gəldikləri nəhəng lamalara aiddir. Bu qalıqlar həmin dövrdə Cənubi Amerikada yaşayan heyvan növlərinə oxşayırdı..
Belçika paleontoloqu Lui Dollo (1857-1931) paleontoloji üsulu nəzəri cəhətdən əsaslandırmışdır. O, 1893-cü ildə paleontologiyanın əsas qanunlarından biri olan təkamülün dönməzliyi qanununu kəşf etmişdir. Bu qanuna görə, bir dəfə meydana gəlmiş orqanizm öz əcdadının yaşadığı şəraitə düşsə belə, heç vaxt əcdadının quruluşuna qayıda bilməz. Bu, o deməkdir ki, təkamül prosesi zaman kimi yalnız bir istiqamətdə gedir. odur ki, hər hansı bir zaman kəsiyində yaşamış orqanizmi nə ondan əvvəlki, nə də sonrakı dövrlərdə tapmaq mümkün deyil.
Şimali Amerikada hadisə
XIX əsrin sonlarında Şimali Amerikada paleontologiya elmində ciddi irəliləyişlər baş verdi. 1858-ci ildə Amerika bioloqu Cozef Leydi qadrazavrın skeletini təsvir etdi. Bu Şimali Amerikada daşlaşmış qalıqlar əsasında tədqiq olunan ilk dinozavr idi. Amerikada vətəndaş müharibəsindən (1861-1865) sonra Qərbə doğru ekspansiyanın güclənməsi, Kanzasda və ABŞ-nin digər ərazilərində dəmir yollarının, hərbi bazaların tikintisinin genişlənməsi və yeni yaşayış məntəqələrinin salınması aşkar edilən daşlaşmış canlı qalıqlarının kolleksiyasının zənginləşməsinə müsbət təsir göstərdi.. Bu dövrdə Şimali Amerikanın təbii tarixinin araşdırılması istiqamətində də bir sıra nailiyyətlər əldə edildi, təbaşir dövründə Kanzası və ABŞ-nin qərb ərazilərinin əksər hissəsini əhatə edən Təbaşir gölü aşkar edildi, qədim quşların və atların, allozavr, steqozavr, tritseratops kimi dinozavr növlərinə aid mühüm daşlaşmış qalıqlar tapıldı. Bu nailiyyətlərin əldə edilməsinə ABŞ alimləri Qofoniil Marş və Edvar Koyp arasında gedən şəxsi və peşəkar rəqabət də mühüm təsir göstərmişdir. Bəzi hallarda bu alimlər arasında gedən mübarizəni "Sümük müharibələri" də adlandırmışlar.
XX əsrdə
| † Bаktrоzavr | ||||
|---|---|---|---|---|
 | ||||
| Elmi təsnifat | ||||
| XƏTA: latin parametri doldurulmayıb. | ||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||
| XƏTA HAQQINDA MƏLUMAT Bu parametr doldurulmayıb: latin | ||||
| ||||
Geologiya elminin tərəqqisi
XX əsrdə geologiyanın inkişafı ilə bağlı baş verən iki hadisə paleontologiyanın sürətli inkişafına təkan verdi. Onlardan biri radioizotop metodu vasitəsilə daşlaşmış canlı qalıqlarının yaşının dəqiq müəyyənləşdirilməsi idi, bu metod qədim dövrlərdə yaşamış müxtəlif canlıların, o cümlədən, nəsli kəsilmiş canlıların geoxronoloji şkala üzrə inkişaf mərhələlərinin izlənilməsinə geniş imkanlar yaratdı. İkincisi, tektonik təbəqələr nəzəriyyəsinin meydana gəlməsi idi, bu nəzəriyyə qədim dövrlərdə Yer kürəsində həyatın hancı coğrafi areallarda mövcud olması barədə biliklərin zənginləşməsində müstəsna rol oynadı.
Paleontologiyanın geoloji inkişafı
XX əsrdə dünyanın əksər yerlərində paleontoloji işlər aparılırdı, xüsusilə, Avropa və Şimali Amerikada geniş vüsət almışdı. 135 il ərzində - Baklenddə ilk tapıntıdan 1969-cu ilədək dinozavrların 170-dən artıq növü aşkar edilmişdir. Paleontoloq Çarlz Uitn Hilmor tərəfindən 1933-ci ildə dinozavrların daha bir növü olan Baktrozavr qeydə alınmışdır. 1969-cu ildən sonrakı 25 il ərzində aşkar edilmiş dinozavrların növlərinin sayı 315-ə çatmışdır. Bu ilk növbədə, dağlıq massivlərdə, xüsusilə, Cənubi Amerikanın və Afrikanın az tədqiq olunan ərazilərində aşkar edilmişdir.. XX əsrin sonlarına yaxın Çin ərazisində daşlaşmış canlı qalıqlarının sistemli şəkildə axtarışlarının təşkili nəticəsində qədim quş formasında və balalarını südlə qidalandıran dinozavrların külli miqdarda qalıqları tapıldı.
Kembri partlayışı
Kembri dövrü süxurlarda bir-birindən fərqli və kompleks quruluşda çoxhüceyrəli orqanizmlər tapılmış ən qədim geoloji dövrdür. Bu dövrə aid süxurlar əvvəlcə 1835-ci ildə ingilis geoloq Adam Secvik (Adam Sedgwik) tərəfindən Şimali Uelsdə tapılmışdı. Secvik həmin dövrü Uelsin latın dilindəki adı olan "Cambria" sözündən götürərək adlandırmışdır. Beynəlxalq Kembri Stratiqrafiyası Alt Komissiyasının 2002-ci ildə yayımladığı tarixlərə əsasən, Kembri dövrünün dövrümüzdən 545 milyon il əvvəl başlayıb 490 milyon il əvvəl sona çatdığı qəbul edilir. Erkən Kembri (542-513 milyon il), orta Kembri (513-501 milyon il) və son Kembri (501-490 milyon il) olaraq 3 dövrə bölünür..
Bu dövrə təbiət tarixi üçün əhəmiyyət qazandıran ən böyük hadisə Kembri partlayışıdır. Bu, Prekembri dövründən Kembri dövrünə keçid zamanı (erkən Kembri dövründə) baş vermiş partlayışdır və heç bir əcdadı olmayan kompleks canlıların ani surətdə ortaya çıxmasını ifadə edir. Bioloji müxtəliflik və komplekslik baxımından Prekembri dövrü ilə Kembri dövrü arsında o qədər böyük fərq var ki, bu hadisə canlıların ani əmələgəlməsini ifadə etmək üçün "partlayış" adlandırılmışdır.
Kembri dövrü 544 milyon il əvvəl başlamazdan əvvəl heyvanlar məhdud hərəkət imkanı verən sadə bədən quruluşuna malik idilər. Prekembri dövrünün sonundakı heyvan mənzərəsində meduzalar və əlaqədar, nisbətən sadə bir sıra canlı var idi. Bunlar arasında ən çox diqqət çəkənlər dəniz dibində sürünərək hərəkət edən soxulcanabənzər heyvanlar idi. Ancaq Kembri dövrünün əvvəlində həyat ani surətdə kompleksə doğru istiqamət götürdü. Geoloji cəhətdən bir "anı" təmsil edən bir neçə milyon illik geoloji zaman kəsiyində təkmil bədən quruluşuna malik canlılar dənizləri doldurdu. Kembri partlayışı adlanan bu bioloji partlayış ilk skeleti və bərk qabıqları, bığcıqları, ayaqları, oynaq və çənələri əmələ gətirdi..
Kembri canlılarının daha çox tapıldığı Kanadadakı Burqes Şeyl fossil yataqlarında və Çindəki Çenqjianq faunasında bərk toxumalarla yanaşı mükəmməl qorunmuş yumşaq toxumaların qalıqları da tapılmışdır. Hətta Çenqjianqdakı fossillər arasında ancaq yumşaq toxumalardan təşkil olunmuş canlıların izləri də var. Çenqjianqda böyük əhəmiyyətə malik orqanlardan göz, bağırsaq, mədə, həzm orqanları, dəri, pulcuq, ağız və sinir sistemi kimi hissələri hərtərəfli tədqiq etmək mümkün olmuşdur.
Mənbə
- Давиташвили Л. Ш., Химшиашвили Н. Г. К истории термина «палеонтология» и некоторых других названий науки об организмах прошлых // Вопросы истории естествознания и техники. 1956. № 2.
- Насонов Р. А. Афанасий Кирхер // Большая российская энциклопедия. Т. 14. М., 2009, С. 50.
- Bowler, Peter J. (2003). Evolution:The History of an Idea. University of California Press. .
- Bowler, Peter J. (1992). The Earth Encompassed:A History of the Environmental Sciences. W. W. Norton. .
- Bowler, Peter J.; Iwan Rhys Morus (2005). Making Modern Science. The University of Chicago Press. .
- Cadbury, Deborah (2000), The Dinosaur Hunters: A True Story of Scientific Rivalry and the Discovery of the Prehistoric World, Fourth Estate,
- Desmond, Adrian (1975). "The Discovery of Marine Transgressions and the Explanation of Fossils in Antiquity". American Journal of Science, Volume 275.
- Larson, Edward J. (2004). Evolution: the remarkable history of scientific theory. Modern Library. .
- McGowan, Christopher (2001). The Dragon Seekers. Persus Publishing. .
- Everhart, Michael J. (2005). Oceans of Kansas: A Natural History of the Western Interior Sea. Indiana University Press. .
- Greene, Marjorie; David Depew (2004). The Philosophy of Biology:An Episodic History. Cambridge University Press. .
- Needham, Joseph (1986). Science and Civilization in China: Volume 3, Mathematics and the Sciences of the Heavens and the Earth. Caves Books Ltd. .
- Robert Hooke (1665) Micrographia The Royal Society
- Palmer, Douglas (2005) Earth Time: Exploring the Deep Past from Victorian England to the Grand Canyon. Wiley, Chichester.
- Rudwick, Martin J.S. (1997). Georges Cuvier, Fossil Bones, and Geological Catastrophes. The University of Chicago Press. .
- Rudwick, Martin J.S. (1985). The Meaning of Fossils (2nd ed.). The University of Chicago Press. .
- Rudwick, Martin J.S. (1985). The Great Devonian Controversy: The Shaping of Scientific Knowledge among Gentlemanly Specialists. The University of Chicago Press. .
- Rudwick, Martin J.S. (2008). Worlds Before Adam: The Reconstruction of Geohistory in the Age of Reform. The University of Chicago Press. .
- Zittel, Karl Alfred von (1901). History of geology and palaentology to the end of the Nineteenth Century.http://www.archive.org/details/historyofgeology00zittrich Charles Scribner's Sons, London.
Xarici keçid
- Кювье Ж. Л. Рассуждение о переворотах на поверхности земного шара
- Л. С. Клейн «Катастрофисты и флювиалисты»
- History of paleontology
- History of palaeoentomology in Russia
- Paleontology Milestones: Famous Paleontologists and Notable Contributions
- History of Paleontology by P.D. Polly and R.L. Spang[ölü keçid]
- Проблемы эволюции 2007-08-19 at the Wayback Machine
Həmçinin bax
İstinadlar
- Desmond p. 692—697.
- Гайденко В. П., Смирнов Г. А. Западноевропейская наука в средние века: Общие принципы и учение о движении. — М.: Наука, 1989. — 352 с. — (Библиотека всемирной истории естествознания). — .
- Rudwick The Meaning of Fossils p. 24
- Needham, Volume 3, p. 614.
- ,Mengxi Bitan (梦溪笔谈; ) (1088)
- name="Bowler1992_118">Bowler The Earth Encompassed (1992) pp. 118—119
- name="Bowler1992_118"
- Glossopetrae and the Birth of Paleontology 2012-02-04 at the Wayback Machine (ing.)
- (ital.)
- Rudwick The Meaning of Fossils pp 72-73
- Rudwick The Meaning of Fossils pp 61-65
- Rudwick Georges Cuvier, Fossil Bones and Geological Catastrophes p. 158
- McGowan pp. 11-27
- Rudwick The Meaning of Fossils pp. 145—147
- Bowler The Earth Encompassed (1992)
- Rudwick Worlds before Adam p. 48
- Geologiya. Uşaqlar üçün ensiklopediya. Bakı,2008
- Rudwick The Meaning of Fossils p. 119
- McGowan p. 8
- McGowan pp. 188—191
- Larson p. 73
- Larson p. 44
- Ruckwick The Meaning of fossils pp. 206—207
- Larson p. 51
- Rudwick The Great Devonian Controversy p. 94
- Larson pp. 36-37
- Rudwick The Meaning of Fossils p. 213
- Bowler Evolution: The History of an Idea p. 150
- Everhart Oceans of Kansas p. 17
- The Bone Wars. From Wyoming Tales and Trails 2012-09-28 at the Wayback Machine Wyoming Tales and Trails.
- McGowan p. 105
- Bowler p. 349
- "Arxivlənmiş surət". 2016-03-07 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-10-12.
- http://www.learnthebible.org/cambrian-explosion-disproves-evolution.html 2022-01-24 at the Wayback Machine "The Cambrian Period of the Paleozoic Era: 542 to 488 Million Years Ago" http://palaeos.com/paleozoic/cambrian/cambrian.htm 2010-11-26 at the Wayback Machine
- Richard Monastersky, "The first monsters: long before sharks, Anomalocaris ruled the seas - oldest known large predators", Science News, 27 avqust 1994
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Paleontologiya tarixi canli orqanizmlerin qaliqlari esasinda Yer kuresinde heyatin yaranmasi seraitini ve onun inkisaf merhelelerini oyrenir Paleontologiya elminin esas vezifelerinden biri canli orqanizmlerin inkisaf tarixinin oyrenilmesi ile bagli oldugundan onu biologiya elminin bir hissesi hesab etmek olar lakin Yer kuresinin ozunun tarixini tedqiq etdiyine gore paleontologiya hem de geologiya elmi ile six elaqedardir XVII esre qederQedim dovrlerde yunan mutefekkiri Ksenofan e e 570 480 vaxtile quruda yasamis sonralar su altinda qalmis erazilerde askar edilmis deniz canlilarinin molyusklarin qaliqlarindan yazmisdir Yunan filosofu Aristotel e e 384 322 hesab edirdi ki daslasmis canli orqanizm qaliqlari nem ve iliq lilden emele gelmisdir O formani ise onlara tebietin plastik ve forma emele getiren quvveleri vermisdir Aristotelin nezeriyyesine gore hemin qaliqlar canli ve qeyri canli tebiet arasinda kecid formalaridir Orta esrlerde gorkemli mutefekkir Ibn Sina ozunun Sefa kitabi eserinde 1027 daslasmis canli orqanizmlerden danisarken bu qaliqlarin muxtelif derinliklerde yerlesen ve atmosferde havanin temperaturundan yuksek temperatura malik olan flyuidlerin meydana gelmesinde muhum rol oynamasi barede nezeriyye ireli surmusdur XIV esrde Saksoniyali Albert bu ideyani daha da tekmillesdirmisdi XVI esrde bir cox naturalistler Saksoniyali Albertin nezeriyyesine esaslanan tedqiqatlar aparmislar Cin naturalisti Sen Ko 1031 1095 Sensi eyaletinde Yanyan adli dagliq erazide tapilmis daslasmis bambuk qaliqlari esasinda tedricen bas veren iqlim deyisiklikleri barede nezeriyye ireli surmusdur onun bu qenaete gelmesinin esas sebebi o idi ki quru iqlime malik Senside bambuk bitmir Sun imperiyasi dovrunde yasamis Sen Ko Tayxansan daglarinda tapilmis deniz canlilarinin qaliqlarina esasen geomorfologiyada oldugu kimi geoloji proseslerin movcud olmasi ve tedricen sahil xetlerinin evezlenmesi qenaetine gelmisdir Ilk paleontoloji arasdirmalar Leonardo da Vinci terefinden Misirden getirilmis eheng dasinda nummulitlerle Nummulites rastlasmasi ile aparilmaga baslanmisdir Leonardo da Vinci nummulitlerin bir orqanizm qaligi oldugunu anlamisdir Yeni tarixin evvellerinde rasionalizm dovrunde Avropada natural felsefenin inkisafinda bas veren esas deyisikliklerden biri de daslasmis canli orqanizmlerin qaliqlarin sistemli sekilde tedqiq edilmesidir XVII ve XVIII esrlerde daslasmis orqanizm qaliqlarinin kecmis heyatla bagliliginin oyrenilmesinde muhum nailiyyetler elde edilmisdir XVII esrdePaleontologiya tarixiNils Stensenin 1667 ci ilde akulanin disleri ile dis qaliqlarinin muqayise edildiyi eserinden illustrasiya Elmi tesnifatXETA latin parametri doldurulmayib Beynelxalq elmi adiXETA HAQQINDA MELUMAT Bu parametr doldurulmayib latinSekil axtarisi 1665 ci ilde alman alimi Afanasi Kirxer ozunun Mundus subterraneus adli traktatini nesli kesilmis neheng insanlarin sumuklerinin tedqiqine hesr etmisdi Ele hemin il ingilis tebietsunasi ve alimi Robert Huk mikroskopdan istifade etmekle oz musahideleri esasinda tertib etdiyi illustrasiyali kolleksiyasini Mikroqrafiya adli eserini nesr etdirmisdir Robert Huk bele hesab edirdi ki daslasmis canli qaliqlari Yer uzerinde heyatin tarixinin subutudur Robert Huk qeyd edirdi ki eger arxeoloji qazintilar zamani askar edilen pullar medallar ve zengin tabutlar kecmis dovrlerde meshur sexsiyyetlerin seherlerin movcud olmasinin bilavasite subutudursa daslasmis qaliqlar da butun dusunen insanlarin fikrince qedim dovrlerde movcud olmus bitki ve ya canlilarin movcudlugunun isbatidir Alim iddia edirdi ki bu qaliqlarin bir hissesi geoloji felaketler zamani bas vermis kutlevi qirginlar neticesinde nesli kesilmis canli orqanizmlere aiddir 1667 ci ilde Nils Stensen akulanin basinin qurulusu haqqinda meruze yazdi O akulanin dislerini tongue stones adlanan daslasmis esya qaliqlari ile muqayise ederek bu qenaete geldi ki bu qaliqlar o bu qaliqlari glossopetrae adlandirmisdi akulanin disleridir Nils Stensen sonralar daslasmis canli qaliqlari ile daha derinden maraqlanmaga baslimisdi Tedqiqatci bu qaliqlarin kecmis heyatin izleri olmasini inkar eden bir cox arqumentlerin esassiz oldugunu tesdiq etmek ucun o daha derinden lovheleri oyrenmeye basladi Nils Stensonun akulanin disleri haqqinda tedqiqatlari neticesinde bele bir qenaete gelindi ki her hansi bir mohkem esya diger bir mohkem esyanin meselen qaya parcasinin da daxilinde ola biler Bu tedqiqatlarin neticesi olaraq 1669 cu ilde onun De solido intra solidum naturaliter contento dissertationis prodromus adli eseri nesr olundu Nils Stensen XVII esrde yasamis demek olar ki butun naturalist filosoflar kimi canli orqanizmlerin Bibliyada tesvir olunan boyuk dasqinin bas verdiyi erazilerden uzaqda askar edilmesine esaslanaraq Yer kuresinin bir nece min il yasi oldugunu dusunurdu XVII esrde Nils Stensenle eyni dovrde yasamis Martin Lister 1638 1712 ve Con Rey 1627 1705 daslasmis qaliqlarin canli orqanizmlerle hec bir bagliliginin ola bilmeyeceyini iddia edirdiler Onlari ammonitler adlandirilan obyektler xususile maraqlandiridi ve bu filosoflar qeyd edirdiler ki ammonitler Robert Hukun gosterdiyi kimi canli varliqlar ola bilmezler cunki onlar melum olan hec bir canli orqanizm novlerine oxsamirlar Bu yalniz kutlevi qirginlar dovrunde ammonitlerin neslinin kesilmesi ile bagli ola bilerdi lakin elmi ve dini baxislarin murekkeb mubarizesi seraitinde hemin filosoflar ucun meselenin esl mahiyyetinin deqiqlesdiilmesi cetin bir proses idi XVIII esrdeXVIII esrin sonlarinda fransiz naturalisti ve tebietsunasi Jorj Kuvye muxtelif bioloji novlerin neslinin kesilmesi barede coxillik mubahiselere son qoydu ve muqayiseli anatomiyanin komeyi ile paleontologiyanin musteqil elm kimi yarandigi qenaetine geldi Paleontologiya salnameleri haqqinda biliklerin ciceklenmesi geologiyanin ve xususile stratiqrafiyanin inkisafinda muhum rol oynamisdir 1796 ci ilde Jorj Kuvye canli ve daslasmis fil qaliqlari movsusundaki meruzesinde Hindistan ve Afrika fillerinin qaliqlarini mamont ve sonralar mastodontlar adlandirilan canlilarin qaliqlari ile muqayise etmisdi O ilk defe olaraq mueyyen etdi ki Hindistan ve Afrika filleri ayri ayri novlerdir mamontlar ise onlarin ikisinden de ferqlenirdi ve mamontlarin nesli kesilmisdir Daha sonra o bele bir neticeye geldi ki mastodontlar nesli kesilmis daha bir canli novudur ve onlar da Hindistan ve Afrika fillerinden o cumleden mamontlardan ferqlenmisler Geoloq ve dag meden muhendisi Uilyam Smit ilk defe olaraq stratiqrafiya metodunun komeyi ile daslasmis canli orqanizmlerin qaliqlarindan feal istifade ederek ayri ayri yerlerdeki dag tebeqeleri arasindaki elaqenin oyrenilmesine cehd gosterdi O XVIII esrin sonlarinda ve XIX esrin evvellerinde apardigi tedqiqatlrin neticesinde Ingilterenin ilk geoloji xeritesini yaratmaga muveffeq oldu Uilyam Smit faunanin inkisafinin ardicilligi prinsipinin mueyyen edilmesine nail oldu bu prinsipe esasen her bir dag tebeqesi ozunde canli orqanizmlerin qaliqlarinin mueyyen tiplerini saxlayir ve bu usul hetta bir birinden cox arali mesafede yerlesen ayri ayri dag tebeqelerinin bele geoloji dovrlerinin ardicilligini mueyyenlesdirmeye imkan verir Ele hemin dovrde Jorj Kuvye ve Parismektebinin dag meden muhendisliyi uzre telimatcisi Aleksandr Bronyar Paris seheri etrafindaki regionun geoloji cehetden tedqiqi zamani oxsar metodlardan istifade etmisler XIX esrin evvellerinde ve ortalarindaSurunenler dovru Avropada paleontologiyanin qizil esri XIX esrin birinci yarisina tesaduf edir Paleontoloji qaliqlarin tapildigi yerlerin sayi artdiqca muxtelif olkelerde tebiet tarixi muzeyleri ve tebiet muzeyleri acildi 1808 ci ilde Jorj Kuvye Maastrixtde askar edilmis sonralar mozazavrlar adlandirdiqlari deniz canlilarininin qaliqlarini identifikasiyalasdirdi O hemcinin Bavariyada tapilmis ve pterodaktil adlandirdigi ucmaq qabiliyyetine malik surunenleri sekline gore identifikasiyalasdirdi Jorj Kuvye askar edilmis qaliqlara esasen bele bir qenaete geldi ki sudle qidalananlar dovrunde Yer kuresinde neheng surunenler yasamislar Son iki onillikde Boyuk Britaniyada tapilmis daslasmis qaliqlar Jorj Kuvyenin haqli oldugunu subut etdi 11 yasindan canli orqanizmlerin daslasmis qaliqlarindan ibaret pesekar kolleksiya yaradilmasi ile mesgul olan Meri Enninq Laym Recisde tebasir dovrune aid bir sira deniz canlilarinin qaliqlarini tapdi Onun tapintilari icerisinde 1811 ci ilde tapdigi ixtiozavrlarin ilk skeleti 1821 ve 1823 cu illerde pleziozavrlarin ilk skeletleri de var idi Geoloqlar Uilyam Konibzar Henri Tomas de la Bes ve Uilyam Baklend Jorj Kuvyenin askar etdiyi tapintilarin ekseriyyetinin elmi cehetden tehlilini vermisler Mehz Meri Enninq ilk defe olaraq mueyyen etdi ki bezoarlar adi ile melum olan das obyektler nadir hallarda rast gelinen ixtiozavrlarin skeletleridir 1824 cu ilde Baklend Stounsfild etrafinda tebasir dovrune aid tebeqelerde alt cene sumuklerinin qaliqlarini tapdi ve onlarin tesvirini verdi O mueyyen etdi ki bu daslasmis qaliqlar quruda yasamis surunenlere mexsusdur ve tedqiqatci onu meqalozavr adlandirdi Ele hemin il Gideon Mantell etiraf etdi ki onun 1822 ci ilde Tilqeyt etrafinda tebasir dovrune aid tebeqelerden askar etdiyi bir nece iri disin daslasmis qaliqlari quruda yasamis neheng ve ot yeyen surunenlere mexsusdur Paleobotanika ve paleontologiya sozunun menseyi ve menasi 1828 ci ilde Aleksandr Bronyarin oglu botanik Adolf Bronyar askar edilmis bitki qaliqlarinin tarixine dair cixislarinin toplusunu derc etdirdi Adolf Bronyar bu eserde bele bir qenaete gemisdir ki bitki qaliqlarinin tarixini texminen 4 hisseye bolmek olar Birinci dovr ciceklemeyen bitkiler dovru kimi seciyyelendirmek olar Ikinci dovrun ferqlendirici elameti cilpaqtoxumlularin meydana cixmasidir Ucuncu dovrde ortulutoxumlular dorduncu dovrde cicekli bitkiler meydana cixdi Geoloji arasdirmalara esasen bir dovrden digerine kecid keskin donusle musahide olunsa da bitkilerin deyisme dovrleri uzun muddet davam etmisdir Bronyarin tedqiqatlari paleobotanikanin esasini teskil etmisdir Bu tedqiqatlar eyni zamanda Yer uzerinde heyatin uzun ve murekkeb bir tarixe malik olmasi muxtelif bitli ve heyvan qruplarinin ardicil olaraq meydana cixmasi barede nezeriyyeni daha da guclendirdi Bronyar bele hesab edirdi ki bitki qaliqlarinin tedqiqi subut edir ki das komur dovrunde Simali Avropada tropik iqlim movcud olmusdur bu ise o demekdir ki Yer uzerinde iqlim deyiskenliyi de tedricen bas vermisdir XIX esrin birinci onilliyinde askar edilmis bitki qaliqlarina maragin artmasi neticesinde kecmis heyatin oyrenilmesi ucun tetbiq edilen terminologiya daha da zenginlesdi Journal de Physique adli nufuzlu fransiz elmi jurnalinin redaktoru Jorj Kuvyenin sagirdi Anri Mari Dyukrote de Blenvil 1817 ci ilde nesli kesilmis heyvanlarin askar edilmis sumuklerinin berpasi ile elaqedar Jorj Kuvye ve diger naturalistler terefinden aparilan tedqiqat islerini ifade etmek ucun ilk defe paleozoologie paleozoologiya terminini isletmisdir Lakin Blenvil ele bir soz axtarirdi ki bu terminle hem heyvan qaliqlarinin hem de bitki qaliqlarinin tedqiqatlarini ifade etmek mumkun olsun ve o 1822 ci ilde palaeontologie termininin uzerinde dayandi Blenveldin bu termini qisa muddetde elmi ictimaiyyet terefinden qebul edildi Paleontologiya adi uc yunan sozunden emele gelmisdir paleos qedim ontos movcud olan varliq loqos soz elm sozun herfi menasi beledir qedim varliqlar haqqinda elm ontos sozunun diger menasi seylerin mahiyyeti demekdir Heqiqeten paleontologiya elmi tekce vaxtile yasamis orqanizmleri deyil hemcinin qedim heyatin mahiyyetini onun inkisaf yollarini oyrenir XVIII ve XIX esrlerin hududlarinda bu elmi yunan dilinde oriktoqnoziya yeni daslasmis qaliqlar haqqinda elm adlandirirdilar Transformasiya ve paleontologiya salnamesi DinozavrlarAmerika Tebietsunasliq Muzeyinde Apatozavrin duz qurasdirilmis skeletiElmi tesnifatXETA latin parametri doldurulmayib Beynelxalq elmi adiXETA HAQQINDA MELUMAT Bu parametr doldurulmayib latinSekil axtarisi XX esrin evvellerinde Jan Batist Lamark daslasmis canli qaliqlarindan novlerin transformasiyasi barede oz nezeriyyesini subut etmek ucun istifade etmisdir Sonraki bir nece onillikde heyatin zaman kecdikce deyismesini subut eden canli qaliqlarinin askar edilmesi bu nezeriyyeni yeniden muzakire obyektine cevirdi Robert Ceymberz daslasmis canli qaliqlarindan ozunun Vestiges of the Natural History of Creation adli kitabinin tertibinde genis istifade etmisdir Bu eserde iddia olunnurdu ki Yer kuresinde oldugu kimi kosmosda da heyat tekamul tebietine malikdir Jan Batist Lamarkin nezeriyyesine esaslanan Robert Ceymberz bu eserinde subut edirdi ki heyat sadeden murekkebe dogru hereket edir Bu erken tekamul nezeriyyesi elmi dairelerde genis muzakire olunsa da o oz elmi tesdiqini tapmadi tranformasiya ideyasinin bir cox tenqidcisi oz arqumentlerini esaslandirmaq ucun daslasmis canli qaliqlarindan istifade etmisler Robert Ouen dinozavr terminini ifade etdiyi dissertasiyasinda gosterirdi ki dinozavrlar muasir surunenler kimi murekkeb qurulusa malikdir bu ise Robert Ouenin fikrince transformasiya nezeriyyesine zidd idi Xyu Muller Old Red Sendstounda tapilmis baliqlarin daslasmis qaliqlarina esasen bele bir fakta diqqet yetirmisdir ki bu baliqlarin qurulusu Vestiges of the Natural History of Creation adli kitabda iddia edildiyi kimi ne sonraki dovrlerde movcud olmus baliqlarla muqayisede murekkeb ne de evvelki dovrlerle movcud olan baliqlarla muqayisede primitiv qurulusa malik olmamisdir Bu tekamul nezeriyyeleri o zaman mueyyen elmi daireler terefinden mudafie olunmasa da bu meseleler etrafinda geden muzakireler sonralar Darvinin tekamul nezeriyyesinin meydana cixmasinda muhum rol oynamisdir Geoloji skala ve heyatin tarixi Paleontologiya tarixiRicard Ouenin kitabinda 1861 verilmis canli alemin esas varliqlarinin yaranma ardicilliginin eks olundugu geoxronoloji cedvel Elmi tesnifatXETA latin parametri doldurulmayib Beynelxalq elmi adiXETA HAQQINDA MELUMAT Bu parametr doldurulmayib latinSekil axtarisi Boyuk devon paleozoy erasinin dorduncu geoloji dovru debatlari nde istirak eden Adam Secvik ve Roderik Murcison kimi geoloqlar stratiqrafiyanin inkisafinda muhum rol oynadilar Onlar yeni geoloji dovrlerin kembri silur devon ve Perm tesvirini vermisler Stratiqrafiyanin tereqqisi canli orqanizmlerin das qaliqlarinin mueyyen tipleri haqqinda xususi biliklere malik olan ekspertlerin reyinden daha cox asili idi Meselen Uilyam Lonsdeyl ve Con Lindli Devon debatlari nda ve onlarin yekunlasdirilmasinda muhum rol oynamislar XIX esrin 40 ci illerinde geoxronoloji skalanin tertibinin esas hissesi yekunlasdirildi 1841 ci ilde Con Filips paleontoloji salnamelerdeki ferqler esasinda geoloji dovlesmeni uc boyuk eraya paleozoy mezozoy ve kaynazoy boldu Ordovik dovru istisna olmaqla o mezozoyun 3 dovrunu ve paleozoyun butun dovrlerini mueyyenlesdirdi Onun tertib etdiyi geoxronoloji skaladan bu gun de istifade olunur O zaman dovrlesmelerin mutleq yas dovrlerinin mueyyen edilmesi ucun mueyyen metodlar olmadigindan onlarin yasi texmini mulahizelere esaslanirdi Bele hesab olunurdu ki surunenler dovru nde heyat yalniz denizlerde movcud olmusdur XIX esrin sonlarindaTekamul 1859 cu ilde Carlz Darvinin Novlerin menseyi eserinin cap olunmasi heyati tedqiq eden butun elm sahelerinde ve xususile paleontologiya elminde ciddi donus yaratdi Carlz Darvinin tekamul nezeriyyesinin yaranmasinda daslasmis canli qaliqlarinin muhum rolu olmusdur Carlz Darvinde daha cox teessurat yaradan neheng zirehlilerin qaliqlari idi o zaman o bele dusunurdu ki bu qaliqlar umumdunya seyaheti zamani Cenubi Amerikada rast geldikleri neheng lamalara aiddir Bu qaliqlar hemin dovrde Cenubi Amerikada yasayan heyvan novlerine oxsayirdi Belcika paleontoloqu Lui Dollo 1857 1931 paleontoloji usulu nezeri cehetden esaslandirmisdir O 1893 cu ilde paleontologiyanin esas qanunlarindan biri olan tekamulun donmezliyi qanununu kesf etmisdir Bu qanuna gore bir defe meydana gelmis orqanizm oz ecdadinin yasadigi seraite dusse bele hec vaxt ecdadinin qurulusuna qayida bilmez Bu o demekdir ki tekamul prosesi zaman kimi yalniz bir istiqametde gedir odur ki her hansi bir zaman kesiyinde yasamis orqanizmi ne ondan evvelki ne de sonraki dovrlerde tapmaq mumkun deyil Simali Amerikada hadise XIX esrin sonlarinda Simali Amerikada paleontologiya elminde ciddi irelileyisler bas verdi 1858 ci ilde Amerika bioloqu Cozef Leydi qadrazavrin skeletini tesvir etdi Bu Simali Amerikada daslasmis qaliqlar esasinda tedqiq olunan ilk dinozavr idi Amerikada vetendas muharibesinden 1861 1865 sonra Qerbe dogru ekspansiyanin guclenmesi Kanzasda ve ABS nin diger erazilerinde demir yollarinin herbi bazalarin tikintisinin genislenmesi ve yeni yasayis menteqelerinin salinmasi askar edilen daslasmis canli qaliqlarinin kolleksiyasinin zenginlesmesine musbet tesir gosterdi Bu dovrde Simali Amerikanin tebii tarixinin arasdirilmasi istiqametinde de bir sira nailiyyetler elde edildi tebasir dovrunde Kanzasi ve ABS nin qerb erazilerinin ekser hissesini ehate eden Tebasir golu askar edildi qedim quslarin ve atlarin allozavr steqozavr tritseratops kimi dinozavr novlerine aid muhum daslasmis qaliqlar tapildi Bu nailiyyetlerin elde edilmesine ABS alimleri Qofoniil Mars ve Edvar Koyp arasinda geden sexsi ve pesekar reqabet de muhum tesir gostermisdir Bezi hallarda bu alimler arasinda geden mubarizeni Sumuk muharibeleri de adlandirmislar XX esrde BaktrozavrElmi tesnifatXETA latin parametri doldurulmayib Beynelxalq elmi adiXETA HAQQINDA MELUMAT Bu parametr doldurulmayib latinSekil axtarisiGeologiya elminin tereqqisi XX esrde geologiyanin inkisafi ile bagli bas veren iki hadise paleontologiyanin suretli inkisafina tekan verdi Onlardan biri radioizotop metodu vasitesile daslasmis canli qaliqlarinin yasinin deqiq mueyyenlesdirilmesi idi bu metod qedim dovrlerde yasamis muxtelif canlilarin o cumleden nesli kesilmis canlilarin geoxronoloji skala uzre inkisaf merhelelerinin izlenilmesine genis imkanlar yaratdi Ikincisi tektonik tebeqeler nezeriyyesinin meydana gelmesi idi bu nezeriyye qedim dovrlerde Yer kuresinde heyatin hanci cografi areallarda movcud olmasi barede biliklerin zenginlesmesinde mustesna rol oynadi Paleontologiyanin geoloji inkisafi XX esrde dunyanin ekser yerlerinde paleontoloji isler aparilirdi xususile Avropa ve Simali Amerikada genis vuset almisdi 135 il erzinde Baklendde ilk tapintidan 1969 cu iledek dinozavrlarin 170 den artiq novu askar edilmisdir Paleontoloq Carlz Uitn Hilmor terefinden 1933 ci ilde dinozavrlarin daha bir novu olan Baktrozavr qeyde alinmisdir 1969 cu ilden sonraki 25 il erzinde askar edilmis dinozavrlarin novlerinin sayi 315 e catmisdir Bu ilk novbede dagliq massivlerde xususile Cenubi Amerikanin ve Afrikanin az tedqiq olunan erazilerinde askar edilmisdir XX esrin sonlarina yaxin Cin erazisinde daslasmis canli qaliqlarinin sistemli sekilde axtarislarinin teskili neticesinde qedim qus formasinda ve balalarini sudle qidalandiran dinozavrlarin kulli miqdarda qaliqlari tapildi Kembri partlayisi Kembri dovru suxurlarda bir birinden ferqli ve kompleks qurulusda coxhuceyreli orqanizmler tapilmis en qedim geoloji dovrdur Bu dovre aid suxurlar evvelce 1835 ci ilde ingilis geoloq Adam Secvik Adam Sedgwik terefinden Simali Uelsde tapilmisdi Secvik hemin dovru Uelsin latin dilindeki adi olan Cambria sozunden goturerek adlandirmisdir Beynelxalq Kembri Stratiqrafiyasi Alt Komissiyasinin 2002 ci ilde yayimladigi tarixlere esasen Kembri dovrunun dovrumuzden 545 milyon il evvel baslayib 490 milyon il evvel sona catdigi qebul edilir Erken Kembri 542 513 milyon il orta Kembri 513 501 milyon il ve son Kembri 501 490 milyon il olaraq 3 dovre bolunur Bu dovre tebiet tarixi ucun ehemiyyet qazandiran en boyuk hadise Kembri partlayisidir Bu Prekembri dovrunden Kembri dovrune kecid zamani erken Kembri dovrunde bas vermis partlayisdir ve hec bir ecdadi olmayan kompleks canlilarin ani suretde ortaya cixmasini ifade edir Bioloji muxteliflik ve komplekslik baximindan Prekembri dovru ile Kembri dovru arsinda o qeder boyuk ferq var ki bu hadise canlilarin ani emelegelmesini ifade etmek ucun partlayis adlandirilmisdir Kembri dovru 544 milyon il evvel baslamazdan evvel heyvanlar mehdud hereket imkani veren sade beden qurulusuna malik idiler Prekembri dovrunun sonundaki heyvan menzeresinde meduzalar ve elaqedar nisbeten sade bir sira canli var idi Bunlar arasinda en cox diqqet cekenler deniz dibinde surunerek hereket eden soxulcanabenzer heyvanlar idi Ancaq Kembri dovrunun evvelinde heyat ani suretde komplekse dogru istiqamet goturdu Geoloji cehetden bir ani temsil eden bir nece milyon illik geoloji zaman kesiyinde tekmil beden qurulusuna malik canlilar denizleri doldurdu Kembri partlayisi adlanan bu bioloji partlayis ilk skeleti ve berk qabiqlari bigciqlari ayaqlari oynaq ve ceneleri emele getirdi Kembri canlilarinin daha cox tapildigi Kanadadaki Burqes Seyl fossil yataqlarinda ve Cindeki Cenqjianq faunasinda berk toxumalarla yanasi mukemmel qorunmus yumsaq toxumalarin qaliqlari da tapilmisdir Hetta Cenqjianqdaki fossiller arasinda ancaq yumsaq toxumalardan teskil olunmus canlilarin izleri de var Cenqjianqda boyuk ehemiyyete malik orqanlardan goz bagirsaq mede hezm orqanlari deri pulcuq agiz ve sinir sistemi kimi hisseleri herterefli tedqiq etmek mumkun olmusdur MenbeDavitashvili L Sh Himshiashvili N G K istorii termina paleontologiya i nekotoryh drugih nazvanij nauki ob organizmah proshlyh Voprosy istorii estestvoznaniya i tehniki 1956 2 Nasonov R A Afanasij Kirher Bolshaya rossijskaya enciklopediya T 14 M 2009 S 50 Bowler Peter J 2003 Evolution The History of an Idea University of California Press ISBN 0 520 23693 9 Bowler Peter J 1992 The Earth Encompassed A History of the Environmental Sciences W W Norton ISBN 0 393 32080 4 Bowler Peter J Iwan Rhys Morus 2005 Making Modern Science The University of Chicago Press ISBN 0 226 06861 7 Cadbury Deborah 2000 The Dinosaur Hunters A True Story of Scientific Rivalry and the Discovery of the Prehistoric World Fourth Estate ISBN 978 1 85702 963 5 Desmond Adrian 1975 The Discovery of Marine Transgressions and the Explanation of Fossils in Antiquity American Journal of Science Volume 275 Larson Edward J 2004 Evolution the remarkable history of scientific theory Modern Library ISBN 0 679 64288 9 McGowan Christopher 2001 The Dragon Seekers Persus Publishing ISBN 0 7382 0282 7 Everhart Michael J 2005 Oceans of Kansas A Natural History of the Western Interior Sea Indiana University Press ISBN 0 253 34547 2 Greene Marjorie David Depew 2004 The Philosophy of Biology An Episodic History Cambridge University Press ISBN 0 521 64371 6 Needham Joseph 1986 Science and Civilization in China Volume 3 Mathematics and the Sciences of the Heavens and the Earth Caves Books Ltd ISBN 0 253 34547 2 Robert Hooke 1665 Micrographia The Royal Society Palmer Douglas 2005 Earth Time Exploring the Deep Past from Victorian England to the Grand Canyon Wiley Chichester ISBN 978 0 470 02221 4 Rudwick Martin J S 1997 Georges Cuvier Fossil Bones and Geological Catastrophes The University of Chicago Press ISBN 0 226 73106 5 Rudwick Martin J S 1985 The Meaning of Fossils 2nd ed The University of Chicago Press ISBN 0 226 73103 0 Rudwick Martin J S 1985 The Great Devonian Controversy The Shaping of Scientific Knowledge among Gentlemanly Specialists The University of Chicago Press ISBN 0 226 73102 2 Rudwick Martin J S 2008 Worlds Before Adam The Reconstruction of Geohistory in the Age of Reform The University of Chicago Press ISBN 0 226 73128 6 Zittel Karl Alfred von 1901 History of geology and palaentology to the end of the Nineteenth Century http www archive org details historyofgeology00zittrich Charles Scribner s Sons London Xarici kecidKyuve Zh L Rassuzhdenie o perevorotah na poverhnosti zemnogo shara L S Klejn Katastrofisty i flyuvialisty History of paleontology History of palaeoentomology in Russia Paleontology Milestones Famous Paleontologists and Notable Contributions History of Paleontology by P D Polly and R L Spang olu kecid Problemy evolyucii 2007 08 19 at the Wayback MachineHemcinin baxPaleontologiya Geologiya Biologiya Tekamul nezeriyyesi Kembri partlayisiIstinadlarDesmond p 692 697 Gajdenko V P Smirnov G A Zapadnoevropejskaya nauka v srednie veka Obshie principy i uchenie o dvizhenii M Nauka 1989 352 s Biblioteka vsemirnoj istorii estestvoznaniya ISBN 5 02 007958 8 Rudwick The Meaning of Fossils p 24 Needham Volume 3 p 614 Mengxi Bitan 梦溪笔谈 1088 name Bowler1992 118 gt Bowler The Earth Encompassed 1992 pp 118 119 name Bowler1992 118 Glossopetrae and the Birth of Paleontology 2012 02 04 at the Wayback Machine ing ital Rudwick The Meaning of Fossils pp 72 73 Rudwick The Meaning of Fossils pp 61 65 Rudwick Georges Cuvier Fossil Bones and Geological Catastrophes p 158 McGowan pp 11 27 Rudwick The Meaning of Fossils pp 145 147 Bowler The Earth Encompassed 1992 Rudwick Worlds before Adam p 48 Geologiya Usaqlar ucun ensiklopediya Baki 2008 Rudwick The Meaning of Fossils p 119 McGowan p 8 McGowan pp 188 191 Larson p 73 Larson p 44 Ruckwick The Meaning of fossils pp 206 207 Larson p 51 Rudwick The Great Devonian Controversy p 94 Larson pp 36 37 Rudwick The Meaning of Fossils p 213 Bowler Evolution The History of an Idea p 150 Everhart Oceans of Kansas p 17 The Bone Wars From Wyoming Tales and Trails 2012 09 28 at the Wayback Machine Wyoming Tales and Trails McGowan p 105 Bowler p 349 Arxivlenmis suret 2016 03 07 tarixinde Istifade tarixi 2015 10 12 http www learnthebible org cambrian explosion disproves evolution html 2022 01 24 at the Wayback Machine The Cambrian Period of the Paleozoic Era 542 to 488 Million Years Ago http palaeos com paleozoic cambrian cambrian htm 2010 11 26 at the Wayback Machine Richard Monastersky The first monsters long before sharks Anomalocaris ruled the seas oldest known large predators Science News 27 avqust 1994