Azərbaycan operası operanın qollarından biri Azərbaycanda opera sənətinin əsası 1908 ci il yanvarın 12 də 25 də üzeyir H

Azərbaycan operası — operanın qollarından biri. Azərbaycanda opera sənətinin əsası 1908-ci il yanvarın 12-də (25-də) Üzeyir Hacıbəyovun Hacı Zeynalabdin Tağıyev teatrında səhnələşdirilən və şərq- müsəlman aləminin ilk opera əsəri olan "Leyli və Məcnun"u ilə qoyulmuşdur. Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulana qədər milli opera, məhz, Üzeyir Hacıbəyovun – "Şeyx Sənan" (1909, opera), "Ər-arvad" (1909, operetta), "Rüstəm və Söhrab" (1910, opera), "O olmasın, bu olsun" (1911, operetta), "Fərhad və Şirin" (1911, opera) və s. kimi əsərləri sayəsində inkişaf edib. Teatrın binası isə 1910-cu ildə məşhur inşaatçı-mühəndis Bayev tərəfindən tikilmişdir. 1918-ci il oktyabrın 18-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti bu binanı satın alaraq rəsmən dövlət teatrına çevirmək haqqında qərar qəbul etmişdir.

Azərbaycan musiqisi

Ümumi mövzular
Musiqi alətləri Xanəndə Muğam üçlüyü Tar ifaçılıq sənəti Rəqslər Balet
Janrlar
Caz Dini Hərbi Hip hop Klassik Opera Pop Rok Xalq musiqisi Layla Nanay Ağı
Xüsusi formalar
Milli musiqi	Aşıq musiqisi Meyxana Muğam Təsnif
Alt janrlar	Caz-muğam (Muğam operası) Simfonik muğam
Media və təqdim etmə
Musiqi festivalları	Bakı Caz Festivalı Bakı payızı Xarı bülbül festivalı Beynəlxalq muğam festivalı Hacıbəyov musiqi festivalı Qəbələ Musiqi Festivalı Qızıl payız-69
Musiqi mediası	Mədəniyyət TV
Millətçilik və vətənpərvərlik mövzusunda mahnılar
Milli himn	Azərbaycan himni
r

Zülfüqar Hacıbəyov ("Aşıq Qərib" 1916), Müslüm Maqomayev ("Şah İsmayıl" 1919), Əfrasiyab Bədəlbəyli ("Nizami" 1948), Fikrət Əmirov ("Sevil" 1955) və digər bəstəkarlar da Azərbaycan opera sənətinə öz töhfələrini vermişlər.

Tarixi

XIX əsr

Bakıda opera ilk dəfə 1889-cu ilin mayında konsert ifasında səslənmişdir. Bu o zaman Bakıda qastrol səfərində olan D.A.Aqrenyev-Slavyanskinin kapellasının ifa etdiyi A.N.Verstovskinin "" operası idi. Lakin bir çox musiqiçilər D.A.Aqrenyev-Slavyanskinin fəaliyyətinin bəzi tərəflərini mənfi qiymətləndirərək, repertuarın qeyri-bərabərliyi, ifaçılıq üslubunda həddən artıq zahiri teatr elementlərinin istifadə olunması haqda tənqidi qeydlərlə çıxış edirdilər. İki dəfə 1889-cu ilin dekabrında isə Tbilisi opera artistlərinin qastrol konsertləri olmuşdur. 19 gün ərzində 19 tamaşa göstərilmişdi, onlardan 15-i opera əsəri (11-i qərbi Avropa bəstəkarlarının, 4-ü isə rus bəstəkarlarının əsəri) idi. Tbilisidən orkestr, xor, balet və dekorasiyalarla birgə bütün truppa heyəti gəlmişdi. Tiflis truppası artistlərinin çıxışları çox hərarət və rəğbətlə qarşılandı. O zaman "Kaspi" qəzeti yazırdı:

Bakıya operanın gəlişi bir daha sübut etdi ki, zəka, duyğu və zövq üçün teatr nə dərəcədə vacibdir.

Kütlələrin operaya olan marağı heç də Azərbaycan paytaxtı sakinlərinin musiqi zövqünə zidd deyildi. Bütün bunlar gələcəkdə Azərbaycanda opera incəsənətinin təsdiqinə ümid yaradırdı.

1890-cı illərdə Bakının teatr həyatı çox rəngarəng və maraqlı olmuşdur. Buraya çoxlu kollektivlər və artistlər gəlirdilər: Tiflis opera truppası, Peterburq balet artistləri truppası, V.N.Lyubimovun truppası (Dirijorlar - V.S.Plotnikov və B.A.Truffi ilə), məşhur opera müğənniləri - , , , və digərləri.

Qeyd etmək lazımdır ki, bütün tamaşalar operaların göstərilməsi üçün yenidən təchiz edilmiş sirk səhnəsində keçirilirdi. Artıq 1883-cü ilin 27 noyabrından Hacı Zeynalabdin Tağıyev teatrının açılmasına baxmayaraq, teatrın sahibkarları öz maddi maraqlarını nəzərə alaraq yalnız operetta və dramatik tamaşalara üstünlük verir, opera truppalarını isə dəvət etmirdilər.

XX əsrin ilk yarısı

Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrı

XX əsrin əvvəllərində Şuşada və Bakıda verilən musiqili səhnəciklərin və «Şərq konsertləri»-nin Azərbaycanda milli operanın yaranmasında da böyük rolu olmuşdur. Bu faktı bəstəkar Üzeyir Hacıbəyov özü belə təsdiq etmişdir:

«Leyli və Məcnun» operasının yazılışına mən 1907-ci ildən başladığıma baxmayaraq, bu operanın yaranması fikri məndə hələ 1897-1898-ci illərdə 13 yaşlı uşaq ikən, doğma Şuşa şəhərində həvəskarlar tərəfindən tamaşaya qoyulan «Məcnun Leylinin qəbri üstündə» musiqili faciəni görərkən oyanmışdı.

Bu tamaşa mənə o qədər dərin təsir etdi ki, mən bir neçə ildən Azərbaycanda xalq musiqisinin, xanəndəlik sənətinin inkişafı «Leyli və Məcnun» operasının meydana çıxmasına, beləliklə, musiqi mədəniyyətimizdə yeni bir mərhələnin başlanmasına imkan yaratmışdır....

1900-cü ildən başlayaraq, Bakıya demək olar ki, hər il (1901 və 1913-cü illərdən başqa) opera truppaları gəlirdi. Onlardan ən əhəmiyyətliləri (1904) A.A.Eyxenvaldın (1910) və D.X.Yujinanın (1912) truppaları idi. Bundan başqa, o dövrdə Sankt-Peterburqun məşhur ulduzları - O.İ.Preobrajenski, L.Q.Kyakşt, Y.N.Sedova və b. iştirak etdiyi balet truppasının qastrolları çox nadir hal sayılırdı.1908-ci il yanvarın 25-də Tağıyev teatrında Üzeyir Hacıbəyovun ilk operası olan "Leyli və Məcnun"-un ilk tamaşası olmuşdur. Azərbaycan mədəniyyətin daxilində yaranan bu opera Azərbaycan musiqisində opera janrının formalaşması və təşəkkül tapmasının başlanğıcı idi.

1911-ci il fevralın 28-i Bakıda Azərbaycan musiqi mədəniyyəti tarixinə Azərbaycanda musiqi professionalizminin formalaşması və milli opera janrının bünövrəsinin qoyulmasını təyin edən yeni mərhələnin başlanğıcı kimi daxil olmuşdur. Həmin gün sənaye sahibkarları olan Mailov qardaşlarının vəsaiti hesabına mühəndis N.Q.Bayev tərəfindən tikilmiş Böyük opera teatrının binası açılmışdır. O vaxtdan etibarən opera incəsənətində baş verən mühüm hadisələr bu teatrla bağlı olmuşdur.

"Leyli və Məcnun" operasının müvəffəqiyyəti Üzeyir Hacıbəyovun yaradıcılığında opera və musiqili-komediya janrlarında fəal çalışmağa sövq etdi. Hacıbəyov "Leyli və Məcnun"dan sonra "Şeyx Sənan" (premyerası - 30.11.1909), "" operalarını (premyerası 12.11.1910-cu il), "Ər və arvad" musiqili komediyasını (premyerası - 24.5.1911), daha sonra "Şah Abbas və Xurşid Banu" o (premyerası - 12.3. 1912), "Əsli və Kərəm" (premyerası - 18.5.1912), "Harun və Leyla" operalarını (1915-ci il) yazsa da, lakin səhnəyə qoyulmadı. Hacıbəyovun ən məşhur musiqili komediyalarından biri, bu günədək bütün dünya teatrlarının səhnələrində tamaşaya qoyulan "Arşın mal alan" musiqili komediyası (premyerası 25.10.1913) oldu. Hacıbəyovun inqilabdan əvvəlki əsərləri içərisində ən çox bu əsər Zaqafqaziya, Orta Asiya və Rusiyanın bir çox şəhərlərində tamaşaya qoyulmuşdur. Hələ o zaman "Arşın mal alan" gürcü, rus, tatar, özbək, fars, türk dillərinə tərcümə edilmişdi. Bu musiqili-komediyanın müvəffəqiyyəti, mütərəqqi ictimaiyyətin diqqət mərkəzində olan "Leyli və Məcnun", "Əsli və Kərəm", "Şah Abbas və Xurşid Banu" operaları və "O olmasın, bu olsun" musiqili komediyası ilə yanaşı geniş dinləyici auditoriyasını musiqili-səhnə incəsənətinə daha çox cəlb edirdi.

1921-ci ildə təşkil edilmiş Azərbaycan teatrlarının bədii səviyyəsinin yüksəldilməsi üzrə Şuranın üzvü olan Üzeyir Hacıbəyov milli musiqi səhnə incəsənətinin inkişafına böyük köməklik göstərmişdir.1925-ci ildə Hacıbəyov teatrın yenidən qurulması məqsədilə rus və azərbaycan opera truppalarının vahid bir kollektivdə birləşdirilməsinə imkan yaratmış və bu, hal-hazırda Mirzə Fətəli Axundov adına Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrının əsasını təşkil etmişdir. Üzeyir Hacıbəyovun 1920-30-cu illərdəki geniş şaxəli və dərin mə'nalı musiqi-ictimai fəaliyyəti bəstəkarın opera janrı üzərində işini dayandırmadı. Əvvəlki kimi Hacıbəyovu yenə də opera yazmaq fikri narahat edirdi.1932-ci ildə o, bilavasitə yeni opera əsəri üzərində işləməyə başladı və bu janrın ən yüksək meyarlarına uyğun gələn əsil milli opera - "Koroğlu"-nu yaratdı.1937-ci ildə premyerası olan həmin əsər - bəstəkarın yaradıcılıq zirvəsini təşkil etdi.

Eyni zamanda bu dövrdə Müslüm Maqomayev "Nərgiz" operasını (1935), R.M.Qliyer isə "Şahsənəm" operasını yazır. Operaların müvəffəqiyyəti gənc bəstəkarları yeni opera əsərləri yazmağa ruhlandırır. 1940-cı illərdə Niyazinin "Xosrov və Şirin" operası, Cövdət Hacıyev və Qara Qarayevin "Vətən" operası, Əfrasiyab Bədəlbəylinin "Nizami" operası və b. yazılmışdır. 1953-cü ildə Fikrət Əmirovun "Sevil" operası tamaşaya qoyulmuşdur.

1960-cı illər

1970-ci illər

1980-cı illər

1990-cı illər

2000-ci illər

2010-cu illər

˝Leyli və Məcnun˝ muğam operası. Məcnun rolunda Mənsum İbrahimov

2012-ci il noyabrın 10-da bəstəkar Üzeyir Hacıbəyovun ˝Leyli və Məcnun˝ muğam operası ilk dəfə ABŞ-də nümayiş etdirilib. 2017-ci ildə Azərbaycanın musiqi mədəniyyəti tarixində ilk dəfə olaraq rok-opera yazılıb. İki il müddətində ərsəyə gələn "Səyyah Sindibad" adlı əsərin müəllifi bəstəkar və müğənni, klassik vokal məktəbinin nümayəndəsi .

Azərbaycan operasının janrları

Muğam operası

1908-ci ilin 12 yanvarında milyonçu Zeynalabdin Tağıyevin teatrında tamaşaya qoyulan ilk muğam operası böyük müvəffəqiyyət qazandı. Bunun əsas səbəbi Azərbaycan xalqının öz teatr səhnəsində milli operanın işıq üzü görməsini səbirsizliklə gözləməsi idi. Bu operada muğam ilə məşhur klassik süjet uğurla birləşdirilmişdi. "Leyli və Məcnun" Azərbaycanın ilk muğam operası kimi tarixə düşmüşdü.Zülfüqar Hacıbəyovun “Aşıq Qərib” (1916), Müslüm Maqomayevin “Şah İsmayıl” (1916) operaları bu janrın maraqlı nümunələridir. Bu ənənə XX əsrin ikinci yarısında da bəstəkarlar tərəfindən davam etdirilmişdir. Şəfiqə Axundovanın “Gəlin qayası”, Cahangir Cahangirovun “” operaları bu qəbildəndir.Ramiz Mustafayevin “Vaqif”, Vasif Adıgözəlovun “Natəvan” operalarında dövrün görkəmli xanəndələrinin obrazlarını canlandırmaq üçün əsərin musiqi məzmununda muğamlardan istifadə edilmişdir.

Azərbaycan operalarının xronologiyası

Operanın adı	Premyera	Bəstəkar	Özəllikləri
Leyli və Məcnun	1908	Üzeyir Hacıbəyov	muğam-operası
Şeyx Sənan	1909	Üzeyir Hacıbəyov	muğam-operası
Rüstəm və Söhrab	1909	Üzeyir Hacıbəyov	Firdovsinin “Şahnamə” poeması əsasında muğam-operası
Fərhad və Şirin	1911	Mirzə Cəlal Yusifzadə	muğam-operası
Şah Abbas və Xurşudbanu	1912	Üzeyir Hacıbəyov	muğam-operası
Əsli və Kərəm	1912	Üzeyir Hacıbəyov	eyniadlı türk dastanı əsasında muğam-operası
Harun və Leyla	1915	Üzeyir Hacıbəyov	eyniadlı ərəb dastanı əsasında muğam-operası
Aşıq Qərib	1916	Zülfüqar Hacıbəyov	eyniadlı türk dastanı əsasında muğam-operası
Şah İsmayıl	1919	Müslüm Maqomayev	muğam-operası
Nərgiz	1935	Müslüm Maqomayev
Koroğlu	1937	Üzeyir Hacıbəyov	aşıq operası
	1941	Əfrasiyab Bədəlbəyli Boris Zeydman
Xosrov və Şirin	1942	Niyazi	Nizami Gəncəvinin eyniadlı əsəri əsasında
Firuzə	1945	Üzeyir Hacıbəyov	yarımçıq qalmış opera
Vətən	1945	Qara Qarayev Cövdət Hacıyev	Böyük Vətən müharibəsinə həsr olunub
İsgəndər və Çoban	1947	Soltan Hacıbəyov	ilk Azərbaycan uşaq operası, Nizami Gəncəvinin İsgəndərnamə poeması motivləri əsasında
Nizami	1948	Əfrasiyab Bədəlbəyli
Sevil	1955	Fikrət Əmirov	Cəfər Cabbarlının eyniadlı dramı əsasında
Azad	1957	Cahangir Cahangirov	Mirzə İbrahimovun eyniadlı əsəri əsasında
Vaqif	1960	Ramiz Mustafayev	Səməd Vurğunun eyniadlı dramı əsasında
Bahadır və Sona	1961	Süleyman Ələsgərov	Nəriman Nərimanovun eyniadlı faciəsi əsasında
Xan və əkinçi	1962	Ramiz Mustafayev	M. Ə. Sabirin 100 illik yubileyinə bəstələnmiş opera
Ölülər	1963	Vasif Adıgözəlov	Cəlil Məmmədquluzadənin eynadlı əsəri əsasında
Tülkü və Alabaş	1964	İbrahim Məmmədov	uşaq opera-baleti
Polad	1964	Ramiz Mustafayev	Ənvər Əlibəylinin eyniadlı poeması əsasında radio-opera
	1964	Ramiz Mustafayev	Mirzə Ələkbər Sabirin eyniadlı şeiri əsasında birpərdəli uşaq operası
	1964	Oqtay Zülfüqarov	uşaq nağıl-operası
	1964	Oqtay Zülfüqarov	uşaq nağıl-operası
	1966	Oqtay Zülfüqarov	uşaq operası
Söyüdlər ağlamır	1971	Əfrasiyab Bədəlbəyli	Azərbaycan xalqının Böyük Vətən Müharibəsi dönəmində qəhrəmanlığı haqqda
	1973	Zakir Bağırov	Səməd Vurğunun eyniadlı əsəri əsasında
Gəlin qayası	1974	Şəfiqə Axundova	Süleyman Rəhimovun eyniadlı povesti əsasında
Aldanmış ulduzlar	1977	Məmməd Quliyev	Mirzə Fətəli Axundovun "Aldanmış kəvakib" adlı povesti əsasında
Cırtdan	1978	Nazim Əliverdibəyov	uşaq nağıl-operası
	1979	Cahangir Cahangirov
	1979	Zakir Bağırov	rus dilində uşaq operası
	1982	Sevda İbrahimova	qədim hind dastanı əsasında ilk Azərbaycan uşaq dastan-operası
	1985	Firəngiz Əlizadə	muğam-rok-opera
	1987	Oqtay Kazımi	H. Cavidin eyniadlı faciəsi əsasında yarımçıq qalan opera
Göyçək Fatma	1988	Oqtay Rəcəbov	Azərbaycan xalq nağılının motivləri əsasında cizgi filmi-opera
	1991	Oqtay Kazımov	Mirzə Ələkbər Sabir, Aşıq Abbas Tufarqanlı şeirləri əsasında rok-opera
	1992	Azər Dadaşov	alman yazıçısı V. Qaufun nağılı əsasında caz-muğam uşaq operası
Xeyir və Şər	1994	Oqtay Rəcəbov	Nizami Gəncəvinin əsəri əsasında uşaq operası
	1997	Rəhilə Həsənova	uşaq operası
	1997	Cəlal Abbasov	A. Axundovanın şeirləri əsasında
Solğun çiçəklər	1997	Süleyman Ələsgərov	Cəfər Cabbarlının eyniadlı dramı əsasında
	2000	Sərdar Fərəcov	Mikayıl Müşfiqin eyniadlı xalq nağılını əks etdirən şeiri əsasında uşaq rok-operası
	2000	Oqtay Kazımi	eyniadlı xalq dastanı əsasında opera
Natəvan	2003	Vasif Adıgözəlov
İntizar	2007	Firəngiz Əlizadə
Qarabağnamə	2007	Firəngiz Əlizadə
Sənin adın dənizdir	2011	Firəngiz Əlizadə
Atatürk	2016	Oqtay Rəcəbov
Səyyah Sindbad	2017	Rizvan Sədirxanov	rok-opera
Xocalı	2018	Nazim Quliyev
Məhsəti	2019	Pikə Axundova

Görkəmli sənətçilər

Müğənnilər


Əhməd Ağdamski · Lütfiyar İmanov · Elçin Əzizov

Kişi

Qadın

Həmçinin bax

İstinadlar

Qarabağlı S. Şərqin 95 yaşlı ilk operası [«Leyli və Məcnun»]. «Musiqi Dünyası», № 1-2, 2003, s.58-61.
Tamaşaçı. Məcnun obrazının traktovkası haqqında. «Ədəbiyyat qəzeti». № 15, 1939, 17 aprel, s.14.
Qubad. Sönməyən şöhrət: («Leyli və Məcnun» operasının tamaşaya qoyulmasının 60 illiyi münasibətilə). 1968.
Ələsgərov S. Layiqli töhfə: (Ü.Hacıbəyovun musiqi əsərləri küliyyatının ilk nəşrinin I cildi. «Leyli və Məcnun» operasının partiturası). «Kommunist», № 284, 1983. 11 dekabr, s.4.
Fərəcova, Leyla. "AZƏRBAYCANDA OPERA TEATRI-DÜNƏN, BU GÜN, SABAH?". www.musigi-dunya.az. www.musigi-dunya.az. 25 March 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 25 may 2016.
Şuşinski, Firidun. Azərbaycan xalq musiqiçiləri (Yazıçı). Bakı. 1985. (#accessdate_missing_url)
İsayeva S. «Leyli və Məcnun» Türkiyəyə yola düşür. «Avrasiya», 1998, 23 oktyabr, s.8.
"C.Məmmədquluzadə və Ü.Hacıbəyovun pedaqoji fikirləri". Yusif Talıbov, Fərahim Sadıqov, Sərdar Quliyev. Azərbaycanda məktəb və pedaqoji fikir tarixi. Bakı: Ünsiyyət, 2000. - səh. 356.
Hüseynov Ş. «Leyli və Məcnun» operası – 95. «Günay», № 4, 2003, 25-31 yanvar, s. 7,11.
«Xalq qəzeti», № 5, 1998, 8 yanvar, s.7.
Xəlilov R. Füzüli şerinin bəstəkar qardaşı; –İsmayılovoğlu A. «Leyli və Məcnun» məktəbi –Rəsülzadə M.Ə. İki «Leyli və Məcnun». «Ədəbiyyat qəzeti», № 42, 1996, 1 noyabr, s.9-10.
Məcnun köhnədir, ifaçısı təzə:(opera solisti Səfa Qəhrəmanov). «Səhər», № 50, 1994, 5 may, s.4.
. trend.az. trend.az. 11 January 2017 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 may 2016.
"Musiqi mədəniyyəti tarixində ilk dəfə rok-opera yazılıb". azertag.az. 2022-03-25 tarixində . İstifadə tarixi: 20 noyabr 2017.
Hüseynov, Arif. "Gəncləşən "Leyli və Məcnun"". www.anl.az. www.anl.az. 20 October 2017 tarixində . İstifadə tarixi: 12 may 2016.
"Muğam operalar". enene.musigi-dunya.az. enene.musigi-dunya.az. 2019-06-03 tarixində . İstifadə tarixi: 18 iyun 2016.
"Зулейха Байрамова - Детские оперы и балеты азербайджанских композиторов". 2021-10-21 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-05-01.
AzərTAc. "Görkəmli bəstəkarın son beş ildəki zəhmətinin bəhrəsi - "Atatürk" operası" (az.). Azertag.az. 24.11.2017. 2023-06-29 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-12-15.
Lider TV. "İlk dəfə olaraq rok-opera yazılıb" (az.). Youtube.com. 16.11.2017. 2022-03-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-11-16.
CBC. ""Xocalı" operası təqdim olunub" (az.). Youtube.com. 26.02.2018. 2022-03-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-02-26.
AzərTAc. ""Məhsəti" operasının premyerası olacaq" (az.). AzərTAc. 20.08.2019. 2022-03-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-08-25.

Xarici keçidlər

Leyli və Məcnun operası

[1] Qarabağlı S. Şərqin 95 yaşlı ilk operası [«Leyli və Məcnun»]. «Musiqi Dünyası», № 1-2, 2003, s.58-61.

[2] Tamaşaçı. Məcnun obrazının traktovkası haqqında. «Ədəbiyyat qəzeti». № 15, 1939, 17 aprel, s.14.

[3] Qubad. Sönməyən şöhrət: («Leyli və Məcnun» operasının tamaşaya qoyulmasının 60 illiyi münasibətilə). 1968.

[4] Ələsgərov S. Layiqli töhfə: (Ü.Hacıbəyovun musiqi əsərləri küliyyatının ilk nəşrinin I cildi. «Leyli və Məcnun» operasının partiturası). «Kommunist», № 284, 1983. 11 dekabr, s.4.

[leyla-5] Fərəcova, Leyla. "AZƏRBAYCANDA OPERA TEATRI-DÜNƏN, BU GÜN, SABAH?". www.musigi-dunya.az. www.musigi-dunya.az. 25 March 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 25 may 2016.

[firo-6] Şuşinski, Firidun. Azərbaycan xalq musiqiçiləri (Yazıçı). Bakı. 1985. (#accessdate_missing_url)

[7] İsayeva S. «Leyli və Məcnun» Türkiyəyə yola düşür. «Avrasiya», 1998, 23 oktyabr, s.8.

[8] "C.Məmmədquluzadə və Ü.Hacıbəyovun pedaqoji fikirləri". Yusif Talıbov, Fərahim Sadıqov, Sərdar Quliyev. Azərbaycanda məktəb və pedaqoji fikir tarixi. Bakı: Ünsiyyət, 2000. - səh. 356.

[9] Hüseynov Ş. «Leyli və Məcnun» operası – 95. «Günay», № 4, 2003, 25-31 yanvar, s. 7,11.

[10] «Xalq qəzeti», № 5, 1998, 8 yanvar, s.7.

[11] Xəlilov R. Füzüli şerinin bəstəkar qardaşı; –İsmayılovoğlu A. «Leyli və Məcnun» məktəbi –Rəsülzadə M.Ə. İki «Leyli və Məcnun». «Ədəbiyyat qəzeti», № 42, 1996, 1 noyabr, s.9-10.

[12] Məcnun köhnədir, ifaçısı təzə:(opera solisti Səfa Qəhrəmanov). «Səhər», № 50, 1994, 5 may, s.4.

[13] . trend.az. trend.az. 11 January 2017 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 may 2016.

[operarock-14] "Musiqi mədəniyyəti tarixində ilk dəfə rok-opera yazılıb". azertag.az. 2022-03-25 tarixində . İstifadə tarixi: 20 noyabr 2017.

[leyli-15] Hüseynov, Arif. "Gəncləşən "Leyli və Məcnun"". www.anl.az. www.anl.az. 20 October 2017 tarixində . İstifadə tarixi: 12 may 2016.

[operas-16] "Muğam operalar". enene.musigi-dunya.az. enene.musigi-dunya.az. 2019-06-03 tarixində . İstifadə tarixi: 18 iyun 2016.

[17] "Зулейха Байрамова - Детские оперы и балеты азербайджанских композиторов". 2021-10-21 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-05-01.

[18] AzərTAc. "Görkəmli bəstəkarın son beş ildəki zəhmətinin bəhrəsi - "Atatürk" operası" (az.). Azertag.az. 24.11.2017. 2023-06-29 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-12-15.

[19] Lider TV. "İlk dəfə olaraq rok-opera yazılıb" (az.). Youtube.com. 16.11.2017. 2022-03-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-11-16.

[20] CBC. ""Xocalı" operası təqdim olunub" (az.). Youtube.com. 26.02.2018. 2022-03-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-02-26.

[21] AzərTAc. ""Məhsəti" operasının premyerası olacaq" (az.). AzərTAc. 20.08.2019. 2022-03-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-08-25.