Orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatının xronologiyası

Orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatının xronologiyası — XVIII əsrin sonuna qədər azərbaycanca ədəbiyyatın ortaya çıxması ilə azərbaycan şeirlər yazan müəlliflərin siyahısıdır. Diqqətə alınmalıdır ki, bəzi şairlər müxtəlif mənbələrdə azərbaycanlı, türk və ya türkmən olaraq göstərilir.

“Dünya dilləri” seriyasında ədəbi Azərbaycan dilinin ortaya çıxması tarixi olaraq XIII əsr hesab edilir. Azərbaycan ədəbiyyatının ortaya çıxması XIII—XIV əsrdə yaşamış İzzəddin Həsənoğlunun adına yazılır. Akademik “Şərqin tarixi” azərbaycan dilində ədəbiyyatın ortaya çıxması tarixi olaraq XIV—XV əsrləri göstərir. Azərbaycan dilində erkən mətnlər həmçinin qədim Osmanlı ədəbiyyatının bir hissəsi hesab edilir. Müstəqil azərbaycan dilinin son şəklinə gəlməsi dövrü XVIII əsr hesab edilir.Azərbaycan dili kimi adlandırılan ilk çap XX əsrin əvvəllərinə aiddir.

XIV əsr

	Adı	Şəkil	Aidiyyəti	Dillər	Qeyd
1	İzzəddin Həsənoğlu (XIII-XIV əsrlər)		Xorasan	azərbaycanca, farsca	İzzəddin Həsənoğlunun azərbaycanca "Apardı könlümü bir xoş qəmərüz canfəza dilbər", "Necəsən gəl, ey yüzü ağım bənim" və "Əcəb bilsəm məni şeyda qılan kim" başlıqlı 3, farsca isə "Rəhmsiz xəlq olunubdur o nigarım, nə edim" başlıqlı 1 qəzəli məlumdur.
2	Nəsir Bakuvi (XIV əsrin əvvəli)	—		azərbaycanca	Cavad Heyətə görə Elxanilər dövlətinin hökmdarı Məhəmməd Olcaytunun mədhiyyəçisi olmuşdur. Əli Dustzadeh onun mövcudluğuna şübhə edir.
3	Mustafa Zərir (XIV əsr)	—	Ərzurum	azərbaycanca	1380-ci ildə və ya 1388-ci ildə Məhəmməd peyğəmbərin həyatından bəhs edən "Sirətün-Nəbi" poemasını yazmışdır, Yusif və Züleyxa əsərinin müəllifidir, türk və ya azərbaycanlı şairdir.
4	Qazi Bürhanəddin (1344-1398)	—	milliyyəti: Azərbaycan türkü dövlətlər: Ərətna bəyliyi, Qazi Bürhanəddin bəyliyi	azərbaycanca, farsca, türkcə	Qazi Bürhanəddinin rübailəri, tuyuğları və divanı vardır. Yaradıcılığı türk ədəbiyyatı üçün önəmlidir, türkmən və ya azərbaycanlı şairdir.

XV əsr

	Adı	Şəkil	Aidiyyəti	Dillər	Qeyd
1	Şah Qasım Ənvar (1356-1434)	—	Sərab	azərbaycanca, farsca	Herat və Səmərqənddə yaşayıb, əsaslərini əsasən farsca yazıb, "Ənis-ül-arifin" və “Ənisul-aşiqin” əsərlərinin müəllifidir, azərbaycan dilində qəzəl, müləmmə və tuyuqları yazıb.
2	İmadəddin Nəsimi (1369-1417)		Şamaxı, Təbriz, Diyarbakır, Bursa, Hələb, Bağdad Şiraz	azərbaycanca, ərəbcə, farsca	İmadəddin Nəsimi Hürufizm tərəfdarıdır, bayat tayfasındandır, azərbaycanca və farsca divanları var. O, həmçinin türk şairi hesab edilir.
3	Cahanşah Həqiqi (1397-1467)		dövlət: Qaraqoyunlular	azərbaycanca, farsca	1467-ci ildə vəfat edib. Vladimir Minorskiyə görə onun şeirlərinin dili Azərbaycan türkcəsi adlandırılan cənubi türkmən dialektinə aiddir. Bəzən türkmən şairləri arasında sıralanır.Matenadaran‎da (Ermənistan) saxlanılan Cahanşah Həqiqinin divanı azərbaycan və fars dillərində yazılmış qəzəl, məsnəvi və rübailərdən ibarətdir. Azərbaycan dilində seçilmiş şeirləri 1986-cı ildə çap edilib.
4	Hamidi (1407-?)	—	İsfahan	azərbaycanca	Divan müəllifidir, 1450-ci illərdə Türkiyəyə (Osmanlı imperiyası) gedib.Rahət olmadı dil, ey rahati-can, sən gedəli qəzəlinin müəllifir.
5	Əhmədi Təbrizi (XV əsrin sonu)	—	dövlət: Ağqoyunlular	azərbaycanca	Əhmədi Təbrizi Fəridəddin Əttarın "Kitab əl-Əsrar" əsərini tərcümə etmişdir.Möhsün Nağısoylunun "Əhmədi Təbrizi və "Əsrarnamə" tərcüməsi" kitabında Əhmədi Təbrizinin “Əsrarnamə” tərcüməsi (1479) onun farsca orijinalı ilə müqayisəli təhlil olunub.
6	Sultan Yaqub (?-1490)		dövlət: Ağqoyunlular	azərbaycanca	Ağqoyunlu dövlərinin hökmdarıdır, azərbaycanca şeirlər yazmışdır.
7	Xətai Təbrizi (XV əsr)	—	dövlət: Ağqoyunlular	azərbaycanca	"Yusif və Züleyxa" poemasını Sultan Yaquba həsr etmişdir. Bu poema azərbaycan dilində yazılmış ilk poemalardan biri hesab edilir. Əsərdə istifadə edilən dil sadədir. Bu göstərir ki, Xətai Təbrizi qədim xalq ədəbiyyatı və klassik şərq ədəbiyyatı ilə tanış idi. Bu poemaya məxsus 6 əlyazma AMEA Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılır.

XVI əsr

	Adı	Şəkil	Aidiyyəti	Dillər	Qeyd
1	Həbibi (1470-ci illər-1520)		Bərgüşad (indi Ucar rayonunda) və ya Göyçay	azərbaycanca	Həbibinin 42 şeiri qorunub-saxlanılıb. (məsələn, Tövhid və Qəzəl) Nəsiminin lirik poemasının Həbibi üzərində, Həbibinin isə Azərbaycan poeziyasının inkişafında və Füzuli kimi şairlərin əsərlərində təsiri böyükdür.
2	Aşıq Qurbani (XV əsrin 70-ci illəri-XVI əsrin sonu)		Diri (Cəbrayıl rayonu)	azərbaycanca	Qurbani ilk məşhur aşıqdır, bir müddət Şah İsmayıl Xətainin yanında yaşadıqdan sonra anadan olduğu Diriyə geri qayıdıb. XVII-XVIII əsr azərbaycan dastanı "Qurbani" onun həyatından səhnələri və şeir nümunələrini əks etdirir.
3	Şah İsmayıl Xətayi (1487-1524)		Ərdəbil	əsasən azərbaycanca, qismən farsca	Səfəvi hökmdarı Şah İsmayıl "Xətai" (azərb. خَطَایِی‎) ləqəbilə doğma azərbaycan və fars dillərində şeirlər yazmışdır. Onun oğlu Sam mirzə Səfəvi, həmçinin bəzi sonrakı müəlliflər iddia edir ki, o, azərbaycan dilində yazdığı qədər farsca da yazıb, ancaq dövrümüzə onun farsca şeirlərinin az bir hissəsi gəlib çatıb. Şah İsmayıldan başlayaraq təqribən bir əsr boyunca Səfəvi imperiyasında azərbaycan dili sarayda, orduda və məhkəmədə istifadə edilib.
4	Məhəmməd Füzuli (1494-1556)		Kərbəla	azərbaycanca, farsca, ərəbcə	Məhəmməd Füzuli müxtəlif mənbələrdə Azərbaycan, , Osmanlı və türk şairi hesab edilir. Leyli və Məcnun poemasını yazan Məhəmməd Füzuli Azərbaycan poeziyasının klassiki hesab edilir. O, Azərbaycan və türk poeziyasının inkişafında böyük rol oynayıb.
5	Həqiri Təbrizi (XV əsrin sonu-XVI əsrin başlanğıcı)	—		azərbaycanca	"Leyli və Məcnun" poemasını yazmışdır.
6	Kişvəri (XVI əsrin başlanğıcı)	—	Salmas	azərbaycanca	Kişvəri doğma azərbaycan dilində şeirlər yazmışdır. Günümüzə Kişvərinin divanı gəlib çatıb. Azərbaycanca yazılmış divanın əlyazması AMEA-ın Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılır.

XVII əsr

	Adı	Şəkil	Aidiyyəti	Dillər	Qeyd
1	Qövsi Təbrizi (XVII əsrin əvvəlləri)		Təbriz	azərbaycanca	Qövsi Təbrizi divan müəllifidir, Kimi can etdi, kimi könlünü dildarǝ fǝda, İstǝrǝm peyvǝstǝ, ey rǝna dolanım başına, Dostlar, könlüm diyarın etdi viran iztirab, Canǝ etdim dǝrdi-dil zǝbtindǝn, ey dildar, eşit!, Gǝtir saqi şǝrabi-nab, mütrib sazını saz et! kimi qəzəlləri ilə məşhurdur.
2	Məhəmməd Əmani (1536-1610)	—	Təbriz	azərbaycanca, farsca	Məhəmməd Əmani azərbaycanca və farsca divan yazmışdır.
3	Saib Təbrizi (1601-1677)		Təbriz	azərbaycanca, farsca	Saib Təbrizi fars şairidir. Saib Təbrizi fars dilində və doğma azərbaycan dilində yazmışdır. O, azərbaycan dilində 17 qəzəl yazmışdır. (Eldən çıxaram zülfi-pərişanını görgəc, Olmadı xürşididǝn dağlarda rǝngin qaşlar, Mǝni mǝhrum edǝn rüxsaridǝn zülfi-pǝrişandır, Aşiqin göz yaşına rǝhm eylǝmǝz ol afitab, Aşiq qanını vǝsmǝli qaşın nihan içǝr, Nǝ ehtiyac ki, saqi verǝ şǝrab sǝnǝ)
4	Rüknəddin Məsud Məsihi (1580-1655)	—	Təbriz	azərbaycanca, farsca	Rüknəddin Məsud Məsihiin azərbaycan dilində yazdığı Vərqa və Gülşa poeması günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Farsca üç poema və lirik şeirlər yazmışdır. O, azərbaycan və fars dilində 100 minə qədər beyt yazmışdır.
5	Tərzi Avşar (????-1678)	—	Urmiya	azərbaycanca, farsca	Tərzi Avşar Səfəvi sarayında yaşamışdır, farsca və azərbaycanca şeirlər yazmışdır.
6	Mirzə Möhsün Təsir Təbrizi (1650-1717)	—	İsfahan	azərbaycanca, farsca	Təsir Təbrizi azərbaycanca və farsca şeirlər yazmışdır, məsnəvi, qəzəl və rübailərin müəllifidir.
7	(XVII əsr)	—		azərbaycanca
8	Fatma xanım Ani (XVII əsr)	—	İstanbul	azərbaycanca
9	Sarı Aşıq (XVII əsr)	—	Laçın	azərbaycanca	Sarı Aşıq Azərbaycan aşığıdır, bayatı, qoşma və cinasları ilə tanınır.
10	Aşıq Abbas Tufarqanlı (XVII əsr)	—	Azərşəhr	azərbaycanca	Aşıq Abbas Tufarqanlı Azərbaycan aşığıdır.
11	Aşıq Abdulla (XVII əsr)	—		azərbaycanca	Aşıq Abdulla Azərbaycan aşığıdır.

XVIII əsr

	Adı	Şəkil	Aidiyyəti	Dillər	Qeyd
1	Məhcur Şirvani (XVII əsrin sonu-XVIII əsrin əvvəlləri)	—	Şamaxı	azərbaycanca	Məhcur Şirvani “Qisseyi-Şirzad” poemasını yazmışdır.
2	Nişat Şirvani (1690-1740)		Şamaxı	azərbaycanca	XVIII əsrin ilk yarısında yaşamış Azərbaycan şairidir, qəzəllər müəllifidir, yalnız az bir hissəsi günümüzə gəlib çatmışdır.
3	Şakir Şirvani (XVIII əsr)	—	Şamaxı	azərbaycanca	XVIII əsrin ilk yarısında yaşamış Azərbaycan şairidir, lirik şeirlərin müəllifidir, "Əhval-i Şirvan" əsərində Nadir şahın 1743-cü ildə Şamaxıya yürüşünü təsvir edir.
4	Arif Şirvani (XVIII əsr)	—	Şamaxı	azərbaycanca	Arif Şirvani qəzəl və satirik şeirlər müəllifidir.
5	Arif Təbrizi (XVIII əsr)	—	Təbriz	azərbaycanca	Arif Təbrizi qəzəl müəllifidir.
6	(XVIII əsr)	—		azərbaycanca
7	Ağa Məsih Şirvani (XVIII əsr)	—	Şamaxı	azərbaycanca	Ağa Məsih Şirvaninin bizə gəlib çatmayan "Şahnamə" adlı əsəri Quba xanı Qubalı Fətəli xana həsr olunmuşdur. Əhməd xan Şahsevənin 1749-cu ildə Şirvana basqınından bəhs edən mənzumələri XVIII əsr Azərbaycan ictimai siyasi həyatından bəhs edir.
8	(XVIII əsr)	—		azərbaycanca	Müxəmməs müəllifidir.
9	Molla Vəli Vidadi (1709-1809)		Şəmkir	azərbaycanca	Molla Vəli Vidadi
10	Molla Pənah Vaqif (1717-1797)		dövlət: Qarabağ xanlığı	azərbaycanca	Molla Pənah Vaqif
11	Xəstə Qasım (1680-1760-cı illər)		Təbriz	azərbaycanca	Xəstə Qasım
12	Aşıq Valeh (1729-1822)	—	dövlət: Qarabağ xanlığı	azərbaycanca	Aşıq Valeh
13	(XVIII əsr)	—		azərbaycanca
14	(XVIII əsr)	—		azərbaycanca
15	Sayat Nova (1712-1795)		Tiflis	azərbaycanca, ermənicə, gürcücə	Sayat Novanın günümüzə 68 ermənicə, 34 gürcücə və 115 azərbaycanca şeiri gəlib çatmışdır. Sayat Novanın azərbaycanca yazdıqları digərlərindən 20% çox olsa da azərbaycanca şeirlər az tədqiq edilmişdir. Azərbaycanlı ədəbiyyatşünas Həmid Araslı Sayat Novanın 40 şeirdən ibarət toplusunu çap edib. 1758-ci ilin əvvəli Sayat Novanın Azərbaycan sahəsində fəaliyyətinin çiçəklənməsi dövrü kimi görünür. Ancaq Azərbaycan dili Qafqazda linqva franka olduğundan və gürcü sarayında yaxşı başa düşüldüyündən Sayat Nova bu dildə mahnılarını cəmiyyətdə, Tiflis və Telavinin içində və çölündə ifa etmiş ola bilər.

İstinadlar

1. Языки мира: Тюркские языки. М., 1997. С.161-162 (автор статьи: М. Ш. Ширалиев)
2. . 2015-11-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-08-05.
3. История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века. Глава V. 2013-03-14 at the Wayback Machine — М.: «Восточная литература», 2002. — : "Говоря о возникновении азербайджанской культуры именно в XIV—XV вв., следует иметь в виду прежде всего литературу и другие части культуры, органически связанные с языком. "
4. Orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatının xronologiyası — Mənbə:Ираника:
   Orijinal mətn  (ing.)  

   The early Azeri texts are a part of the Old Osmanli literature (the difference between Azeri and Turkish was then extremely small). The oldest poet of the Azeri literature known so far (and indubitably of Azeri, not of East Anatolian of Khorasani, origin) is ʿEmād-al-dīn Nasīmī (about 1369—1404, q.v.).

5. A. С. Сумбатзаде. Азербайджанцы — этногенез и формирование народа, Баку, 1990, гл. XII, 1:
   Orijinal mətn  (rus.)  

   A. С. Сумбатзаде. Азербайджанцы — этногенез и формирование народа, Баку, 1990, гл. XII, 1:

6. А. С. Сумбатзаде. Азербайджанцы — этногенез и формирование народа — Баку Элм. 1990:
   Orijinal mətn  (rus.)  

   Следует подчеркнуть, что и в этот период появляются книги, газеты и статьи, включавшие названия «Азербайджан», «азербайджанский народ», «азербайджанский язык» и т. д. Так, например, в 1903 г. в Тифлисе была издана работа Фридунбека Кочарлинского «Литература азербайджанских татар», в 1913 г. в Эриване вышло из печати второе издание книги Джаббара Мамедова «Книга тюркско-азербайджанского языка», в Баку — сочинение видного азербайджанского педагога и просветителя С. М. Ганизаде «Термины азербайджанские», а в 1917 г. на страницах газеты «Ачыг сёз» был напечатан стихотворный рассказ «Соотечественникам азерам».

7. КЛЭ. Т.2. Стб.81; ИВЛ. Т.3. С.540
8. Sadıqova, Sevda (2011), Bədii mətnin linqvistik təhlili, Bakı: Bakı Universiteti, səh. 33
9. "Nizami Ganjavi — USSR Politicization — Iranian Persian Civilization — Nezami Ganjei". 2023-08-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-07-11.
10. . 2010-03-08 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-07-11.
11. . 2016-03-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-07-11.
12. "Azeri Literature in Iran". Encyclopædia Iranica. 2013-02-01 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-07-11.
    Orijinal mətn  (ing.)  

    Two poets of the 14th century, Qāżi Aḥmad Borhān al-Din (an East Anatolian) and the Ḥorufi demagogue ʿEmād-al-Din Nasimi played significant roles in the development of the Azeri Turkish poetry.

13. Ворошил Гукасян, Вагиф Асланов. Исследования по истории азербайджанского языка дописьменного периода. — Элм, 1986. — 227 с.
    Orijinal mətn  (rus.)  

    В конце XIV и в начале XV в. жили и творили азербайджанские поеты Насими и Кады Бурханеддин.

14. Muhammet Mustafa Gül. KADI BURHANETTİN'İN EDEBİ MİRASI İNGİLİS ORYANTALİST GİBB'İN ARAŞTIRMALARINDA. // TÜRKBİLİM DERGİSİ. 2011.
15. КЛЭ. Т.1. Стб.781
16. ИВЛ. Т.3. С.540
17. КЛЭ. Т.7. Стб.686; БВЛ, т.55, с.274
18. Orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatının xronologiyası — Mənbə:Ираника (H. Javadi, K. Burrill nəşr)
    Orijinal mətn  (ing.)  

    Another bilingual Turkish-speaking poet from Azerbaijan, one whose Persian poetry takes precedence over his Azeri Turkish, is Moʿin-al-Din ʿAli Shah Qāsem-e Anwār (b. 1356 in Sarāb, educated in Tabriz).

19. КЛЭ. Т.3. Стб.427; Статья в БСЭ^{[ölü keçid]}
20. Inna Naroditskaya. Song from the land of fire: continuity and change in Azerbaijanian mugham. — Routledge, 2002. — С. 10. — 263 с.
    Orijinal mətn  (ing.)  

    The poet Nasimi (1369-1417) from the Azerbaijanian city Shamakha, whose poetry expressed the philosophy of hurufism, is often referred to as Turkish.

    Charles van der Leeuw. Azerbaijan: a quest for identity: a short history. — Palgrave Macmillan, 2000. — С. 76. — 224 с.
    Orijinal mətn  (ing.)  

    In 1394, the Hurufi's founder and leader Fadlallah Naimi was executed in Nakhchivan in the fortress of Alinja, upon which his followers were scattered over the region. One of their number was the poet Nasimi, born in Shemakha in 1370 and whose verses have cone down to us.

    {Александр Николаевич Болдырев, Афрасяб Пашаевич Векилов, Вадим Сергеевич Шефнер. Поэты Азербайджана. — Л.: «Советский писатель», 1970. — С. 161. — 710 с.
    Orijinal mətn  (rus.)  

    Основоположник традиции письменной поэзии на азербайджанском языке Сеид Имадеддин Насими родился в Шемахе в 1370 году. Шемаха, столица Ширвана, славилась на Ближнем Востоке как культурный город с богатыми литературными традициями.

    Институт народов Азии, Институт востоковедения, Институт Африки. Азия и Африка сегодня // Издательство восточной литературы. — 1973. — С. 50.
    Orijinal mətn  (rus.)  

    Сейид Имадеддин Насими родился в 1373 году в городе Шемахе, в то самое время, когда по Средней Азии прокатились народные выступления против иноземных захватчиков-монголов и местных феодалов.

    Е. Ф. Никитина, А. Н. Дмитриева. Советские писатели. — Государственное издательство художественной литературы, 1966. — Т. 3. — С. 549.
    Orijinal mətn  (rus.)  

    Перед глазами оживает трагическая судьба Имамеддина Насими, — уроженца Шемахи.

    Нинель Зейналовна Гаджиева. Синтаксис сложноподчиненного предложения в азербайджанском языке (в историческом освещений). — Издательство Академии наук СССР, 1963. — С. 190. — 218 с.
    Orijinal mətn  (rus.)  

    Одним из первых авторов газелей на азербайджанском языке был поэт конца XIV начала XV в. Имад эд-Дин Насими (уроженец Шемахи), создавший образцы философской и песенной лирики.

    Люциан Климович. Хрестоматия по литературе народов СССР: Литература: азербайджанская, таджикская, узбекская, туркменская, казахская, киргизская. Для высших учеб. заведений. — Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства Просвещения, 1959. — С. 98. — 830 с.
    Orijinal mətn  (rus.)  

    Имададдин Насими (Несими) — выдающийся азербайджанский лирик конца XIV и начала XV в. Родился в Шемахе в 1369 г.; получил прекрасное образование и писал на трех языках — азербайджанском, персидском, арабском.

    Азиз Шариф. Великий еретик (К 600-летию со дня рождения Сеид Имадеддина Насими) // Издательство Академии наук СССР : журнал «Народы Азии и Африки».. — 1974. — № 1. — С. 137-142.
    Orijinal mətn  (rus.)  

    Звали его Сеид-Имадеддин, поэтический псевдоним — Насими (Утренний зефир); родился он около 1369 г. в г. Шемахе, крупнейшем политическом, экономическом и культурном центре средневекового Азейрбайджана.

    Федор Семенович Бабичев, Анатолий Викторовыч Кудрыцькый. Украинский советский энциклопедический словарь. — Глав. ред. Укр. Сов. энциклопедии, 1988.
    Orijinal mətn  (rus.)  

    НЕСИМИ (Насими; наст. фам. — Сеид Имадеддин; ок. 1369, г. Шемаха — 1417, Алеппо) — азерб. поэт. Писал на азерб., перс., араб, языках. Обличал духовенство, религию, предрассудки, воспевал красоту жизни.

    Vagif Aslanov. Nasimi, poet-philosopher of Azerbaijan (англ.) // The UNESCO Courier: a window open on the world. 2017-06-12 at the Wayback Machine — 1973. — Т. XXVI. — С. 39.

21. Сара Ашурбейли. История города Баку: период средневековья. — Азербайджанское государственное издательско-полиграфическое объединение, 1992. — 401 с.
    Orijinal mətn  (rus.)  

    В конце ХIV в. в Азербайджане жил и творил выдающийся поэт, философ и мыслитель Имададдин Насими (1З69——1417 гг.). Насими, по одной версии уроженец Табриза‚ По другой — Шемахи

22. H. Algar. HORUFISM (англ.). 2018-05-17 at the Wayback Machine — Encyclopædia Iranica, 2004. — Т. XII.
    Orijinal mətn  (ing.)  

    The earliest identifiable agent of the Horufi cause in Anatolia was the poet Nesimî. Born in either Baghdad, Šemāḵi, or a variety of other possible locations, Sayyed ʿEmād-al-Din Nesimî was directly acquainted with Fażl-Allāh, who referred to him in the Jāvdān-nāma-ye kabir as “Sayyed ʿEmād” (Cambridge ms., fol. 410a); the two men met only once, shortly before Fażl-Allāh’s death (Kulizade, p. 154).

23. Kathleen R. F. Burrill. The quatrains of Nesimî, fourteenth-century Turkic Hurufi. — Columbia University publications: Near and Middle East studies, Series A, Volume 14. — Mouton, 1973 — p. 19
    Orijinal mətn  (ing.)  

    The Akkoyunlu was a rival federation comprising Oghuz Turkic tribes from Diyarbakir-Mardin region, its leading family being Emirs of Diyarbakir. This city and Tabriz, the Karakoyunlu capital are of interest to those studying Nesimi's life since both are among the places which claim to be the poet's birthplace.

24. Andrews, Walter G. Ottoman Lyric Poetry: An Anthology. University of Texas Press. 1997. 211–212. ISBN .
25. Safarli, Aliyar. Imadəddin Nəsimi, Seçilmis Əsərləri. Baku: Maarif Publishing House. 1985. 1–7.
26. Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe ansiklopedik lûgat: eski ve yeni harflerle. 1993. 823–824. ISBN .
27. Babinger, Franz. "Nesīmī, Seyyid ʿImād al-Dīn". Encyclopaedia of Islam. Brill Online. 2008. 2012-02-25 tarixində arxivləşdirilib.
28. Walter G. Andrews, Najaat Black, Mehmet Kalpaklı «Ottoman lyric poetry: an anthology», стр. 211, University of Washington Press, 2006:
    Orijinal mətn  (ing.)  

    Nesimi comes, as much legend as not, out of the mist clouding the earliest days of Turkish poetry in Anatolia. He is an Ottoman poet only insofar as he had contacts with the Ottomans during his lifetime and was considered by the Ottomans as a direct ancestor of their art. In this anthology he stands for a group of the earliest Anatolian poets who will, as a class, be somewhat underrepresented. His given name was 'Imaduddin and he is said to be from Tabriz, or from Shiraz, or from Diyarbekir, or from a province named Nesim near Aleppo. The latter origin would explain his pen name, but no such province has been found to exist and it is just as likely that the pen name actually derives from the Arabic word nesim (a soft breeze).
    The sources make it seem likely that he was a Turcoman, but he was also given the title seyyid, which indicates that he could trace his descent back to the Prophet. In any case, he was certainly a dervish and a mystical poet of some renown.

29. Bakir, Ziya Halil (2007) Türk literatürü dahileri toplamı. Kubbealtı Neşriyatı, İstanbul, s.94
30. Baldick, Julian (2000). Mystical Islam: An Introduction to Sufism. I. B. Tauris. pp. 103
31. Burrill, Kathleen R.F. (1972). The Quatrains of Nesimi Fourteenth-Century Turkic Hurufi. Walter de Gruyter GmbH & Co. KG.
32. Lambton, Ann K. S.; Holt, Peter Malcolm; Lewis, Bernard (1970). The Cambridge History of Islam. Cambridge University Press. pp. 689.
33. V. Minorsky. Jihān-Shāh Qara-Qoyunlu and His Poetry (Turkmenica, 9). Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London. — Published by: Cambridge University Press on behalf of School of Oriental and African Studies, 1954. — V.16, p . 272, 283.
    Orijinal mətn  (ing.)  

    "It is somewhat astonishing that a sturdy Turkman like Jihan-shah should have been so restricted in his ways of expression. Altogether the language of the poems belongs to the group of the southern Turkman dialects which go by the name of Azarbayjan Turkish."; "As yet nothing seems to have been published on the Br. Mus. manuscript Or. 9493, which contains the bilingual collection of poems of Haqiqi, i.e. of the Qara-qoyunlu sultan Jihan-shah (A.D. 1438-1467)."

34. Minorsky V. Jihan-shah Qara-Qoyunlu and his poetry.— BSOAS, XVI/2, London, 1954, p. 283, цит. по: [1] 2021-09-18 at the Wayback Machine
35. БВЛ, т.55. С.312
36. Гамидов И. «Вечная тема» Низами в нашем веке // Литературный Азербайджан. — 1990. — С. 124.
37. "Азербайджанская литература эпохи средневековья". 2022-03-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-06-22.
38. КЛЭ. Т.1. Стб.97
39. не путать с турецким поэтом нач. XV в. Ахмеди (КЛЭ. Т.1. Стб.372; ИВЛ. Т.3. С.570) и узбекским поэтом XV в. Ахмади (КЛЭ. Т.4. Стб.1018)
40. ИВЛ. Т.3. С.542, 790
41. ""Əhmədi Təbrizi və "Əsrarnamə" tərcüməsi" kitabı nəşr olunmuşdur". 2023-08-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-06-22.
42. Encyclopædia Iranica: Azerbaijan x. Azeri Literature 2011-11-17 at the Wayback Machine
    Orijinal mətn  (ing.)  

    Among the Azeri poets of the 9th/15th century mention should be made of Ḵaṭāʾī Tabrīzī. He wrote a maṯnawī entitled Yūsof wa Zoleyḵā, and dedicated it to the Āq Qoyunlū Sultan Yaʿqūb (r. 883-96/1478-90), who himself wrote poetry in Azeri.

43. Хәтаи Тәбризи / Под ред. Дж. Кулиева. — Азербайджанская советская энциклопедия: Главная редакция Азербайджанской советской энциклопедии, 1987. — Т. X. — С. 80.
44. Александр Николаевич Болдырев, Афрасяб Пашаевич Векилов. Поэты Азербайджана. — Советский писатель, 1962. — С. 19. — 421 с.
    Orijinal mətn  (rus.)  

    Один из. таких литературных меджлисов был создан в Тебрйзе, при дворце Шах-Исмаила. Во главе его стоял знаменитый поэт Хабиби из Геокчая, назначенный: «Мелик ай-шуара» («Царь поэтов»).

45. Али Сумбатович Сумбатзаде. Азербайджанцы, этногенез и формирование народа. — «Элм», 1990. — С. 227. — 303 с.
    Orijinal mətn  (rus.)  

    Наиболее же видным азербайджанским поэтом этого периода, также творившем на родном языке, был Хабиби. Он родился в деревне Баргюшад нынешнего Уджарского района, примерно, между 1470—1475 гг.

46. КЛЭ. Т.8. Стб.178; ИВЛ. Т.3. С.542
47. Александр Николаевич Болдырев, Афрасяб Пашаевич Векилов. Поэты Азербайджана. — Советский писатель, 1962. — С. 98. — 421 с.
    Orijinal mətn  (rus.)  

    Блестящая лирическая поэзия Насими и его идеи оказали большое влияние на крупных азербайджанских поэтов Хабиби и Хатаи.

48. Гурбани. Азербайджанская ашыгская поэзия. Газанфар Ниязов, кандидат филологических наук. Изд. «Язычы», Баку, 1984. - 47 стр. Стр. 9
49. КЛЭ. Т.1. Стб.98, 383; ИВЛ. Т.4. С.419
50. V. Minorsky, "The Poetry of Shah Ismail I," Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London 10/4 (1942): 1006–53.
51. Kishwar Rizvi. The Safavid Dynastic Shrine. — I.B.Tauris & Co Ltd, 2010. — С. 4. — .
    Orijinal mətn  (ing.)  

    In masterfully composed poetry, written in his native Azeri Turkish, Isma’il roused the passions of his Qizilbash, using the language of charismatic leadership and millennialism.

52. G. Doerfer. Azeri Turkish (англ.) 2019-10-23 at the Wayback Machine. — Encyclopædia Iranica, 1988. — Т. III. — С. 245-248.
    Orijinal mətn  (ing.)  

    Other important Azeri authors were Shah Esmāʿīl Ṣafawī “Ḵatāʾī” (1487-1524),…

53. Roger M. Savory, Ahmet T. Karamustafa. Esmail I Ṣafawi (англ.). — Encyclopædia Iranica, 1998. — Т. VIII. — С. 628-636. 2019-07-25 at the Wayback Machine
    Orijinal mətn  (ing.)  

    To make this daʿwa more effective, Esmāʿīl addressed to his Turkman followers simple verses in the Azeri dialect of Turkish, using the pen name (taḵalloṣ) of Ḵaṭāʾī (see ii). These poems provide incontrovertible proof that Esmāʿīl encouraged his disciplesto consider him a divine incarnation

54. Исмаил I 2019-09-23 at the Wayback Machine — статья из Большой советской энциклопедии
    Orijinal mətn  (rus.)  

    Поощрял развитие ремесла и торговли, укреплял государственный аппарат. Объявил государственной религией Шиизм. Покровительствовал поэтам, художникам, учёным. И. I известен как крупный азербайджанский поэт (писал под псевдонимом Хатаи).

55. Peter Rollberg. The modern encyclopedia of Russian and Soviet literature (including Non-Russian and Emigre literatures) / Edited by Harry B. Weber. — Academic International Press, 1987. — Т. 8. — С. 76.
    Orijinal mətn  (ing.)  

    In Mesopotamia Fuzuli was in intimate contact with three cultures — Turkic, Arabic, and Persian. Besides his native Azeri, he learned Arabic and Persian at an early age and acquired a through command of the literatures in all three languages, an accomplishment in wich the cosmopolitan literary and scholarly circles of Hilla played an important role.

56. Л. И. Климович. Литература народов СССР: хрестоматия для высших учебных заведений. — 3. — Просвещение, 1971. — Т. 1. — С. 89.
    Orijinal mətn  (rus.)  

    Учился Физули сначала в Кербеле, а затем в е. Свободно владея тремя языками Ближнего Востока, он и стихи свои писал как по-, так и по- и по-. На родном им, в частности, написана романтическая поэма «Лейли и Меджнун», которая, как и другие произведения Физули, впервые в истории азербайджанской литературы с такой полнотой показала, что по своей выразительности, богатству и гибкости не уступает другим литературным языкам.

57. Bakir, Ziya Halil (2007) Türk literatürü dahileri toplamı. Kubbealtı Neşriyatı, İstanbul, s.239
58. "Литературная энциклопедия". 2022-03-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-07-14.
59. "Литературный энциклопедический словарь". 2022-03-26 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-07-14.
60. "Encyclopaedia Iranica. FOŻŪLĪ, MOḤAMMAD". 2013-11-17 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-07-14.
61. Walter G. Andrews, Najaat Black, Mehmet Kalpaklı. Ottoman Lyric Poetry: An Anthology. — University of Texas Press, 1997. — , 9780292704718: «The tale was subsequently rendered in Turkish by several poets, such as Hamdi (1449—1503) and the Azeri master-poet Fuzuli (d. 1556).»
62. Encyclopaedia Iranica. Azeri Literature in Iran 2011-11-17 at the Wayback Machine: «Other important Azeri authors were Shah Esmāīl Ṣafawī «Khatāī» (1487—1524), and Fożūlī (about 1494—1556, q.v.), an outstanding Azeri poet.»
63. "БСЭ". 2022-03-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-07-14.
64. . 2014-04-07 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-07-14.
65. Kathleen R. F. Burrill. The Quatrains of Nesimi, Fourteenth-century Turkic Hurufi. — Mouton, 1973.
66. Hadi Sultan-Qurraie. Modern Azeri Literature: Identity, Gender and Politics in the Poetry of Moj́uz. — Indiana University Turkish Studies Publications, 2003 — , 9781878318183
67. "Литературный энциклопедический словарь. ФИЗУЛИ Мухаммед Сулейман оглы". 2022-03-26 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-07-14.
68. "Всемирный биографический энциклопедический словарь. Физули (Фузули) Мухаммед Сулейман оглы". 2022-03-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-07-14.
69. "Российский энциклопедический словарь. Физули Мухаммед Сулейман оглы (1494—1556)". 2022-03-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-07-14.
70. "Cyril Glasse. The concise encyclopaedia of Islam. — Stacey International, 2008 — p. 169 — ISBN 1-905299-68-0, 9781905299683". 2017-02-17 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-07-14.
71. Anthony Appiah, Henry Louis Gates, Michael. The Dictionary of Global Culture : What Every American Needs to Know As We Enter the Next Century — From Diderot to Bo Diddley Knopf, 1997 — p.400: "Along with the Turkish version by the Ottoman poet Füzuli."
72. Encyclopaedia Britannica, s.v. Islamic Art 2009-03-18 at the Wayback Machine Islāmic literatures " The period from 1500 to 1800 " Ottoman Turkey " Poetry of Fuzûlî.
73. Islamic Culture. — Islamic Culture Board, 1971 — p.47: «Fuzuli — A classical Ottoman poet of the 16 century.»
74. Nuri Eren. Turkey today — and tomorrow : an experiment in westernization. — London: Pall Mall P, 1963 — p.213 — OCLC:185552470: «Fuzuli, one of the greatest of the Ottoman poets, could fuse emotion, thought, and imagination into a fabric of exquisite beauty.»
75. Louis Mitler. Ottoman Turkish Writers: A Bibliographical Dictionary of Significant Figures in Pre-Republican Turkish Literature. — P. Lang, 1988 — p.56 — , 9780820406336
76. "Britannica, Fuzuli". 2022-07-04 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-07-14.
77. Merriam-Webster’s Encyclopedia of Literature. — Merriam-Webster, 1995. — Стр. 443 — .: «Turkish poet and greatest figure in the classical school of Turkish literature»
78. Энциклопедия Brockhaus 2022-03-27 at the Wayback Machine.: «Fuzuli, Fusuli, Muhammad Ibn Süleiman, türkischer Schriftsteller.»
79. Энциклопедия Larousse 2015-06-10 at the Wayback Machine. «Poète turc d’origine kurde (Karbala' ? 1480 ?-Karbala ? 1556), un des plus célèbres poètes classiques»
80. M. D. Law, F. C. Bartlett. Chambers’s Encyclopaedia. Стр. 55.: «Fuzuli — the greatest Turkish poet of the classical school. Fuzuli, like Nedim, was one of the rare Turkish classical poets.»
81. Najib Ullah. Islamic Literature: An Introductory History with Selections. Washington Square Press, 1963. Стр. 384.: «Fuzuli In the reign of Suleiman there lived in Baghdad a Turkish poet called Fuzuli.»
82. Encyclopaedia Britannica, s.v. Islamic Art 2009-03-18 at the Wayback Machine Islāmic literatures. The period from 1500 to 1800. Ottoman Turkey Poetry of Fuzûlî
83. Jonathan Dewald. Europe 1450 to 1789: Encyclopedia of the Early Modern World. — Charles Scribner’s Sons, 2004 — p.83 — , 978068431206: «The reach of Ottoman literature is attested to by the case of Fuzuli (d. 1556), an attendant of a shrine in Iraq.»
84. ИВЛ. Т.3. С.542
85. Роза Эйвазова. Язык «Диван»а Кишвари / Под ред. М. Ш. Рагимова. — Б.: Элм, 1983. — С. 8-9. — 139 с.
86. КЛЭ. Т.1. Стб.97; Т.3. Стб.581; ИВЛ. Т.3. С.541-542
87. Х. Араслы. Кишери 2022-03-27 at the Wayback Machine // Краткая литературная энциклопедия. — Советская энциклопедия, 1962. — Т. 3. — С. 522.
88. А. Мирахмедов. Гамид Мамедтаги оглы Араслы // Советская тюркология. — Коммунист, 1979. — С. 107.
    Orijinal mətn  (rus.)  

    Большая заслуга Г. М. Араслы — выявление им ряда талантливых представителей азербайджанской литературы XIV—XVI веков, создававших свои произведения на родном языке, таких, как Мухаммед Амани, Гази Бурханеддин, Фадаи, Кишвери и другие, жизнь и творчество которых стали в дальнейшем предметом специального и глубокого исследования…

89. КЛЭ. Т.3. Стб.628; ИВЛ. Т.4. С.420
90. ИВЛ. Т.4. С.419-420
91. КЛЭ. Т.6. Стб.603; ИВЛ. Т.4. С.421
92. Encyclopedia Iranica. P. E. Losensky, "Sa'eb Tabrizi" 2014-11-17 at the Wayback Machine: "ṢĀʾEB of TABRIZ, Mirzā Moḥammad ʿAli (b. Tabriz, ca. 1000/1592; d. Isfahan, 1086-87/1676), celebrated Persian poet of the later Safavid period."
93. Safavid Iran, p 91.
94. Maapri Publication of Rajastan, India 2008-10-02 at the Wayback Machine, (Retrieved on: 2 January 2009)
95. "Ṣāʾib." Encyclopædia Britannica from Encyclopædia Britannica 2007 Ultimate Reference Suite .(2008)
96. Encyclopaedia Iranica. Azerbaijan. Azeri literature in Iran. 2011-11-17 at the Wayback Machine:"In addition to his Persian works, the great poet of the period Mīrzā Moḥammad-ʿAlī Ṣāʾeb Tabrīzī (d. Isfahan, 1081/1670) wrote 17 ḡazals and molammaʿs in his native Azeri."
97. А. Дадашзаде. Азербайджанская литература. ФЭБ "Русская литература и фольклор". 2015-02-04 at the Wayback Machine: "Поэт Саиб Табризи (азерб. Тебризи; 1601—1677) занимает видное место в истории как персидской, так и азербайджанской литературы XVII в....Саиб Табризи писал на двух языках: фарси и азербайджанском. "
98. Р. Г. Левковская. Персидская литература. ФЭБ "Русская литература и фольклор". 2007-10-20 at the Wayback Machine: "С «индийским стилем» в значительной мере связано творчество наиболее выдающегося поэта XVII в. — Саиба Табризи (1601—1677), в равной мере принадлежащего литературе Ирана и Азербайджана и весьма популярного в Индии, Средней Азии и Турции. Саиб Табризи — преимущественно лирический поэт. Лирика его составляет семь диванов, один из которых включает в себя стихи на азербайджанском языке."
99. КЛЭ. Т.1. Стб.99; Т.4. Стб.787; ИВЛ. Т.4. С. 420-421
100. А. С. Сумбатзаде. Азербайджанцы - этногенез и формирование народа. — Элм, 1990. — С. 267. — .
101. КЛЭ. Т.7. Стб.391-392; ИВЛ. Т.4. С.421-422
102. Ҹаһани Г. Азәрбајҹан әдәбијјатында Низами ән'әнәләри = Традиции Низами в азербайджанской литературе / Под редакцией И. Гамидова. — Б.: Элм, 1979. — 204 с.
103. А. Дадашзаде. Азербайджанская литература 2006-10-09 at the Wayback Machine // История всемирной литературы в девяти томах. — Наука, 1987. — Т. 4-й. — С. 420.
104. ИВЛ. Т.4. С.421
105. КЛЭ. Т.1. Стб.383; Т.6. Стб.668; ИВЛ. Т.4. С.419
106. КЛЭ. Т.1. Стб.383; ИВЛ. Т.4. С.419
107. ИВЛ. Т.4. С.419
108. КЛЭ. Т.1. Стб.99; ИВЛ. Т.5. С.500
109. М. Гулизаде. Нишат Ширвани // Краткая литературная энциклопедия.
110. КЛЭ. Т.1. Стб.99; Т.5. Стб.298; ИВЛ. Т.5. С.501
111. КЛЭ. Т.1. Стб.99; Т.8. Стб.580; ИВЛ. Т.5. С.500
112. ИВЛ. Т.5. С.501
113. Ага Масих Ширвани 2014-05-23 at the Wayback Machine // Краткая литературная энциклопедия: В 9 т. — М.: Сов. Энцикл., 1962—1978.
114. Азербайджанская литература 2018-03-28 at the Wayback Machine // Энциклопедия Кругосвет
115. ИВЛ. Т.5. С.500-501
116. ИВЛ. Т.5. С.502-503
117. КЛЭ. Т.1. Стб.383; ИВЛ. Т.5. С.502
118. КЛЭ. Т.1. Стб.98, 383; ИВЛ. Т.5. С.502
119. КЛЭ. Т.1. Стб.98; ИВЛ. Т.5. С.501
120. ИВЛ. Т.5. С.502
121. "Поэзия". 2014-01-04 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-08-04.
122. Древнегрузинская литература (V—XVIII вв.) 2014-11-29 at the Wayback Machine / Сост. Л. В. Менабде, Под ред. А. А. Гвахария. — Тбилиси: Издательство Тбилисского университета, 1987. — С. 11.:
     Orijinal mətn  (rus.)  

     По социальному происхождению — крестьянин, армянин по национальности, родился, духовно возмужал и творчески развился в Грузии (Тбилиси); писал стихи и пел на армянском, грузинском и азербайджанском языках.

123. Мартиросян Е. Литературная энциклопедия. 2007-05-27 at the Wayback Machine — М.: Худож. лит., 1937. — Т. 10. — С. 579—580.
     Orijinal mətn  (rus.)  

     Стихи С.-Н. дошли до нас на армянском яз. в количестве 60, на грузинском — 34, на тюркском — 115 (последние пока не опубликованы и хранятся в Азиатском музее в Ленинграде).

124. Sayat-Nova 2022-07-14 at the Wayback Machine — статья из энциклопедии Британника
     Orijinal mətn  (ing.)  

     Most of his extant songs are in Azeri Turkish

125. Н. Тагмизян. Музыкальная энциклопедия 2019-07-03 at the Wayback Machine
126. [dic.academic.ru/dic.nsf/enc3p/265010 Большой Энциклопедический словарь]
127. Саят Нова. Стихотворения.Примечания / Г.А.Татосян. — Л.: Советский Писатель, 1982. — С. 192.
     Orijinal mətn  (rus.)  

     Наибольшую часть литературного наследия Саят-Новы составляют стихотворения, написанные на азербайджанском языке. Количество их достигает 115 (не считая трёх незавершённых и семи начатых песен). Однако, к сожалению, тексты большинства этих стихотворений все ещё не расшифрованы и не опубликованы на языке оригинала.

128. Араслы. (ред), Sayatnova she'rlari. Baku
129. Charles Dowsett. Sayatʻ-Nova: an 18th-century troubadour : a biographical and literary study. Peeters Publishers, 1997. , 9789068317954. P.422
     Orijinal mətn  (ing.)  

     In any case, early 1758 seems to have been a time of feverish activity on the part of Sayat-Nova in the Azeri field. Although one cannot be sure, since Azeri was the lingua franca of the Caucasus and well understood at the Georgian court, it is possible that Sayat-Nova performed his songs in this language in public, in and outside Tiflis and T'elavi

Ədəbiyyat

• Азербайджанская литература. // . Т.1. Стб.95-99. (в примечаниях: КЛЭ)
• История всемирной литературы. В 9 т. Т.3. М., 1985. С.538-544. Т.4. М., 1987. С.417-422. Т.5. М., 1988. С.499-505. (в примечаниях: ИВЛ)

Həmçinin bax

• Azərbaycan ədəbiyyatı

Xarici keçidlər