Muğam üçlüyü

Muğam üçlüyü — Azərbaycanın milli musiqi alətləri olan tar, kamança və qaval ifaçılarından ibarət klassik muğam triosu; Azərbaycan muğam dəstgahlarını icra edən ənənəvi sazəndələr ansamblı; xanəndə və sazəndə dəstəsi.

Azərbaycan musiqisi
Ümumi mövzular
Musiqi alətləri Xanəndə Muğam üçlüyü Tar ifaçılıq sənəti Rəqslər Balet
Janrlar
Caz Dini Hərbi Hip hop Klassik Opera Pop Rok Xalq musiqisi Layla Nanay Ağı
Xüsusi formalar
Milli musiqi	Aşıq musiqisi Meyxana Muğam Təsnif
Alt janrlar	Caz-muğam (Muğam operası) Simfonik muğam
Media və təqdim etmə
Musiqi festivalları	Bakı Caz Festivalı Bakı payızı Xarı bülbül festivalı Beynəlxalq muğam festivalı Hacıbəyov musiqi festivalı Qəbələ Musiqi Festivalı Qızıl payız-69
Musiqi mediası	Mədəniyyət TV
Millətçilik və vətənpərvərlik mövzusunda mahnılar
Milli himn	Azərbaycan himni
r

Muğam üçlüyün ifa etdiyi vokal instrumental bütöv muğam dəsgahı adlanır. Dəsgah muğamın küll halında, yəni, onun dəramədinin, bütün şöbə və guşələrinin, eləcə də hər şöbənin təsnif və rəng, yaxud diringələrinin ardıcıl ifa olunması deməkdir. Muğam kompozisiyasına daxil olan şöbələr əsərin musiqi-poetik məzmununu müəyyənləşdirən improvizə reçitavit səpkili vokal melodiyalardan ibarətdir. Bunlar dəqiq ritmə malik mahnı və rəqs epizodları ilə əvəzlənir. Mahnı epizodları təsnif, rəqsinki isə rəng adlanır.

Quruluşu

Muğam üçlüyü adından da göründüyü kimi üç nəfərdən ibarətdir. Bu dəstə yeganə çalğıçı üçlüyüdür ki, muğamlar bütöv, dəstgah şəklində, bütün incəlikləri ilə dinləyiciyə çatdırılır.

Nizami Gəncəvinin "Xosrov və Şirin" poemasına çəkilmiş XVI əsrə aid miniatürdə təsvir olunmuş muğam üçlüyü

Qoşanağaranın da olduğu muğam dəstəsi – Bülbülcanın ansamblı, XIX əsrin axırları.

Qoşanağaranın da olduğu muğam dəstəsi – Seyid Şuşinskinin ansamblı, 1916-cı il.

İlk dövrlərdə sazəndə dəstəsində tar, kamança və balabandan, təsnif və rəngləri ifa etdikdə isə dairə, qoşanağaradan istifadə olunurdu. Məşhur tarzən Mirzə Sadıq Əsəd oğlunun tar alətində apardığı yenidənqurma işlərindən sonra artıq gur səsli qoşanağaraya ehtiyac qalmır, bu, xanəndənin əlində tutduğu incə səsli qaval ilə əvəz olunur. Beləliklə, bu dəstə yalnız 3 nəfərdən ibarət olur. Bu dəstəyə tarzən, kamançaçı və xanəndə daxildir ki, həmin üçlük XIX əsrin ikinci yarısından başlayaraq ta bu günə qədər fəaliyyət göstərir. Onların Azərbaycan xalq musiqisinin inkişafında, muğam ifaçılıq məktəbinin yaradılmasında rolu misilsizdir.

Üçlüyün başlıca icraçısı qavalda çalan müğənni — xanəndədir. O, öz zövqünə və fərdi imkanlarına görə kompozisiya qurur. Daha doğrusu, dəstgaha hansı şöbələrə hansı guşələrin daxil edilməsi, onların həcmi, rəng və ya təsniflərin yerləşdirilməsini məhz xanəndə həll edir. Xanəndə muğamı oxuyarkən qavalı üzünə yaxınlaşdırır, səsinin dinləyicilərə yönəlməsini, rezonanslanmasının təmin edir. Rəng və təsniflərin ifası zamanı isə xanəndə tərəf müqabillərini və özünü qavalla müşayiət edir.

Üçlüyün ikinci iştirakçısı tarzən, çaldığı alət isə tardır. Tarzən, xanəndənin oxuduğu zaman, orqan punktu ilə müşayiət edər, nəfəsarası solo muğam parçaları çalır, yeni guşələrə modulyasiyalar edir. Dəstgahın icrası bir növ xanəndə ilə tarzənin dialoqundan ibarət olur. Çünki tar hər hansı guşəni əvvəlcə instrumental ifa edib, sonra yerini xanəndəyə verir. Muğam şöbələrilə növbələşən instrumental pyeslərdə isə tarzən yeganə solistdir. Tarzən gözəl ansambl duyumuna malik olmalı xanəndəni müşayiət etməklə yanaşı ona nə zaman nəfəsin dərməyə imkan verməyi, onun fərdi imkanlarını böyük həssaslıqla duymalıdır.

Üçlüyün son iştirakçısı yayla çalınan kamançanın funksiyası bir qədər məhduddur. Eyni zamanda xanəndəni və tarzəni müşayiət edən kamançaçı nəticə etibarilə mürəkkəb muğam ifadə tərzinin əmələ gəlməsinə xidmət edir. Bundan əlavə, tarın xanəndəni, kamançanın tarı təqlid etməsi musiqişünaslıq dilində ikiqat imitasiya deyilən mürəkkəb bir ifadə tərzini yaradır. Lakin kamança təkcə müşayiətçi deyil. Muğamın ən lirik, yanıqlı epizodlarında xanəndənin deklamasiya epizodlarından sonra kamançanın soloları insan səsi qədər ifadəli, təsirli səslənir.

İstifadə olunan musiqi alətləri

Qaval – zərbli musiqi alətidir. Qaval bir üzünə balıq dərisi çəkilmiş dəyirmi ağac halqadan ibarətdir. Dairəşəkilli, eni 60–75 mm və diametri 350–450 mm olan sağanağın içərisinə dairə boyu xırda halqalar bərkidilir və onlar çalğı vaxtı səslənir. Muğam ifaçılığında geniş tətbiq olunur. Bir növ xanəndənin atributudur. Belə ki, xanəndə qavalda çalaraq, üçlüyün dəqiq ritmli musiqi epizodlarının ifasında iştirak edir. Buna görə də qaval aləti, bir növ xanəndənin atributuna çevrilmişdir.

Tar – mizrabla çalınan simli-dartımlı musiqi alətidir. Onun səkkiz rəqəminə bənzər gövdəsi böyük və kiçik çanaqdan ibarətdir. Çanaqların üzü (yəni ön tərəfi) dəri ilə örtülür. Kiçik çanağa bərkidilən "qol"a — "qrif"ə heyvan bağırsaqlarından hazırlanmış iyirmi iki pərdə bağlanır. Tarın qolu üzərindən keçən simlər yuxarıdan "aşıq"lar vasitəsilə "kəllə"yə aşağıdan isə böyük çanağın altındakı xərəyə bağlanır. Muğam üçlüyündə tar aparıcı alətdir.

Muğam üçlüyündə istifadə olunan Azərbaycan tarı özünəməxsus quruluşa, konstruksiyaya və bədii-texniki imkanlara malikdir. Belə ki, 11 simli müasir Azərbaycan tarı, geniş səs diapazonuna və zəngin ifaçılıq imkanlarına malik alətdir. Təkrarsız tembr gözəlliyinə, tükənməz virtuoz imkanlara malik olan Azərbaycan tarı XIX əsrin II yarısında Sadıqcan adı ilə tanınan görkəmli el sənətkarı Mirzə Sadıq tərəfindən İran tarı əsasında təkmilləşdirilmişdir. O, İran tarının simlərinin sayını beşdən on birədək artırmış, gövdəsini yüngülləşdirib, diz üstdən qaldıraraq köksə sıxmış və Azərbaycan tarını yaratmışdır. Nəticədə alətin tembr və texniki imkanları xeyli artmışdır.

Kamança – simli-kamanlı musiqi alətidir. Azərbaycanın ən qədim musiqi alətlərindən biridir. Kamança Azərbaycan xalq çalğı alətləri arasinda yeganə yaylı alətdir. Nizami Gəncəvinin "Xosrov və Şirin" poemasında adı çəkilmiş, Təbriz miniatür rəsm əsərlərində (Ağamirək İsfahani, Mir Seyid Əli) təsvir olunmuşdur. Kamança, əsasən, qoz ağacından düzəldilir. Bu alət şarabənzər gövdədən – kürəşəkilli çanaqdan, dairəvi qol, "aşıq"lar yerləşən kəllə hissədən və "şiş" adlanan dəmir mildən ibarətdir. Aşağı tərəfdən gövdəyə birləşdirilən metal dayaq kamançanın diz üstə qoyulub çalınmasına imkan yaradır. Metal dayaq həm də kamançanın qolları və gövdəsi üzərindən keçib gələn dörd simi aşağı tərəfdən saxlayır. Yuxarıdan isə simlər "aşıq"lar vasitəsilə kəlləyə bərkidilir. Kamançanın gövdəsinə ön tərəfdən dəri çəkilir. Çanağın üzü – membranı balıq dərisindən, ya da qaramal ciyərinin pərdəsindən çəkilir, qolu pərdəsizdir. Simləri kaman vasitəsilə səsləndirilir. Kaman — uclarına bir çəngə at tükü bağlanmış yayşəkilli ağac çubuqdur. Alətin ümumi uzunluğu 65–90 sm olur. Əvvəllər 1–3 simdən ibarət idi. Hazırda 4 simi var: kiçik oktavada "lya", birinci oktavada "mi, lya", ikinci oktavada "mi" səslənir. Diapazonu kiçik oktavanın "lya" — üçüncü oktavanın "mi" (bəzən solo) səsləri həcmindədir. İncə, həzin səsi var.

• Muğam üçlüyünün musiqi alətləri
• Qaval
• Tar
• Kamança

Məşhur üçlüklər

Keçəçioğlu Məhəmmədin ansamblı Varşavada (1912-ci il).

Muğam üçlüyü – Segah İslamın ansamblı, Bakı, 1912-ci il. Soldan sağa: İslam Abdullayev, Şirin Salyanlı, .

XIX əsrin məşhur tarzəni Mirzə Sadıq əvvəlcə kamançaçalan ilə birlikdə Şərqin böyük müğənnisi Hacı Hüsünü müşayiət edir, sonra isə şuşalı xanəndə Məşədi İsinin üçlüyünə keçir. 1880-ci ildə onu üçlüyün tərkibində Təbrizə – Nasirəddin şah Qacarın oğlu Müzəffərəddin Qacar Mirzənin toy məclisinə dəvət edirlər. Toyda çox sənətkarlar çalıb-oxuyur. Lakin Hacı Hüsü ən yaxşı xanəndə, Sadıqcan isə ən gözəl tarzən sayılaraq, fəxri "Şiri-Xurşid" ordeni ilə təltif olunur.

XX əsrin əvvəllərində Keçəçioğlu Məhəmmədin ansamblı məşhur muğam üçlüklərindən biri idi. Bu ansamblı hətta 1912-ci ildə Polşanın paytaxtı Varşavada çıxış etmişdir. Həmin vaxt onun ansamblı özündən başqa tarzən Qurban Primov və kamançaçı ibarət olmuşdur.

Tarzən Qurban Primovun ustad xanəndə Cabbar Qaryağdıoğlu və kamançaçı ilə birgə yaratdıqları üçlük

1930-cu illərdə Cabbar Qaryağdıoğlunun "Heyratı" muğamını oxuması (onu tarda Qurban Primov və kamançada Qılman Salahov müşayət edir).

Tarzən Qurban Primovun ustad xanəndə Cabbar Qaryağdıoğlu və kamançaçı ilə birgə yaratdıqları üçlüyün fəaliyyətini də xüsusi qeyd etməliyik. Çünki 1905-ci ildən başlayaraq 20 ilə qədər fəaliyyət göstərən bu muğam üçlüyü onların yaradıcılığında xüsusi bir mərhələ olub. Bu üçlük nəinki Azərbaycanda və Qafqazda, hətta bütün Orta Asiyada tanınmağa başlayır. Onlar həmin fəaliyyəti dövründə məşhurlaşıb, müxtəlif ölkələrdə qastrol səfərlərində olub, ifaları qrammofon vallarına yazılıb. Bu mənada 1906–1916-cı illər ərzində Riqa, Varşava və Kiyev şəhərlərində "Potte", "Sport-Rekord", "Qrammafon" şirkətləri tərəfindən yazılan valları qeyd etmək olar. Onu da qeyd edək ki, Qurban Primov bu nadir lent yazılarında Cabbar Qaryağdıoğlundan başqa Keçəçioğlu Məhəmməd, Məşədi Məmməd Fərzəliyev, İslam Abdullayev, Ələsgər Abdullayev, Seyid Şuşinski kimi xanəndələri müşayiət edib.

1970-ci illərdə muğam üçlüyü yeni bir formatda meydana çıxmışdır. Belə ki, məşhur bəstəkar, pianoçu, caz-muğam üslubunun banisi Vaqif Mustafazadə 1977-ci ildə "Muğam" caz üçlüyünü yaratmışdır. Və ardınca bu üçlüyə rəhbərlik edərək Tallin və Tiflisdə keçirilmiş festivalların laureatı olmuşdur.

1987-ci ildə M. Maqomayev adına Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasının nəzdində ilk muğam triosu yaradılmışdır ki, onun adı "Cabbar Qaryağdıoğlu adına muğam üçlüyü" idi. Tərkibi xalq artistləri Möhlət Müslümov (tarzən), Fəxrəddin Dadaşov (kamançaçı) və Zahid Quliyevdən (xanəndə) ibarət idi. Sonrakı illərdə bu muğam üçlüyü bir çox xanəndələrlə işləmiş, dünyanın bir çox ölkələrində qastrol səfərlərində olmuşdur. Müxtəlif xanəndələri müşayiət edən üçlüyün ifasında xarici ölkələrdə bir sıra disklər buraxılmışdır.

1992-ci ildə ildə xanəndə Ağaxan Abdullayev, tarzən Zamiq Əliyev və kamançaçı Ədalət Vəzirov birlikdə "Zülfü Adıgözəlov adına muğam üçlüyü" yaratmışdır. Bu trio İranda, İraqda Məhəmməd Füzulinin 500 illiyi ilə bağlı YUNESKO-nun tədbirlərində çıxış etmişdir. 1997-ci ildən bu trioya Ağaxan Abdullayevin əvəzinə tanınmayan, tələbə qız Simarə İmanova daxil olmuş və onlar "Şərq bülbülü muğam üçlüyü" adı ilə çıxış etmişlər. Üçlük 1997-ci ildə Özbəkistanın Səmərqənd şəhərində keçirilmiş "Şərq təranələri" festivalında iştirak edərək 46 ölkə musiqiçiləri arasında ən ali mükafat olan "Qran-Pri"yə layiq görülmüşdür. Üçlük uğurlu qələbəsiylə dünyaya Azərbaycan musiqisini bir daha tanıtdırır. Üçlüyün uğurlu çıxışı və parlaq qələbəsi münasibətilə o zamanki ölkə rəhbəri – Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyev qalibləri qəbul edir və onların hər üçü "əməkdar artist" fəxri adına layiq görülür. Bundan sonra dövlət tədbirlərini bu muğam üçlüyü bəzəməyə başlayır. Muğam üçlüyü dövlət tədbirlərində öz layiqli yerini tutur və mütəmadi olaraq ölkə rəhbərliyi tərəfindən dəstəklənir.

2005-ci ildə əməkdar incəsənət xadimi, Ümumittifaq mükafatları laureatı tarzən rəhbərlik etdiyi Ağdam rayonunda fəaliyyət göstərən "Xan Şuşinski adına muğam üçlüyü" Fransada qastrol səfərində olmuş və kollektiv 5 gün müddətində Lill və Lion şəhərlərində çıxış etmişdir. Musiqiçilər konsertdən sonra Lill konservatoriyasında tələbələrə ustad dərsləri keçmişlər.Fransa ümumiyyətlə Azərbaycanın gənc muğam üçlüklərinin ən çox çıxış etdikləri ölkələrdən biridir. Misal olaraq, 2010-cu ilin may ayının 13–14-də Fransanın Azərbaycandakı səfirliyinin dəvəti, Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin dəstəyilə muğam üçlüyü — Beynəlxalq Muğam Festivalının laureatı gənc xanəndə Vəfa Orucova, tarzən Rüfət Həsənov, kamança ifaçısı Elnur Mikayılov Fransanın şəhərinin 1000 illik yubiley tədbirlərində iştirak ediblər.

Muğam sənətinin ən heyrətləndirici ifaçılarından biri olaraq qiymətləndirilən, dünya şöhrətli xanəndə Alim Qasımovun rəhbərlik etdiyi muğam üçlüyü də xüsusi olaraq dəfələrlə Fransada və başqa xarici ölkələrdə muğam sənətini tanıtmışlar. Qeyd edək ki, o, 1989-cu ildən Mənsurov qardaşları – tarzan Camal və kamança çalan Elşən ilə çıxış eləməyə başlamışdır.

2009-cu ilin dekabrından fəaliyyət göstərən "Aypara" muğam üçlüyü respublika və beynəlxalq səviyyəli müsabiqə, festival və tədbirlərdə iştirak edərək Azərbaycan muğamının gənc təmsilçisinə çevrilib. Məşhur "Qarabağ" muğam üçlüyünün gənc davamçıları olan bu üçlüyün ifaçıları – xanəndə Xalq artisti Mənsum İbrahimovun, Əməkdar artist Elçin Həşimovun (tar), Pərviz Fərhadov isə Əməkdar artist Elnur Əhmədovun (kamança) tələbəsidir. Onlar 2011-ci ildə keçirilmiş II Respublika muğam müsabiqəsində uğurlu çıxış edərək birinci yeri tutublar.

Qadınların bu sahəyə marağının artması nəticəsində yalnız qadınlardan ibarət olan bir sıra muğam üçlükləri də yaranmışdır. Səkinə İsmayılova ilk dəfə olaraq 1989-cu ildə qadınlardan ibarət muğam üçlüyü yaradaraq, bu kiçik kollektivlə bir sıra xarici ölkələrdə çıxış etmişdir Üçlüyün ilk səfəri 1992-ci ildə Fransaya olmuş və orada böyük uğur qazanmışlar. Sonra bu üçlük İngiltərə, İtaliya, İran, Türkiyə, Niderland, Hindistan və digər ölkələrdə anşlaqla konsertlər verərək bir sıra diplom və mükafatlara layiq görülmüşlər. Bu konsertlər vaxtilə həmin ölkələrin kütləvi informasiya vasitələrində geniş işıqlandırılmışdır.

Müxtəlif sahələrdə

Mədəniyyətdə

Toğrul Nərimanbəyovun "Muğam" adlı rəsmində üçlüyün təsviri, 1966, Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyi

Muğam üçlüyü Azərbaycanın milli toy adətlərində xüsusi rola malikdir. Məsələn, Lənkəran toy mərasimlərinin ən məsuliyyətli mərhələsi, zirvə nöqtəsi olan oğlan toyunda ənənəvi muğamlar da xüsusi yer tutur. Çox vaxt toya dəvət ediləcək musiqiçiləri əvvəlcə kəndin çayxanasına dəvət edib, yaxşı bir dəstgah oxutdururdular. Bundan sonra bütün kənd ağsaqqalları və ziyalıları razılığını bildirsə, həmin musiqiçilərə toyu aparmaq həvalə olunardı. Muğam üçlüyü bəy toyunu, xüsusən bunun ikinci gününü rövnəqləndirən böyük bir "konsert proqramı" ilə çıxış edirdi. Oğlan toyunun ikinci gecəsi muğam ifaçıları üçün məsuliyyətli gecə hesab olunurdu. Çünki bu gecə kəndin ağsaqqalları, hörmətli adamları, ziyalıları muğamlara qulaq asmaq üçün yığışardılar. Bu toylar barədə 1950-ci illərdən başlayaraq Lənkəranda və onun kəndlərində muğam üçlüyü tərkibində toylara tez-tez dəvət olunan, son illərdə isə Lənkərandakı yeni açılmış Muğam teatrının təşəbbüskarı və fəal iştirakçısı, kamançaçalan Tariyel Əliyev belə demişdir:

Bizim muğam üçlüyünə ayrıca bir otaq ayırırdılar. Orada həm istirahət edər, həm də istəyimizdən asılı olaraq məşq edərdik. Bizim məclisə daxil olmağımıza bir saat qalmış qara zurna əvəzinə yastı balaban çalınardı. Bu muğam üçlüyünün incə səslənməsinə imkan yaradardı.

Vaxtilə toy və digər şənlik məclislərində iştirak edən bu dəstə artıq müasir dövrdə teatr və konsert salonlarında çıxış edir. Əslində isə bu dəyişikliyin tarixi XIX əsrin axırlarındab başlayır. Həmin dövrdə xanəndəlik sənəti məclis, toy, şənlik çərçivəsindən çıxıb teatr və konsert salonlarına yol taparkən musiqili səhnəciklər yaranmağa başlamışdır. Belə bir ideyanı ilk dəfə Şuşada o zaman isə hələ Peterburq Universitetinin tələbəsi olan görkəmli yazıçı Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev həyata keçirdi. Onun təşkilatçılığı ilə 1897-ci ildə "Məcnun Leylinin məzarı üstündə" adlı musiqili səhnəcik göstərildi. Bu, dahi Azərbaycan şairi Məhəmməd Füzulinin "Leyli və Məcnun" poemasından sonuncu hissənin teatrallaşdırılmış musiqili ifası idi. Burada, ilk dəfə olaraq, teatr, poeziya və muğam qovuşdurulmuşdu. Tamaşanın iştirakçıları – xanəndələr muğam üstə poemanın mətnindən müəyyən parçaları ifa edirdilər. Rollarda o dövrdə Şuşada böyük şöhrət qazanmış xanəndələr Cabbar Qaryağdıoğlu və Əhməd Ağdamski çıxış etmişdilər. Onların ifası Mirzə Sadıq Əsəd oğlunun başçılıq etdiyi ənənəvi muğam üçlüyü ilə müşayiət olunurdu.

İncəsənətdə

"Muğam üçlüyü" azərbaycanlı rəssam (məsələn, Toğrul Nərimanbəyovun "Muğam" adlı rəsəm əsəri) və heykəltəraşların (məsələn, Zakir Əhmədov) geniş işlədiyi mövzudur. Həmçinin, geyim kolleksiyalarında da qaval, tar və kamançadan ibarət bu üçlüyün əks olunduğu geyimlər nümayiş və təqdim olunmuşdur. Bundan başqa, misal üçün tikmə ustası Mehriban Xəlilzadə iynə ilə "Muğam üçlüyü" əsərini yaratmışdır. Bu mövzuda Səmədağa Cəfərovun saxsı boşqab üzərində çəkdiyi "Muğam üçlüyü" də diqqəti cəlb edir.

Kinoda

Bir sıra filmlərdə muğam üçlüklərinə müraciət olunmuşdur. Məsələn, 1956-cı ilin Azərbaycan filmi olan "O olmasın, bu olsun"da Xan Şuşinski, Bəhram Mansurov və Tələt Bakıxanovdan ibarət üçlük rol almışdır.

Filateliyada

Muğam üçlüyünün əks olunduğu Azərbaycanın filateliya məhsulu (2014).

17 fevral 2014-cü ildə "Azərmarka" tərəfindən buraxılmış Azərbaycanın filateliya məhsulu üzərində muğam üçlüyünün rəsmi verilmişdir. Rəsmin qaval olan hissəsi ayrıca poçt markası kimi buraxılmışdır.

İqtisadiyyatda

Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı tərəfindən 2005-ci və 2009-cu illərdə buraxılmış Azərbaycanın 1 manatlıq əsginasları üzərində və 2006-cı ildə buraxılmış Azərbaycanın 1 qəpiyi üzərində muğam üçlüyünün musiqi alətləri təsvir olunmuşdur.

Maraqlı faktlar

Parisə səfəri zamanı məşhur azərbaycanlı milyonçu və mesenat Hacı Zeynalabdin Tağıyevi yalnız işgüzar komanda deyil, muğam üçlüyü də müşayiət etmişdir. O, şöhrət naminə, yaxud əcnəbilərdə təsirli imic yaratmaq üçün deyil, məhz mənəvi tələbat baxımından Avropa səfərinə özü ilə musiqiçilər dəstəsi götürmüşdü.

Qalereya

• Muğam üçlüyündən ibarət Məşədi Məmməd Fərzəliyevin ansamblı Gəncə, 1911-ci il.

İstinadlar

1. . Azərbaycan muğamı 2021-10-19 at the Wayback Machine. strategiya.az, 30.04.2013 (az.)
2. Muğam Üçlüyü 2021-10-17 at the Wayback Machine. mugam.musigi-dunya.az (az.)
3. Əhməd, Vüqar. (PDF). Bakı. 2010. 28 October 2019 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 January 2016.
4. Səadət Abdullayeva. AZƏRBAYCAN ÇALĞI ALƏTLƏRİ ANSAMBLLARI TƏSVİRİ SƏNƏTDƏ 2016-03-04 at the Wayback Machine. azyb.net (az.)
5. Nizami Ganjavi, Khamsa, Khosrow and Shirin, 70tn of the XVI century, SPL, Dorn 341. f. 70 b.
6. Azərbaycan muğamı 2016-03-05 at the Wayback Machine. 09.05.2013 (az.)
7. Kamança 2017-03-15 at the Wayback Machine. mugam.musigi-dunya.az (az.)
8. İradə Sarıyeva. Tarı diz üstdən sinəyə qaldıran virtuoz musiqiçi — Sadıqcan… 2022-03-25 at the Wayback Machine "Bakı Xəbər" qəzeti. 26 noyabr 2014, səh. 15. (az.)
9. Səadət Təhmirazqızı. Qurbansız qalan tarım 2022-03-31 at the Wayback Machine. "Mədəniyyət" qəzeti, 3 noyabr 2010, səh. 12. (az.)
10. Məhərrəmova T. Azərbaycan musiqisinin atası Qurban Pirimov hamı üçün nümunə idi 2021-10-25 at the Wayback Machine. "Kaspi" qəzeti, 28 avqust 2011, səh. 11. (az.)
11. Həmidə Nizamiqızı. "Sevil"in dörd gözəli 2022-03-25 at the Wayback Machine. "Mədəniyyət" qəzeti, 9 dekabr 2011, səh. 12. (az.)
12. Cabbar Qaryağdı oğlu adına muğam üçlüyü 2022-03-25 at the Wayback Machine. mugam.musigi-dunya.az (az.)
13. Əliyev Zamiq Balarza oğlu (25.05.1950, Bakı) 2018-02-23 at the Wayback Machine mugam.musigi-dunya.az (az.)
14. Alim Nəbioğlu. Nə tez ötdü illərim, nə tez keçdi günlərim 2022-09-27 at the Wayback Machine. , 21 may 2010, səh. 12. (az.)
15. ""Əməkdar artist" fəxri adının verilməsi haqqında" Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 24 may 1998-ci il tarixli, 711 nömrəli Fərmanı 25 mart 2022 at the Wayback Machine. e-qanun.az  (az.)
16. AĞDAMIN XAN ŞUŞİNSKİ ADINA MUĞAM ÜÇLÜYÜ FRANSADA ÇIXIŞ ETMİŞ, USTAD DƏRSLƏRİ KEÇMİŞDİR 2023-08-01 at the Wayback Machine. azertag.az, 19.12.2005 (az.)
17. Təranə. Fransızlar Azərbaycan muğamının cazibəsində 2021-10-25 at the Wayback Machine. "Mədəniyyət" qəzeti, 21 may 2010, səh. 5. (az.)
18. Tofiq Abdin. ONLAR VƏ MƏMLƏKƏTİMİZ 2021-10-25 at the Wayback Machine. "Ədalət" qəzeti. 23 iyul 2011, səh. 15. (az.)
19. Ceyhun Zərbəliyev. "Muğama sevgi bizi bir araya gətirib". "Aypara" muğam üçlüyünün üzvləri ilə söhbət 2021-10-25 at the Wayback Machine. "Mədəniyyət" qəzeti, 24 iyul 2013, səh. 12. (az.)
20. Qocayeva A.Muğam və xalq mahnılarımızın mahir ifaçısı 2021-12-03 at the Wayback Machine. "İki sahil" qəzeti, 31 oktyabr 2007, səh. 8. (az.)
21. "Musiqi sənəti" fakültəsinin kafedrası 2021-10-21 at the Wayback Machine. admiu.edu.az (az.)
22. LƏNKƏRANDA TOY MƏRASİMİ 2020-07-03 at the Wayback Machine. musigi-dunya.az (az.)
23. QARABAĞ MUĞAM MƏKTƏBİ 2011-07-06 at the Wayback Machine, səh. 3, e-library.musigi-dunya.az (az.)
24. QARABAĞ MUĞAM MƏKTƏBİ 2022-03-03 at the Wayback Machine, səh. 4, e-library.musigi-dunya.az (az.)
25. Тогрул Нариманбеков — "Мугам" 2018-06-12 at the Wayback Machine. baku.ru (rus.)
26. Закир Ахмедов — Мугам 2018-06-12 at the Wayback Machine. baku.ru (rus.)
27. "Muğam və Milli Geyimlər" adli moda nümayişi keçirilib 2020-08-13 at the Wayback Machine. anspress.com, 18.05.2010 (az.)
28. Durna Səfərli. İynə ilə "çəkən" rəssam 2016-03-04 at the Wayback Machine. azadliq.org, 16.08.2011 (az.)
29. Məhəmməd Nərimanoğlu. Tikmələrin izi ilə 2022-03-25 at the Wayback Machine. "Azərbaycan" qəzeti. 29 iyul 2011, səh. 5.
30. Səadət Abdullayeva. AZƏRBAYCAN XALQ MUSİQİSİ VƏ TƏSVİRİ SƏNƏTİ 2016-03-04 at the Wayback Machine. azyb.net (az.)
31. Хан Шушинский, Бахрам Мансуров, Талят Бакиханов в фильме "О олмасын, бу олсун" 2018-06-12 at the Wayback Machine. baku.ru (rus.)
32. Avropa 2014. Milli musiqi alətləri. 2016-03-04 at the Wayback Machine azermarka.az, 17.02.2014 (az.)
33. Hacı Zeynal Abdin Tağıyevin ev muzeyi 2015-02-10 at the Wayback Machine. azhistorymuseum.az (az.)
34. Шушински Ф. Азәрбайҹан халг мусигичиләри / Под ред. Т. Ахмедова. — Б.: Јазычы, 1985. — С. 182. — 478 с. (az.)

Xarici keçidlər

Vikianbarda Muğam üçlüyü ilə əlaqəli mediafayllar var.

• Vüqar Əhməd. "Əfsanəvi tarzən" 2015-10-14 at the Wayback Machine. Bakı, 2010 (az.)
• "Aypara" muğam üçlüyünün TRT Avaz və İctimai TV-nin birgə hazırladığı "Yeni Gün" verilişində ifası: "Mən aşiq gözlərinə", "Yandırar səni", "Gözəldir".
• "YouTube"də Mugam Azerbaycan 2015-10-14 at the Wayback Machine kanalı.
• Zülfü Adıgözəlov adına muğam üçlüyü 2016-03-05 at the Wayback Machine. maisondesculturesdumonde.org  (ing.)
• Muğam axşamları 2016-03-04 at the Wayback Machine. icherisheher.gov.az (az.)