Teymur (çağatay. تیمور; 9 aprel 1336[…], Şəhrisəbz, Cığatay xanlığı – 19 fevral 1405, Otrar, Teymurilər dövləti) — türk sərkərdə, Mərkəzi, Qərbi və Şərqi Asiyanın, habelə Qafqazın, Rusun və Volqaətrafı bölgələrin tarixində böyük rol oynamış şəxsiyyət, Teymurilər dövlətinin banisi. 1370-ci ildə Əmir titulu almış Teymurun adı Azərbaycan dilində olan tarixi ədəbiyyatlarda daha çox Əmir Teymur kimi qeyd olunur.
Əmir Teymur | |
---|---|
9 aprel 1370 – 14 fevral 1405 | |
Sonrakı | Xəlil Sultan |
Şəxsi məlumatlar | |
Doğum tarixi | 9 aprel 1336[…] |
Doğum yeri | |
Vəfat tarixi | 19 fevral 1405(68 yaşında) |
Vəfat yeri | |
Dəfn yeri | |
Fəaliyyəti | döyüşçü |
Həyat yoldaşları | |
Uşaqları | |
Ailəsi | Teymurilər |
Dini | sünni islam |
Hərbi xidmət | |
Mənsubiyyəti | Mirzə, Xaqan |
Rütbəsi | Bəy[d], Mirzə, Xaqan |
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar |
Adı və şəxsiyyəti
Teymurun adı
Ərəb ad qoymasına əsasən Teymurun tam adı Teymur ibn Tarağay Barlas (Tīmūr ibn Taraġay Barlas — Barlaslı Tarağayın oğlu Teymur) olub. Çağatay və monqol dilində Temür və ya Temir sözləri "dəmir" mənasını verir. Orta əsr rus mənbələrində Teymurun adı "Topal Teymur" kimi də qeyd olunub.
Çingizlilər sülaləsindən olmadığı üçün Teymur formal olaraq böyük xan titulu daşıya bilməzdi. Elə buna görə də o, özünə əmir (tayfa başçısı) titulunu götürür. 1370-ci ildə Çingizlilər sülaləsi ilə qohumlaşan Teymur özünə Gürkan (fars. Timūr Gurkānī, تيموﺭ گوركانی) titulunu götürür. Gürkan monqol dilində kuruqen və ya xurqen sözünün fars dilində olan variantıdır və tərcüməsi "kürəkən" deməkdir. Bu o demək idi ki, Çingizlilər sülaləsi ilə qohumlaşan Teymur onların evlərində azad şəkildə yaşaya və hərəkət edə bilərdi.
Müxtəlif fars mənbələrində tez-tez Teymur Ləng (fars. Tīmūr-e Lang, تیمور لنگ) yəni "Topal Teymur" adına rast gəlmək olar. Ehtimal olunur ki, bu addan həmin dövrdə Teymuru alçaltmaq və həqarət etmək üçün istifadə olunub. Bu söz sonradan qərb dillərində müxtəlif formalarda yayılır (Tamerlan, Tamerlane, Tamburlaine, Timur Lenk). Rus dilinə də keçən bu söz (Тамерлан) öz ilkin kökündən fərqli olarq heç bir neqativ çalara malik deyil və "Teymur" sözü ilə yanaşı şəkildə işlədilir.
Teymurun şəxsiyyəti
Teymurun siyasi fəaliyyətinin başlanğıcı Çingiz xanın fəaliyyətinə bənzəyir: onlar şəxsən özləri ardıcılları tərəfindən təşkil olunmuş dəstələrin başçıları idilər, hansılar ki, sonralar da onların hərbi qüdrətində əsas təməl rolunu oynayıblar. Teymur Çingiz xan kimi şəxsən bütün hərbi qüvvə təşkilatlarının təfərrüatları ilə maraqlanırdı, rəqib və onların torpaqları barədə ətraflı məlumatlar toplayırdı, öz ordusunda yüksək olan şəxsi nüfuza malik idi və tamamilə öz silahdaşlarına güvənirdi. Fərq Teymurun uğursuz şəkildə seçib vətəndaş idarəetməsinə qoyduğu insanlarda idi (Səmərqənd, Herat, Şiraz və Təbriz şəhərlərində çoxlu sayda yüksək rütbəli məmur rüşvətxorluğa görə cəzalandırılmışdı).
Teymur alimlər ilə söhbət etməyi xüsusən də tarixi əsərləri dinləməyi çox sevirdi. Teymurun özünün tarixi bilikləri ilə orta əsrlər tarixçisi, filosofu və mütəfəkkiri olan İbn Xəldunu çox təəccübləndirmişdir. Teymur tarixi və əfsanəvi qəhrəmanların cəsurluqlarından danışaraq öz döyüşçülərini ruhlandırırdı.
Teymur özündən sonra çoxlu sayda əzəmətli memarlıq tikililəri saxlayıb. Bunlardan bir çoxu dünya mədəniyyətinin xəzinələrinə daxildir. Teymurun tikililəri, hansıların ki, yaradılmasında şəxsən özünün fəal iştirakı olub, Teymurun bədii zövqünü nümayiş etdirib.
Teymur başlıca olaraq özünün doğma şəhəri Mavəraünnəhrin çiçəklənməsi və paytaxt Səmərqəndin şöhrətlənməsi üçün böyük qayğı göstərirdi. Teymur ələ keçirdiyi bütün ölkələrdən ustaları, memarları, zərgərləri və inşaatçıları imperiyasının paytaxtı Səmərqənd, atasının vətəni Keş (Şaxrisabz), Buxara və sərhədyanı şəhər Türkistanı yenidən qurmaq üçün sözügedən yerlərə göndərirdi. Teymurun Səmərqəndə olan qayğısı onun bu məşhur cümləsində öz əksini tapıb: "Səmərqəndin üzərində həmişə mavi səma və qızıl ulduzlar olacaq". Bu insanları ancaq həyatlarının son illərində daha çox sərhədyanı bölgələrdə yerləşən şəhərlərə işləmək üçün göndərirdilər (1398-ci ildə Əfqanıstanda yeni suvarma kanalı çəkilir, 1401-ci ildə isə Cənubi Qafqazda və s.).
Həyatı
Uşaqlıq və gənclik
Teymur 1336-cı ilin 9 aprel tarixində, Mərkəzi Asiyada Keş (hal-hazırda Şaxrisabz, Özbəkistan) şəhərinin yaxınlığındakı Hoca-İlqar kəndində dünyaya gəlib.
Onun uşaqlıq və gənclik illəri Keşi dağlarında keçib. Gənc olarkən Teymur ov etməyi, at çapmağı, nizə tullamağı, ox atmağı və qılınc oynatmağı çox sevirdi. O, hələ uşaq olarkən hərbi oyunlara böyük maraq göstərirdi. Tarağayın yanında qulluq edən atəbəylər 10 yaşından etibarən Teymurun tərbiyəsi ilə məşğul olmağa başlayıblar. Onlar Teymura idman oyunlarını və hərb sənətinin sirlərini dərindən öyrədiblər. Teymur çox cəsur və təmkinli insan olub. Ayıq mühakimə yürütmək keyfiyyətinə malik olan Teymur ən çətin anlarda ən düzgün qərarları qəbul etməyi bacarıb. Xasiyyətinin bu xüsusiyyətləri insanları ona cəlb edirdi. Teymur barədə mənbələrdə olan ilk məlumatlar 1361-ci ildən etibarən onun siyasi fəalliyyətə başlaması ilə meydana gəlib.
Hakimiyyəti
Əmir Teymur 1336-cı ildə Səmərqənd yaxınlığında yerləşən Keş şəhərində anadan olub. Bu bölgə 1300-cü illərdə monqol hakimiyyəti altında idi. Həmin dövrdə türklərlə monqolların birlikdə yaşadığı və qaynayıb qarışdığı sosial mühit mövcud idi. Bu quruluşun bir təzahürü olaraq onsuz da türk mədəniyyətindən çox təsirlənmiş olan monqollar bölgədəki mənəvi mühitin də təsiri ilə İslamı qəbul etməyə başlamışdılar. Teymurun mənsub olduğu tayfa da bu mühitdən təsirlənmişdi.
İlk illəri və Mavəraünnəhrin tabe edilməsi
… Çingiz xanın nəvəsi Tuğluq Teymur Mavəraünnəhr məmləkətini ələ keçirmək məqsədilə qoşun çəkib, Xocənd suyundan adlayıb keçərkən mənim, Əmir Hacı Bərlasın və Əmir Bəyazid Cəlayirinin adımıza yarlıq göndərərək tələb etmişdi ki, hüzuruna gələk. Əmir Hacı Bərlasla Əmir Bəyazid məndən məsləhət istədilər ki, öz uluslarından keçib Xorasana getsinlər, yoxsa Tuğluq Teymur xanın hüzuruna yollansınlar? Mən onlara belə yol göstərdim: Tuğluq Teymur xanın hüzuruna getsəniz, iki fayda, bir ziyan gözlənilir, Xorasan tərəfə keçib getməyin isə iki ziyan, bir faydası vardır. Onlar mənim məsləhətimə əhəmiyyət verməyərək öz yurdlarının içindən keçib Xorasan tərəfə yollandılar. Mən də çaşbaş qaldım, bilmədim Xorasana getsəm yaxşıdır, yoxsa Tuğluq Teymur xanın yanına. İki fikir arasında qaldım. Vəziyyəti belə görəndə pirimə məktub göndərib ondan məsləhət istədim. O, bu məzmunda cavab yazıb mənə yolladı: "Dördüncü xəlifə Həzrəti Əli ibn Əbu Talibdən (ona Tanrının kərəmi və mərhəməti olsun) bir adam soruşub ki, göylər kaman, Yer üzü kaman kirişi, olaylar, bəlalar, müsibətlər ox, insanlar da həmin yay-oxa hədəf olsalar, oxu atan isə Allah-Təalə olsa (onun qüdrəti daha da ulu olsun) adamlar hansı tərəfə qaçmalıdır? Xəlifə cavab verir ki, adamlar Tanrının qənşərinə qaçmalıdır. Buna oxşar olaraq sən də Tuğluq Teymur xanın qarşısına yürüş elə və bu yay-oxunu çəkib əlindən al". Bu cavab mənə çatan kimi könlüm qanad açdı və Tuğluq Teymur xanın qabağına getmək qərarına gəldim. … |
Əmir Teymurun vəsiyyətləri əsərindən, səhifə 11. |
Teymur gənc yaşlarında olarkən Şərqi Türkistanda hökm sürən İli monqollarının hökmdarı Tuğluq Teymurun 1360-cı ildə Mavəraünnəhrə gəldiyi dövrlərdə burada olan bəzi bəylərin bölgəni tərk etməsinə baxmayaraq özü getməmiş və Tuğluq Teymura tabe olduğunu bildirmişdi. Qarşılığında isə atalarının mülkü olan Keş şəhəri və ətrafı ona verilmişdi.
Tuğluq Teymur Mavəraünnəhrin idarəsini oğlu İlyas Xocaya vermiş, Teymuru da onun xidmətinə təyin etmişdi. İlyas Xocanın yanındakı əmirlərin pis rəftarına görə Teymur Əmir Qazağanın nəvəsi Əmir Hüseynin yanına getdi. Birlikdə Xorasana qaçarkən türkmənlər tərəfindən tutuldular və Mahanda 60 gün zindanda qaldıqdan sonra azadlığa çıxıb, Səncəri qəbiləsinin başçısı Mübarəkşahdan kömək gördükdən sonra yenidən görüşmək şərtilə ayrıldılar. Ancaq düşmən qarşısında çətin vəziyyətə düşən Sistan hakimi Məlik Fəxrəddinin onları köməyə çağırmasından sonra min nəfərlik qüvvə ilə köməyə getdilər. Məlik Fəxrəddin vədlərini yerinə yetirmədiyi üçün buradan ayrılmaq istədiklərində Sistanlılar yollarını kəsdi. Burada baş verən toqquşmada Teymur sağ əlindən ox yarası aldı. Ehtimal olunur ki, Teymurun ayağının zədələnməsi də bu döyüşdə olmuşdur.
Yaraları sağaldıqdan sonra Teymur Hüseynlə birlikdə yenidən Mavəraünnəhrə gələrək Tirmiz, Bəlx və Keş şəhərlərini İlyas Xocanın adamlarının əlindən alıb özünü də məğlub etdikdən sonra qurultay toplayıb Tuva xanın nəvələrindən Qabilşah Oğlanı xan elan etdilər. Teymur Hüseynlə birlikdə uzun çəkən mübarizədən sonra Mavəraünnəhrə hakim oldular. Bu iki dost arasında Hüseynin bacısı Ulcay Türkan ağanın Teymurla evlənməsi səbəbindən qohumluq əlaqələri də yaranmışdı. Ancaq 1365-ci ildən sonra araları getdikcə soyumağa başladı. Teymurla Hüseyn arasında Mavəraünnəhrdə hakimiyyət qurmaq uğrunda mübarizə gedirdi. Əmir Hüseyn Adil xanın adına hərəkət edirdi. Teymur da buna qarşılıq olaraq Çingizlilər nəslindən Suyurqatmış xanı taxta çıxararaq Əmir Hüseynin üstünə getdi. 1370-ci ildə Bəlx şəhərində müharisəyə alınan Əmir Hüseyn tutuldu və Xutallan hakimi Əmir Keyxosrovun qardaşını öldürdüyünə görə öldürüldü. Bundan sonra Teymur bütün Mavəraünnəhrə hakim oldu. Əmir Hüseynin hərəmxanası və xəzinələri Teymurun əlinə keçdi. Əmir Hüseynin hərəmxanasından özünə seçdiyi xanımlar arasında Qazan Sultanın qızı Saray Mülk xanım da vardı. Məhz bu evlilikdən sonra Saray Mülk xanım xan qızı olduğuna görə Teymur özünə xan ailəsinin kürəkəni olduğunu bildirən Gürkan titulunu götürmüşdü.
Əmir Teymurun Xarəzmə yürüşü
Şimal və Qərbi Xarəzm Cuçi ulusuna, Qat və Xivə isə Çağatay ulusuna aid idi. Əmir Teymur da Çingizlilər soyundan gələn Suyurqatmış xanı taxta çıxardıqdan sonra dövləti Çağatay xanədanının adından idarə edirdi. Əmir Teymuru Konqurat oymağından Tenqüdeyin oğullarının əlində olan Xarəzm bölgəsinin ən böyük şəhərləri, Qat və Xivə maraqlandırırdı. Əmir Teymur oraya nəzarət edən Hüseyn Sufiyə elçi göndərərək bu iki şəhərin Çağatay xana aid olduğunu və bu səbəbdən oraların təhvil verilməsini istədi. Hüseyn Sufi isə cavabında bu yerləri qılıncla aldığını və kiminsə ondan bu yerləri ancaq qılıncla geri ala biləcəyini bildirdi. Bundan sonra Əmir Teymur bölgəyə qoşun yeritdi. Qat ələ keçirildi və ətraf ərazilər qarət olundu.Xarəzm mühasirəyə alındı, amma Hüseyn Sufinin mühasirə zamanı öldüyü və yerinə qardaşı Yusif Sufinin keçməsi xəbərindən sonra sülh əldə olundu.
Özbək xanın soyundan olan və Xanzadə ləqəbi ilə tanınan Süyün Bek xanımla Əmir Teymurun böyük oğlu Cahangir Mirzənin evləndirilməsi qərarlaşdırıldı. Əmir Teymur 1373-cü ildə yenidən Xarəzmə hücum etdi. Bu yürüşün səbəbi Yusif Sufinin sözünü yerinə yetirməməsi və Qat vilayətinə əsgər göndərərək oranı dağıdıb əhalisini pis vəziyyətdə qoyması idi. Əmir Teymurun Xarəzm istiqamətində irəlilədiyini öyrənən Yusif Sufi narahat olmuş və sülh üçün Xanzadənin tezliklə göndərilməsini qəbul edərək toy hazırlıqlarına başlamışdı. Bu evlilik nəticəsində Əmir Teymurun böyük oğlu Cahangir Mirzə də xan nəslinə kürəkən olmuşdu. Cahangir Mirzə və Xanzadədən daha sonra Əmir Teymur tərəfindən Teymuri taxtına varis təyin olunacaq Pir Məhəmməd anadan olmuşdur.
1379-cu ildə Xarəzm məsələsi yenidən alovlandı. Xarəzm hakimi Yusif Sufi Əmir Teymurun şərqdə məşğul olmağından yararlanmaq istəmiş, Buxara və ətrafına əsgər göndərmişdi. Əmir Teymur elçi göndərsə də Yusif Sufi bu elçini tutdurmuşdu. Bundan sonra Əmir Teymur hücum edərək Yusif Sufini üç ay mühasirədə saxladı. Yusif Sufinin xəstələnib ölməsi nəticəsində yerinə Süleyman Sufinin keçməsindən sonra razılıq əldə olundu və yürüş başa çatdı. Beləliklə Xarəzm bölgəsi Teymurilər dövlətinə tabe oldu, amma bir müddət sonra Toxtamışın təsiri ilə Sufi ailəsi yenidən Əmir Teymura qarşı çıxdı. Sufi ailəsinin də mənsub olduğu Konqurat boyu Xarəzmdə hakimdi. Bu boy Qızıl Ordaya yaxınlığı ilə seçilirdi. Qızıl Orda xanı Toxtamışın anası da bu boydandı. Bu boya mənsub olan əmirlərin Qızıl Ordada nüfuzu böyükdü. Hətta Əli bəy Konqurat Toxtamışın baş bəyi idi. Əmir Teymur 1371–1379-cu illərdə Xarəzmə etdiyi dörd yürüşlə bu bölgəni Teymurilər dövlətinə tabe etsə də, Sufi ailəsini və Konquratları tam şəkildə tabe etdiyini demək doğru olmazdı. Konquratlar Toxtamış xan Qızıl Orda dövlətini dirçəltdikdən sonra ona meyil etdilər və Əmir Teymur 1388-ci ildə yenidən Xarəzmə yürüş edərək bu dəfə tam olaraq Xarəzmi dağıtdı və özünə tabe etdi.
Əmir Teymurun Xorasana yürüşü
Xorasan məmləkəti əlimizə keçəndən sonra əmirlərim təklif elədilər ki, adları çəkilən üç məmləkətə qoşun göndərək. Mən dedim ki, əgər qoşunun özü təkbaşına bu işin öhdəsindən gələ bilməsə, necə olsun? Onda özümün ora getməyim lazım gələcəkdi. Mənim vacib saydığım özgə işlər çox idi. Məsləhətim belə oldu ki, həmin diyarların hakimlərini öz tərəfimə çəkmək üçün onlara bu məzmunda məktub yollayım: "Əgər mənə qoşulsanız, xilas olacaqsınız, mənə qarşı çıxsanız, yeniləcəksiniz. Yeniləcəyiniz təqdirdə gözləriniz çox şeylər görəcək". Bu tədbir taleyimlə düz gətirdi. Fərmanım hökmdarlara yetişən kimi itaətkar başlarını tabelik məqamına qoydular. |
Əmir Teymurun vəsiyyətləri əsərindən, səhifə 59–60. |
Əmir Teymur Xarəzm məsələsi həll olunduqdan sonra hücum istiqamətini parçalanmış vəziyyətdə olan İrana çevirdi. O dövrdə Amudərya çayından qərbə doğru bu dövlətlər mövcuddu. Mərkəzi Herat olmaqla Xorasanda Kertlər (1245–1383); mərkəzi Səbzivar olmaqla Xorasanın qərbində Sərbədarlılar; mərkəzi Gürgan olmaqla Astrabad; Bəstam, Damğan və Simnanda Toğa Teymurlular; mərkəzi Şiraz olmaqla Fars və Kirman ətrafında Müzəffərilər (1294–1393); mərkəzi Bağdad olmaqla Ərəb İraqı, Əcəm İraqı və Azərbaycan bölgələrində isə Cəlairilər dövləti hökmranlıq edirdi. Əmir Teymur Kert dövlətindən başlayaraq bütün bu bölgələri Teymurilər dövlətinə birləşdirdi.
Əmir Teymur 1380-ci ildə Kertlərin hakimiyyətində olan Heratı ələ keçirdi. Daha sonra Xorasanın qərbinə irəliləyərək Sərbədarlıların mərkəzi olan Səbzivarı tutdu. 1381-ci ildə isə Əmir Vəlinin hakimiyyəti altında olan Toğa Teymurluların üstünə hücum etdi və İsfərayeni ələ keçirərək Astrabada qədər irəlilədi. Əmir Teymur geri çəkildikdən sonra Əmir Vəli yenidən ölkəsinə hakim oldu, amma 1384-cü ildə Əmir Teymurun ordusu yenidən gəldikdən sonra Azərbaycan istiqamətində qaçdı və ölkəsinin torpaqları tamamilə Teymurilər dövlətinin tərkibinə qatıldı.
Əmir Teymurun üç illik yürüşü
…İsfahanı zəbt elədim. İsfahan əhalisinə ehtiram göstərib, İsfahan qalasını onların öz ixtiyarına buraxdım. Onlar isə üsyan qaldıraraq təyin elədiyim darğanı öldürdülər və üç əsgərimi nizədən keçirdilər. Mən də İsfahan əhalisini bir ucdan qırmaq haqqında buyruq verdim. |
Əmir Teymurun vəsiyyətləri əsərindən, səhifə 62. |
Əmir Teymur Xorasan yürüşü müddətində İranın vəziyyəti ilə daha yaxından tanış olduqdan sonra 1386-cı ildə buranı tamamilə ələ keçirməyi qərarlaşdıraraq Səmərqənddən hərəkətə başladı. Həcc ziyarətinə gedən karvanlara hücum etdiyini bəhanə edərək Luristan hakimi Məlik İzzəddin və oğullarını ələ keçirib Səmərqəndə göndərdi. Buradan Azərbaycan istiqamətində irəlilədi. Əmir Teymur Bağdad hakimi Sultan Əhməd Cəlayırın Təbriz istiqamətində irəlilədiyi xəbərini almışdı, amma Sultan Əhməd Cəlayır Əmir Teymurun onun üstünə gəldiyi xəbərini aldıqdan sonra Bağdada geri döndü. Bu səbəbdən Təbriz Əmir Teymur tərəfindən rahatlıqla ələ keçirildi. Yayı Təbrizdə keçirən Əmir Teymur sonra qəzavat məqsədilə gürcülər üzərinə hücuma keçdi. Sürməli və Qars qalalarını tutaraq dağıtdı.Naxçıvan və Qars ətrafını nəzarətə aldıqdan sonra isə Tiflisə daxil oldu. Əmir Teymur Gürcüstana etdiyi hücum zamanı müsəlman olan gürcülərə toxunmamış və hərəkətlərinə görə onları mükafatlandırmışdı. Bunu nəzərə alaraq Gürcüstana qəzavat məqsədilə gəlməsində səmimi olduğunu düşünmək olar. Əmir Teymur Tiflisi ələ keçirdikdən sonra Şirvan ətrafı əraziləri də özünə tabe edib qışı keçirmək üçün Qarabağa getdi. Əmir Teymur 1387-ci ildə İsfahana daxil oldu. İsfahanda əvvəlcə şəhərin önəmli şəxsləri, seyidlər, alimlər Əmir Teymuru qarşılamağa çıxdı və şəhərə aman verilməsi qarşılığında mal verilməsi razılaşdırıldı. Malı almaq üçün şəhərə daxil olan əsgərlərə bir qrup adam hücum elədi və hamısını öldürdülər. İsfahanlıların üsyan qaldırması səbəbindən Əmir Teymur geri döndü və üsyan yatırıldı.
Əmir Teymur İsfahanı ələ keçirdikdən sonra Şiraz istiqamətində irəlilədi. Əmir Teymur Şirazda olarkən ona Toxtamışın müxaliflik edərək əsgər göndərdiyi və Səmərqənd ətrafında qarışıqlıq çıxdığı xəbəri çatdı. Bu səbəbdən o, Səmərqəndə geri döndü.Şirazın tam olaraq alınması isə Məhəmməd Müzəffər və oğullarının öldürülməsindən sonra Şirazın Əmirzadə Ömər Şeyxə soyurqal kimi verilməsi ilə başa çatdı.
Əmir Teymurun Dəşt-i Qıpçaq üzərinə yürüşü
Əmir Teymur Xarəzmə yürüş edərkən onun yoxluğunu fürsət bilən monqollar Mavəraünnəhrə hücum edərək qarət etməyə başlamışdılar. Əmir Teymur 1375-ci ilin sonunda Duğlat əmiri Kəmərədin üstünə hücuma keçdi, amma qış sərt keçdiyindən Səmərqəndə geri döndü. 1377-ci ildə yenidən hücuma başladı və monqol əmiri məğlub olaraq qaçdı.
Çingiz xanın oğlu Cuçi xanın soyundan gələn Toxtamışın atası Ağ Orda hökmdarı Urus xan tərəfindən öldürüldükdən sonra Toxtamış 1376-cı ildə Səmərqəndə gələrək Əmir Teymura sığınmışdı. Əmir Teymurdan dəstək aldıqdan sonra Toxtamış 1377-ci ildən başlayaraq Şərqi Dəşt-i Qıpçağa yiyələndi və 1380-ci ildə Qızıl Orda dövlətində hakimiyyəti ələ keçirdi. Bu mövqeyə yüksəldikdən sonra Əmir Teymurun ona etdiyi köməkləri unutdu və onu kiçik hesab etməyə başladı.
Uğur qazandıqdan sonra Qızıl Orda dövlətini keçmiş sərhədlərinə çatdırmaq üçün Əmir Teymurdan Xarəzmi geri istədi. Bu istək Əmir Teymurla münasibətlərinin gərginləşməsinə səbəb oldu. Toxtamış 1386-cı ildə qarət məqsədilə Əmir Teymurun hakimiyyəti altında olan Azərbaycana hücum etməkdən çəkinmədi və həmin il Əmir Teymurun yürüşdə olmasından istifadə edərək onun oğlu Ömər Şeyxi məğlub edib Mavəraünnəhri qarət etdi.
Əmir Teymur Toxtamışın üstünə hücum etməzdən əvvəl Xarəzm istiqamətinə irəlilədi. 1388-ci ildə beşinci dəfə Xarəzmə daxil olan Əmir Teymur Toxtamışın ən önəmli dəstəkçilərindən olan Konquratlara ağır zərbə vurdu və önəmli bir müxalifini yox etdi. O, Ürgənc şəhərini ələ keçirdi və əhalisini Səmərqəndə köçürdü. Ürgənci dağıtdı və yerinə arpa əkilməsi göstərişini verdi. Bu şəhər 1391-ci ildə Əmir Teymurun Qıpçaq üzərinə yürüş etməsinə qədər dağılmış şəkildə qaldı. Qıpçaq yürüşü müddətində bərpa olunmasına göstəriş verildi.
1390-cı ildə Əmir Teymur Dəşt-i Qıpçaq üzərinə irəliləmək üçün Səmərqənddən yürüşə başladı. Otrar yaxınlığındakı Qaraasman bölgəsinə çatanda Toxtamışın elçiləri gəldi. Bu görüşdə elçilər Toxtamışın üzr istədiyini çatdırdılar. Əmir Teymur isə cavabında Toxtamışdan xoş davranış görmədiyini və ona güvənmədiyini bildirdi. Əmir Teymur təhlükəsizlik məqsədilə elçiləri tutdurduqdan sonra 22 fevral 1391-ci ildə hərəkətə başladı. O, böyük məsafə qət edərək 20 iyun 1391-ci ildə Toxtamışın ordusu ilə qarşılaşmışdı. Bu müddət ərzində ordusunda baş qaldıran ciddi aclıq və susuzluq problemlərinin də öhdəsindən gəlmişdi. Əmir Teymur ordusunu ənənəvi olaraq üç yerə bölmək əvəzinə yeddi yerə bölmüşdü. Ağır keçən döyüşdən sonra Əmir Teymur qalib gəlmiş, Toxtamış isə qaçmağı bacarmışdı. Toxtamışın Əmir Teymuru ordusu ilə birlikdə Dəşt-i Qıpçağın dərinliklərinə doğru çəkib məhv etmək planı baş tutmamışdı.
Əmir Teymurun beş illik yürüşü
Dəşt-i Qıpçaq yürüşü müddətində İrandakı bəzi yerli hakimlər Əmir Teymurun yoxluğundan istifadə edərək ona qarşı çıxdılar. Əmir Teymur adamlarını ora göndərərək əsgər yığmalarını və döyüşə hazırlaşmaqlarını istədi. Özü isə 1392-ci ilin iyun ayında Buxaraya gəldi. Buradan Amudərya çayını keçərək Mazandarana irəlilədi və buranın qarşı çıxan hakimlərini tabe etdi. Buradan Cənubi İrana, Fars bölgəsinə irəliləyərək Müzəffərilərin üstünə hücum etdi. Şah Mənsur Əmir Teymurun hakimiyyətini tanımayaraq Şiraza çəkildi. Əmir Teymur 1393-cü ilin mart ayında ora hücuma keçdi. Şah Mənsur ağır şəkildə məğlubiyyətə uğradı və ələ keçirilib bütün xanədan üzvləri ilə birlikdə öldürüldü. Torpaqları isə Ömər Şeyxə soyurqal olaraq verildi.
Mazandaran və Fars bölgələri zəbt edildikdən sonra Əmir Teymur 1393-cü ilin avqustunda Bağdad istiqamətində irəlilədi. Bağdadda Cəlairilərin sonuncu nümayəndəsi olan Sultan Əhməd Cəlayıra dəyərli hədiyyələr göndərərək tabe olmasını istədi. Əmir Teymurdan qorxan Sultan Əhməd Cəlayır bunu qəbul etdi, lakin ona qarşı gücü olmadığından Şama qaçaraq Məmlük dövlətinə sığındı. Bu səbəbdən Əmir Teymur əvvəlcə Bağdada irəlilədi. Bağdadı ələ keçirdikdən sonra Ərzincan əmiri, Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu bəyləri və Sivas-Kayseri bölgəsinin hakimi Qazi Bürhanəddinə elçilər göndərərək tabe olmalarını bildirdi. Eyni zamanda Məmlük dövlətinə də elçi heyəti göndərmişdi. Ancaq elçilərin cavabını gözləmədən irəliləməyinə davam edərək Mosul, Mardin və Diyarbəkiri zəbt edərək Van gölünün şimalındakı Aladağa gəlmişdi. Burada olarkən Ərzincan əmiri Taharten yanına gələrək tabe olduğunu bildirmişdi. Məmlük sultanı isə Əmir Teymurun elçi heyətini öldürmüşdü. Əmir Teymur bu səbəbdən Suriya istiqamətində irəliləmək qərarını qəbul etdi, amma Qazi Bürhanəddinin səyləri nəticəsində İldırım Bəyazid, Sultan Berqoq, Toxtamış və Qazi Bürhanəddin arasında ittifaq qurulmuşdu. Ərzuruma qədər irəliləyən Əmir Teymur cənubdan Məmlüklər, şimaldan isə Toxtamışın qüvvələri arasında qalacağını düşünərək geri dönüb Toxtamışın üzərinə hücuma başladı.
Geri dönərkən ilk olaraq Gürcüstanın fəth olunması ilə məşğul oldu. Bunun səbəbi isə Kral Baqratın Əmir Teymura bağlılıqdan imtina edib üsyan etməsi idi. Baqratın xəyanətindən sonra Əmir Teymur Tiflisə daxil olaraq oranı qarət etdi və bütün Kartli ilə Kaxetiya arasındakı bölgəni dağıtdı. Xristian din xadimləri və abidələrinə hücum edildi. Qırğın və qarət üst Kartlinin bütün vadilərində həyata keçirildi.
1391-ci ildə Qunduzca döyüşündə məğlub olmasına baxmayaraq Dəşt-i Qıpçaqdakı gücünü qoruyan Toxtamış Məmlük sultanı Berqoqa elçilər göndərərək Əmir Teymura qarşı onunla ittifaq qurmuşdu. Qisas almaq üçün Əmir Teymur Mardin və Diyarbəkirdə olduğu vaxt hücum edərək Dərbənddən keçmiş və Şirvanı talan eləmişdi. Gürcüstanı nəzarətə alan Əmir Teymur hazırlıqlarını tamamladıqdan sonra 1395-ci ilin fevral ayında Toxtamışın üstünə hücuma başladı. Toxtamışı birdəfəlik məğlub etmək məqsədilə irəliləyən Əmir Teymur 1395-ci ildə Terek çayı sahilində onunla qarşılaşdı. Əmir Teymur bir mühasirə həlqəsi əmələ gətirdi və bu həlqə daraldıqca ordusuna üstünlük və ruh yüksəkliyi qazandı. Əmir Teymur ordusundakı qadınlara əsgər paltarı geydirərək Terek çayı boyunca üç gün yuxarı-aşağı hərəkət etdirdi. Özü isə əsgərləri ilə birlikdə digər tərəfdən çayı keçərək Toxtamışın əsgərlərini ağır şəkildə məğlubiyyətə uğratdı. Əmir Teymur Toxtamışı məğlub etsə də onu ələ keçirə bilmədi. Toxtamışın yenidən qüvvə toplayaraq ona qarşı gəlməsinin qarşısını almaq üçün Dnepr çayı istiqamətində irəliləyərək Toxtamışa dəstək olan qəbilələri qarət etmiş, onları Balkan yarımadasına sürgün etmişdi. Əmir Teymur irəliləməyə davam edərək Həştərxan və Saray Bərkəni ciddi müqavimətlə qarşılaşmadan ələ keçirmişdi. Bu yürüşlə Qızıl Orda dövlətinə böyük zərbə vuran Əmir Teymur Qızıl Ordanın bütün gücünü demək olar ki, yox etmişdi.
Əmir Teymurun Hindistan yürüşü
Əmir Teymur 1398-ci ilin mart ayında Hindistan yürüşünə başladı. Bu yürüşün zahiri səbəbi kafirlərlə cihad olaraq göstərilsə də, Əmir Teymurun bu yürüşlə qazanacağı sərvətdən sonrakı yürüşlərini maliyyələşdirməsi üçün istifadə edəcəyini düşünüb hərəkətə başladığı ehtimalı güclüdür. Əmir Teymur ordusu ilə Hind və İfasis çaylarını keçdikdən sonra Pəncab və Sind bölgələrinin də mərkəzi olan Dehli istiqamətində irəlilədi. Pəncab və Sindin mərkəzi olan Dehliyə Tuğluq sülaləsindən olan II Mahmud xan hökmranlıq edirdi.
Əmir Teymuru müşayət edən münəccimlər ilk dəfə uğursuzluq olacağını dedilər, amma Əmir Teymur onlara qulaq asmadı. Quran açıldı, zəfər və fəth vəd edən bir ayə çıxdı. Dehli yaxınlarında II Mahmud xanın ordusu ilə qarşılaşan Əmir Teymur Dehli sultanının ordusunu ağır məğlubiyyətə uğratdı. II Mahmud xan qaçmaqla xilas oldu. Əmir Teymurun ordusu Dehliyə daxil oldu və şəhər qarət olundu. Əmir Teymurun əlinə keçən qənimətin miqdarı o qədər çox idi ki, 90 fillə geri daşınmışdı.
Sənətkar, memar və rəssamlar əsərlərini Teymurilər dövlətinin paytaxtında meydana gətirməsi üçün Səmərqəndə gətirildi. Bunlar arasında divarçılar, daşyonanlar yürüşün uğurla tamamlanmasına görə Səmərqənddə tikiləcək olan Kəbir məscidinin inşa olunmasında işləmək üçün Əmir Teymurun komandanları arasında bölüşdürüldü. Bu abidənin inşa olunmasında istifadə olunması üçün naxışlarla bəzədilmiş daşlar və hindu məbədlərindəki əşyalar Səmərqəndə daşındı.
Əmir Teymur atəşpərəst hinduları Qanq çayına kimi təqib etdi. Atəşpərəstlər Qanq çayı sahilində öldürüldükdən sonra çayın qırmızı rəngdə axdığı rəvayət olunur. On iki ay davam edən yürüşdən sonra Səmərqəndə çatan Əmir Teymur bir müddət burada qaldıqdan sonra yenidən qərb istiqamətində yürüşə başladı.
Əmir Teymurun yeddi illik yürüşü
Əmir Teymurun 1399-cu ildə yenidən qərb istiqamətində yürüşə başlamasının səbəbi Azərbaycan tərəfdən, xüsusən də Miranşahla bağlı xoş olmayan xəbərlərin gəlməsi idi. Xorasan hakimi olduqdan sonra 1393-cü ildə Hülakü xanın taxtına təyin olunan, Azərbaycan və ətraf ərazilərin hakimliyinə gətirilən Miranşah Hindistan yürüşündə iştirak etməmişdi. Əmir Teymura isə İran və Azərbaycanda hakimiyyət boşluğu və dövlətin malının sağa-sola xərclənməsi xəbərləri çatmışdı və üstəlik görkəmli tarixçi Fəzlullah Rəşidəddinin türbəsini uçuraraq onun sümüklərini yəhudi qəbiristanlığında basdırtmışdı
Bu səbəbdən Əmir Teymur Hindistan yürüşündən dörd aydır ki, geri dönməsinə baxmayaraq yeni bir yürüşə başladı. Yeddi illik yürüş olaraq adlandırılsa da bu yürüş beş il davam etmişdi və Əmir Teymurun ən uzun müddət davam edən yürüşü idi. Əmir Teymur 1399–1400-cü ilin qışını Qarabağda keçirdi. Sonra Azərbaycan, Gürcüstan və İraqda nəzarəti möhkəmlətdikdən sonra Bingölə gəldi. Bundan sonra Əmir Teymurun önündə Suriya və Anadolunu ələ keçirmək üçün maneə qalmamışdı.
Sivasın Əmir Teymur tərəfindən fəth olunması
Əmir Teymurla İldırım Bəyazid arasındakı başlıca problemlərdən biri Ərzincan hakimi Taharten məsələsi idi. Taharten Əmir Teymurun daha əvvəlki yürüşündə onun hakimiyyətini tanımışdı.İldırım Bəyazid 1399-cu ildə başda Malatya olmaqla Kahte, Divriği və Darende qalalarını torpaqlarına daxil eləmişdi. Beləliklə Fərat çayına qədər olan torpaqlar Osmanlıların əlinə keçmişdi. Anadoludakı siyasi birliyin təmin olunması üçün növbə Fərat çayından qərbdə yerləşən Harput, Diyarbəkir, Ərzincan və Ərzuruma gəlmişdi. İldırım Bəyazid Ərzincan əmirinə ona tabe olmasını bildirmişdi. Taharten İldırım Bəyazidə vergi verməyi qəbul etmiş, amma Kemahı Osmanlılara verməyəcəyini demişdi. Bunun isə sadəcə vaxtı uzatmaq üçün edildiyi məlumdur. Taharten hakimiyyətini tanıdığı Əmir Teymura İldırım Bəyazidin istəklərini bildirmiş və onu şikayət etmişdi.
Taharten onun qəbuluna gəldikdən 2 gün sonra Əmir Teymur Sivas şəhərinə gəldi. Əmir Teymurun ordusuna Ağqoyunlu bəyi Qara Yuluq Osman bəy və Taharten başçılıq edirdi. Sivas şəhəri yüksək qala divarları ilə əhatə olunmuşdu. Cənub tərəfdən su xəndəyi vardı. Qalanı bu tərəfdən aşmaq mümkün olmasa da, qərb tərəf bu iş üçün uyğun hesab edilmiş və mühasirə başlamışdı. Şəhərin altına tunel qazılmış və şəhər əhalisi bundan gec xəbər tutmuşdu. Osmanlı tarixçisi İbn Kamal yazır ki, Əmir Teymurun əsgərləri heç dayanmadan, sanki heç yeyib-içmədən səhərdən axşama qədər işləyirdi. Tunel qazmaq nəticə vermiş və şəhərdəkilər müqavimətin mənasız olduğunu gördükdən sonra qalabəyi Mustafa şəhəri təhvil verməyə məcbur olmuşdu. Əmir Teymur Sivası qan tökmədən alacağına söz vermişdi. Sivas alınandan sonra 3–4 min ermənini qazdırdığı böyük çuxura basdırır və sözünü tutduğunu, qan tökmədiyini bildirir.Cüzam xəstəliyi Türkistanda məlum olmadığından Əmir Teymurun göstərişi ilə xəstəlik əsgərlərinə yoluxmasın deyə cüzam xəstələri öldürülmüşdü. Sivası qoruyan İldırım Bəyazidin oğlu bir neçə gün qorunduqdan sonra öldürüldü.
Əmir Teymur Sivası ələ keçirdikdən sonra çox irəliləmədi və Suriya istiqamətinə yönəldi. Sivası tutmasına baxmayaraq Malatya hələ də Osmanlıların nəzarətində idi. Özündən geridə nəzarətində olmayan yer saxlamaq istəmədiyindən geri dönərək Malatyanı almış, sonra cənuba irəliləməyə davam etmişdi. Əmir Teymurun Sivas və Malatyanı tutmaqla İldırım Bəyazidə göz dağı verdiyini düşünmək olar. Belə ki, Əmir Teymur Sivası ələ keçirdikdən sonra İldırım Bəyazidə göndərdiyi məktubunda Sivas hadisələrindən nəticə çıxarmağı, özünün Elxanilər nəslindən gəldiyini və kiçiyin böyüyə itaət göstərməsinin vacib olduğunu yazmışdı.
Əmir Teymurla İldırım Bəyazid arasındakı mübarizədə Sivasın alınması önəmli bir mərhələdir. Beləliklə Əmir Teymur ilk dəfə Osmanlılara tabe olan bir bölgəni ələ keçirmişdi. Sivasın zəbt olunması xəbəri İldırım Bəyazidə çatdıqdan sonra o, Konstantinopolun mühasirəsini dayandırıb Anadoluya keçdi. İldırım Bəyazidin Əmir Teymurun Anadoluya doğru irəliləyəcəyini düşünmüş olduğunu güman etmək olar. Belə ki, İldırım Bəyazid Kayseriyə gələrək burada Əmir Teymuru gözləməyə başlamışdı.
Məmlüklərlə döyüş
Əmir Teymur Sivası ələ keçirdikdən sonra cənuba, Məmlük dövləti üzərinə irəliləməyə başladı. Əmir Teymur Məmlük Sultanı Berqoqun ölümündən sonra Məmlük dövlətində daxili vəziyyətin qarışıq olduğundan xəbərdardı və İldırım Bəyazidlə qarşılaşmazdan əvvəl bu vəziyyətdən faydalanmaq istəyirdi. Əmir Teymur Bağdadı fəth etdiyi zaman Sultan Berqoqa göndərdiyi elçi öldürülmüşdü və Qara Yusif tərəfindən həbs olunan Avnik hakimi Atlamış da Qahirəyə göndərilmişdi. Bu səbəbdən Əmir Teymur yeni taxta çıxan Sultan Fərəcə elçilər göndərib Atlamışı azad etməsini istədi, amma elçilər Hələbə çatan kimi həbs olundular. Həmin vaxt Malatyada olan Əmir Teymur Behisni və Antepi ələ keçirərək Hələbə yaxınlaşdı. Hələbə çatdığı zaman Məmlük ordusu ilə qarşılaşdı. Əmir Teymur döyüşməyə qərar verdi və ordusunda olan fillərin də verdiyi üstünlüklə qalib gəldi. Əmir Teymurun əsgərləri Hələbi asanlıqla ələ keçirdi. Şəhərdə qarət və qırğın oldu.
Hələb, Həma və Xümsü bir-birinin ardınca ələ keçirən Əmir Teymur 1401-ci ilin yanvar ayında Şama yaxınlaşdı. Məmlük ordusu məğlub oldu. Sultan Fərəc şəhəri tərk edib Qahirəyə qaçdı. Sağ qalanlar isə Şam qalasına sığındılar. Şam mühasirədə olarkən Əmir Teymurun yanına şəhərə aman verməsi üçün bir heyət gəldi. İbn Xəldun da bu heyətin tərkibində idi. Əmir Teymur İbn Xəldunu xoş rəftarla qarşıladı. Əmir Teymurla aralarında Məğribin vəziyyəti, tarix və digər mövzularda söhbət oldu. Əmir Teymur İbn Xəlduna hörmət göstərmiş, hətta Misirə geri qayıtmasına icazə vermişdi.
Qızıl Orda dövlətinin ardınca Məmlük dövləti də sıradan çıxdıqdan sonra Teymurilər dövlətinin güclü rəqibi kimi yanlız Osmanlılar qalırdı.
Əmir Teymur və İldırım Bəyazid
Yeri və göyü yaradan Allaha sonsuz şükürlər olsun ki, yeddi iqlimdəki məmləkətlərin çoxunu mənim fərmanıma daxil elədi və dünyanın sultanları, hökmdarları mənə baş əyərək itaət sırğasını qulaqlarına taxdılar. Öz qədrini bilən, həddini aşmayan, ayağını yorğanına görə uzadan bəndənin günahından Allah özü keçsin. Sənin nəslinin-nəsabətinin kimliyi dünyada hamıya bəllidir. Belə olan halda, özünə yaraşan iş tut, cürət ayağını qabağa qoyma ki, inciklik və möhnət bataqlığına batıb, fəlakət quyusuna yuvarlanmayasan. İqbal qapısından qovulan bir sürü böhtançı adamlar qərəzli niyyətlərini yeritmək üçün sənin qoltuğuna sığınmış, yuxulayıb yatan fitnəkarlığı oyatmışlar. Onların təhriki ilə fəlakət və bəla qapısını yenidən öz dövlətinin üzünə açma. Bu məktubu alan kimi Qara Yusifi mənim yanıma göndər. Dediyimi eləməsən, qədər-qismət pərdəsi sənin üzünə qoşunlarımızın səfərləri toqquşanda açılacaqdır. Əmir Teymurun Ankara döyüşündən əvvəl İldırım Bəyazidə göndərdiyi məktub. |
Əmir Teymurun vəsiyyətləri əsərindən, səhifə 77. |
Əmir Teymur 1401-ci ilin iyul ayında 40 gün davam edən mühasirədən sonra Bağdadı ələ keçirmişdi. Əmir Teymur Şam, Hələb və Bağdadı tutduqdan sonra Qara Yusif və Sultan Əhməd Cəlayır İldırım Bəyazidə sığındı. Bu İldırım Bəyazidlə Əmir Teymurun münasibətlərinin daha da gərginləşməsinə səbəb oldu. Əmir Teymurla İldırım Bəyazidin döyüş meydanında qarşılaşmazdan əvvəl məktublaşdıqları məlumdur, amma bu məktublaşmalar döyüşün qarşısını ala bilmədi. Əmir Teymur Qara Yusiflə Sultan Əhməd Cəlayırın İldırım Bəyazid tərəfindən qəbul olunmamasını, onların tutulub ailələri ilə birlikdə ona göndərilməsini və ya ölkədən xaric olunmasını istəyirdi. İldırım Bəyazid isə bunları əmr hesab edərək ağır cavab yollamışdır.
Əmir Teymuru Osmanlı dövləti ilə döyüşməyə təhrik edənlər Ərzincan əmiri, Ağqoyunlu bəyi və başda Qaraman bəyliyi olmaqla digər Anadolu bəylikləri idi. Bundan başqa Genuya,Fransa,Kastiliya və Bizans kimi dövlətlər də bu toqquşmanın olmasında maraqlı idi. Konstantinopolun İldırım Bəyazid tərəfindən mühasirəsi zamanı İmperator II Manuel Əmir Teymura tabe olub xərac verəcəyini bildirmişdi. Bundan əlavə Əmir Teymur Anadoludakı tatar birliklərinə adam göndərərək onların dəstəyini əldə etməyə çalışırdı.
Əmir Teymur Qarabağ qışlağında olarkən gələn Osmanlı elçisinə Osmanlılar həmişə firənglərlə qəza döyüşləri etdiyindən onlarla döyüşmək firənglərin qüvvələrinin artmasına səbəb olar və bu səbəbdən Rum diyarına irəliləmək tərəfdarı deyiləm şəklində cavab vermişdi. Buna baxmayaraq Əmir Teymur İldırım Bəyazidin Qara Yusifi himəyə etməsini ona qarşı gəlmək kimi başa düşürdü. Əmir Teymur sonuncu dəfə Qara Yusifin edam olunması və ya ölkədən xaric olunmasını təklif etdi. Əgər bu qəbul olunarsa ata-oğul olarıq və qəza döyüşlərində bir-birimizə kömək edərik dedi. Əmir Teymur 12 mart 1402-ci ildə Qarabağdan Anadolu istiqamətində irəliləməyə başladı.İldırım Bəyazidə xəbər göndərib şərtlərini təkrar etdi. İldırım Bəyazid də Əmir Teymura elçi göndərdi. Sivasda Əmir Teymurun ordusu Osmanlı elçilərinin qarşısında rəsmi keçid etdi və yenidən sülh təklif olundu. Əmir Teymura İldırım Bəyazidin böyük bir ordu ilə ona qarşı irəlilədiyi xəbəri çatdı. Əmir Teymur irəliləyərək Ankarada mövqe tutdu. İldırım Bəyazid mövqe cəhətdən pis vəziyyətə düşdü və geri çəkilərək yorğun əsgərləri ilə əlverişsiz Çubuq düzündə mövqe tutdu. Bunun əksinə olaraq Əmir Teymurun mövqeyi əlverişli idi. Döyüş Əmir Teymurun hücumu ilə başladı və Osmanlı ordusunun sol cinahı ağır zərbə aldı. Osmanlı ordusundakı tatarlar və Anadolu bəyliklərinin əsgərlərinin də Əmir Teymurun tərəfinə keçməsi və Əmir Teymurun ordusunda fillərin olması səbəbindən İldırım Bəyazidin ordusu məğlub oldu. İldırım Bəyazid Əmir Teymurun sadiq adamı olan Mahmud xan tərəfindən əsir alındı.
Əmir Teymurun Ankara döyüşündən sonra Anadoludakı fəaliyyətləri
Ankara döyüşündə qələbə qazandıqdan sonra Əmir Teymur Əmirzadə Məhəmmədi İldırım Bəyazidin oğlu Süleyman Çələbini təqib edərək Osmanlının paytaxtı Bursaya daxil olmağa və Osmanlıların xəzinəsini ələ keçirməyə göndərdi. Əmir Teymurun ordusu Bursaya Süleyman Çələbi oradan ayrıldıqdan sonra çatdı və şəhər qarət olundu. Əmir Teymur Anadoluda Osmanlılar tərəfindən ləğv olunmuş bəylikləri bərpa etdi. İldırım Bəyazid tərəfindən ləğv olunan böyüklü kiçikli bütün xanədanlara yarlıqlar yazaraq onları himayəsinə qəbul etdi.
Əmir Teymur XIV əsrin ortalarından türklərin əlindən çıxmış olan İzmir şəhərini fəth edərək İldırım Bəyazidin bacara bilmədiyini etməyi qərara aldı. İki həftə mühasirədən sonra İzmir şəhəri fəth olundu. Əmir Teymur Genuyanın əlində olan Foça qalasını fəth etmək üçün Məhəmməd Sultanı göndərdi. Qaladakılar aman istəyərək xərac verməyi qəbul etdilər. 8 mart 1403-cü ildə İldırım Bəyazid öldü. Bu xəbər Əmir Teymura çatdıqdan sonra İldırım Bəyazidə tabe olan bütün ölkələrin və yerlərin onun hökmranlığına keçdiyini elan etdi. Əmir Teymur İldırım Bəyazidin cənazəsini onun oğlu olan Musa Çələbiyə verərək dəfn etməsi üçün Bursaya yola saldı.İldırım Bəyaziddən bir neçə gün sonra Əmir Teymurun varis elan etdiyi nəvəsi Məhəmməd Sultan 13 mart 1403-cü ildə öldü. Formal şəkildə xan hesab olunan və Əmir Teymurun həmişə özü ilə yürüşlərinə apardığı Mahmud xan da 11 mart 1403-cü ildə ölmüşdü.
Əmir Teymur Ankara döyüşündən sonra 8 ay da Anadoluda qaldıqdan sonra 1403-cü ilin iyul ayında Gürcüstana gəldi və oradan qışı keçirmək üçün Qarabağa yönəldi. Qışı Qarabağda keçirdikdən sonra 1404-cü ilin mart ayında Qarabağdan Səmərqənd istiqamətində hərəkətə başladı. Ərdəbil şəhərinə çatdıqda əvvəlcədən planlaşdırdığı kimi yığıncaq topladı. Hülakü xanın taxtı, Azərbaycan, Anadolu, Əcəm İraqı, Aran, Muğan, indiki Ermənistan və Gürcüstan bölgələri idarə etməsi üçün Miranşahın oğlu Mirzə Ömərə verildi. Əmir Teymur 1404-cü ilin iyul ayında Səmərqəndə çatdı.
Ankara döyüşündən sonra Əmir Teymurun güclü rəqiblərindən olan Osmanlı sıradan çıxarıldı, Osmanlı dövlətində "Fətrət dövrü" adlanan səltənət boşluğu meydana gəldi, Konstantinopolun fəthi və Avropada irəliləmək yarımçıq qaldı.
Ölümü
Əmir Teymur 18 fevral 1405-ci ildə, Çinə səfərə gedərkən Otrarda 69 yaşında öldü. Dərhal Səmərqəndə gətirilərək nəvəsi Xəlil Sultan tərəfindən, daha əvvəl ölmüş olan nəvəsi Məhəmməd Sultanın Ruh Abad yaxınlığındakı mədrəsəsində dəfn edildi. Teymur, nəvəsi Məhəmməd Sultanı taxtının varisi kimi görürdü. Ancaq Məhəmməd Sultanın 1404-cü ildə, gözlənilməz şəkildə gənc yaşında ölümünün ardından Teymur bu çox sevdiyi və davamçısı olaraq gördüyü nəvəsi üçün Səmərqəndin seçmə bir təpəsində böyük mavzoleyin inşasını əmr etmiş və Məhəmməd Sultan burada dəfn edilmişdi. Mavzoley abidə-məzar, məscid və mədrəsədən ibarət idi. Teymur da ölümündən sonra çox sevdiyi nəvəsinin yanında dəfn edildi. O zamandan sonra Gor Əmir, bütün Teymuri xanədanının birlikdə dəfn olunduğu abidə-məzar vəziyyətinə gətirildi. Teymurun ölümündən sonra oğlu Şahruh, digər oğlu Miranşah və nəvəsi Uluqbəy burada dəfn edildi. Gor Əmir mavzoleyi yeddi hissədən ibarət idi: Sağda müsəlmanların dua etdiyi xanəgah, solda mədrəsə və mərkəzdə mavzoley, iki tərəfində abidəni tamamlayan iki minarə. Mədrəsə və xanəgah müasir dövrədək gəlib çatmamışdır. Abidənin yüksək qübbəsinin altında üç sıra şəklində yan-yana on mərmər məzar daşı olmaqla yanaşı, yalnız Teymurun məzar daşı qara rəngdə nefrit daşıdır, lakin bu, simvolik məzardır. Əsl məzar bu salonun altındakı salonda yerləşir və ziyarətə açıq deyil. Teymurun bədəni, daş oyma məzarın içində dəfn olunub. İslam ənənəsi ilə başı Kəbəyə istiqamətlidir. Orta Asiya ənənəsində müqəddəs ölülərin məzarlarına qoyulan at quyruğunun burada da olduğu mavzoleyin təmiri əsnasında ortaya çıxmışdır.
Qeydlər
- Əslində isə Tuğluq Teymur xan Çingiz xanın nəvəsi deyil, ümumiyyətlə, törəmələrindən biri hesab olunur.
- Sırdərya çayının orta əsrlərdəki adlarından biri
- Burada Zeynəddin Əbubəkr Təibadi nəzərdə tutulur. O, məşhur şeyx olmuş və Əmir Teymura məsləhətçilik etmişdir. 1389-cu ildə vəfat etmişdi.
- Sistan, Qəndəhar və Əfqanıstan
- Söhbət Yunus surəsinin 24–27-ci ayələrindən gedir. 24) Həqiqətən, (ne’mətləri, cah-cəlalı ilə fəxr etdiyiniz) dünya həyatı göydən endirdiyimiz yağmura bənzər ki, onunla yer üzündə insanların və heyvanların yeyəcəyi bitkilər yetişib (əlvan çiçəklər və müxtəlif meyvələrlə) bir-birinə qatışar. Nəhayət, yer üzü bəzəklənib süsləndiyi və sakinləri də (onun məhsulunu, meyvəsini) yığmağa qadır olduqlarını zənn etdikləri vaxt gecə, yaxud gündüz əmrimiz (bəlamız) gələr və Biz onu, dünən üzərində bol məhsul olmamış kimi, (yolunub) biçilmiş bir hala gətirərik. Biz ayələrimizi düşünən bir ümmət üçün belə ətraflı izah edirik! 25) Allah (bəndələrini) əmin-amanlıq yurduna (Cənnətə) çağırır və istədiyini doğru yola salır! 26) Yaxşı işlər görənləri Cənnət və daha artıq mükafat (Allah rizası) gözləyir. Onların üzünə nə bir toz (ləkə), nə də bir zillət qonar. Onlar cənnətlikdirlər və orada əbədi qalacaqlar! 27) Günah qazananlara günahları qədər cəza verilər. Onları zillət basar (bürüyər). Onları Allahdan (Allahın əzabından) heç kəs qurtara bilməz. Onların üzü, sanki gecənin zülmət parçaları ilə örtülmüşdür. Onlar cəhənnəmlikdirlər, özləri də orada əbədi qalacaqlar!
- Ərzincan, Ağqoyunlu, Qaraman bəylikləri, eləcə də digər Anadolu bəylikləri şərqə doğru genişləyən Osmanlı dövlətinin təzyiqinə məruz qalırdı. Onlar Əmir Teymurun İldırım Bəyazidi məğlub etməsinə maraqlı idilər. Bu özünü Ankara döyüşündə daha aydın göstərir. Belə ki, Osmanlı ordusunun tərkibində olan Anadolu bəyliklərinin birlikləri Əmir Teymurun tərəfinə keçmişdi.
İstinadlar
Bu məqalədəki istinadlar müvafiq ilə göstərilməlidir. |
- Deutsche Nationalbibliothek Record #118622803 // Ümumi tənzimləmə nəzarəti (GND) (alm.). 2012—2016.
- Timur // SNAC (ing.). 2010.
- Sultanov T. İ., Ağ düşərgədə yüksəliş. Çingiz xanın xələfləri. Almatı: Dayk-press, 2001, s.97
- İbn Ərəbşah. Əmir Teymurun tarixi. T., 2007
- "Britannica ensiklopediyasında Teymur haqqında məqalə". 2015-05-04 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-05-15.
- "Наталья Басовская, профессор РГГУ". "Moskvanın əks-sədası" ("Эхо Москвы") radiosu. 13 fevral 2010-cu il. 2011-08-23 tarixində arxivləşdirilib.
- "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 11. (az.)
- "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 12. (az.)
- "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 14. (az.)
- "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 15. (az.)
- "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 36. (az.)
- . "Tamerlan". Bakı, Qanun nəşriyyatı. (az.)
- "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 20. (az.)
- İsmail Aka (2010). Timurlular Devleti Tarihi. Berikan Yayınevi. .
- "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 25. (az.)
- "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 45. (az.)
- "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 57. (az.)
- "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 56. (az.)
- "Timur ve Harezm Seferi". 2021-11-29 tarixində . İstifadə tarixi: 2014-09-02.
- Peter Jackson, Lawrence Lockhart (1986). The Cambridge History of Iran, Volume 6. Cambridge University Press. p. 1120. . Retrieved 2013–01–02.
- "Archéologie de Grand Jeu: une brève histoire de l'Asie Centrale". 2021-11-29 tarixində . İstifadə tarixi: 2014-09-02.
- "ТИМУР (ТАМЕРЛАН)". 2017-08-29 tarixində . İstifadə tarixi: 2014-09-02.
- "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 59–60. (az.)
- Wescoat, James L.; Wolschke-Bulmahn, Joachim. "Mughal Gardens: Sources, Places, Representations, and Prospects". Dumbarton Oaks. 29 may 1996. 29 May 2023 tarixində . İstifadə tarixi: 29 May 2023 – Google Books vasitəsilə.
- "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 59. (az.)
- "L'EMPIRE DES STEPPES Attila, Gengis-khan, Tamerlan" (PDF). 2011-06-16 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2014-09-03.
- Sicker (2000), p. 154
- "SERBEDARiLER" (PDF).
- "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 62. (az.)
- "Isfahan History". 2022-03-30 tarixində . İstifadə tarixi: 2014-09-03.
- "Ibn Khaldun: The Mediterranean in the 14th Century : Rise and Fall of Empires". Fundación El legado andalusì. 29 may 2006. 29 May 2023 tarixində . İstifadə tarixi: 29 May 2023 – Google Books vasitəsilə.
- (PDF). 2013-10-17 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-03.
- "An Universal History: From the Earliest Accounts to the Present Time". C. Bathurst. 29 may 1780. 29 May 2023 tarixində . İstifadə tarixi: 29 May 2023 – Google Books vasitəsilə.
- "Значение Тимура в мировой истории". 2021-11-30 tarixində . İstifadə tarixi: 2014-09-03.
- Limbert, John. "Shiraz in the Age of Hafez: The Glory of a Medieval Persian City". University of Washington Press. 29 may 2004. 29 May 2023 tarixində . İstifadə tarixi: 29 May 2023 – Google Books vasitəsilə.
- "Moghulistan". 2021-05-14 tarixində . İstifadə tarixi: 2014-09-03.
- "ТОХТАМЫШ-ХАН: БИОГРАФИЯ". 2021-11-30 tarixində . İstifadə tarixi: 2014-09-03.
- "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 60. (az.)
- "Тохтамыш". 2021-11-30 tarixində . İstifadə tarixi: 2014-09-03.
- Р, Рахманалиев. "Империя тюрков. Великая цивилизация. Тюркские народы в мировой истории с X в. до н. э. по XX в. н. э." Рипол Классик. 2023-05-29 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-05-29 – Google Books vasitəsilə.
- "TİMUR'UN DEST-İ KIPÇAK SEFERİ". 2021-11-30 tarixində . İstifadə tarixi: 2014-09-03.
- "Ургенч". 2021-11-30 tarixində . İstifadə tarixi: 2014-09-03.
- "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 64. (az.)
- "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 65. (az.)
- СРАЖЕНИЕ НА РЕКЕ КОНДУРЧЕ [ölü keçid]
- "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 63. (az.)
- "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 66. (az.)
- "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 67. (az.)
- Marozzi (2005), p. 196–197
- "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 73. (az.)
- Alphonse de Lamartine (Eylül 2005) [1854]. Historie de la Turquie (Aşiretten Devlete). Bilge Kültür Sanat. (Çeviren: Dr. Reşat Uzmen). ss. 147, 148, 160. .
- Alphonse de Lamartine (Eylül 2005) [1854]. Historie de la Turquie (Aşiretten Devlete). Bilge Kültür Sanat. (Çeviren: Dr. Reşat Uzmen). ss. 147,148, 160. .
- "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 74. (az.)
- Shterenshis, Michael. "Tamerlane and the Jews". Psychology Press. 29 may 2002. 29 May 2023 tarixində . İstifadə tarixi: 29 May 2023 – Google Books vasitəsilə.
- (PDF). 2016-03-04 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-04.
- . 2016-03-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-04.
- . 2016-03-08 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-04.
- "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 76. (az.)
- [Tucker, Spencer C. (2010) Battles That Changed History: An Encyclopedia of World Conflict. ABC-ClIO; p. 140]
- Yazdī, Sharaf al-Dīn ʻAlī. "The History of Timur-Bec: Known by the Name of Tamerlain the Great, Emperor of the Moguls and Tartars: Being an Historical Journal of His Conquests in Asia and Europe". J. Darby. 29 may 1723. 29 May 2023 tarixində . İstifadə tarixi: 29 May 2023 – Google Books vasitəsilə.
- . 2014-06-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-04.
- (PDF). 2008-10-10 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-04.
- Marozzi (2005), p. 292–296
- Aleppo:the Ottoman Empire's caravan city, Bruce Masters, The Ottoman City Between East and West: Aleppo, Izmir, and Istanbul, ed. Edhem Eldem, Daniel Goffman, Bruce Master, (Cambridge University Press, 1999), 20.
- "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 77. (az.)
- Marozzi (2005), p. 297
- "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 78. (az.)
- "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 79. (az.)
- Halil İnalcık, Devlet-i !Aliyye, Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar-I, Klasik Dönem (1302–1606): Siyasal, Kurumsal ve Ekonomik Gelişim, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2009, s. 49–53.
- Sakaoğlu, Necdet (1999), Bu mülkün sultanları, İstanbul: Oğlak yayınları , say.52, 62, 67
- . "Tamerlan". Bakı, Qanun nəşriyyatı. səhifə 379. (az.)
- . "Tamerlan". Bakı, Qanun nəşriyyatı. səhifə 385. (az.)
- . "Tamerlan". Bakı, Qanun nəşriyyatı. səhifə 400. (az.)
- . "Tamerlan". Bakı, Qanun nəşriyyatı. səhifə 378. (az.)
- Öztuna, T. Yılmaz (1946). Ankara Muharebesi, İstanbul
- "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 80. (az.)
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Vikipediyada bu adli diger sexsler haqqinda da meqaleler var bax Teymur Teymur cagatay تیمور 9 aprel 1336 Sehrisebz Cigatay xanligi 19 fevral 1405 Otrar Teymuriler dovleti turk serkerde Merkezi Qerbi ve Serqi Asiyanin habele Qafqazin Rusun ve Volqaetrafi bolgelerin tarixinde boyuk rol oynamis sexsiyyet Teymuriler dovletinin banisi 1370 ci ilde Emir titulu almis Teymurun adi Azerbaycan dilinde olan tarixi edebiyyatlarda daha cox Emir Teymur kimi qeyd olunur Emir TeymurEmir Teymuriler dovleti 9 aprel 1370 14 fevral 1405SonrakiXelil SultanSexsi melumatlarDogum tarixi 9 aprel 1336 Dogum yeri Sehrisebz Cigatay xanligiVefat tarixi 19 fevral 1405 68 yasinda Vefat yeri Otrar Teymuriler dovletiDefn yeri Emiri GurFealiyyeti doyuscuHeyat yoldaslari Saray Mulk XanimUsaqlari Sultan Sahrux Sultan Miransah mirze Qiyaseddin Cahangir mirzeAilesi TeymurilerDini sunni islamHerbi xidmetMensubiyyeti Mirze XaqanRutbesi Bey d Mirze Xaqan Vikianbarda elaqeli mediafayllarAdi ve sexsiyyetiTeymurun adi Ereb ad qoymasina esasen Teymurun tam adi Teymur ibn Taragay Barlas Timur ibn Taraġay Barlas Barlasli Taragayin oglu Teymur olub Cagatay ve monqol dilinde Temur ve ya Temir sozleri demir menasini verir Orta esr rus menbelerinde Teymurun adi Topal Teymur kimi de qeyd olunub Cingizliler sulalesinden olmadigi ucun Teymur formal olaraq boyuk xan titulu dasiya bilmezdi Ele buna gore de o ozune emir tayfa bascisi titulunu goturur 1370 ci ilde Cingizliler sulalesi ile qohumlasan Teymur ozune Gurkan fars Timur Gurkani تيموﺭ گوركانی titulunu goturur Gurkan monqol dilinde kuruqen ve ya xurqen sozunun fars dilinde olan variantidir ve tercumesi kureken demekdir Bu o demek idi ki Cingizliler sulalesi ile qohumlasan Teymur onlarin evlerinde azad sekilde yasaya ve hereket ede bilerdi Muxtelif fars menbelerinde tez tez Teymur Leng fars Timur e Lang تیمور لنگ yeni Topal Teymur adina rast gelmek olar Ehtimal olunur ki bu addan hemin dovrde Teymuru alcaltmaq ve heqaret etmek ucun istifade olunub Bu soz sonradan qerb dillerinde muxtelif formalarda yayilir Tamerlan Tamerlane Tamburlaine Timur Lenk Rus diline de kecen bu soz Tamerlan oz ilkin kokunden ferqli olarq hec bir neqativ calara malik deyil ve Teymur sozu ile yanasi sekilde isledilir Teymurun sexsiyyeti Teymur Semerqendde meclislerin birinde Teymurun siyasi fealiyyetinin baslangici Cingiz xanin fealiyyetine benzeyir onlar sexsen ozleri ardicillari terefinden teskil olunmus destelerin bascilari idiler hansilar ki sonralar da onlarin herbi qudretinde esas temel rolunu oynayiblar Teymur Cingiz xan kimi sexsen butun herbi quvve teskilatlarinin teferruatlari ile maraqlanirdi reqib ve onlarin torpaqlari barede etrafli melumatlar toplayirdi oz ordusunda yuksek olan sexsi nufuza malik idi ve tamamile oz silahdaslarina guvenirdi Ferq Teymurun ugursuz sekilde secib vetendas idareetmesine qoydugu insanlarda idi Semerqend Herat Siraz ve Tebriz seherlerinde coxlu sayda yuksek rutbeli memur rusvetxorluga gore cezalandirilmisdi Teymur alimler ile sohbet etmeyi xususen de tarixi eserleri dinlemeyi cox sevirdi Teymurun ozunun tarixi bilikleri ile orta esrler tarixcisi filosofu ve mutefekkiri olan Ibn Xeldunu cox teeccublendirmisdir Teymur tarixi ve efsanevi qehremanlarin cesurluqlarindan danisaraq oz doyusculerini ruhlandirirdi Teymur ozunden sonra coxlu sayda ezemetli memarliq tikilileri saxlayib Bunlardan bir coxu dunya medeniyyetinin xezinelerine daxildir Teymurun tikilileri hansilarin ki yaradilmasinda sexsen ozunun feal istiraki olub Teymurun bedii zovqunu numayis etdirib Teymur baslica olaraq ozunun dogma seheri Maveraunnehrin ciceklenmesi ve paytaxt Semerqendin sohretlenmesi ucun boyuk qaygi gosterirdi Teymur ele kecirdiyi butun olkelerden ustalari memarlari zergerleri ve insaatcilari imperiyasinin paytaxti Semerqend atasinin veteni Kes Saxrisabz Buxara ve serhedyani seher Turkistani yeniden qurmaq ucun sozugeden yerlere gonderirdi Teymurun Semerqende olan qaygisi onun bu meshur cumlesinde oz eksini tapib Semerqendin uzerinde hemise mavi sema ve qizil ulduzlar olacaq Bu insanlari ancaq heyatlarinin son illerinde daha cox serhedyani bolgelerde yerlesen seherlere islemek ucun gonderirdiler 1398 ci ilde Efqanistanda yeni suvarma kanali cekilir 1401 ci ilde ise Cenubi Qafqazda ve s HeyatiUsaqliq ve genclik Teymur 1336 ci ilin 9 aprel tarixinde Merkezi Asiyada Kes hal hazirda Saxrisabz Ozbekistan seherinin yaxinligindaki Hoca Ilqar kendinde dunyaya gelib Onun usaqliq ve genclik illeri Kesi daglarinda kecib Genc olarken Teymur ov etmeyi at capmagi nize tullamagi ox atmagi ve qilinc oynatmagi cox sevirdi O hele usaq olarken herbi oyunlara boyuk maraq gosterirdi Taragayin yaninda qulluq eden atebeyler 10 yasindan etibaren Teymurun terbiyesi ile mesgul olmaga baslayiblar Onlar Teymura idman oyunlarini ve herb senetinin sirlerini derinden oyredibler Teymur cox cesur ve temkinli insan olub Ayiq muhakime yurutmek keyfiyyetine malik olan Teymur en cetin anlarda en duzgun qerarlari qebul etmeyi bacarib Xasiyyetinin bu xususiyyetleri insanlari ona celb edirdi Teymur barede menbelerde olan ilk melumatlar 1361 ci ilden etibaren onun siyasi fealliyyete baslamasi ile meydana gelib HakimiyyetiEmir Teymur 1336 ci ilde Semerqend yaxinliginda yerlesen Kes seherinde anadan olub Bu bolge 1300 cu illerde monqol hakimiyyeti altinda idi Hemin dovrde turklerle monqollarin birlikde yasadigi ve qaynayib qarisdigi sosial muhit movcud idi Bu qurulusun bir tezahuru olaraq onsuz da turk medeniyyetinden cox tesirlenmis olan monqollar bolgedeki menevi muhitin de tesiri ile Islami qebul etmeye baslamisdilar Teymurun mensub oldugu tayfa da bu muhitden tesirlenmisdi Ilk illeri ve Maveraunnehrin tabe edilmesi Emir Teymur Belx doyusunde 1370 Mirxvend Ravzat el Sefa terefinden cekilmisdir Britaniya kitabxanasinda saxlanilir Cingiz xanin nevesi Tugluq Teymur Maveraunnehr memleketini ele kecirmek meqsedile qosun cekib Xocend suyundan adlayib kecerken menim Emir Haci Berlasin ve Emir Beyazid Celayirinin adimiza yarliq gondererek teleb etmisdi ki huzuruna gelek Emir Haci Berlasla Emir Beyazid menden meslehet istediler ki oz uluslarindan kecib Xorasana getsinler yoxsa Tugluq Teymur xanin huzuruna yollansinlar Men onlara bele yol gosterdim Tugluq Teymur xanin huzuruna getseniz iki fayda bir ziyan gozlenilir Xorasan terefe kecib getmeyin ise iki ziyan bir faydasi vardir Onlar menim meslehetime ehemiyyet vermeyerek oz yurdlarinin icinden kecib Xorasan terefe yollandilar Men de casbas qaldim bilmedim Xorasana getsem yaxsidir yoxsa Tugluq Teymur xanin yanina Iki fikir arasinda qaldim Veziyyeti bele gorende pirime mektub gonderib ondan meslehet istedim O bu mezmunda cavab yazib mene yolladi Dorduncu xelife Hezreti Eli ibn Ebu Talibden ona Tanrinin keremi ve merhemeti olsun bir adam sorusub ki goyler kaman Yer uzu kaman kirisi olaylar belalar musibetler ox insanlar da hemin yay oxa hedef olsalar oxu atan ise Allah Teale olsa onun qudreti daha da ulu olsun adamlar hansi terefe qacmalidir Xelife cavab verir ki adamlar Tanrinin qenserine qacmalidir Buna oxsar olaraq sen de Tugluq Teymur xanin qarsisina yurus ele ve bu yay oxunu cekib elinden al Bu cavab mene catan kimi konlum qanad acdi ve Tugluq Teymur xanin qabagina getmek qerarina geldim Emir Teymurun vesiyyetleri eserinden sehife 11 Teymur genc yaslarinda olarken Serqi Turkistanda hokm suren Ili monqollarinin hokmdari Tugluq Teymurun 1360 ci ilde Maveraunnehre geldiyi dovrlerde burada olan bezi beylerin bolgeni terk etmesine baxmayaraq ozu getmemis ve Tugluq Teymura tabe oldugunu bildirmisdi Qarsiliginda ise atalarinin mulku olan Kes seheri ve etrafi ona verilmisdi Tugluq Teymur Maveraunnehrin idaresini oglu Ilyas Xocaya vermis Teymuru da onun xidmetine teyin etmisdi Ilyas Xocanin yanindaki emirlerin pis reftarina gore Teymur Emir Qazaganin nevesi Emir Huseynin yanina getdi Birlikde Xorasana qacarken turkmenler terefinden tutuldular ve Mahanda 60 gun zindanda qaldiqdan sonra azadliga cixib Senceri qebilesinin bascisi Mubareksahdan komek gordukden sonra yeniden gorusmek sertile ayrildilar Ancaq dusmen qarsisinda cetin veziyyete dusen Sistan hakimi Melik Fexreddinin onlari komeye cagirmasindan sonra min neferlik quvve ile komeye getdiler Melik Fexreddin vedlerini yerine yetirmediyi ucun buradan ayrilmaq istediklerinde Sistanlilar yollarini kesdi Burada bas veren toqqusmada Teymur sag elinden ox yarasi aldi Ehtimal olunur ki Teymurun ayaginin zedelenmesi de bu doyusde olmusdur Yaralari sagaldiqdan sonra Teymur Huseynle birlikde yeniden Maveraunnehre gelerek Tirmiz Belx ve Kes seherlerini Ilyas Xocanin adamlarinin elinden alib ozunu de meglub etdikden sonra qurultay toplayib Tuva xanin nevelerinden Qabilsah Oglani xan elan etdiler Teymur Huseynle birlikde uzun ceken mubarizeden sonra Maveraunnehre hakim oldular Bu iki dost arasinda Huseynin bacisi Ulcay Turkan aganin Teymurla evlenmesi sebebinden qohumluq elaqeleri de yaranmisdi Ancaq 1365 ci ilden sonra aralari getdikce soyumaga basladi Teymurla Huseyn arasinda Maveraunnehrde hakimiyyet qurmaq ugrunda mubarize gedirdi Emir Huseyn Adil xanin adina hereket edirdi Teymur da buna qarsiliq olaraq Cingizliler neslinden Suyurqatmis xani taxta cixararaq Emir Huseynin ustune getdi 1370 ci ilde Belx seherinde muhariseye alinan Emir Huseyn tutuldu ve Xutallan hakimi Emir Keyxosrovun qardasini oldurduyune gore olduruldu Bundan sonra Teymur butun Maveraunnehre hakim oldu Emir Huseynin heremxanasi ve xezineleri Teymurun eline kecdi Emir Huseynin heremxanasindan ozune secdiyi xanimlar arasinda Qazan Sultanin qizi Saray Mulk xanim da vardi Mehz bu evlilikden sonra Saray Mulk xanim xan qizi olduguna gore Teymur ozune xan ailesinin kurekeni oldugunu bildiren Gurkan titulunu goturmusdu Emir Teymurun Xarezme yurusu Emir Teymurun ordusu Kemaleddin Behzad terefinden cekilmisdir XVI esr Simal ve Qerbi Xarezm Cuci ulusuna Qat ve Xive ise Cagatay ulusuna aid idi Emir Teymur da Cingizliler soyundan gelen Suyurqatmis xani taxta cixardiqdan sonra dovleti Cagatay xanedaninin adindan idare edirdi Emir Teymuru Konqurat oymagindan Tenqudeyin ogullarinin elinde olan Xarezm bolgesinin en boyuk seherleri Qat ve Xive maraqlandirirdi Emir Teymur oraya nezaret eden Huseyn Sufiye elci gondererek bu iki seherin Cagatay xana aid oldugunu ve bu sebebden oralarin tehvil verilmesini istedi Huseyn Sufi ise cavabinda bu yerleri qilincla aldigini ve kiminse ondan bu yerleri ancaq qilincla geri ala bileceyini bildirdi Bundan sonra Emir Teymur bolgeye qosun yeritdi Qat ele kecirildi ve etraf eraziler qaret olundu Xarezm muhasireye alindi amma Huseyn Sufinin muhasire zamani olduyu ve yerine qardasi Yusif Sufinin kecmesi xeberinden sonra sulh elde olundu Ozbek xanin soyundan olan ve Xanzade leqebi ile taninan Suyun Bek xanimla Emir Teymurun boyuk oglu Cahangir Mirzenin evlendirilmesi qerarlasdirildi Emir Teymur 1373 cu ilde yeniden Xarezme hucum etdi Bu yurusun sebebi Yusif Sufinin sozunu yerine yetirmemesi ve Qat vilayetine esger gondererek orani dagidib ehalisini pis veziyyetde qoymasi idi Emir Teymurun Xarezm istiqametinde irelilediyini oyrenen Yusif Sufi narahat olmus ve sulh ucun Xanzadenin tezlikle gonderilmesini qebul ederek toy hazirliqlarina baslamisdi Bu evlilik neticesinde Emir Teymurun boyuk oglu Cahangir Mirze de xan nesline kureken olmusdu Cahangir Mirze ve Xanzadeden daha sonra Emir Teymur terefinden Teymuri taxtina varis teyin olunacaq Pir Mehemmed anadan olmusdur 1379 cu ilde Xarezm meselesi yeniden alovlandi Xarezm hakimi Yusif Sufi Emir Teymurun serqde mesgul olmagindan yararlanmaq istemis Buxara ve etrafina esger gondermisdi Emir Teymur elci gonderse de Yusif Sufi bu elcini tutdurmusdu Bundan sonra Emir Teymur hucum ederek Yusif Sufini uc ay muhasirede saxladi Yusif Sufinin xestelenib olmesi neticesinde yerine Suleyman Sufinin kecmesinden sonra raziliq elde olundu ve yurus basa catdi Belelikle Xarezm bolgesi Teymuriler dovletine tabe oldu amma bir muddet sonra Toxtamisin tesiri ile Sufi ailesi yeniden Emir Teymura qarsi cixdi Sufi ailesinin de mensub oldugu Konqurat boyu Xarezmde hakimdi Bu boy Qizil Ordaya yaxinligi ile secilirdi Qizil Orda xani Toxtamisin anasi da bu boydandi Bu boya mensub olan emirlerin Qizil Ordada nufuzu boyukdu Hetta Eli bey Konqurat Toxtamisin bas beyi idi Emir Teymur 1371 1379 cu illerde Xarezme etdiyi dord yurusle bu bolgeni Teymuriler dovletine tabe etse de Sufi ailesini ve Konquratlari tam sekilde tabe etdiyini demek dogru olmazdi Konquratlar Toxtamis xan Qizil Orda dovletini dirceltdikden sonra ona meyil etdiler ve Emir Teymur 1388 ci ilde yeniden Xarezme yurus ederek bu defe tam olaraq Xarezmi dagitdi ve ozune tabe etdi Emir Teymurun Xorasana yurusu Emir Teymurun Xorasan istiqametinde yurusuXorasan memleketi elimize kecenden sonra emirlerim teklif elediler ki adlari cekilen uc memlekete qosun gonderek Men dedim ki eger qosunun ozu tekbasina bu isin ohdesinden gele bilmese nece olsun Onda ozumun ora getmeyim lazim gelecekdi Menim vacib saydigim ozge isler cox idi Meslehetim bele oldu ki hemin diyarlarin hakimlerini oz terefime cekmek ucun onlara bu mezmunda mektub yollayim Eger mene qosulsaniz xilas olacaqsiniz mene qarsi cixsaniz yenileceksiniz Yenileceyiniz teqdirde gozleriniz cox seyler gorecek Bu tedbir taleyimle duz getirdi Fermanim hokmdarlara yetisen kimi itaetkar baslarini tabelik meqamina qoydular Emir Teymurun vesiyyetleri eserinden sehife 59 60 Emir Teymur Xarezm meselesi hell olunduqdan sonra hucum istiqametini parcalanmis veziyyetde olan Irana cevirdi O dovrde Amuderya cayindan qerbe dogru bu dovletler movcuddu Merkezi Herat olmaqla Xorasanda Kertler 1245 1383 merkezi Sebzivar olmaqla Xorasanin qerbinde Serbedarlilar merkezi Gurgan olmaqla Astrabad Bestam Damgan ve Simnanda Toga Teymurlular merkezi Siraz olmaqla Fars ve Kirman etrafinda Muzefferiler 1294 1393 merkezi Bagdad olmaqla Ereb Iraqi Ecem Iraqi ve Azerbaycan bolgelerinde ise Celairiler dovleti hokmranliq edirdi Emir Teymur Kert dovletinden baslayaraq butun bu bolgeleri Teymuriler dovletine birlesdirdi Emir Teymur 1380 ci ilde Kertlerin hakimiyyetinde olan Herati ele kecirdi Daha sonra Xorasanin qerbine irelileyerek Serbedarlilarin merkezi olan Sebzivari tutdu 1381 ci ilde ise Emir Velinin hakimiyyeti altinda olan Toga Teymurlularin ustune hucum etdi ve Isferayeni ele kecirerek Astrabada qeder ireliledi Emir Teymur geri cekildikden sonra Emir Veli yeniden olkesine hakim oldu amma 1384 cu ilde Emir Teymurun ordusu yeniden geldikden sonra Azerbaycan istiqametinde qacdi ve olkesinin torpaqlari tamamile Teymuriler dovletinin terkibine qatildi Emir Teymurun uc illik yurusu Emir Teymurun uc illik yurusu Isfahani zebt eledim Isfahan ehalisine ehtiram gosterib Isfahan qalasini onlarin oz ixtiyarina buraxdim Onlar ise usyan qaldiraraq teyin elediyim dargani oldurduler ve uc esgerimi nizeden kecirdiler Men de Isfahan ehalisini bir ucdan qirmaq haqqinda buyruq verdim Emir Teymurun vesiyyetleri eserinden sehife 62 Emir Teymur Xorasan yurusu muddetinde Iranin veziyyeti ile daha yaxindan tanis olduqdan sonra 1386 ci ilde burani tamamile ele kecirmeyi qerarlasdiraraq Semerqendden herekete basladi Hecc ziyaretine geden karvanlara hucum etdiyini behane ederek Luristan hakimi Melik Izzeddin ve ogullarini ele kecirib Semerqende gonderdi Buradan Azerbaycan istiqametinde ireliledi Emir Teymur Bagdad hakimi Sultan Ehmed Celayirin Tebriz istiqametinde irelilediyi xeberini almisdi amma Sultan Ehmed Celayir Emir Teymurun onun ustune geldiyi xeberini aldiqdan sonra Bagdada geri dondu Bu sebebden Tebriz Emir Teymur terefinden rahatliqla ele kecirildi Yayi Tebrizde keciren Emir Teymur sonra qezavat meqsedile gurculer uzerine hucuma kecdi Surmeli ve Qars qalalarini tutaraq dagitdi Naxcivan ve Qars etrafini nezarete aldiqdan sonra ise Tiflise daxil oldu Emir Teymur Gurcustana etdiyi hucum zamani muselman olan gurculere toxunmamis ve hereketlerine gore onlari mukafatlandirmisdi Bunu nezere alaraq Gurcustana qezavat meqsedile gelmesinde semimi oldugunu dusunmek olar Emir Teymur Tiflisi ele kecirdikden sonra Sirvan etrafi erazileri de ozune tabe edib qisi kecirmek ucun Qarabaga getdi Emir Teymur 1387 ci ilde Isfahana daxil oldu Isfahanda evvelce seherin onemli sexsleri seyidler alimler Emir Teymuru qarsilamaga cixdi ve sehere aman verilmesi qarsiliginda mal verilmesi razilasdirildi Mali almaq ucun sehere daxil olan esgerlere bir qrup adam hucum eledi ve hamisini oldurduler Isfahanlilarin usyan qaldirmasi sebebinden Emir Teymur geri dondu ve usyan yatirildi Emir Teymur Isfahani ele kecirdikden sonra Siraz istiqametinde ireliledi Emir Teymur Sirazda olarken ona Toxtamisin muxaliflik ederek esger gonderdiyi ve Semerqend etrafinda qarisiqliq cixdigi xeberi catdi Bu sebebden o Semerqende geri dondu Sirazin tam olaraq alinmasi ise Mehemmed Muzeffer ve ogullarinin oldurulmesinden sonra Sirazin Emirzade Omer Seyxe soyurqal kimi verilmesi ile basa catdi Emir Teymurun Dest i Qipcaq uzerine yurusu Emir Teymurun Dest i Qipcaq uzerine yurusu Emir Teymur Xarezme yurus ederken onun yoxlugunu furset bilen monqollar Maveraunnehre hucum ederek qaret etmeye baslamisdilar Emir Teymur 1375 ci ilin sonunda Duglat emiri Kemeredin ustune hucuma kecdi amma qis sert kecdiyinden Semerqende geri dondu 1377 ci ilde yeniden hucuma basladi ve monqol emiri meglub olaraq qacdi Cingiz xanin oglu Cuci xanin soyundan gelen Toxtamisin atasi Ag Orda hokmdari Urus xan terefinden olduruldukden sonra Toxtamis 1376 ci ilde Semerqende gelerek Emir Teymura siginmisdi Emir Teymurdan destek aldiqdan sonra Toxtamis 1377 ci ilden baslayaraq Serqi Dest i Qipcaga yiyelendi ve 1380 ci ilde Qizil Orda dovletinde hakimiyyeti ele kecirdi Bu movqeye yukseldikden sonra Emir Teymurun ona etdiyi komekleri unutdu ve onu kicik hesab etmeye basladi Ugur qazandiqdan sonra Qizil Orda dovletini kecmis serhedlerine catdirmaq ucun Emir Teymurdan Xarezmi geri istedi Bu istek Emir Teymurla munasibetlerinin gerginlesmesine sebeb oldu Toxtamis 1386 ci ilde qaret meqsedile Emir Teymurun hakimiyyeti altinda olan Azerbaycana hucum etmekden cekinmedi ve hemin il Emir Teymurun yurusde olmasindan istifade ederek onun oglu Omer Seyxi meglub edib Maveraunnehri qaret etdi Emir Teymur Toxtamisin ustune hucum etmezden evvel Xarezm istiqametine ireliledi 1388 ci ilde besinci defe Xarezme daxil olan Emir Teymur Toxtamisin en onemli destekcilerinden olan Konquratlara agir zerbe vurdu ve onemli bir muxalifini yox etdi O Urgenc seherini ele kecirdi ve ehalisini Semerqende kocurdu Urgenci dagitdi ve yerine arpa ekilmesi gosterisini verdi Bu seher 1391 ci ilde Emir Teymurun Qipcaq uzerine yurus etmesine qeder dagilmis sekilde qaldi Qipcaq yurusu muddetinde berpa olunmasina gosteris verildi 1390 ci ilde Emir Teymur Dest i Qipcaq uzerine irelilemek ucun Semerqendden yuruse basladi Otrar yaxinligindaki Qaraasman bolgesine catanda Toxtamisin elcileri geldi Bu gorusde elciler Toxtamisin uzr istediyini catdirdilar Emir Teymur ise cavabinda Toxtamisdan xos davranis gormediyini ve ona guvenmediyini bildirdi Emir Teymur tehlukesizlik meqsedile elcileri tutdurduqdan sonra 22 fevral 1391 ci ilde herekete basladi O boyuk mesafe qet ederek 20 iyun 1391 ci ilde Toxtamisin ordusu ile qarsilasmisdi Bu muddet erzinde ordusunda bas qaldiran ciddi acliq ve susuzluq problemlerinin de ohdesinden gelmisdi Emir Teymur ordusunu enenevi olaraq uc yere bolmek evezine yeddi yere bolmusdu Agir kecen doyusden sonra Emir Teymur qalib gelmis Toxtamis ise qacmagi bacarmisdi Toxtamisin Emir Teymuru ordusu ile birlikde Dest i Qipcagin derinliklerine dogru cekib mehv etmek plani bas tutmamisdi Emir Teymurun bes illik yurusu Dest i Qipcaq yurusu muddetinde Irandaki bezi yerli hakimler Emir Teymurun yoxlugundan istifade ederek ona qarsi cixdilar Emir Teymur adamlarini ora gondererek esger yigmalarini ve doyuse hazirlasmaqlarini istedi Ozu ise 1392 ci ilin iyun ayinda Buxaraya geldi Buradan Amuderya cayini kecerek Mazandarana ireliledi ve buranin qarsi cixan hakimlerini tabe etdi Buradan Cenubi Irana Fars bolgesine irelileyerek Muzefferilerin ustune hucum etdi Sah Mensur Emir Teymurun hakimiyyetini tanimayaraq Siraza cekildi Emir Teymur 1393 cu ilin mart ayinda ora hucuma kecdi Sah Mensur agir sekilde meglubiyyete ugradi ve ele kecirilib butun xanedan uzvleri ile birlikde olduruldu Torpaqlari ise Omer Seyxe soyurqal olaraq verildi Emir Teymurun bes illik yurusu Mazandaran ve Fars bolgeleri zebt edildikden sonra Emir Teymur 1393 cu ilin avqustunda Bagdad istiqametinde ireliledi Bagdadda Celairilerin sonuncu numayendesi olan Sultan Ehmed Celayira deyerli hediyyeler gondererek tabe olmasini istedi Emir Teymurdan qorxan Sultan Ehmed Celayir bunu qebul etdi lakin ona qarsi gucu olmadigindan Sama qacaraq Memluk dovletine sigindi Bu sebebden Emir Teymur evvelce Bagdada ireliledi Bagdadi ele kecirdikden sonra Erzincan emiri Qaraqoyunlu ve Agqoyunlu beyleri ve Sivas Kayseri bolgesinin hakimi Qazi Burhaneddine elciler gondererek tabe olmalarini bildirdi Eyni zamanda Memluk dovletine de elci heyeti gondermisdi Ancaq elcilerin cavabini gozlemeden irelilemeyine davam ederek Mosul Mardin ve Diyarbekiri zebt ederek Van golunun simalindaki Aladaga gelmisdi Burada olarken Erzincan emiri Taharten yanina gelerek tabe oldugunu bildirmisdi Memluk sultani ise Emir Teymurun elci heyetini oldurmusdu Emir Teymur bu sebebden Suriya istiqametinde irelilemek qerarini qebul etdi amma Qazi Burhaneddinin seyleri neticesinde Ildirim Beyazid Sultan Berqoq Toxtamis ve Qazi Burhaneddin arasinda ittifaq qurulmusdu Erzuruma qeder irelileyen Emir Teymur cenubdan Memlukler simaldan ise Toxtamisin quvveleri arasinda qalacagini dusunerek geri donub Toxtamisin uzerine hucuma basladi Geri donerken ilk olaraq Gurcustanin feth olunmasi ile mesgul oldu Bunun sebebi ise Kral Baqratin Emir Teymura bagliliqdan imtina edib usyan etmesi idi Baqratin xeyanetinden sonra Emir Teymur Tiflise daxil olaraq orani qaret etdi ve butun Kartli ile Kaxetiya arasindaki bolgeni dagitdi Xristian din xadimleri ve abidelerine hucum edildi Qirgin ve qaret ust Kartlinin butun vadilerinde heyata kecirildi 1391 ci ilde Qunduzca doyusunde meglub olmasina baxmayaraq Dest i Qipcaqdaki gucunu qoruyan Toxtamis Memluk sultani Berqoqa elciler gondererek Emir Teymura qarsi onunla ittifaq qurmusdu Qisas almaq ucun Emir Teymur Mardin ve Diyarbekirde oldugu vaxt hucum ederek Derbendden kecmis ve Sirvani talan elemisdi Gurcustani nezarete alan Emir Teymur hazirliqlarini tamamladiqdan sonra 1395 ci ilin fevral ayinda Toxtamisin ustune hucuma basladi Toxtamisi birdefelik meglub etmek meqsedile irelileyen Emir Teymur 1395 ci ilde Terek cayi sahilinde onunla qarsilasdi Emir Teymur bir muhasire helqesi emele getirdi ve bu helqe daraldiqca ordusuna ustunluk ve ruh yuksekliyi qazandi Emir Teymur ordusundaki qadinlara esger paltari geydirerek Terek cayi boyunca uc gun yuxari asagi hereket etdirdi Ozu ise esgerleri ile birlikde diger terefden cayi kecerek Toxtamisin esgerlerini agir sekilde meglubiyyete ugratdi Emir Teymur Toxtamisi meglub etse de onu ele kecire bilmedi Toxtamisin yeniden quvve toplayaraq ona qarsi gelmesinin qarsisini almaq ucun Dnepr cayi istiqametinde irelileyerek Toxtamisa destek olan qebileleri qaret etmis onlari Balkan yarimadasina surgun etmisdi Emir Teymur irelilemeye davam ederek Hesterxan ve Saray Berkeni ciddi muqavimetle qarsilasmadan ele kecirmisdi Bu yurusle Qizil Orda dovletine boyuk zerbe vuran Emir Teymur Qizil Ordanin butun gucunu demek olar ki yox etmisdi Emir Teymurun Hindistan yurusu Emir Teymurun Hindistan yurusu Emir Teymurun Dehli sultani Nesir el Din Mahmud Tugluq ile doyusunu tesvir eden sehne 1398 muellif Serafeddin Eli Yezdi 1595 1600 Emir Teymur 1398 ci ilin mart ayinda Hindistan yurusune basladi Bu yurusun zahiri sebebi kafirlerle cihad olaraq gosterilse de Emir Teymurun bu yurusle qazanacagi servetden sonraki yuruslerini maliyyelesdirmesi ucun istifade edeceyini dusunub herekete basladigi ehtimali gucludur Emir Teymur ordusu ile Hind ve Ifasis caylarini kecdikden sonra Pencab ve Sind bolgelerinin de merkezi olan Dehli istiqametinde ireliledi Pencab ve Sindin merkezi olan Dehliye Tugluq sulalesinden olan II Mahmud xan hokmranliq edirdi Emir Teymuru musayet eden muneccimler ilk defe ugursuzluq olacagini dediler amma Emir Teymur onlara qulaq asmadi Quran acildi zefer ve feth ved eden bir aye cixdi Dehli yaxinlarinda II Mahmud xanin ordusu ile qarsilasan Emir Teymur Dehli sultaninin ordusunu agir meglubiyyete ugratdi II Mahmud xan qacmaqla xilas oldu Emir Teymurun ordusu Dehliye daxil oldu ve seher qaret olundu Emir Teymurun eline kecen qenimetin miqdari o qeder cox idi ki 90 fille geri dasinmisdi Senetkar memar ve ressamlar eserlerini Teymuriler dovletinin paytaxtinda meydana getirmesi ucun Semerqende getirildi Bunlar arasinda divarcilar dasyonanlar yurusun ugurla tamamlanmasina gore Semerqendde tikilecek olan Kebir mescidinin insa olunmasinda islemek ucun Emir Teymurun komandanlari arasinda bolusduruldu Bu abidenin insa olunmasinda istifade olunmasi ucun naxislarla bezedilmis daslar ve hindu mebedlerindeki esyalar Semerqende dasindi Emir Teymur atesperest hindulari Qanq cayina kimi teqib etdi Atesperestler Qanq cayi sahilinde olduruldukden sonra cayin qirmizi rengde axdigi revayet olunur On iki ay davam eden yurusden sonra Semerqende catan Emir Teymur bir muddet burada qaldiqdan sonra yeniden qerb istiqametinde yuruse basladi Emir Teymurun yeddi illik yurusu Emir Teymurun 1399 cu ilde yeniden qerb istiqametinde yuruse baslamasinin sebebi Azerbaycan terefden xususen de Miransahla bagli xos olmayan xeberlerin gelmesi idi Xorasan hakimi olduqdan sonra 1393 cu ilde Hulaku xanin taxtina teyin olunan Azerbaycan ve etraf erazilerin hakimliyine getirilen Miransah Hindistan yurusunde istirak etmemisdi Emir Teymura ise Iran ve Azerbaycanda hakimiyyet boslugu ve dovletin malinin saga sola xerclenmesi xeberleri catmisdi ve ustelik gorkemli tarixci Fezlullah Resideddinin turbesini ucuraraq onun sumuklerini yehudi qebiristanliginda basdirtmisdi Bu sebebden Emir Teymur Hindistan yurusunden dord aydir ki geri donmesine baxmayaraq yeni bir yuruse basladi Yeddi illik yurus olaraq adlandirilsa da bu yurus bes il davam etmisdi ve Emir Teymurun en uzun muddet davam eden yurusu idi Emir Teymur 1399 1400 cu ilin qisini Qarabagda kecirdi Sonra Azerbaycan Gurcustan ve Iraqda nezareti mohkemletdikden sonra Bingole geldi Bundan sonra Emir Teymurun onunde Suriya ve Anadolunu ele kecirmek ucun manee qalmamisdi Sivasin Emir Teymur terefinden feth olunmasi Emir Teymurla Ildirim Beyazid arasindaki baslica problemlerden biri Erzincan hakimi Taharten meselesi idi Taharten Emir Teymurun daha evvelki yurusunde onun hakimiyyetini tanimisdi Ildirim Beyazid 1399 cu ilde basda Malatya olmaqla Kahte Divrigi ve Darende qalalarini torpaqlarina daxil elemisdi Belelikle Ferat cayina qeder olan torpaqlar Osmanlilarin eline kecmisdi Anadoludaki siyasi birliyin temin olunmasi ucun novbe Ferat cayindan qerbde yerlesen Harput Diyarbekir Erzincan ve Erzuruma gelmisdi Ildirim Beyazid Erzincan emirine ona tabe olmasini bildirmisdi Taharten Ildirim Beyazide vergi vermeyi qebul etmis amma Kemahi Osmanlilara vermeyeceyini demisdi Bunun ise sadece vaxti uzatmaq ucun edildiyi melumdur Taharten hakimiyyetini tanidigi Emir Teymura Ildirim Beyazidin isteklerini bildirmis ve onu sikayet etmisdi Taharten onun qebuluna geldikden 2 gun sonra Emir Teymur Sivas seherine geldi Emir Teymurun ordusuna Agqoyunlu beyi Qara Yuluq Osman bey ve Taharten basciliq edirdi Sivas seheri yuksek qala divarlari ile ehate olunmusdu Cenub terefden su xendeyi vardi Qalani bu terefden asmaq mumkun olmasa da qerb teref bu is ucun uygun hesab edilmis ve muhasire baslamisdi Seherin altina tunel qazilmis ve seher ehalisi bundan gec xeber tutmusdu Osmanli tarixcisi Ibn Kamal yazir ki Emir Teymurun esgerleri hec dayanmadan sanki hec yeyib icmeden seherden axsama qeder isleyirdi Tunel qazmaq netice vermis ve seherdekiler muqavimetin menasiz oldugunu gordukden sonra qalabeyi Mustafa seheri tehvil vermeye mecbur olmusdu Emir Teymur Sivasi qan tokmeden alacagina soz vermisdi Sivas alinandan sonra 3 4 min ermenini qazdirdigi boyuk cuxura basdirir ve sozunu tutdugunu qan tokmediyini bildirir Cuzam xesteliyi Turkistanda melum olmadigindan Emir Teymurun gosterisi ile xestelik esgerlerine yoluxmasin deye cuzam xesteleri oldurulmusdu Sivasi qoruyan Ildirim Beyazidin oglu bir nece gun qorunduqdan sonra olduruldu Emir Teymur Sivasi ele kecirdikden sonra cox irelilemedi ve Suriya istiqametine yoneldi Sivasi tutmasina baxmayaraq Malatya hele de Osmanlilarin nezaretinde idi Ozunden geride nezaretinde olmayan yer saxlamaq istemediyinden geri donerek Malatyani almis sonra cenuba irelilemeye davam etmisdi Emir Teymurun Sivas ve Malatyani tutmaqla Ildirim Beyazide goz dagi verdiyini dusunmek olar Bele ki Emir Teymur Sivasi ele kecirdikden sonra Ildirim Beyazide gonderdiyi mektubunda Sivas hadiselerinden netice cixarmagi ozunun Elxaniler neslinden geldiyini ve kiciyin boyuye itaet gostermesinin vacib oldugunu yazmisdi Emir Teymurla Ildirim Beyazid arasindaki mubarizede Sivasin alinmasi onemli bir merheledir Belelikle Emir Teymur ilk defe Osmanlilara tabe olan bir bolgeni ele kecirmisdi Sivasin zebt olunmasi xeberi Ildirim Beyazide catdiqdan sonra o Konstantinopolun muhasiresini dayandirib Anadoluya kecdi Ildirim Beyazidin Emir Teymurun Anadoluya dogru irelileyeceyini dusunmus oldugunu guman etmek olar Bele ki Ildirim Beyazid Kayseriye gelerek burada Emir Teymuru gozlemeye baslamisdi Memluklerle doyus Emir Teymurla Sultan Ferecin doyusunu tesvir eden sehne Kemaleddin Behzad terefinden cekilmisdir Emir Teymur Sivasi ele kecirdikden sonra cenuba Memluk dovleti uzerine irelilemeye basladi Emir Teymur Memluk Sultani Berqoqun olumunden sonra Memluk dovletinde daxili veziyyetin qarisiq oldugundan xeberdardi ve Ildirim Beyazidle qarsilasmazdan evvel bu veziyyetden faydalanmaq isteyirdi Emir Teymur Bagdadi feth etdiyi zaman Sultan Berqoqa gonderdiyi elci oldurulmusdu ve Qara Yusif terefinden hebs olunan Avnik hakimi Atlamis da Qahireye gonderilmisdi Bu sebebden Emir Teymur yeni taxta cixan Sultan Ferece elciler gonderib Atlamisi azad etmesini istedi amma elciler Helebe catan kimi hebs olundular Hemin vaxt Malatyada olan Emir Teymur Behisni ve Antepi ele kecirerek Helebe yaxinlasdi Helebe catdigi zaman Memluk ordusu ile qarsilasdi Emir Teymur doyusmeye qerar verdi ve ordusunda olan fillerin de verdiyi ustunlukle qalib geldi Emir Teymurun esgerleri Helebi asanliqla ele kecirdi Seherde qaret ve qirgin oldu Heleb Hema ve Xumsu bir birinin ardinca ele keciren Emir Teymur 1401 ci ilin yanvar ayinda Sama yaxinlasdi Memluk ordusu meglub oldu Sultan Ferec seheri terk edib Qahireye qacdi Sag qalanlar ise Sam qalasina sigindilar Sam muhasirede olarken Emir Teymurun yanina sehere aman vermesi ucun bir heyet geldi Ibn Xeldun da bu heyetin terkibinde idi Emir Teymur Ibn Xeldunu xos reftarla qarsiladi Emir Teymurla aralarinda Megribin veziyyeti tarix ve diger movzularda sohbet oldu Emir Teymur Ibn Xelduna hormet gostermis hetta Misire geri qayitmasina icaze vermisdi Qizil Orda dovletinin ardinca Memluk dovleti de siradan cixdiqdan sonra Teymuriler dovletinin guclu reqibi kimi yanliz Osmanlilar qalirdi Emir Teymur ve Ildirim Beyazid Esas meqale Ankara doyusuYeri ve goyu yaradan Allaha sonsuz sukurler olsun ki yeddi iqlimdeki memleketlerin coxunu menim fermanima daxil eledi ve dunyanin sultanlari hokmdarlari mene bas eyerek itaet sirgasini qulaqlarina taxdilar Oz qedrini bilen heddini asmayan ayagini yorganina gore uzadan bendenin gunahindan Allah ozu kecsin Senin neslinin nesabetinin kimliyi dunyada hamiya bellidir Bele olan halda ozune yarasan is tut curet ayagini qabaga qoyma ki inciklik ve mohnet bataqligina batib felaket quyusuna yuvarlanmayasan Iqbal qapisindan qovulan bir suru bohtanci adamlar qerezli niyyetlerini yeritmek ucun senin qoltuguna siginmis yuxulayib yatan fitnekarligi oyatmislar Onlarin tehriki ile felaket ve bela qapisini yeniden oz dovletinin uzune acma Bu mektubu alan kimi Qara Yusifi menim yanima gonder Dediyimi elemesen qeder qismet perdesi senin uzune qosunlarimizin seferleri toqqusanda acilacaqdir Emir Teymurun Ankara doyusunden evvel Ildirim Beyazide gonderdiyi mektub Emir Teymurun vesiyyetleri eserinden sehife 77 Emir Teymur 1401 ci ilin iyul ayinda 40 gun davam eden muhasireden sonra Bagdadi ele kecirmisdi Emir Teymur Sam Heleb ve Bagdadi tutduqdan sonra Qara Yusif ve Sultan Ehmed Celayir Ildirim Beyazide sigindi Bu Ildirim Beyazidle Emir Teymurun munasibetlerinin daha da gerginlesmesine sebeb oldu Emir Teymurla Ildirim Beyazidin doyus meydaninda qarsilasmazdan evvel mektublasdiqlari melumdur amma bu mektublasmalar doyusun qarsisini ala bilmedi Emir Teymur Qara Yusifle Sultan Ehmed Celayirin Ildirim Beyazid terefinden qebul olunmamasini onlarin tutulub aileleri ile birlikde ona gonderilmesini ve ya olkeden xaric olunmasini isteyirdi Ildirim Beyazid ise bunlari emr hesab ederek agir cavab yollamisdir Ankara doyusunu tesvir eden sehne namelum muellif terefinden cekilmis Mogol illustrasiyasi Emir Teymuru Osmanli dovleti ile doyusmeye tehrik edenler Erzincan emiri Agqoyunlu beyi ve basda Qaraman beyliyi olmaqla diger Anadolu beylikleri idi Bundan basqa Genuya Fransa Kastiliya ve Bizans kimi dovletler de bu toqqusmanin olmasinda maraqli idi Konstantinopolun Ildirim Beyazid terefinden muhasiresi zamani Imperator II Manuel Emir Teymura tabe olub xerac vereceyini bildirmisdi Bundan elave Emir Teymur Anadoludaki tatar birliklerine adam gondererek onlarin desteyini elde etmeye calisirdi Emir Teymur Qarabag qislaginda olarken gelen Osmanli elcisine Osmanlilar hemise firenglerle qeza doyusleri etdiyinden onlarla doyusmek firenglerin quvvelerinin artmasina sebeb olar ve bu sebebden Rum diyarina irelilemek terefdari deyilem seklinde cavab vermisdi Buna baxmayaraq Emir Teymur Ildirim Beyazidin Qara Yusifi himeye etmesini ona qarsi gelmek kimi basa dusurdu Emir Teymur sonuncu defe Qara Yusifin edam olunmasi ve ya olkeden xaric olunmasini teklif etdi Eger bu qebul olunarsa ata ogul olariq ve qeza doyuslerinde bir birimize komek ederik dedi Emir Teymur 12 mart 1402 ci ilde Qarabagdan Anadolu istiqametinde irelilemeye basladi Ildirim Beyazide xeber gonderib sertlerini tekrar etdi Ildirim Beyazid de Emir Teymura elci gonderdi Sivasda Emir Teymurun ordusu Osmanli elcilerinin qarsisinda resmi kecid etdi ve yeniden sulh teklif olundu Emir Teymura Ildirim Beyazidin boyuk bir ordu ile ona qarsi irelilediyi xeberi catdi Emir Teymur irelileyerek Ankarada movqe tutdu Ildirim Beyazid movqe cehetden pis veziyyete dusdu ve geri cekilerek yorgun esgerleri ile elverissiz Cubuq duzunde movqe tutdu Bunun eksine olaraq Emir Teymurun movqeyi elverisli idi Doyus Emir Teymurun hucumu ile basladi ve Osmanli ordusunun sol cinahi agir zerbe aldi Osmanli ordusundaki tatarlar ve Anadolu beyliklerinin esgerlerinin de Emir Teymurun terefine kecmesi ve Emir Teymurun ordusunda fillerin olmasi sebebinden Ildirim Beyazidin ordusu meglub oldu Ildirim Beyazid Emir Teymurun sadiq adami olan Mahmud xan terefinden esir alindi Emir Teymurun Ankara doyusunden sonra Anadoludaki fealiyyetleri Emir Teymurun Memluk dovleti uzerine yurusu ve Anadoludaki fealiyyetleri Ankara doyusunde qelebe qazandiqdan sonra Emir Teymur Emirzade Mehemmedi Ildirim Beyazidin oglu Suleyman Celebini teqib ederek Osmanlinin paytaxti Bursaya daxil olmaga ve Osmanlilarin xezinesini ele kecirmeye gonderdi Emir Teymurun ordusu Bursaya Suleyman Celebi oradan ayrildiqdan sonra catdi ve seher qaret olundu Emir Teymur Anadoluda Osmanlilar terefinden legv olunmus beylikleri berpa etdi Ildirim Beyazid terefinden legv olunan boyuklu kicikli butun xanedanlara yarliqlar yazaraq onlari himayesine qebul etdi Emir Teymur XIV esrin ortalarindan turklerin elinden cixmis olan Izmir seherini feth ederek Ildirim Beyazidin bacara bilmediyini etmeyi qerara aldi Iki hefte muhasireden sonra Izmir seheri feth olundu Emir Teymur Genuyanin elinde olan Foca qalasini feth etmek ucun Mehemmed Sultani gonderdi Qaladakilar aman isteyerek xerac vermeyi qebul etdiler 8 mart 1403 cu ilde Ildirim Beyazid oldu Bu xeber Emir Teymura catdiqdan sonra Ildirim Beyazide tabe olan butun olkelerin ve yerlerin onun hokmranligina kecdiyini elan etdi Emir Teymur Ildirim Beyazidin cenazesini onun oglu olan Musa Celebiye vererek defn etmesi ucun Bursaya yola saldi Ildirim Beyazidden bir nece gun sonra Emir Teymurun varis elan etdiyi nevesi Mehemmed Sultan 13 mart 1403 cu ilde oldu Formal sekilde xan hesab olunan ve Emir Teymurun hemise ozu ile yuruslerine apardigi Mahmud xan da 11 mart 1403 cu ilde olmusdu Emir Teymur Ankara doyusunden sonra 8 ay da Anadoluda qaldiqdan sonra 1403 cu ilin iyul ayinda Gurcustana geldi ve oradan qisi kecirmek ucun Qarabaga yoneldi Qisi Qarabagda kecirdikden sonra 1404 cu ilin mart ayinda Qarabagdan Semerqend istiqametinde herekete basladi Erdebil seherine catdiqda evvelceden planlasdirdigi kimi yigincaq topladi Hulaku xanin taxti Azerbaycan Anadolu Ecem Iraqi Aran Mugan indiki Ermenistan ve Gurcustan bolgeleri idare etmesi ucun Miransahin oglu Mirze Omere verildi Emir Teymur 1404 cu ilin iyul ayinda Semerqende catdi Ankara doyusunden sonra Emir Teymurun guclu reqiblerinden olan Osmanli siradan cixarildi Osmanli dovletinde Fetret dovru adlanan seltenet boslugu meydana geldi Konstantinopolun fethi ve Avropada irelilemek yarimciq qaldi OlumuEmir Teymur 18 fevral 1405 ci ilde Cine sefere gederken Otrarda 69 yasinda oldu Derhal Semerqende getirilerek nevesi Xelil Sultan terefinden daha evvel olmus olan nevesi Mehemmed Sultanin Ruh Abad yaxinligindaki medresesinde defn edildi Teymur nevesi Mehemmed Sultani taxtinin varisi kimi gorurdu Ancaq Mehemmed Sultanin 1404 cu ilde gozlenilmez sekilde genc yasinda olumunun ardindan Teymur bu cox sevdiyi ve davamcisi olaraq gorduyu nevesi ucun Semerqendin secme bir tepesinde boyuk mavzoleyin insasini emr etmis ve Mehemmed Sultan burada defn edilmisdi Mavzoley abide mezar mescid ve medreseden ibaret idi Teymur da olumunden sonra cox sevdiyi nevesinin yaninda defn edildi O zamandan sonra Gor Emir butun Teymuri xanedaninin birlikde defn olundugu abide mezar veziyyetine getirildi Teymurun olumunden sonra oglu Sahruh diger oglu Miransah ve nevesi Uluqbey burada defn edildi Gor Emir mavzoleyi yeddi hisseden ibaret idi Sagda muselmanlarin dua etdiyi xanegah solda medrese ve merkezde mavzoley iki terefinde abideni tamamlayan iki minare Medrese ve xanegah muasir dovredek gelib catmamisdir Abidenin yuksek qubbesinin altinda uc sira seklinde yan yana on mermer mezar dasi olmaqla yanasi yalniz Teymurun mezar dasi qara rengde nefrit dasidir lakin bu simvolik mezardir Esl mezar bu salonun altindaki salonda yerlesir ve ziyarete aciq deyil Teymurun bedeni das oyma mezarin icinde defn olunub Islam enenesi ile basi Kebeye istiqametlidir Orta Asiya enenesinde muqeddes olulerin mezarlarina qoyulan at quyrugunun burada da oldugu mavzoleyin temiri esnasinda ortaya cixmisdir QeydlerEslinde ise Tugluq Teymur xan Cingiz xanin nevesi deyil umumiyyetle toremelerinden biri hesab olunur Sirderya cayinin orta esrlerdeki adlarindan biri Burada Zeyneddin Ebubekr Teibadi nezerde tutulur O meshur seyx olmus ve Emir Teymura meslehetcilik etmisdir 1389 cu ilde vefat etmisdi Sistan Qendehar ve Efqanistan Sohbet Yunus suresinin 24 27 ci ayelerinden gedir 24 Heqiqeten ne metleri cah celali ile fexr etdiyiniz dunya heyati goyden endirdiyimiz yagmura benzer ki onunla yer uzunde insanlarin ve heyvanlarin yeyeceyi bitkiler yetisib elvan cicekler ve muxtelif meyvelerle bir birine qatisar Nehayet yer uzu bezeklenib suslendiyi ve sakinleri de onun mehsulunu meyvesini yigmaga qadir olduqlarini zenn etdikleri vaxt gece yaxud gunduz emrimiz belamiz geler ve Biz onu dunen uzerinde bol mehsul olmamis kimi yolunub bicilmis bir hala getirerik Biz ayelerimizi dusunen bir ummet ucun bele etrafli izah edirik 25 Allah bendelerini emin amanliq yurduna Cennete cagirir ve istediyini dogru yola salir 26 Yaxsi isler gorenleri Cennet ve daha artiq mukafat Allah rizasi gozleyir Onlarin uzune ne bir toz leke ne de bir zillet qonar Onlar cennetlikdirler ve orada ebedi qalacaqlar 27 Gunah qazananlara gunahlari qeder ceza veriler Onlari zillet basar buruyer Onlari Allahdan Allahin ezabindan hec kes qurtara bilmez Onlarin uzu sanki gecenin zulmet parcalari ile ortulmusdur Onlar cehennemlikdirler ozleri de orada ebedi qalacaqlar Erzincan Agqoyunlu Qaraman beylikleri elece de diger Anadolu beylikleri serqe dogru genisleyen Osmanli dovletinin tezyiqine meruz qalirdi Onlar Emir Teymurun Ildirim Beyazidi meglub etmesine maraqli idiler Bu ozunu Ankara doyusunde daha aydin gosterir Bele ki Osmanli ordusunun terkibinde olan Anadolu beyliklerinin birlikleri Emir Teymurun terefine kecmisdi IstinadlarBu meqaledeki istinadlar muvafiq istinad sablonlari ile gosterilmelidir Deutsche Nationalbibliothek Record 118622803 Umumi tenzimleme nezareti GND alm 2012 2016 Timur SNAC ing 2010 Sultanov T I Ag dusergede yukselis Cingiz xanin xelefleri Almati Dayk press 2001 s 97 Ibn Erebsah Emir Teymurun tarixi T 2007 Britannica ensiklopediyasinda Teymur haqqinda meqale 2015 05 04 tarixinde Istifade tarixi 2013 05 15 Natalya Basovskaya professor RGGU Moskvanin eks sedasi Eho Moskvy radiosu 13 fevral 2010 cu il 2011 08 23 tarixinde arxivlesdirilib Emir Teymurun vesiyyetleri Baki Qanun nesriyyati 2012 Ozbek dilinden tercume eden Meti Osmanoglu redaktor Natiq Seferov seh 11 az Emir Teymurun vesiyyetleri Baki Qanun nesriyyati 2012 Ozbek dilinden tercume eden Meti Osmanoglu redaktor Natiq Seferov seh 12 az Emir Teymurun vesiyyetleri Baki Qanun nesriyyati 2012 Ozbek dilinden tercume eden Meti Osmanoglu redaktor Natiq Seferov seh 14 az Emir Teymurun vesiyyetleri Baki Qanun nesriyyati 2012 Ozbek dilinden tercume eden Meti Osmanoglu redaktor Natiq Seferov seh 15 az Emir Teymurun vesiyyetleri Baki Qanun nesriyyati 2012 Ozbek dilinden tercume eden Meti Osmanoglu redaktor Natiq Seferov seh 36 az Tamerlan Baki Qanun nesriyyati az Emir Teymurun vesiyyetleri Baki Qanun nesriyyati 2012 Ozbek dilinden tercume eden Meti Osmanoglu redaktor Natiq Seferov seh 20 az Ismail Aka 2010 Timurlular Devleti Tarihi Berikan Yayinevi ISBN 975 2673 07 6 Emir Teymurun vesiyyetleri Baki Qanun nesriyyati 2012 Ozbek dilinden tercume eden Meti Osmanoglu redaktor Natiq Seferov seh 25 az Emir Teymurun vesiyyetleri Baki Qanun nesriyyati 2012 Ozbek dilinden tercume eden Meti Osmanoglu redaktor Natiq Seferov seh 45 az Emir Teymurun vesiyyetleri Baki Qanun nesriyyati 2012 Ozbek dilinden tercume eden Meti Osmanoglu redaktor Natiq Seferov seh 57 az Emir Teymurun vesiyyetleri Baki Qanun nesriyyati 2012 Ozbek dilinden tercume eden Meti Osmanoglu redaktor Natiq Seferov seh 56 az Timur ve Harezm Seferi 2021 11 29 tarixinde Istifade tarixi 2014 09 02 Peter Jackson Lawrence Lockhart 1986 The Cambridge History of Iran Volume 6 Cambridge University Press p 1120 ISBN 978 0 521 24699 6 Retrieved 2013 01 02 Archeologie de Grand Jeu une breve histoire de l Asie Centrale 2021 11 29 tarixinde Istifade tarixi 2014 09 02 TIMUR TAMERLAN 2017 08 29 tarixinde Istifade tarixi 2014 09 02 Emir Teymurun vesiyyetleri Baki Qanun nesriyyati 2012 Ozbek dilinden tercume eden Meti Osmanoglu redaktor Natiq Seferov seh 59 60 az Wescoat James L Wolschke Bulmahn Joachim Mughal Gardens Sources Places Representations and Prospects Dumbarton Oaks 29 may 1996 29 May 2023 tarixinde Istifade tarixi 29 May 2023 Google Books vasitesile Emir Teymurun vesiyyetleri Baki Qanun nesriyyati 2012 Ozbek dilinden tercume eden Meti Osmanoglu redaktor Natiq Seferov seh 59 az L EMPIRE DES STEPPES Attila Gengis khan Tamerlan PDF 2011 06 16 tarixinde PDF Istifade tarixi 2014 09 03 Sicker 2000 p 154 SERBEDARiLER PDF Emir Teymurun vesiyyetleri Baki Qanun nesriyyati 2012 Ozbek dilinden tercume eden Meti Osmanoglu redaktor Natiq Seferov seh 62 az Isfahan History 2022 03 30 tarixinde Istifade tarixi 2014 09 03 Ibn Khaldun The Mediterranean in the 14th Century Rise and Fall of Empires Fundacion El legado andalusi 29 may 2006 29 May 2023 tarixinde Istifade tarixi 29 May 2023 Google Books vasitesile PDF 2013 10 17 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 09 03 An Universal History From the Earliest Accounts to the Present Time C Bathurst 29 may 1780 29 May 2023 tarixinde Istifade tarixi 29 May 2023 Google Books vasitesile Znachenie Timura v mirovoj istorii 2021 11 30 tarixinde Istifade tarixi 2014 09 03 Limbert John Shiraz in the Age of Hafez The Glory of a Medieval Persian City University of Washington Press 29 may 2004 29 May 2023 tarixinde Istifade tarixi 29 May 2023 Google Books vasitesile Moghulistan 2021 05 14 tarixinde Istifade tarixi 2014 09 03 TOHTAMYSh HAN BIOGRAFIYa 2021 11 30 tarixinde Istifade tarixi 2014 09 03 Emir Teymurun vesiyyetleri Baki Qanun nesriyyati 2012 Ozbek dilinden tercume eden Meti Osmanoglu redaktor Natiq Seferov seh 60 az Tohtamysh 2021 11 30 tarixinde Istifade tarixi 2014 09 03 R Rahmanaliev Imperiya tyurkov Velikaya civilizaciya Tyurkskie narody v mirovoj istorii s X v do n e po XX v n e Ripol Klassik 2023 05 29 tarixinde Istifade tarixi 2023 05 29 Google Books vasitesile TIMUR UN DEST I KIPCAK SEFERI 2021 11 30 tarixinde Istifade tarixi 2014 09 03 Urgench 2021 11 30 tarixinde Istifade tarixi 2014 09 03 Emir Teymurun vesiyyetleri Baki Qanun nesriyyati 2012 Ozbek dilinden tercume eden Meti Osmanoglu redaktor Natiq Seferov seh 64 az Emir Teymurun vesiyyetleri Baki Qanun nesriyyati 2012 Ozbek dilinden tercume eden Meti Osmanoglu redaktor Natiq Seferov seh 65 az SRAZhENIE NA REKE KONDURChE olu kecid Emir Teymurun vesiyyetleri Baki Qanun nesriyyati 2012 Ozbek dilinden tercume eden Meti Osmanoglu redaktor Natiq Seferov seh 63 az Emir Teymurun vesiyyetleri Baki Qanun nesriyyati 2012 Ozbek dilinden tercume eden Meti Osmanoglu redaktor Natiq Seferov seh 66 az Emir Teymurun vesiyyetleri Baki Qanun nesriyyati 2012 Ozbek dilinden tercume eden Meti Osmanoglu redaktor Natiq Seferov seh 67 az Marozzi 2005 p 196 197 Emir Teymurun vesiyyetleri Baki Qanun nesriyyati 2012 Ozbek dilinden tercume eden Meti Osmanoglu redaktor Natiq Seferov seh 73 az Alphonse de Lamartine Eylul 2005 1854 Historie de la Turquie Asiretten Devlete Bilge Kultur Sanat Ceviren Dr Resat Uzmen ss 147 148 160 ISBN 975 6316 54 3 Alphonse de Lamartine Eylul 2005 1854 Historie de la Turquie Asiretten Devlete Bilge Kultur Sanat Ceviren Dr Resat Uzmen ss 147 148 160 ISBN 975 6316 54 3 Emir Teymurun vesiyyetleri Baki Qanun nesriyyati 2012 Ozbek dilinden tercume eden Meti Osmanoglu redaktor Natiq Seferov seh 74 az Shterenshis Michael Tamerlane and the Jews Psychology Press 29 may 2002 29 May 2023 tarixinde Istifade tarixi 29 May 2023 Google Books vasitesile PDF 2016 03 04 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 09 04 2016 03 04 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 09 04 2016 03 08 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 09 04 Emir Teymurun vesiyyetleri Baki Qanun nesriyyati 2012 Ozbek dilinden tercume eden Meti Osmanoglu redaktor Natiq Seferov seh 76 az Tucker Spencer C 2010 Battles That Changed History An Encyclopedia of World Conflict ABC ClIO p 140 Yazdi Sharaf al Din ʻAli The History of Timur Bec Known by the Name of Tamerlain the Great Emperor of the Moguls and Tartars Being an Historical Journal of His Conquests in Asia and Europe J Darby 29 may 1723 29 May 2023 tarixinde Istifade tarixi 29 May 2023 Google Books vasitesile 2014 06 28 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 09 04 PDF 2008 10 10 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 09 04 Marozzi 2005 p 292 296 Aleppo the Ottoman Empire s caravan city Bruce Masters The Ottoman City Between East and West Aleppo Izmir and Istanbul ed Edhem Eldem Daniel Goffman Bruce Master Cambridge University Press 1999 20 Emir Teymurun vesiyyetleri Baki Qanun nesriyyati 2012 Ozbek dilinden tercume eden Meti Osmanoglu redaktor Natiq Seferov seh 77 az Marozzi 2005 p 297 Emir Teymurun vesiyyetleri Baki Qanun nesriyyati 2012 Ozbek dilinden tercume eden Meti Osmanoglu redaktor Natiq Seferov seh 78 az Emir Teymurun vesiyyetleri Baki Qanun nesriyyati 2012 Ozbek dilinden tercume eden Meti Osmanoglu redaktor Natiq Seferov seh 79 az Halil Inalcik Devlet i Aliyye Osmanli Imparatorlugu Uzerine Arastirmalar I Klasik Donem 1302 1606 Siyasal Kurumsal ve Ekonomik Gelisim Turkiye Is Bankasi Kultur Yayinlari Istanbul 2009 s 49 53 ISBN 978 9944 88 465 1 Sakaoglu Necdet 1999 Bu mulkun sultanlari Istanbul Oglak yayinlari ISBN 975 329 299 6 say 52 62 67 Tamerlan Baki Qanun nesriyyati sehife 379 az Tamerlan Baki Qanun nesriyyati sehife 385 az Tamerlan Baki Qanun nesriyyati sehife 400 az Tamerlan Baki Qanun nesriyyati sehife 378 az Oztuna T Yilmaz 1946 Ankara Muharebesi Istanbul Emir Teymurun vesiyyetleri Baki Qanun nesriyyati 2012 Ozbek dilinden tercume eden Meti Osmanoglu redaktor Natiq Seferov seh 80 az